КЫДЪЯ СЁРНИСӦ — СЕРАМСОРӦН

Коми сӧвет литература пансян-сӧвман кадколастӧ, кольӧм нэмся 20-ӧд воясӧ, быдмис нёль гырысь гижысь, кодъяс сайын сэкся матӧ став шедӧдӧмторйыс. Тайӧ Нёбдінса Виттор, Тима Вень, Юсь (Михаил Лебедев) да Илля Вась. Дерт, наысь водзджык, XІX нэм шӧрын, дзоридзаліс енбиыс Иван Куратовлӧн.

Ӧнія коми лыддьысьысь на пиысь медся бура тӧдӧ, юрас кутӧ Виктор Савинлысь гижӧдъяссӧ, но, дерт, оз ставсӧ, а медся-медсясӧ, медводз лирикаӧн озыр да серамсора кывбуръяссӧ, ворсанторъяссӧ (пьесаяссӧ), серпаскывъяссӧ да висьтъяссӧ.

Коми войтырлы Нёбдінса Витторлӧн медбур гижӧдъясыс бура тӧдсаӧсь, медводз сьыланкывъясыс, серамбана кывбур-поэмаясыс да ворсанторъясыс, на пиысь медмусаӧсь «Райын» да «Инасьтӧм лов» пьесаяс. Дерт, Виттор серамбана гижӧдсӧ артмӧдӧ оз сӧмын кыввор отсӧгӧн. Та могысь унджыкысьсӧ лӧсьӧдӧны аслыспӧлӧс торъялана сюжетъяс, думыштӧны тешкодь геройясӧс да накӧд лоӧмторъяс. Сӧмын туялысьяс важӧн нин казялісны, мый буретш кывворӧн вӧдитчӧмнас Нёбдінса Виттор вӧчӧ гижӧдъяссӧ ловъяӧн да мӧрччанаӧн, сибыдӧн да гажаӧн. Илля Вась стӧча шуӧма, серамыс пӧ Витторлӧн сылӧн кывъяс.

Коми литературоведъяс век пасйывлӧны, серамбана нырвизьыс пӧ гижысьыслӧн тӧдчӧ сідз шусяна теш-серам петкӧдлан гижӧдъясысь, кытчӧ пыртлӧны «Райын» да «Инасьтӧм лов», «Ва шыр» пьесаяс, «Вен», «Тутуруту Семӧ» кывбуръяс да «Аркирей» поэма. Збыльысьсӧ, серамбана ногӧн гижӧма зэв унатор, тшӧтш и дзоньнассӧ немся абу тешкодьторъяс.

Коми литератураын Нёбдінса Виттор, тӧдӧмысь, медводдзаӧн пондіс паськыда пыртавны аслас гижӧдъясӧ мӧд кывйысь кывтэчасъяс да сёрникузяяс, дзонь вочасёрнияс, медводз, дерт, серам петкӧдлана да сатира пестана могӧн. Гижысьяс найӧс пыртӧны торъя могъяс ас водзас пуктӧмӧн: петкӧдлыны персонажлысь либӧ торъя сословиелысь кыв торъяланлунсӧ, сылысь культура тшупӧдсӧ либӧ мӧдарӧ — культуратӧмлунсӧ да уна мукӧдтор.

Мӧд кывйысь содтӧдъяс коми литератураын медводдзаысь пондіс пыртавны аслас кывбуръясас нималана Иван Куратов, кызвынсӧ латин, роч да немеч кывъясысь. Шуам, мӧд кывйысь содтӧдыс эм нин «Vorvаrts» (Водзӧ!) кывбур нимын да медводдза нёльвизяас:

Равзывліс коркӧ коньӧр Уланд:

«Мунӧ форвартс пӧ быдсяма лянд!

Мунӧ пӧ водзӧ сійӧ и тайӧ!

Цивилизация поскӧд пӧ кайӧ!

Дерт, сьӧдмӧдӧм кывъясыс унджык лыддьысьысьлы гӧгӧрвотӧмӧсь, но кывбуралысь петкӧдлӧ тайӧн цитаталысь оригинал кывъя серпассӧ. Мукӧдлаас Иван Куратов пуктӧ мӧд кывйысь босьтӧмторсӧ эпиграф туйӧ: «Гусясьысьяс» кывбур водзысь лыддям: «Философия права ли?».

