КОМИЛЫ ГОРТЫД ВЕК НИН ГОРТ!

Чужан кывйыд быдӧнлы дона, и быдӧнлы жӧ мусаӧсь ай-мам, чой-вок, чужанін, ёрт, верӧс-гӧтыр, челядь, муслун да уна мукӧд кыв, кодъяс миянлы унатор йылысь висьталӧны. Та йылысь зэв стӧча пасйӧма Ксения Карманова:

Кывъяс, кывъяс. Дойданаӧсь, шаньӧданаӧсь,

Еджыдӧсь да сьӧдӧсь, гуга-банаӧсь.

Кывйӧн позьӧ вины, позьӧ кыпӧдны,

Кывйӧн позьӧ бурдӧдны и тшыкӧдны.

Кывъяс, кывъяс. Лыдтӧм-тшӧттӧм, быдсяма,

Кывйысь кодкӧ усьӧ, кодкӧ вынсялӧ.

Шуин кыв, а бӧрсӧ он нин босьт,

Кывъяс вӧсна пансьӧ чорыд кось.

Коми кывйын зэв бура тыдалӧ кывъяслӧн паныда сулалан либӧ торъялана асшӧр вежӧртасыс, найӧ ӧта-мӧдныскӧд зэв топыда йитчӧмаӧсь, шуам, кывтыд — катыд, кывтны — катны, пырны — петны, талапӧв — мӧдлапӧв, морт — йӧз, шайт, ур — сьӧм, ывлаын — гортын, керка — горт да с.в. Бӧръя кыв гоз йылысь, асланыс шӧр вежӧртас сертиыс налӧн паныд сулалӧм йывсьыс артмис тайӧ гижӧдыс.

Миян коми кывтуялысьяс бӧръя кызь вонас гижисны да йӧзӧдісны вель уна кывкуд. Тайӧ зэв бур! Сӧмын тай кывворлысь вежӧртасъяссӧ туялӧма омӧля на, туялысьяслӧн киясныс эз судзсьывлыны.

Тайӧ гижӧдас видлам петкӧдлыны коми дай уна мукӧд ордвуж кывйысь ӧти торъяланатор: керка да горт кывъяс костысь йитӧдсӧ. Позьӧ стӧча шуны, мый тайӧ кык кывйыс коми йӧзлы зэв мусаӧсь, коланаӧсь. Найӧс паськыда позьӧ казявны шусьӧгъясысь, со кӧть: Гажа керкаад и кынӧмыд оз сюмав, Керкаыс мыр вылын на сылӧн (керъясыс заптытӧмӧсь на), Бур крестянин керкаад рунас пӧтан, Тэнад гортыд горта (гортыд видзыся, сійӧс видзысь эм), Керкаыд абу на горт (колӧ на лӧсьӧдны унатор, овмӧдчыны).

Видлалам тайӧ кывъяссӧ пыдісяньджык. Тӧдса ӧд: мортлӧн кывйыс абу сӧмын сёрнитантор, но и асгӧгӧрса да аспытшса мир тӧдмалантор, уна нэмӧн чӧжӧм тӧдӧмлунъяс видзантор. Бӧръя шуӧмыс веськыда инмӧ кывворӧ, ӧд быд кыв вежӧртӧ зэв унатор.

Комиӧн сёрнитысьяслӧн юрвежӧрас кутчысьӧ зумыда торйӧдӧм: 1. «керка — тайӧ стрӧйба, кыпӧдӧм оланін, уджаланін, лавка, завод-фабрика да мукӧдтор». 2. «горт — тайӧ ас оланін, кӧні мортыс олӧ-узьлӧ». Коми кывйын торъялӧ керка — горт кыв гоз. Татшӧм жӧ серпасыс ордвуж удмурт, мукӧд финн-угор да яран, тшӧтш и тотара да англия кывъясын. Тайӧ бура тыдалӧ водзӧ вайӧдӧм видлӧгъясысь, кӧні индӧм вежӧртасъяссӧ петкӧдлӧны торъя кывъяс:

коми керка — горт, перым-коми сёрнисикасъясын керку — горт, удмурт кывйын корка — гурт;

суоми кыв talo, puutalo «пу керка» — kotі, kotona «гортын»;

эст кыв maja, kіvіmaja «кирпич керка» — kodu, kodus «гортын»;

вепс кыв pert «керка» — kodі, olda kodіs «лоны гортын»;

англия кыв house, bіg house «ыджыд керка» — home, go home «мунны гортӧ», at home «гортын».

Мукӧд кывъясын серпасыс дзик мӧдара, кыкнан шӧр вежӧртассӧ петкӧдлӧ ӧти кыв. Аслыспӧлӧслун тані петкӧдлӧны мордва кывъяс, сэні серпасыс рочын кодь артмӧма:

роч кыв дом, старый дом «важ керка» — дом «горт», Я дома «Ме гортам (кӧні ола, узьла)»;

поляк кыв: dom «керка» — w domu «гортын»;

немеч кыв haus «керка» — haus, zu hause «гортын», nach hause «гортӧ»;

италия кыв casa «керка» — іn casa «гортын»;

эрзя-мордва кыв кудо «керка» — кудо «горт», кудосо «гортын».

