ЭСТ МУЫН АДГУМЫС АБУ
Со и бара артмис ветлыны уджмогӧн Эстонияӧ, олыштны важ Тарту карын, уджыштны сэтчӧс небӧгкудйын, ӧти сайын ветлыны и юркарас, Таллинӧ. Питерысь Ивангород карӧдз автобусын муніг син улын век вӧлі миянлы зэв тӧдса серпас: туй пӧлӧн зэв уналаын быдмӧ адгум, паськалӧма быдмӧгыс быдлаӧ нин (ёгӧсь серпасъяс йылысь ог нин сёрнит).
Нарва — сэтчӧс медся асыввывса кар, шензьӧдіс лӧньлуннас да роч кывъя йӧзӧн, ӧд сэні олысьяс пӧвстысь унджыкыс абу эст. Индустрияыс тайӧ карас киссьӧма, но йӧзыс та понда мӧдлаӧ абу муналӧмаӧсь.
Мича шоныд асылӧ мудор пӧлӧнӧдыс лӧз енэжтіыс ӧти бӧрся мӧд вӧлі лэбӧны НАТО-лӧн истребительяс, тадзи пӧ видзӧны Балтика канмуяс. Тӧдӧмысь, миянысь, Россияысь...
Автобусыс водзӧ муніс сиктъяс костті, сӧмын адгум эз нин тыдав. Тыдалӧ, Сӧвет кадӧ сэтчӧс веськӧдлысьяс эз лэдзны паськӧдны тайӧ азым борщевиксӧ, кодӧс ӧні нимтам адгумӧн. Кӧть Эст муын гырысь колхоз-совхозыс абу кольӧма, ас му кутысьяс, фермеръяс муяссӧ лючки вӧдитӧны: быдлаті гӧрӧма-кӧдзӧма, вӧрсялӧм муыс син улӧ эз усьлы, бура нин вӧлі гӧрддзасьӧ ӧзим. И збыль, ас няньысь да йӧлысь сэні абу эновтчӧмаӧсь. Тайӧс казялім сёрӧнджык лавкаясӧ пыралігӧн: няньыс да йӧлыс сэні миян дорысь шайтӧн кымын донтӧмджык, а кило зэв бур порсь яйысь корӧны сӧмын куим евро, мӧд ногӧн, кыксё шайтысь неуна унджык.
Дерт, газет лист бокын ставсӧ висьтавны он вермы, унджык юӧрта ӧнія Тарту кар да Таллинӧ ветлӧм йылысь.
Юргӧ эст кыв
Векджык монокар йылысь сёрнитлӧны, эм кӧ карас ыджыд фабрика-завод, шахта либӧ кӧрт туй станция. Но эмӧсь и туясян-велӧдчан монокаръяс.
Важся Тарту карсӧ ӧтувтӧ Эстонияын дзик ӧти сідз шусяна классиканогса университет, кодӧс вӧлі подулалӧма 1632-ӧд воын шведъяслӧн каналан кадӧ на. Уна факультета вылыс тшупӧда велӧдчанін шевкнитчӧма кар пасьталаыс: сэн и тан велӧдчан корпусъяс, ӧтуволанінъяс, торъя институтъяс. Университетын велӧдчысьяслы зэв тӧдчана стрӧйбаыс — куим судтаа ыджыд библиотека-небӧгкуд, кодӧс неважӧн на восьтӧмаӧсь дзоньталӧм бӧрын. Уджмогӧн пыралім нӧшта гуманитарнӧй факультетса Эст кыв да ӧтувъя лингвистика институтӧ, кӧні студентъяс велӧдӧны эст, суоми, коми да мукӧд фин-угор кывъяс. Комисӧ велӧдысьыс — миян земляк, философияса доктор Николай Владимирович Кузнецов, кодӧс унаӧн тӧдӧны тшӧтш кыдзи серпаса литература комиӧдысьӧс. Асьсӧ шуӧ коми ног Лади Микол. Сэтчӧс институтас видзӧны Тарту карын дорйӧм диссертацияяс, наукаын мукӧд зэв тӧдчана да колана удж.