Но Нёбдінса Виттор мунӧма ёна ылӧджык: сійӧ босьтчӧма пыртавны абу сӧмын неыджыд содтӧдъяс, но и мӧд кывйӧ дзонь вуджалӧмъяс. Дерт, татшӧм вуджалӧмъясыс вӧлӧмаӧсь сӧмын рочысь.

Медводз, роч да мукӧд кывйысь босьтӧмторйыс кывбуръясын зэв бура артмӧдӧ стӧч рифмаяс, ӧтъюргана кывбурвизьяс. Видлӧг «Вен» кывбурысь:

Талун муртса синмӧс восьті —

Тӧдтӧминын?.. Дивӧ босьтіс!

Рочӧн шуа: «Где нӧ я?»

Кодкӧ шуис: «Генуя»...»

Чеччис сэки Пуанкарэ:

«Ме пӧ муна Париж карӧ,

Сэсся нинӧм тӧйтны тан.

Кӧні менам чемодан?»

Нёбдінса Витторлӧн вӧлӧма ыджыд лӧглун Сыктывдінкарын коми йӧзлӧн рочасьӧм вылӧ, кодыр автономия пансьӧм бӧрын коми юркарын унджык служакыс рочасьӧ вӧлӧм, кӧть став сертиыс позис дай коліс кокниа вуджны коми кывйӧ. Тӧдчӧдам, кольӧм нэмся буретш 20-ӧд воясӧ коми кывсӧ вӧлі кыпӧдӧны каналан кыв тшупӧдӧ, ыджыд ӧдӧн да кӧсйӧмӧн. Сӧмын зэв сьӧкыда вӧлі олӧмӧ пӧртӧны сідз шусяна зырянизация, веськӧдлан аппаратӧ коми кыв вужйӧдӧм. Коми карса чиновникъяслӧн вывті рочасьӧм йылысь Витторлӧн чужлӧма некымын кывбур, код пиысь синмӧ шыбитчӧ «Кыдъя роч» гижӧд. Вайӧдам сэтысь ӧти нёльвизя:

Моски кузя мунӧ «роч»,

Мича ныв туй сайын.

— Чья нӧ эта?

Чья нӧ дочь?

Я тай нӧ не знаю...

Серамысь кындзи мукӧд гижӧдас выналӧ ёсь сатира. Тайӧ бура тӧдчӧ «Суд мунӧ!» кывбур панасысь:

Пыри ӧтчыд суддя ордӧ,

Самӧй вӧлі мунӧ суд.

Суддя сэні лёкысь горзӧ:

Здесь идет народный суд,

И нельзя вам, подсудимый,

По-зырянски здесь болтать!

Показанья допустимо

Лишь по-русски излагать!..

Дерт сідз... батюшко... кыдз шуны...

Ах, ты хочешь суд сорвать?!

Я тай, зонмӧ... ручкӧй... вуні...

Я прошу вас замолчать!

Зэв кужӧмӧн Нёбдінса Виттор ворсӧдчӧ роч сёрниӧ кежалӧмӧн аслас ворсанторъясас. Медводз, тайӧн сійӧ серамсорӧн петкӧдлӧ коми йӧзлысь и сэки нин кыдъя, сораса сёрнисӧ, абу ӧд дивӧ: комиясысь унаӧн роч кывъяс пырталӧмӧн кӧсйӧны быттьӧ петкӧдлыны ассьыныс тӧдӧмлунсӧ, татшӧм ногӧн ошйысьышталӧны быттьӧ, торйӧн нин коми айловъяс. Шуам, «Луча» серпаскывйысь Тист Иван ӧтторъя пырталӧ аслас сёрниӧ роч кывъяс да кывтэчасъяс: «Чолӧм, другъяс, здрасте!», ме ог «кое-как», другъяс, ов, «ме ордӧ пырӧ, милости просим», «бырӧдам леригиознӧй дурмансӧ».

