ЛОВЗЯС-Ӧ КОМИӦДАН НЫРВИЗЬЫС?
Дзик на неважӧн киӧ сюри комиӧдӧм кык выль небӧг: «Соломонлӧн шусьӧгъяс» да «Венгр литератураысь 12 медся мича висьт».
Воддзаыс петӧма весигтӧ Ульяновск карса типографияысь, йӧзӧдан лыдыс ӧнія кадӧ вель ыджыд — 2.000 небӧг. Печатайтӧмаӧсь сійӧс Стокгольмын меститчӧм Библиа вуджӧдан институт тшӧт весьтӧ.
Мӧдыс петӧма Венгрияын Бодочёньтӧрдэмик карын, нималана венгр, финн-йӧгра войтырӧс туялысь, профессор Янош Пустаилӧн водзмӧстчӧмӧн. Йӧзӧдӧм небӧг лыдсӧ абу пасйӧма. Татшӧм ногӧн, коми кывъя кык небӧг петӧма печатьысь Европа канмуяслӧн сьӧм весьтӧ. Коми Республика жӧ комиӧдан нырвизяс, кыдзи аддзам, оз водзмӧстчы. Сӧмын коми кыв вылӧ литература вуджӧдӧм йылысь колӧ висьтавны унджык, важ олӧм вылӧ видзӧдлас чӧвтӧмӧн.
Коми кывлӧн историяыс вель нин кузь. Медводдза коми анбурсӧ лӧсьӧдлӧма 1372-ӧд воын Перымса Степан (1339–1396). Коми муын кристос эскӧм паськӧдысь да вужвойтырӧс велӧдысь медводдза кевмысьӧмъяссӧ вуджӧдлӧма грек да важроч кывъясысь. Водзӧ сэсся ХVІІІ–ХІХ нэмъясӧ пондӧмаӧсь гижны роч шыпасъясӧн, медводз выльысь вуджӧдӧм ен гижӧдъяс. Сідз, ХІХ нэмын торъя небӧгъясӧн петӧмаӧсь буръюӧръяс, на пиысь 1823-ӧд воын коми кыв вылын медводдза небӧг — Матьвей серти евангелльӧ.
Сійӧ нэмас чужӧ серпасъяса коми литература, сылы подув пуктӧма Иван Алексеевич Куратов (1839–1875). Комиӧн кывбуръяс тэчӧм кындзи, нӧшта на вуджӧдӧма роч да суйӧрсайса кывбуралысьясӧс: Александр Пушкинӧс, Николай Некрасовӧс, Генрих Гейнеӧс, Фридрих Шиллерӧс, Афанасий Фетӧс да мукӧдӧс.
Торйӧн уна пондісны комиӧдны да йӧзӧдны небӧгъяс Коми автономия котыртӧм бӧрын. Сӧмын ӧнія коми гижӧд кывлӧн чужӧмыс вӧлӧма водзджык, 1918-ӧд воын на. Буретш сэки коми велӧдысьяслӧн чукӧртчӧмъяс дырйи вӧлі вынсьӧдӧма В. А. Молодцовлысь анбурсӧ да кывлы подув пыддиыс босьтӧма сыктывкарбердса сёрнисикас. Тадзи вӧлі пуктӧма ӧнія коми гижан культуралы панас. Панасас вӧлӧма медводз комиӧдан удж.
Торйӧн нин ёна вуджӧдан-комиӧдан уджыс сӧвмӧма кольӧмнэмся 30–50-ӧд воясӧ. Сэки татшӧм зільӧм вӧснаыс зэв ёна тӧждысьлӧмаӧсь. Та могысь канму кудйысь торйӧдлӧмаӧсь уна сьӧм, сёрнитчылӧмаӧсь вуджӧдчысьяскӧд, небӧгъяссӧ йӧзӧдлӧмаӧсь да мынтылӧмаӧсь комиӧдӧмсьыс ыджыд гонорар. Мукӧд вуджӧдчысьсӧ, шуам, Георгий Торлоповӧс, весиг пыртлӧмаӧсь Гижысь котырӧ. Вуджӧдӧмаӧсь марксизм-ленинизмысь уджъяс, серпаса литература да велӧдчан небӧгъяс. Сідз, Айму вӧсна Ыджыд тыш помасьӧм бӧрын медводдза дас воӧн комиӧн вӧлі йӧзӧдӧма 671 небӧг, на пиысь 533-сӧ — комиӧдӧмӧн. Вуджӧдӧм серпаса гижӧдъясас сӧвмӧма гижан кывйыс, на подув вылын чужлісны выль коми гижысьяс. Шуам, 1960-ӧд воясӧ сиктса библиотекаысь ме лыддьылі уна комиӧдӧм небӧг: Даниель Дефоӧс, Антон Чеховӧс, Борис Полевойӧс. Серпаса литератураысь медуна вӧлі йӧзӧдӧма роч да сӧвет классика, эз этша петавлы небӧгыс тшӧтш суйӧрсайса гижысьяслӧн. Дерт, сэки комиӧдлӧмаӧсь роч кывйӧ вуджӧдӧмторъясысь.
