КОЙГОРТЫН, ГУРГАНЫН, ИВАН ТОРОПОВЛӦН ЧУЖАНІНЫН

Таво гожӧмбыд кисьтіс, шондіыс тӧлын моз мыччысьліс зэв шочиника. Та понда вунны позьтӧмӧн кольӧ ӧти гожся шондіа лун, кор миянлы, Кыв, литература да история институтын уджалысьяслы, мойвиис кайлыны Сыктыв йылӧ, Койгорт сиктӧ, Иван Тороповлӧн чужанінӧ.

Нимйӧза гижысь дас во нин абу миянкӧд, но сылысь творчествосӧ зіля туялӧны коми кыв да литература туялысьяс, историкъяс да мукӧд. Сюсьджыка кӧ лыддьыны Иван Григорьевич Тороповлысь медтӧдчана висьт-повесьтъяссӧ, пыр жӧ казялан, мый ставыс сэні йитчӧма Койгорт районкӧд, чужан Гурган грездыскӧд, кысянь и петӧма олӧмлӧн паськыд туй вылӧ нималана гижысьным. Сідзжӧ и ачыс Федя Мелехин геройыс «Кӧні тэ, кар?» висьтын моз кылӧдлӧма пуръяс паськыда ойдӧм Сыктыв юті да петӧма верстьӧ олӧмас да паськыдінас. Со ачыс та йылысь гижӧ «Койгорт» кывбурас:

Сыктыв йывлань сьӧлӧм лэбзьӧ,

Кӧнъясын кӧть ме эг ло, —

Сэні коркӧ ӧддзис-ловзис

Олӧм вылӧ менам лов.

Ок, Койгорт, ок, Койгорт,

Тэ — менӧ лыбӧдысь, турилӧн борд;

Ок, Койгорт, ок, Койгорт,

Тэ — менам гажӧй и кӧдзалӧм горт.

Ӧнія кадӧ Сыктывкарсянь Койгорт сиктӧ воӧдчыны зэв кокньыд, чорыд веркӧса туйті 192 версттӧ позяс журкнитны машинаӧн куим-нёль часӧн. Войдӧр шӧр туйыс вӧлӧма Сыктыв юті да сынӧдті, чорыд веркӧса му туйыс йитӧма юрсиктсӧ юркаркӧд кольӧм нэмся 80-ӧд вояс помын. Сыктывкарланьын кӧ век зэрӧ вӧлі, то Койгорт районӧ пыригӧн вочасӧн сэзьдіс да сэсся Сыктыв ю вуджигӧн сявкнитіс шонді.

Медся лунвывса Койгорт районсӧ вӧлі котыртӧма 70 во сайын. Сӧвет кадӧ сэні ёна пӧрӧдлӧмаӧсь вӧр, сывдылӧмаӧсь чугун, сӧвмӧма вӧлі сідзжӧ видз-му овмӧс. Коми йӧзкӧд ӧттшӧтш Кажым чугун сывдан заводдорса овмӧдчӧминын важысянь олӧны и рочьяс. Сталин кадӧ сэтчӧ ысталӧмаӧсь унаӧс, кызвынсӧ немечьясӧс. Уна войтыра районын 1998 воын овлӧма 10. 600 морт. Демократия кадӧ йӧзкост овмӧсыс ёна киссьӧма, уна совхоз-вӧрпункт пӧдласьӧма, та вӧсна йӧзыс муналӧны сэтысь коді кытчӧ. 2016 воын олысьыс кольӧма 7. 637 морт, ӧні, тӧдӧмысь, нӧшта этшаджык. Медыджыд Койгорт юрсиктас 2017 воӧ олӧма 2. 877 морт, районын олысьясысь матӧ джынйыс.

Сиктӧ пыриг чой горув лэччигӧн ылісянь тыдовтчис керӧс вылын сулалысь мича вичко. Юрсиктыс меститчӧма керӧс гӧгӧр, сиктсӧ кытшовтӧ лӧня кывтысь, абу нин паськыд Сыктыв. Оз и эскыссьы, мый коркӧ татчӧдз кайлывлӧмаӧсь ыджыд паракодъяс, новлӧмаӧсь сӧвтас да йӧзӧс ылі Сыктывкарӧдз да мӧдарӧ.