Коми кывйын татшӧмсяма кыввӧдитчӧмыс корсюрӧ овлӧ и изьваса сёрнисикаслӧн изсайса, обдорса сиктсёрниясын. Сэні керка кывйӧн вӧдитчӧны горт кыв пыдди нин, дзик рочын моз. Видлӧг: мунам керкаӧ шулӧны мунам гортӧ пыдди; Да вот, ну, чомйын-то сёрнитіс, а вот посёлокын зэй оз. Ме керкаын сёрнита, а ог ыллаын, но, сідь, роч вылын (Филиппов В. А. 1997, Обдор кар).

Изсайса сиктсёрниясын горт кыв вежӧртӧ сӧмын «гроб».

Водзӧ вежӧртасӧ пырӧдчытӧдз видлалам кыкнан кывйыслысь артмӧмсӧ. Тӧдсатор: керка да горт бергалӧмаӧсь нин ӧтувъя перым кадколастын, артмӧмаӧсь сэки, а сідзкӧ, вежӧртас сертиыс налӧн торъялӧмыс сӧвмӧма сэки жӧ, кольӧма сійӧ и ӧнія кывъясӧ. И важся кадӧ, и ӧні перым кывъясын керка/керку/корка тэчаса кывлӧн вежӧртасыс ӧтпӧлӧс да стӧч — сійӧ пасйӧ стрӧйба, водзсяньыссӧ керйысь тшупӧм керка, ӧткодяв юкӧнъяссӧ: кер-ка (ку) ← кер + -ка (ку); бӧръя юкӧныс пасйылӧма кутшӧмкӧ прӧст стрӧйба-оланін (чом сямаӧс). Перым кывъясын вежӧртасыс абу паськалӧма.

Дзик мӧдтор аддзам горт/гурт кывъясысь, кодъяс важысянь пасйӧны медводз оланін, кӧні мортыс олӧ, узьлӧ, мед кӧть сійӧ и чомйын, вӧр керкаын, патераын олӧ-вылӧ. Удмурт кывйын тайӧ кывйыс бергалӧ кык шӧр вежӧртасын: 1) сикт, грезд да 2) горт, шуам кӧть, гурт: 1)деревня ІІ деревенский, сельский, ~ сьӧрын за деревней, 2) дом, домашний, ~ ужъёс домашние дела. Тайӧ кык вежӧртассӧ удмуртъяс ясыда торйӧдӧны. Шуам, Мон али гуртын сёрникузясӧ позяс вуджӧдны-комиӧдны кык ногӧн: «Ме ӧні сиктын» да «Ме ӧні гортам». Чайтам, 'сикт' вежӧртасыс тшӧтш бергавлӧма нин ӧтувъя перым кадколастӧ, коді помасьӧма сюрс кымын во сайын либӧ мыйтакӧ кадӧн водзджык.

Миян коми кывйын горт кывйыслӧн вежӧртасыс ёна паськыдджык, кӧть и медся ыджыд йӧрыша коми-роч кывчукӧрас сетӧма вель уна видлӧг да ӧти сикас вежӧртас горт дом, домашний. Позьӧ шуны, коми кывкудъясын тайӧ кывйыслысь вежӧртассӧ восьтӧма тырмытӧма. Збыльысьсӧ горт кывлысь медся этша вылас позьӧ, торйӧдны квайт вежӧртассикас. Важперымса сикт грезд вежӧртасыс комиын кольӧма сӧмын иннимъясӧ, сикт да грезд нимъясӧ, горт юкӧныс та вылӧ индӧ, шуам кӧть, Койгорт, Каргорт, Выльгорт, Важгорт, Овгорт, Пешнигорт, а сідзжӧ гортладорса кывбердӧ. Коми сёрнисикасъясын артмӧма сикт кыв, рочысь пырӧма грезд да деревня кывъяс, а перым-коми сёрнисикасъясӧ пырӧма посад «сикт» да деревня.

Пыдісяньджык видлалам горт кывлысь бергалӧмсӧ, торйӧн вайӧдам коми поэзияын кывйӧн вӧдитчӧмсӧ. Торйӧдам нёль вежӧртассикас.

1) Горт кыв «ас оланін, кӧні узьлам-олам» вежӧртасын бергалӧ став сёрнисикасас, весиг видлӧг татчӧ вайӧдны нинӧмла, ставыс гӧгӧрвоана.

2) «Ас овмӧс, ас керка-карта, кӧзяйство» вежӧртас кывйыс кутӧ сэтшӧм зумыд кывтэчасъясын кыдзи горт кутысь, горт овны, горт гӧгӧр уджавны.