Буретш Микол вӧзйис ветлыны выльӧн на восьтӧм Эст войтырлӧн музейӧ, кодӧс кыпӧдӧмаӧсь кар помас Францияысь киподтуя йӧз. Ветлім сэтчӧ ӧти шондіа лунӧ да шемӧсмим музей ыдждасьыс: выль стрӧйбаыс тыдалӧ зэв ылысянь да ортсысяньыс — енэжӧ кыпӧдчан трамплин кодь.
Сэтчӧс веськӧдлысьяс вӧлӧмаӧсь мудерӧсь: музейсӧ кыпӧдӧмаӧсь дзик кар дорас, а абу миян финн-угор этнопарк моз. Коді Сыктывкарсянь 50 километр сайын.
Автобусысь петалысь туристъяскӧд пыралім музеяс, кӧні позьӧ тшӧтш ньӧбасьны, сёйны-юны ресторанын, нуӧдны конференцияяс. Нимкодь, мый сэтчӧ лӧсьӧдӧмаӧсь торъя ыджыд экспозиция урал войтыръяс йылысь. Сійӧ кузь ю-туй сяма, коді вожалӧ торъя войтыръяс вылӧ. На лыдысь перым (коми да удмурт) — ю-туй кузяыс медводдзаяс. Кыпӧдӧмаӧсь весиг коми керка, некутшӧм мукӧд войтырлӧн сэсся татшӧмыс абу. Пыралім сэтчӧ да пукыштім лабичас, кывзім шыяс: кодкӧ паччӧрас шкоркйӧдлыштӧ-узьӧ, трубаас омлялӧ турӧб, югыд сетан пачас мыйкӧ варкйӧ-пуӧ. Ен ув пельӧсас Перымса Степан серпаса енпӧв, залавкаас тасьті-пань, мукӧд гортса кӧлуй. Мукӧд войтырлы сиӧм экспонатыс — ёнджыкасӧ паськӧм да мичмӧдчантор, а помалӧны урал войтыр котырӧн тӧдмӧдӧмсӧ йӧгра-яранлы сиӧм чум да чери кыянторъяс.
Колӧ шуны, музейыс интерактивнӧй, быдласянь кылӧны шыяс, сьыланъяс, манси пельӧсын марзӧ ош.
Экскурсиясӧ нуӧдӧны некымын кывйӧн, тшӧтш и рочӧн. Мӧд медыджыд юкӧныс инмӧ эст войтырлы, петкӧдлӧма историяын сылысь туйсӧ археологъяслӧн медваж аддзӧмторъяссянь талунъя серпасъясӧдз.
Колӧ торйӧн пасйыны, мый музеяс ставсӧ позьӧ видлавны киӧн, видлыны ас вылӧ важ паськӧм, кутчысьыштлыны уджалан кӧлуйӧ да с.в.
Неуна висьтышта Тарту карын олысьяс йылысь. Коркӧ Сӧвет кадӧ на сэні олӧма 100.000 сайӧ морт, весиг Эмайыги ю вадорас сувтӧдӧмаӧсь сё сюрсӧд кага чужӧмлы сиӧм мыгӧр, буретш 100.000 лыдпаса изйысь сёртӧмӧн. Талун тайӧ карас олӧ 93.124 морт, на лыдысь 80 прӧчентыс эст. Та вӧсна быдлаын юргӧ эст кыв, кӧть лавка-ресторанын кужӧны сёрнитны рочӧн, суоми ног да англия кывйӧн. Бӧръя кадас сэтчӧ волывлӧ уна турист. Роч кывъя йӧзыс вочасӧн чинӧ, ӧні найӧ 15% мында, а во дас вит сайын вӧлӧма 21 прӧчент.
Кӧть мый эн шу, но том йӧзыс пӧ бӧръя кадас муналӧны, овмӧдчӧны Таллинӧ, Суомиӧ, Евросоюзса мукӧд канмуӧ. Таллин пӧ, кыдзи юркар, бӧръя воясас сӧвмӧ ёнджыка, а тайӧ кыскӧ сэтчӧ йӧзсӧ. Сюйлам вай нырнымӧс тайӧ юркарас...
Туристъясӧн «ойдӧмаӧсь»
Медводдзаысь Таллинас веськавлі 1983 воын на, и сэсся век вӧлі сэтчӧ кыскӧ. Сӧвет Ӧтувлун кадӧ Эстония вӧлі сэкся миян став республикаысь медічӧт, сэк жӧ йӧзыс сэн олісны мукӧдлаын серти бурджыка да пӧтӧсаджыка, и культураыс вӧлі вылыс тшупӧдын.