Со, шуам, мый вӧлӧм йӧзӧдӧма англияса да америкаса литератураысь. Сідз, 1937-ӧд воын Сыктывкарын петӧма Даниель Дефолӧн «Робинзон Крузо» нималана романыс (Л. Н. Толстой висьталӧмӧн), 1939-ӧд воын йӧзӧдлӧмаӧсь сійӧс выльысь (К. И. Чуковский висьталӧмӧн нин), 1936-ӧдын петлӧма Джонатан Свифтлӧн «Гулливер лилипутъяс дорын», 1939-ӧдын — «Гулливер великанъяс дорын». 1938-ӧд воын йӧзӧдӧмаӧсь Артур Конан-Дойллысь «Гӧлубӧй карбункул» детектив, 1939-ӧдын — Оскар Уайльдлысь «Преданнӧй друг» небӧг. Ӧти небӧгӧн тшӧтш печатайтлӧмаӧсь Редьярд Киплингӧс да Герберт Уэллсӧс. Ӧти небӧгӧн комиӧдӧмаӧсь Джек Лондонӧс да Говард Фастӧс. Этшаник вуджӧдлӧмаӧсь и англияса драматургъясӧс. Сідз, медводдза коми роман гижысь Луздор Вась (Василий Юхнин) 1950-ӧд воясӧ вуджӧдлӧма Вильям Шекспирлысь паськыда тӧдса «Отелло», код серти вӧчлӧмаӧсь радиоспектакль (неыджыд юкӧн йӧзӧдӧма 1967 воын «Войвыв кодзув» журналлӧн 1-ӧд номерын). Став тайӧ вуджӧдӧм небӧгъясас ыджыд тырмытӧмторйӧн вӧлӧма кывйыслӧн жеблуныс: синмад шыбитчӧ вывті нин рочног лӧсьӧдӧм кыввор да грамматика. Со вайӧдам Борис Полевойлысь 1951-ӧд воын йӧзӧдӧм «Настоящӧй морт йылысь повесть» небӧгысь юкӧн (вуджӧдӧма Яков Рочев): «Лётчик Алексей Мересьев веськаліс кыкпӧвстса «клещиӧ». Тайӧ вӧлі медся омӧльтор, мый вермис лоны воздушнӧй бойын. Сійӧс, став боеприпасъяссӧ лыйлӧм бӧрын, збыльвылас безоружнӧйӧс, кытшалісны нёль немецкӧй самолёт да, ни на костысь мездысьны, ни курсысь кежны лэдзтӧг, нуисны асланыс аэродром вылӧ. А ставыс артмис тадз. Истребительяслӧн звено лейтенант Мересьев команда улын лэбис сопровождайтны вражескӧй аэродром штурмуйтны мунысь «илъясӧс». Смел вылазка муніс бура...». Кӧть зэв тшӧкыда повесьт-романъяссӧ вуджӧдлӧмаӧсь сэкся нималана коми гижысьяс, кыв бӧрсяыс абу сюся видзӧдӧмаӧсь, кӧть ассьыныс гижӧмторъяссӧ «чередитӧмаӧсь» ёна бурджыка.
1960-ӧд воясӧ серпасыс вежсьӧ: комиӧдан уджсӧ Коми АССР-ын, позьӧ шуны, вӧлі бырӧдӧма. Компартияса ыджыд юралысьяс сэки думыштӧмаӧсь, мый рочӧн лыддьысьны-сёрнитны кужысь коми йӧзлы торйӧн вуджӧдны оз нин нинӧм ков, мед пӧ рочӧн лыддясны ставсӧ. Сэксянь комиӧдӧм небӧгыс пондіс петавны зэв шоча, кадысь кадӧ сӧмын. 1986-ӧд воын йӧзӧдлӧмаӧсь «Алӧй дзоридз» роч мойд чукӧр. Александр Пушкинлӧн да Сергей Есенинлӧн чужӧмсянь тшупӧда пас кежлӧ петавлӧмаӧсь торъя кывбуркудъяс. Веськыда кӧ шуны, и ӧні комиӧдан уджыс мунӧ лёка: республика бюджетысь та вылӧ сьӧмсӧ оз торйӧдны ньӧти.