Койгортса ас му туялан музей водзын миянӧс паныдалісны сэтчӧс уджалысьяс — экспонатъяс видзысь Валентина Витальевна Тухель да том мича ань Светлана Витальевна Чупрова, экскурсия нуӧдысь. Школаса вӧвлӧм интернат керкаӧ меститчӧм музей водзас сулалӧ да пырысьяслы нюмъялӧ изйысь сёртӧм ичӧтик Володя Ульянов: корӧ велӧдчыны, велӧдчыны да нӧшта на велӧдчыны. Светлана Витальевна сьӧлӧмсяньыс да вель дыр висьтавліс миянлы районса медваж карвывъяс, медважӧн овмӧдӧм коми сиктъяс йылысь, тӧдмӧдіс торъя жыръясӧ лӧсьӧдӧм петкӧдланторъясӧн — крестьянинлӧн, ыстӧм немечьяслӧн оланінӧн, велӧдан классӧн Айму вӧсна Ыджыд тыш вылӧ ветлысьяслы сиӧм инӧн, уна мукӧдторйӧн. Индыліс тшӧтш Турунъю колонияын пукалысьясӧн пуысь мичаа вӧлалӧм-сёртӧм пасьтӧм ань вылӧ. Вӧчӧмаӧсь сійӧс, медым кокниджыка овсис-пукавсис. Кыдзи и уна мукӧдтор, колониясӧ сэтысь тшӧтш тупкӧмаӧсь.

Сэсся ставным подӧн мунім сикт вомӧныс Киӧн вӧчтӧм Спас ӧбраз нима зэв мича вичко дорӧ, пыралім сэтчӧ да шензим: пытшсӧ да ортсысӧ дзоньталӧмаӧсь-мичмӧдӧмаӧсь зэв кужӧмӧн. Тайӧ ыджыд, ӧні уджалысь вичкосӧ сэтчӧс войтырыс кыпӧдлӧмаӧсь 1807-1816 воясын, Наполеонлы паныд Айму вӧсна тыш кадӧ на. Колӧ тӧдчӧдны, унджык коми районса шӧриныс татшӧм мичлуннас ошйысьны оз вермы. Вичкодорсянь тыдалӧ гӧгӧр зэв ылӧдз, лӧзалысь пармаыс гыалӧ-лолалӧ, а сиктсӧ асыкалӧма чукыльӧн визувтысь Сыктыв ю. Вӧлі буретш середа, да Койгортын котыртӧма вӧлі уна йӧза базар: матігӧгӧр сиктъясысь воалӧмаӧсь йӧз донтӧмджыкысь ньӧбны быдторсӧ сэтчӧ тӧдӧмысь воалӧм коммерсантъяслысь, сёян-юан да паськӧмсянь духи-майтӧгӧдз, ог нин гаралӧй гортса кӧлуй йылысь.

Водзӧ туйыс муніс Гурган грездӧ, Иван Тороповлӧн музейӧ. Юрсиктыс да грездыс ӧні ӧтлаасьӧмаӧсь нин, туй пӧлӧныс кыпӧдӧмаӧсь выль мича ыджыд керкаяс. Ылысджык сикт-посёлокса том йӧзыс пӧ окотапырысь воалӧны юрсиктас овны да уджавны. Мунігӧн Светлана Витальевна унатор висьтавліс Иван Тороповлӧн ичӧтдырся олӧм йывсьыс, сылӧн ордвуж йылысь, индаліс гижыськӧд йитчӧм инъяссӧ. Вӧлӧмкӧ, Сыктыв юыс визувтӧ Гурган дортіыс дзик матын.

Водзӧ сёрниыс муніс неыджыд пу керкаӧ лӧсьӧдӧм музейын нин. Самӧвара пӧсь тшай юигмоз, енув пельӧсын пу лабичын пукаліг быттьӧ збыльысь веськавлім кольӧм нэмся ылі 20-30-ӧд воясӧ. Янсӧдчигӧн ставным висьталім ӧти кӧсйӧм: медым Светлана Витальевна Чупрова гижас Иван Торопов да Койгорт костын йитӧдъяс йывсьыс торъя небӧгтор. Тайӧ отсалас туявны коми литература да кыв, пуктас пай и районса культура сӧвмӧдӧмӧ. Зэв нимкодь вӧлі тӧдмавны, мый миян нимйӧза гижысьным йылысь чужанінас, Койгортас, бура тӧдӧны, оз вунӧдны тӧдчӧдны коми литература да культура сӧвмӧдӧмӧ Иван Тороповлысь пайсӧ.

Юркарӧ бӧр воигӧн ывлаыс бара букышмис да вӧляникысь кутіс тусясьны...