Сӧстӧм серам, юмор казявлан вель тшӧкыда вочасёрниясысь. Со, коми йӧзӧн зэв радейтана «Райын» ворсанторйын Матвей да сылӧн анделыс сёрнитӧны:

А н д е л: Ок, тэ тай нинӧм на он тӧд! Анделыд абу ныв ни, абу зон ни, абу баба ни, абу мужик ни.

М а т в е й: Коді нӧ эськӧ?

А н д е л: Анделыд — андел и эм!

М а т в е й: Сідзкӧ тай, абу жӧ тэ зэв нимкодьтор!.. Тэ дорысь менам Марпа бурджык на лоӧ!.. Покранимерӧ гӧтыр, баба!..

Торйӧн серамтӧ петкӧдӧны рочӧ кежалӧмъясыс попъяс да енъяслӧн сёрниын, шуам, «Райын» сёрнитӧны Сюзь Матвейлӧн Степан пиыс да поп тадзи:

С т е п а н: Вина юӧмсьыд нӧ абу ӧмӧй грек?

П о п: Уна юӧмысь грек, а ичӧтика пыр позьӧ. Сы вылӧ и саломын шуӧма: вино пӧ веселит сердце человека. (Юӧ.)

Роч кывъя содтӧдъясыс векджык овлӧны коми сямаӧсь, миян шыкуд оланпасъяс серти вежӧмаӧсь, сідзкӧ, попъяс аслас сёрнинас оз торъявны прӧстӧй йӧзысь. Тайӧн тшӧтш серамвыв кайӧны. Со, шуам, кыдзи помасьӧ «Аркирей» поэмаыс: То пӧ петӧ божья матер, Петӧ уна пӧлӧс святӧй — том и пӧрысь; Дяклы шуӧ: Сэсся татӧн «Исполати деспота» сьылӧй паныд!

Водзӧ сэсся коми литератураӧ да весиг газет кывйӧ татшӧм вуджалӧмъясыс вужъясьӧны зумыда, торйӧн нин кольӧм нэмся 60-ӧд воясся драматургияӧ, Василий Лекановлӧн да Геннадий Юшковлӧн ворсанторъясын. Видлӧгъяс: Г а р и к (Фросялы): Мый вӧлі верӧсыдлӧн, мед тэ водзын сійӧ кывкутӧ, а ме Христинаӧс радейті. Менӧ да Андрейӧс эн ӧткодяв! Зэв жалита: эз удайтчы Христинакӧд «весной траву помять!»; В о л о д я: Жалита ме тётя Оляӧс «королева кухни, раб авоськи» (В. Леканов); М и т ь ӧ П и т ь ӧ: Правильнӧ, без поллитры не разберешь! (Кыскӧ сумкасьыс джынъялана доз да стӧкан.) Давай, браток!; М и т ь ӧ П и т ь ӧ: Быдӧн ассьыс пай олӧ! Ауфидерзейн! (Петӧ.) (Г. Юшков).

Виктор Савин моз тшӧтш Геннадий Юшков татшӧм вуджалӧмъяс отсӧгӧн лэптӧ серамвыв торъя персонажъяссӧ, кодъяс ӧтдортчӧмаӧсь нин коми сиктса олӧмысь, чужан войтырысь, ӧтторъя сорлалӧны коми да роч сёрнисӧ. Шуам, «Кыськӧ тай эмӧсь» тешын Г.Юшков серпасалӧ татшӧм ногӧн Зезеговӧс, Иван шӧрмортлы паныда геройӧс, вӧвлӧм партаппаратчикӧс, сталинистӧс да йӧзӧс суклялӧмӧн аслыс карьера вӧчысьӧс. Видлӧг: З е з е г о в: Иван Данилович, вай... (Нюм лэдзлӧ.) По правде сказать, ме тэ дінӧ... Вместе росли, в комсомол вступали... Думал, казьтыштам том олӧмнымӧс, по рюмочке видлам... Да нинӧм миянлы и юкнысӧ! Но времяыс сэтшӧм вӧлі: он кӧ тэ, асьтӧ тэнӧ.

