ВОДЗӦ ВЫЛӦ БУРАС ЛАЧАӦН
Со и бара на артмис менам ветлыны Изьва муӧ, волыны районса шӧринас да Кельчиюр сиктӧ.
Изьва районӧ быд волысьӧс шемӧсмӧдӧны сэтчӧс мича вӧр-ваыс да авъя йӧзыс, та понда весиг тӧвнас сэтчӧ волӧмыс кольӧ сьӧлӧмӧ. Бӧръяысьсӧ вӧлі ме сэні кӧкъямыс во сайын тӧвнас, мый йылысь йӧзӧдлі «Коми му» газетын ассьым «Изьва гызян выйын?» гижӧд.
Та пӧрйӧ суис мог волыны Кельчиюр сиктса школаӧ сёрнитны А. Ф. Сметанинлӧн чужӧмсянь 70 во пасйӧмкӧд йитӧдын чукӧртчылӧм дырйи. Неуна гижышта тайӧ морт йывсьыс.
Изьва му важысянь нималӧ оз сӧмын винёв спортсменъясӧн, писькӧс йӧзӧн, му вӧдитысьясӧн да кӧр видзысьясӧн, гижысьясӧн да артистъясӧн, но и енбиа туялысьясӧн. Нималана историк да веськӧдлысь Александр Франсович Сметанин чужлӧма мича ыбъясӧ паськӧдчӧм Кельчиюр сиктын 1949 вося косму тӧлысь 24 лунӧ. Айыс вӧлӧма колхозса юралысь. Ичӧтдырсяньыс зонкалӧн олӧмыс йитчӧма видз-му овмӧскӧд. Такӧд тшӧтш сійӧ бура велӧдчӧма да школа бӧрас пырӧма Коми педагогика институтӧ история-филология факультетӧ, помалӧма велӧдчанінсӧ историк дипломӧн. Туясьны радейтысь том мортӧс казялӧмаӧсь да корӧмаӧсь пырны водзӧ велӧдчыны СССР-са наукаяс академиялӧн Коми филиалса аспирантураӧ, кӧні сійӧ босьтчӧма туявны Айму вӧсна Ыджыд тыш водзвылын колхозъяслысь уджсӧ. Профессор Я. Н. Безносиковлӧн юрнуӧдӧм улын гижӧма кандидат ним вылӧ диссертация.
Сэсся А. Ф. Сметанин быдмӧма Кыв, литература да история институтса директорӧдз, ставнас Коми наука шӧринӧн веськӧдлысьӧс вежысьӧдз. Та дырйи абу орӧдчывлӧма и аслас ичӧт чужанінысь. Но 2010 во помын виччысьтӧг помасьӧма сылӧн олӧмыс.
Александр Франсович Сметанинлысь нимсӧ сетӧмаӧсь сылӧн чужан сиктса школалы, кӧні таво косму 24 лунӧ вӧлі котыртӧма А. Ф. Сметанинӧс казьтылан торъя чукӧртчылӧм. Лун шӧр кад кежлӧ ыджыд залас локталісны мича паськӧма, морӧсаныс Ыджыд Вермӧмлы сиӧм вундаса ныв-зон, велӧдысьяс, Александр Франсовичлӧн ичӧтдырся ёртъясыс да ордвужыс, юрсиктысь воӧмаяс.
Паніс чукӧртчылӧмсӧ школаса директор Л. Н. Семяшкина, сэсся сёрнитісны А. Ф. Сметанинлӧн дзолядырся ёртъясыс, коркӧ ӧти классын велӧдчысьясыс, студенталан кадся Леонид Борисович Сметанин ёртыс, Валентина да Ирина чойясыс. Сэсся челядь да велӧдысьяс сьылісны да йӧктісны, петкӧдчисны тшӧтш сиктса клубын аскӧсйӧмӧн ворсысьяс.
Вӧлӧмкӧ, туялысь быд во шойччӧг дырйиыс волывлӧма чужан сиктас, ставныскӧд сэні волысьӧма, зільӧма тӧдмавны выльторъяс. Да ӧд и аслас туяланторйыс сылӧн вӧлӧма буретш республикаса видз-му овмӧслӧн сӧвмӧм кузя.
Аслам сёрниын ме тӧдчӧді история туялӧмӧ Александр Франсовичлысь пайсӧ (сійӧ гижӧма-йӧзӧдӧма 200 сайӧ удж), казьтышті сылысь веськӧдланногсӧ, бур ӧбичасӧ, йӧзлы отсавны дасьлунсӧ.
