БЫТТЬӦ ВЫЯ БОРДЙӦН МАВТЫШТӦ

Евгений Цыпановлӧн «Грамматические категории глагола в коми языке» туялӧм йылысь мӧвпъяс

Кӧть индӧм небӧгсӧ гижӧма рочӧн, медым унджыкӧн вермисны тӧдмасьны сэні йӧзӧдӧм авторлӧн видзӧдласъясӧн, лыддьысьысь дінӧ шыӧдчӧмсӧ автор заводитӧ век жӧ комиӧн:

«Сиа ассьым небӧгӧс Визин шӧр школаын коми кыв велӧдысьяслы: Анна Михайловна Пыстиналы да Нина Васильевна Киневалы».

Буретш ӧні, кор школа помалысьяс пырӧны вылыс велӧдчанінъясӧ — университет-институтӧ, татшӧм аттьӧалана гижӧдыс ёна содтӧ донсӧ чужан кыв велӧдысьяслы, кодъяслӧн быд лунъя зільӧмныс оз вош весьшӧрӧ. Ӧд налӧн велӧдчысьясныс кыпӧдчӧны наука туялан поскӧд вылі тшупӧдъясӧдз, лоӧны талунъя олӧмлысь гусяторъяс тӧдмалӧмын водзмӧстчысьясӧн.

Татшӧм зумыд тӧдӧмлунъяса да паськыд видзӧдласа кыв туялысьяс пиысь ӧтиӧн петкӧдчӧ Евгений Цыпанов, коді аслас выль небӧгын видлалӧ коми кадакыв (глагол) гӧгӧрбок: сылысь морта-лыда формаяссӧ, кад серти вежласьӧмсӧ, залог, вид, наклонение, керӧм-вӧчӧмлысь мындасӧ, вежласьтӧм формаяс: инфинитив, причастие, деепричастие...

Небӧг гижысь оз сӧмын видлав литературнӧй кыв формаяс, а паськыда пыртӧ аслас туялӧмӧ сёрнисикасъясысь да сиктсёрниясысь кадакывйӧн вӧдитчӧмын аслыссикаслунсӧ. И быд татшӧм сёрнисикасысь босьтӧм кыв сійӧ видлалӧ вежавидзӧмӧн, оз некутшӧма бӧрыньт найӧс, оз шу, абу пӧ тӧдчанаӧсь сэтшӧмъясыд ӧтласа гижӧда кывйыдлы.

Зырана коми кывйысь ӧтдор автор аслас уджӧ паськыда пыртӧ и перым коми да язьваса коми сёрнивожъясысь босьтӧм кадакывтӧ. Ӧд ставныс найӧ — ӧтласа комияс, ӧти вужйысь сӧвмӧмаяс, кӧть и талун язьваса да перым комиыд олӧны миян республика суйӧр сайын, Перым крайын.

Аслас туялӧмын автор быд пӧрйӧ ӧткодялӧ коми да удмурт кадакывъяс, ӧд унатор ӧтувтӧ комиӧс удмурткӧд: ми удмуртыдкӧд коркӧ важӧн ӧтласа войтырӧн вӧвлӧмаӧсь, сёрнитлӧмаӧсь ӧтласа кывйӧн.

Кӧть и унаторйын коми да удмурт костын петкӧдчӧ ӧткодьлуныс, но Евгений Цыпанов аслас небӧгын стӧча эрдӧдӧ налысь торъялӧмсӧ. Сідз, удмурт кадакывйын сӧвмӧмаӧсь асшӧр грамматика категорияяс: -сал суффикса сослагательнӧй наклонение, шуам, пуктысал (пукті эськӧ), эктысал (йӧкті эськӧ). Эм сэні и -мъяськ суффикслӧн артмӧм лэдзчысяна (притворнӧй) керӧм-вӧчӧм петкӧдлана залог: ужамъяськыны — уджалысьӧн асьтӧ петкӧдлыны; бӧрдэмъяськыны — бӧрдӧм улӧ лэдзчысьны, нарошнӧя бӧрдны-ылӧдлыны.

Комиын сӧвмӧма -кодь да -джык суффикса керӧм-вӧчӧмлӧн тшупӧд категория, коді абу талунъя удмурт кывйын: тӧдӧкодь — неуна тӧдӧ, омӧля тӧдӧ; тӧдӧджык — бурджыка тӧдӧ, ёнджыка тӧдӧ...

Быд грамматика категория видлалігӧн автор ӧткодялӧ коми кадакыв формасӧ рӧдвуж финн-йӧгра кыв формаӧн, тадзикӧн тӧдчӧдӧ коми кывлысь сӧвмӧм-вежсьӧмсӧ.