Ӧнія коми драматургияын да прозаын рочӧ вуджалӧмъяснас гижысьяс зільӧны петкӧдлыны ӧнія комияслысь сораса кывсӧ, кор кодсюрӧлы дзик нин нинӧмла лоӧма мича чужан кывйӧ кутчысьны, видзӧдны ас сёрни бӧрсяыс, мӧд кывйӧн кӧ, гижысьяс бура серпасалӧны ичӧт сёрни культураа йӧзӧс, ассьыныс персонажъяссӧ. Видлӧгъяс: Н а д у т к и н: А это уж не моя забота, рочӧн кӧ шуны (Г. Юшков), М и ш ӧ (ӧшӧдӧ курткасӧ тувйӧ, мыськӧ кисӧ да пуксьӧ пызан помӧ): Ну, где мои двенадцать блюд?; М и ш ӧ: Но вот, совсем другое дело...; Ӧ н д р е й: Бать в своём репертуаре (Н. Обрезкова); — Тэ, другӧ, меным эн индав. Асьнытӧ на лешакыс татчӧ вайис, а эг ме тіянӧ лок. Незваный гость пӧ хуже татарина: кывлін, кӧнкӧ. (В. Лодыгин).

Серпаса литератураын татшӧмсяма вуджалӧмъясыслӧн коланлуныс гӧгӧрвоана: найӧ овлӧны персонаж сёрниын да аслыснога петкӧдлӧны геройыслысь кывсӧ, ловкылӧмъяссӧ, сылысь велӧдчан да культура тшупӧдсӧ, петкӧдлӧны лыддьысьысьлысь серамсӧ либӧ мортӧс мустӧмтӧмсӧ. Но газет-журналса кывйын найӧ оз вермыны лоны, ӧд прессалӧн кывйыс тырвыйӧ нормируйтӧма, дай тайӧ абу вочасёрни кыв. Та вылӧ видзӧдтӧг, ӧнія коми газетъясысь татшӧмсяма вуджлӧмъяссӧ тшӧтш позьӧ казявны. Видлӧгъяс: Май 31 лунӧ нывкаяс кутасны гижны математикаысь, июнь 6 лунӧ — роч кывйысь экзамен. Сиам налы «ни пуха, ни пера»! («Коми му»); Анна Сечина: «Рочӧн кӧ шуны — «круто!» («Йӧлӧга»); Локтан шойччан лунӧ лэпта стопка Видз-му овмӧсын уджалысьяслӧн лун вӧсна. Рочыштны кӧ, имею право («Коми му»). Тайӧ петкӧдлӧ тшӧтш ӧнія коми журналистикаысь кывйӧн корсюрӧ омӧля вӧдитчӧмсӧ.

Нёбдінса Витторлӧн гижӧдъясыс кокниӧсь, зэв мӧрччанаӧсь да серамбанаӧсь. Неважӧнся историяыс бара дасьтіс миянлы парадокс: комияслы зэв колана да радейтана «Райын» да «Инасьтӧм лов» ворсӧмъяссӧ демократия выналан кадӧ дугдісны пуктыны каналан театръясын бара вичкокӧд йитчӧм тема пондаыс. Артмӧ тадзи, ӧти идеология жугӧдӧма лои, да мӧдлӧн налькйӧ сюрим: ӧні нин нинӧм сатираасӧ ни шмонитанасӧ роч веськыда эскана вичко йылысь, сэтчӧс служитысьяс йылысь петкӧдлыны пӧ театрса посйӧдсянь оз нин позь. Колян во артмис зэв тешкодьтор: Нёбдінса Витторлӧн юбилея воӧ В. Савин нима (!!!) академическӧй драма театрын да шылада-драмаа театрын пуктісны спектакльяс гижысь йывсьыс, но эз пуктыны ни ӧти спектакль сылӧн аслас ворсанторъяс сертиыс. Татчӧдз воим! Сӧмын тайӧ абу шог: эмӧсь на сиктъясса повтӧм народнӧй театръяс, позяс на миянлы гораа лыддьыны ас гортъясын Витторлысь серамбана гижӧдъяссӧ да нимкодясьны сылӧн мича да кокни коми кывйӧн.