ПЫДІСЯНЬ ДА БУРА МӦВПАЛӦМӦН
Кадыс зэв ӧдйӧ лэбӧ-мунӧ да, овлӧ, весиг ог удитлӧй казьтыштны вӧвлӧм уджъёртъяснымӧс, кӧть эськӧ войдӧр накӧд волысьлім вель тшӧкыда. Кадпасӧ неважӧн видзӧдліг казялі, мый таво тырис эськӧ 85 арӧс филологияса кандидат Валерий Иванович Мартыновлы, нималана коми литературоведлы да ставнас коми гижан культура туялысьлы. Дерт, ловъя кӧ сійӧ вӧлі.
Тӧдӧмысь, ӧнія томуловлы тайӧ нимыс дзик нин тӧдтӧм, сійӧ кольӧма небӧгкудъясын да газет-журналын йӧзӧдлӧм гижӧдъясын. А ӧтуввезйысь тайӧ морт йывсьыс эз сюр некутшӧм пасйӧд.
Валерий Иванович йылысь кывлі-тӧдмавлі Сыктывкарса университетын велӧдчигӧн на сыӧн гижӧм небӧгъяс серти, а збыль тӧдмасьӧмыс лои сӧмын 1986 воын, кор пыри уджавны Кыв, литература да история институтӧ. Сэки сійӧ вӧлі веськӧдлӧ литература туялан юкӧдӧн. Оз вӧлі ёнасӧ и петавлы уджвежӧссьыс, ӧд сійӧ эз тшынасьлы ни эз радейт уджъёртъясыскӧд быдсяма немтор йывсьыс кыв песны.
Окота медводз дженьыдика пасйыштны туялысьлӧн олантуй йылысь.
Валерий Мартынов чужлӧма 1933 вося вӧльгым тӧлысь медводдза лунӧ Киров обласьтын Кырчанск районса Ильинск сиктын. Сэсся мамыс вайӧдӧма писӧ Коми муӧ, Ыб сиктӧ, кытӧн 1948 воын детинка помалӧма 7 класса школа. Сы бӧрын велӧдчӧма Сыктывкарын зонкаяслы 12-ӧд номера шӧр школаын, петӧма сэтысь эзысь медальӧн.
1955 воӧдз велӧдчӧма Коми каналан пединститутын да сійӧс помалӧм бӧрын служитӧма армияын Карелияын да Германияын, сэсся велӧдӧма 8 во чӧж роч кыв да литература Интаын. Сэки нин ачыс кывбуралӧма да веськӧдлӧма литература йӧзкытшӧн.
Енбиа том велӧдысьӧс та бӧрын корӧмаӧсь велӧдны студентъясӧс Коми пединститутӧ, но сійӧс ёна нин кыскӧма туялан уджӧ.
Коми литература роч литературакӧд йитӧдын тайӧ лоӧма сылӧн шӧр туяланторйӧн.
1967 восянь Валерий Мартынов уджалӧма СССР-са наукаяс академиялӧн Коми филиалын, Кыв, литература да история институтын. Ӧдйӧ быдмӧма литература юкӧдӧн веськӧдлысьӧдз, тайӧ уджсӧ вӧчӧма 17 во чӧж.
1973 воын Ленинградын Роч литература институтын (Пушкин керкаын) сійӧ дорйӧма кандидат ним вылӧ «
2003 восянь Валерий Иванович зілис, важ нимӧн кӧ, велӧдысьяслысь сям сӧвмӧдан институтын профессор чинын, унатор вӧчис велӧдчан небӧг дасьтан-гижан уджын.
Олӧм чӧжыс йӧзӧдіс ассьыс 348 удж: некымын монография, препринт, газетъясын уна статья, сы лыдын и комиӧн, мый он казяв ӧнія литературоведъяслысь.
Аслас котырӧн кувтӧдзыс оліс юркарын кык судтаа пу керкаын. Бурджык патерасӧ абу корлӧма.
Кувсис Валерий Иванович куим во сайын, косму тӧлысь 18 лунӧ. Сьылӧдісны шонъянӧйӧс Эжва районса вичкоын, дзебисны Човса шойнаӧ.
Мыйсюрӧ окота пасйыштны сы йылысь кыдзи морт йылысь. Лючкиа тӧдмасьны меным сыкӧд вичмис сӧмын 1986 воын, а бурасӧ сёрнитны нӧшта на сёрӧнджык.
Ставыс вӧлі сы сайын, мый Валерий Мартынов, кыдз казьтышті нин, уджвежӧссьыс петавліс вывті шоча, сӧмын ыджыд коланлун серти. Ӧтарӧ лыддьысис, гижис, редактируйтіс.
Сійӧ ас кадӧ веськӧдліс да редактируйтіс куим тома «Коми литература история» небӧг, а сідзжӧ чукӧртіс да лӧсьӧдіс «Куратов йылысь лыддьысьӧмъяслысь» став квайтнан петассӧ.