3) «Чужанін, чужан му» вежӧртассикас тшӧтш бергалӧ паськыда, видлӧгъяс пыдди, Выль тӧлыськӧд ӧттшӧтш Горт пристаньӧ чеччас Лӧз синъяса тӧдса пилот (Василий Власов), Кар шумысь дӧзмыла да бара ме чужан сиктӧ вола пыр. Ме сытӧг гажтӧмтча век карас. А чужан гортӧй эз на быр (Петыр Саньӧ). Коми йӧз тайӧ вежӧртаса кывнас ёна вӧдитчӧны ас чужанінсянь ылӧдз мунігъясӧ либӧ Коми муысь ортсыӧ петавлігъясӧ. Перым-коми гижӧд кывйын горт кыв чужан, чужанін, айму вежӧртасын бергалӧ тшӧтш зэв паськыда, торйӧн нин кывбуръясын: Кык ю — Кува да Иньва Да вылын берег дор. Радейтам ёна мийӧ Кудымкар — гажа горт (Михаил Вавилин), Парма да Россия, Роч да коми морт — Ӧтік мамлӧн пиэз, Нылӧн ӧтік горт (Василий Климов). Ӧти кывйӧн кӧ, горт коми мортлы — тайӧ и ас чужан сикт, и кар, и республика, и канму. Вайӧдам Альберт Ванеевлысь сылӧн медбӧръя ӧти кывбурысь юкӧн, кӧні гортыс — дзоньнас Сӧвет му:

Войдӧр шойччим лунвылын,

Но гортын:

Восьса вӧлі и Кавказ, и Крым.

Ӧні сэтчӧ тасалӧма ордым —

Чужан муысь колис сӧмын джын.

Коми гижысьяс чужаніннас — сиктса йӧз, та вӧсна карын велалӧны овны зэв сьӧкыда, сиктыд-гортыд найӧс век кыскӧ, корӧ, чуксалӧ. Вайӧдам Михаил Елькинлысь кык кывбурысь юкӧнъяс. Ачыс кывбуралысьыс Сыктывдін районса Сёськаысь, век ветлывлӧма сэтчӧ ай-мам дорас, шойччыны-лолыштны, вӧр-ванас нимкодясьны. Карын уджвывса уна тӧжд-нокысь ёна окота сылы вӧлӧм пышйывны ас сиктӧ. Та йылысь со и гижӧ:

Быттьӧ тадзи, синва сорӧн,

Гортӧ видлынысӧ корӧ...

Арся тӧлӧй, визув пыста,

Тэкӧд гортӧ юӧр ыста.

Меным аслым сыкӧд пемыд!

Сымда нокыс лои нэмын —

Лэчкалісны, кӧть эн петав,

Кув кӧть татчӧ, кабинетас.

Эг мӧй эськӧ, сьӧлӧмшӧрӧй,

Гортӧ кай да тӧдса вӧрын

Вӧйтчы — воштысь зарни арас!

Да вот йӧрми мустӧм карас.

Колисны вояс. Елькин Миш вузалӧма чужан керкасӧ да лоӧма чиг карса олысь, мустӧм карыс лои сылы горт. 2002 воын поэт йӧзӧдӧ зэв шог аскылӧма, аслыспӧлӧс «Вузалі гортӧс» нима кывбур. Тані гижысьыс керка пыдди тӧдӧмӧн вӧдитчӧ горт кывйӧн, мый вӧсна нор, гажтӧм аскылӧмыс нӧшта на содӧ, вуджӧ дзик нин шуштӧмӧ:

Ола ме, и олӧ сиктӧй,

Эг на янсӧдчывлӧй дзиксӧ.

Сӧмын шоча ӧні вола —

Карас ёнджыка нин кола.

Гортӧс вузалі да ола...

Майбыр, мышкӧй абу сола...

Сӧмын сиктӧ шоча вола —

Быттьӧ яндзим, быттьӧ пола.

Татшӧм вӧчӧмторсьыс йизя,

Гусьӧн майшася да вися,

Пельпом вылын быттьӧ тола:

Гортӧс вузалі да ола...

Збыльысь шулӧны, коми мортыдлы гортыд век нин горт, ас юрсюянін, весиг коркӧя овлан керкаясыс кольӧны гортӧн, кӧні олӧны вӧвлӧм олысьяслӧн ловъясыс, кӧть и, гашкӧ, сӧмын лэбалігас сэтчӧ волӧны...

И медбӧръя вежӧртассикасыс абу гажа, абу кыпыд. Коми йӧз горт кывйӧн пасйӧны тшӧтш, 'кувсьӧмӧс дзебӧм могысь плакаысь вӧчӧм кузьмӧс, ящик'. Тайӧ — мӧдаръюгыдӧ коми мортӧс колльӧдігӧн сылы медбӧръя юрсюянін.

Со мыйта позьӧ дженьыдика висьтавны керка да горт кывъяс йылысь.