Коми кадакыв формаяс Е. А. Цыпанов орччӧдӧ и мукӧд войтыр сёрниысь, кодъяс абу рӧдвужӧсь комилы, шуам, татара, башкир, чуваш, япон, иран, осетин кывъясысь вайӧдӧм видлӧгъясӧн.

Татшӧм орччӧдӧмъясыс сетӧны авторлы зумыд подув аддзыны ӧткодь нырвизьяс, кодъяс серти тэчсьӧмаӧсь ӧнія грамматика категорияяс да налӧн оланподувъяс. Колӧ содтӧд шуны, мый филологияса доктор Евгений Цыпанов бура тӧдӧ англия, немеч, эст, финн, мари, удмурт кывъяс да аслас туялӧмӧ пыртӧ тайӧ кывъясӧн гижӧм научнӧй уджъяс вылӧ ыстысьӧмъяс. Тайӧ ёна лэптӧ донсӧ видлалана небӧглысь.

Кадакывлысь быд категорияӧн тӧдмӧдігӧн автор вайӧдӧ уна лыда видлӧг коми йӧзкостса поэзияысь, художествоа литератураысь мыччӧдъясӧн, кодъясӧс босьтӧма Иван Куратовлысь, Нёбдінса Витторлысь, Тима Веньлысь кындзи пӧшти став талунъя гижысьлысь.

Вайӧдӧ юрвизьяс «Маръямоль» сьыланкывйысь, Николай Щукинӧн гижӧм «Зарни сюра кӧр» пьесаысь Марпалӧн сьыланкывйысь, и Лидия Чувьюрова репертуарысь, Евгений Козлов кывбуръясысь.

Уна сёрникузя Е. А. Цыпанов корсялӧма «Войвыв кодзулысь», «Югыд туйысь», «Коми муысь», абу бӧрыньтӧма и «Йӧлӧгатӧ», «Би киньтӧ», «Чушканзітӧ».

Бӧръя кадӧдз мӧд колян када медводдза морта форма нормативнӧй грамматикаясад оз вӧлі индыны. Е. А. Цыпанов вайӧдӧ сёрнисикасъясысь озыр серпаса материал, кытысь тыдовтчӧ, мый медводдза морта мӧд колян када глаголъяс (кадакывъяс) паськалӧмаӧсь и коми йӧзкостса сёрниын и рӧдвуж удмурт кывйын. Тайӧ формасӧ бытьӧн вӧзйӧ пыртны нормативнӧй грамматикаӧ.

Автор кыскӧ лыддьысьысьлысь пельсадьсӧ сы вылӧ, мый йӧзкост сёрниыс тшӧкыда коймӧд морта ӧтка лыда кадакывйӧн вӧдитчӧны мӧд морта пыдди:

— Кытчӧ нин мӧдӧдчӧма Васьыс? Гашкӧ, пуктысьны нин да? — юаліс кыр йывсянь кодікӧ (Тима Вень «Трипан Вась»).

Татшӧм шыӧдчӧмӧн сёрнитысьыс тӧдчӧдӧ мортӧс пыдди пуктӧмсӧ, сійӧс ыдждӧдлӧмсӧ. Тайӧ кадакыв формаӧн вӧдитчӧмыс петкӧдлӧ коми йӧз оласноглысь аслыссикаслунсӧ тшӧтш.

Небӧг гижигӧн автор петкӧдлӧма чужан кыв дінас ыджыд муслун. Е. А. Цыпанов сэтшӧм нимкодьпырысь юӧртӧ коми кывлӧн мӧвп тӧдчӧдан позянлунъяс йылысь, мый научнӧй трактатсӧ лыддигад кылан морӧс пытшсьыд шоныд гы, быттьӧ сьӧлӧмтӧ выя бордйӧн блинӧс моз мавтӧны.

Евгений Цыпановлысь «Грамматические категории глагола коми языка» небӧгсӧ неыджыд донысь позьӧ ньӧбны Коми наука шӧринса Кыв, литература да история институтысь (Сыктывкар, Коммунистическӧй улича, 24 номера керка).

Небӧгсӧ урчитӧма финн-йӧгра, удмурт да коми кывъяс туялысьяслы, а сідзжӧ школаын да колледжын коми кыв велӧдысьяслы, студентъяслы, аспирантъяслы, чужан му туялысьяслы, быдӧнлы, коді радейтӧ коми йӧзӧс, сылысь кывсӧ да оласногсӧ, коді зільӧ тӧдмавны комилысь финн-йӧгра войтыркӧд ӧткодьлунсӧ.