Бӧръяпомас юргис А. Ф. Сметанинлӧн медрадейтана «Есть только миг...» сьыланкывйыс. Вӧлӧмкӧ, тайӧ сьылансӧ ачыс комиӧдлӧма весиг да сьывлӧма. Чукӧртчысьяслӧн аскылӧмыс вӧлі ӧтпырйӧ кыпыд да шог, уналӧн весиг синваыс доршасис.
Кельчиюрӧ волігӧн бара на ясыда тыдовтчис, мый школа — сиктлӧн сьӧлӧмыс, сытӧг сэні олысьяслы, ок, сьӧкыд.
Кельчиюрын шӧр школаас велӧдчӧ некымын сикт-грездысь 96 ныв-зон, асывнас да рытнас нуӧны-вайӧны найӧс автобусӧн. Став сиктсаыс шоныда казьтывлӧны Сӧвет кадсӧ, кор йӧзыслы вӧлӧма удж да удждон. Сэки кыпӧдлӧмаӧсь кирпичысь кык судтаа зумыд мича школа, лӧсьӧдӧмаӧсь лючки-бур туй юрсиктӧдз.
Но кӧть эськӧ ӧні 1.419 олыся тайӧ сиктас уджаланіныс зэв этша, йӧзыс оз эновтны чужанінсӧ, ветлӧны уджавны вахтаӧн, лача кутӧны аскиа лунӧ. Но. Веськыда кӧ, эскӧны оз канмулы, а сӧмын аслыныс, асланыс вынъясӧ.
Кык лун ме олі Изьва районса шӧринын сэтчӧс «Ижма» нима туй морт керкаын. Сідзсӧ, дерт, сиктыслӧн да юыслӧн коми нимыс Изьва, Ижмаыс — рочӧн. Сӧмын тай сэтчӧс йӧз сёрниын бергалӧ сӧмын бӧръя иннимыс.
Воддза волӧмсянь кӧкъямыс во чӧжӧн юрсиктас мыйсюрӧ вежсьӧма. Изьваӧ воигӧн ылысянь на тыдовтчӧ Изьва вожын медыджыд вичколӧн, Вежа Ен мамлӧн Успенньӧ крамлӧн (кыпӧдлӧмаӧсь 1806-1826-ӧд воясӧ) зарни рӧмӧн ворсӧдчысь выль сигӧрыс. Некымын во сайын «ЛУКОЙЛ» отсӧгӧн пондӧмаӧсь дзоньтавны тайӧ ыджыд, кык судтаа енколасӧ. Дерт, уджыслы помыс оз на тыдав, уна сьӧм на ковмас та могысь.
Изьва сикт быдмӧ-паськалӧ, татчӧ овмӧдчӧны том гозъяяс мукӧд сиктысь, медся унаӧн печорабердсаясысь, кытӧн удж ни туй абу, аскиалуныс вералӧ сӧмын.
Содӧ сиктын олысьыс да, школаас пӧ велӧдчысьыс ӧтарӧ лыдмӧ жӧ, челядьыс велӧдчӧны кык сменаӧн. Важӧн нин эськӧ дзайгӧны йӧзыс выль школа, да нинӧм тай оз вежсьы бурланьӧ. Республикаын татшӧм серпасыс уналаын, весиг юркарын.
Дзоньнас юрсиктас некутшӧм ыджыд выль стрӧйба абу кыпӧдӧмаӧсь, йӧзыс стрӧитчӧны асьныс. Синмад шыбитчӧ зэв уна выль лавка, кытысь позьӧ ньӧбны быдторсӧ. Ворсӧдчӧ рытъяснас югыд биясӧн и «Магнит» выль вузасянін, неважӧн пӧ восьтӧмаӧсь. Дерт, ылі районад донъясыд, шуам, Сыктывкар дорысь, ыджыдджыкӧсь.
Бӧръя дасвоясас районас олысьыс чинӧма: 1998-ӧд вося тӧвшӧр тӧлысьӧ сэні артавсьӧма 23,5 сюрс морт, а 2017-ӧдын — сӧмын 17.410, чинӧма квайт сюрс. Йӧзыдлы, дерт, колӧ кӧнкӧ уджавны, а со таӧн сэні сьӧкыд, кӧть эмӧсь и видз-му овмӧсъяс, кӧр видзӧны, вӧр лэдзӧны. Сӧмын оз нин важся мында, ёна этшаджык.
Статистика серти Изьва район — республикаын медся коми: 2010-ӧд воын комиыс вӧлӧма став олысь пиас 88,9 прӧчент. Налӧн лыдыс весиг содӧ, ӧд 1989-ӧд воын татшӧмыс артавсьӧма 86,5%. Та вӧсна коми кыв сэні юргӧ кыпыда, юрсиктын быд пельӧсын варгӧны изьва сёрнисикасӧн.