Сэки тшӧтш вӧлі медводз ветла Важ карас, ӧд сэні кадыс быттьӧкӧ измӧма: изйӧн вольсалӧм туйяс, шӧр нэмся керкаяс да ратуша, вичкояс да башняяс видзӧны сынӧдас аслыспӧлӧс ру. Кажитчӧ вӧлі, петас друг керка сайысь важся Ганзеяысь озыр паськӧма купеч либӧ гольӧдас-мунас кӧрт кышӧдӧ дорӧм рыцар, шлывгас бокиті кузь платтьӧа мича дама...
Сӧмын Сӧвет кадся Таллиныс вӧлі вель руд, пемыд рӧма керкаяса кар, кодлӧн выль районъясыс миян Сыктывкарса Орбитаысь ёнасӧ эз торъявны. 1980 воын Таллинас вӧлі Олимпиада ворсӧмлӧн тӧвдӧраа регата, а сы водзын ёна мичмӧдӧмаӧсь буретш важ карсӧ да кыпӧдӧмаӧсь европаногса «Виру» да «Олимпиа» туйморт керкаяс.
Ӧнія Таллин чужӧмбансӧ ёна вежӧма: руд рӧмыс вочасӧн вошӧ, керкаяссӧ мичмӧдӧма-мавтӧма, мисьтӧминъяссӧ тупкӧма рекламаӧн. Кар шӧрас кыптӧмаӧсь выль стрӧйбаяс. Сӧмын Важ карыс быттьӧ сэтшӧм на, но и сійӧ вежсьӧма, лоӧма туристъяслы збыльысь Меккаӧн: пӧдлалӧмаӧсь сэтысь гырысь вузасянінъяс да кантораяс, быдлаӧ восьталӧмаӧсь кафе-ресторан, бар-киоск, сувенир лавкаяс вӧзйӧны ассьыныс вузӧссӧ быд воськолын. Ставсӧ вӧчӧма орчча да ылысса муясысь воӧм туристъяслы, збыль вылас, дерт, налӧн зептысь сьӧм пычкӧм могысь.
Кар шӧрас эст да роч кывйысь кындзи быдлаын кылӧ и мудорсайса сёрни, кафе-ресторанын пукалӧны суоми-финъяс, шведъяс, немечьяс, французъяс, японечьяс да с.в. Россияысь волысьыс абу жӧ этша, тайӧ и челядь, и верстьӧ, кӧть сэтчӧ ветлӧм вылӧ миянлы быть колӧ судзӧдны виза. Оз сӧмын видзӧданторнас кыскы Эстония туристъясӧс, нӧшта на, дерт, и сыӧн, мый туйморт керкаяссӧ сэні бура дзоньталӧмаӧсь, кыпӧдӧмаӧсь выльясӧс, сідз шусяна персоналсӧ велӧдӧмаӧсь уна кывйӧ, мед бура могмӧдны гӧсьтъяссӧ да с.в.
Дерт, туризм бизнессӧ котыртӧмыс зэв дона, но водзӧсыс эм и вель ыджыд. Эстонечьяс шуӧны, канмулӧн кудйӧ пӧ чӧжӧс джынсӧ вайӧ туризм, сійӧ жӧ сетӧ уна йӧзлы удж.
Миян волігӧн Таллинас пасйисны карлы сиӧм лунъяс, быдлаын сьылісны-йӧктісны, котыртӧма вӧлі быдсяма петкӧдчӧмсӧ, ратуша изэрд вылын ворсісны оркестръяс да с.в.
Эст му кыскӧ туристъясӧс и ичӧтджык донъясӧн, ӧд Рытыввыв Европаын, сійӧ жӧ Суомиын, ставыс ёна донаджык.
А сёрнитны кӧ Коми Республика йылысь, дерт, позьӧ жӧ миянлы сӧвмӧдны войтыркостса туризмтӧ, ӧд кутшӧм мича войвывса вӧр-ваыс... Эм позянлуныс туристъяслы и бура воӧдчыны татчӧ, шуам, Таллинсянь самолётӧн веськыдасӧ сӧмын часӧн-джынйӧн лэбнысӧ.
Сӧмын, сӧмын... Татчӧ пуктам чут.