Буретш бӧръя татшӧм небӧгас В. И. Мартынов ёна корис менсьым кутшӧмкӧ гижӧд, кӧть сэки ме сӧмын на пырӧдча вӧлі збыль туялан уджас. Жаль, дерт, мый татшӧм небӧг сериясӧ сэсся выльӧн воӧм литературовед-веськӧдлысьяс дугдісны лэдзны, лыддисны ковтӧмӧн.
Лючкиджык тӧдмалі Валерий Ивановичӧс 1988 вося гожӧмын видз вылын юрасигӧн.
Сэки Сӧвет кадӧ наукаяс академияса Коми филиал отсасис «Межадорса» совхозлы, да быд гожӧм-ар туялысьяс зіля вӧдитчисны куран-вилаӧн, овлісны сиктас вежонъясӧн. Ыстісны и миянӧс сэтчӧ турун пуктыны, да вежон чӧж Мартынов да ме ӧтлаын юръяс вӧчалім да быдтор йылысь сёрнитлім.
Вӧлӧмкӧ, уна во чӧж Валерий Иванович гижӧма кывбуръяс, дерт, аслыс, абу йӧзӧдӧм вылӧ. Со и сэки миян тӧдсаяс йылысь сійӧ лӧсьӧдалӧ вӧлі виршъяс да лыддьӧ меным донъялӧм могысь.
Дерт, ӧтвылысь серам пычким ӧта-мӧдлысь. Вӧлӧмкӧ, сійӧ матӧ ставсӧ тӧдӧ вӧлӧм коми гижысьяс, критикъяс йылысь, но некор некодӧс эз лёкӧдлы, некодӧс серам туйӧ эз пуктыв.
Сійӧ век вӧлі лабутнӧй, но перестройкаасигӧн асьсӧ унаторйысь пондісны мыжавны, лыддьыны олӧмсьыс кольӧм мортӧн да с.в.
А менам юрысь оз пет сылӧн ӧти шуӧм: збыльысь литературоведӧн пӧ вермас лоны сэтшӧм морт, коді оз сӧмын небӧгъяс лыддьы, а арлыда нин, унатор ас гӧгӧрсьыс аддзылӧма, ас пытшкас ловкылӧмъяс да мӧвпъяс чӧжӧма. Дерт, ассьыс олан туйсӧ тӧд вылас кутӧмӧн тайӧс шуис. Сэкитӧ ме та дор эг сувт, а ӧні мӧвпала дзик мӧд ног нин — Мартынов вӧлі тырвыйӧ ина, прав.
Мортыс сійӧ вӧлі авъя, эз ыкшаасьлы, некор эз горзыв, эз видчыв, век зільӧ вӧлі воӧдчыны ӧтсӧгласӧ, кӧть и, гашкӧ, сэки сылы аслыс мыйсюрӧ эз лӧсявлы. Та дыра завалігад сы вылӧ ёна волісны уджъёртъясыс, но сійӧ, кыдзи веськӧдлысь, кужліс кусӧдны кыптысь зык-венсӧ.
Вежласян-перестройка кадӧ Мартынов кодь «важся» туялысьяссӧ эз пондыны донъявны, дай институтӧ воалісны томулов, мӧд сикас «выль» видзӧдласа йӧз.
И Валерий Иванович муніс литература юкӧдӧн веськӧдлан удж вылысь да пондіс зільны асшӧра, сӧмын доктор ним вылӧ гижӧм дась нин диссертациясӧ дорйыны уна помка вӧсна эз вермы. Та вылӧ видзӧдтӧг выльлаын нин уджалігас сійӧ эз эновтчы туялӧмсьыс, унатор гижис вичко литература йылысь, пыртіс туялӧмӧ выль гижысьясӧс.
Водзті коммунист да атеист, В. И. Мартынов пырӧдчӧма вӧлӧм веськыда эскана вичко олӧмӧ, комиӧдлӧма сьыланнога службаяс, велӧдлӧма коми кывйӧ Сыктывкарса да Воркутаса аркирейувса вежаайясӧс, на лыдын и ӧнія Питирим аркирейӧс. Бӧръяыс аслас сёрниясас век бурсиӧ тшӧтш комиӧн.
2003 во бӧрын Валерий Мартынов дугдіс пыравлыны Кыв, литература да история институтӧ, сыкӧд позис вочаасьлыны кызвыннас «Войвыв кодзув» да «Арт» журнал редакцияясын, кытчӧ окотапырысь вайлывліс ассьыс статьяяссӧ.
* * *
Кӧть и Валерий Иванович Мартынов абу нин миянкӧд, сылӧн вежӧрыс да сямыс кольӧма уна небӧгӧ, йӧзыс сы йылысь тӧдӧны, оз вунӧдны.
«Коми гор» радиоысь корсюрӧ позьӧ кывлыны коми литература да гижысьяс йылысь сылысь тэрмасьтӧг, но пыдісянь да бура мӧвпалӧмӧн висьтасьӧмсӧ. Кыдз тыдовтчӧ, туялысьлӧн уджыс коми йӧзлы и талун зэв колана.