Сӧвмӧ и культура: эм уна сьылан-йӧктан котыр, быд во гожӧмнас кыпыда нуӧдӧны ловзьӧдӧм «Луд» гаж, юрсиктас зымвидзӧ кык судтаа зэв мича стрӧйба — Изьва районса асму туялан музей, керкасӧ лэптӧмаӧсь 1886 воын на. Пыралі сэтчӧ да казялі уна выль экспозиция, бурланьӧ вежсьӧмъяс. Колӧ шуны, районыслӧн историяыс зэв озыр, Сӧвет кадӧ уджалӧма сэні зооветеринарнӧй техникум, колхозкостса театр, Щельяюрын караб вӧчаланін да с.в. Нинӧм татшӧмыс ӧні абу, но на йылысь казьтылан документ-кабала-снимоксӧ чукӧртӧны-видзӧны музейсаяс.
Сӧмын тай ӧнія Изьваын эз ставыс менӧ долыдмӧд. Медводз, юрсиктын коркӧя мича важ гырысь керкаясыс, торйӧн нин районса пошталӧн стрӧйбаыс, дзоньтавтӧгыд надзӧник укшальмӧны-киссьӧны. Унджык уличаыс абу на чорыд веркӧса, сиктса котельнӧйын век на ломтысьӧны из шомӧн, биару сэтчӧдз абу на воӧма, кӧть эськӧ и сӧмын сё верст сайын нюжалӧмаӧсь газопроводъяс.
Коми гижӧдыс синмӧ оз пыр: юрсиктса уличаясас унджык нимыс абу коми ни изьваногса, та вӧсна аскылӧмӧй вӧлі сэтшӧм, быттьӧ веськалі россияпытшса роч губерняса неыджыд карӧ. Со, гижалі татшӧм нимъяс:
И мӧдарӧ — коми нимыс лыда: «Тулыс» лавка да «Пера» вузасян вез, вижӧдӧм нин «Коми муӧй, сьӧлӧмшӧрӧй!» плакат, коді, тӧдӧмысь, кольӧма Коми Республикалы тшупӧда нимлун пасйӧмсянь. Весиг «Изьватас» ни «Ижемка» ним абу! Коркӧ юрсиктас вӧлі «Пелідз» туй морт керка, но ӧні сы пыдди воссьӧма войся клуб, нимыс тшӧтш войся да роч — «Сова».
Мода нин лои миян республикаын сӧвмӧдны этнотуризм, корӧны волыны шойччыны ылі районъясӧ да сиктъясӧ. А локтасны-ӧ туристъясыд сэтшӧминъясӧ, кодъяс нинӧмӧн оз торъявны шӧр россияса кар-сиктысь (быдлаын ӧткодь нима улича лавкаяса)? Дерт, оз. Аслыспӧлӧслуныс абу. Содтӧд, Изьва районса газетыс петӧ рочӧн, кӧть коми кывъя лист бокъяс сэн и овлӧны.
Коми кыв велӧдӧмын серпасыс быттьӧкӧ и бур. Районса йӧзӧс велӧдан веськӧдланінсянь сетісны юӧр, мый коми кывсӧ велӧдӧны 100 прӧчент челядьыс. Неважӧн республикаса юралысьӧс вежысь Н. А. Михальченкова сетӧма веськӧдланінса юралысь А. В. Волковалы Изьва районын челядьӧс этнокультураӧ бура велӧдӧмысь торъя ошкана пас. Сэк жӧ, пасйылӧм нин Л. Б. Сметанинлӧн кывъяс серти, юрсиктса школаын коми кыв велӧдӧмысь таво дзикӧдз дугӧдчӧмаӧсь, ставныс пӧ велӧдӧны рочсӧ кыдз чужан кыв. Тайӧ збыльысь ӧнія дзуга кадлӧн пас!
Дерт, петан туйыс йӧз сайын, а наӧн Изьва вож ёна озыр. Эмӧсь Войвывса экология дорйысьяс, «Коми войтыр» ӧтмунӧмын да «Изьватас» котырын зільысьяс, йӧзсянь чукӧртӧм сьӧм вылӧ йӧзӧдӧны сэні «Веськыд сёрни» газет, кадысь кадӧ овлӧны власьтлы паныд гора демонстрацияяс. Мукӧд районас нинӧм татшӧмсямаыс важӧн нин абу. Та вӧсна водзӧ вылӧ бурас лачаӧй кольӧ зумыд.