Та вылӧ видзӧдтӧг, бӧръя 20 воӧ мыйсюрӧ вежсис бурлань. Ыджыд тиражӧн петавлісны комиӧдӧм ен небӧгъяс: буръюӧръяс да 2008-ӧд воын «Выль кӧсйысьӧм» Библиа вуджӧдан войтыркостса институт сьӧм вылӧ. Гижысьяс пондісны вуджӧдавны финн-йӧгра войтырлысь кывбуръяс да висьтъяс. Некымын небӧг комиӧн йӧзӧдлісны Эстонияын. Шуам, нималана гижысь Арво Валтонлысь миниатюраяс (комиӧдысьыс вӧлӧма Николай Кузнецов). Корсюрӧ вуджӧдлыны кутісны эз нин роч подстрочникысь, а веськыда. Некымын кыв тӧдысь коми йӧзыс вочасӧн содӧ да.
Дивӧ тай. Коми Республика кудйысь сьӧмыс вуджӧдӧм небӧгъяс йӧзӧдӧм вылӧ оз вичмы, социальнӧя тӧдчана йӧзӧдана литература лыддьӧгын комиӧдӧм небӧг нимъясыс абуӧсь жӧ. Сӧмын корсюрӧ, вель шочиника петавлӧ татшӧмыс. Пасйыштам неуна гаралӧм нин кык петас йылысь, кызвынсӧ налӧн кыв йывсьыныс. «Соломонлӧн шусьӧгъяс» абу ёна сьӧкыд небӧг, тайӧ йӧзкостса поэзия кыв. Падмӧдӧ сӧмын некымынтор: мыйлакӧ век гижӧны Господь да нӧшта на ыджыд шыпассянь, кӧть коми ен небӧгъясын важысянь нин вӧдитчылісны ас коми кывъясӧн: мезӧс, ен, ыджыд. Но небӧгсӧ лыддян дзоньнас некутшӧм мытшӧдтӧг.
Венгр литератураысь бӧрйӧм висьтъяслӧн кывйыс абуджык лючки, кӧть вуджӧдӧмаӧсь найӧс ӧнія нималана коми гижысьяс: Алексей Попов, Алексей Полугрудов, Елена Козлова, Александр Ульянов, Елена Афанасьева, Нина Обрезкова, Иван Кичигин. Ӧти висьт кӧ лыддян шыльыда, то орчча мӧдас крукасянторйыс вель уна сюрӧ. Тайӧ артмӧма сы вӧсна, мый вуджӧдӧмторъяслысь кывсӧ мортыс абу видзӧдлӧма да шыльӧдӧма, некутшӧм кывкутысь редакторӧс небӧгас абу пасйӧма.
Кыдзи и 40–50-ӧд воясся вуджӧдӧм гижӧдъясын, синмад шыбитчӧ рочысь босьтӧм кывворӧн вывтіасьӧм, а ӧд колӧ вӧлі сӧмын восьтлыны роча-коми кывкуд. Со видлӧгъяс: Тайӧ Шандорка. Сійӧ зэв бура велӧдчӧ, сыысь священник вермас артмыны; Сійӧ сувтӧ и сюйӧ кулаксӧ пыді зептас; И сэки сійӧ петкӧдліс войтырыслы знак; Судса следователь допроссӧ нуӧдіс; Тан сійӧ аддзис письменнӧй пызан; Начальникыс гажтӧмысла видзӧдаліс стенаысь картинаяс; Дасьтысь либӧ. Ӧстальнӧйсӧ ме вӧча; Тӧлыс сквӧзь мунӧ да с.в. Дӧзмӧдӧ тшӧтш коми грамматика кедзовтӧм, роч кывног гижӧм. Со кӧть: ...пальто юньын ньӧбліс комиссионнӧй лавкаын; Сувтлывліс дзоридз вузалысь лавкаяс дорын да с.в. Дерт, коми мортыд шуас: ньӧби лавкаысь, сувтлывліс лавкаяс дорӧ. Мыйлакӧ абу пыртӧмаӧсь важ да выль коми кывъяс, шуам, этаж, ключ, закон, суд пыдди лӧсяліс эськӧ судта, восьтан, оланпас, ёрд. Ӧткымын серпаса ним абу весиг видлӧмаӧсь комиӧдны. Со кӧть, Смраднӧй керӧс. Дӧнзьӧдӧ нӧшта ӧти и сійӧ жӧ кывнас помся вӧдитчӧм, кор оз босьтны синоним. Шуам, висьтысь висьтӧ пыртӧма сӧмын нывбаба да мужичӧй кывъяс, кӧть позис вӧдитчыны тшӧтш ань да айлов кывъясӧн. Сідзкӧ, важ висьӧмыс ловъя на: коми гижысьяслы вуджӧдчӧмыс, тыдалӧ, содтӧд дӧзмӧдана удж кодь, ассьыныс гижӧдъяссӧ найӧ лӧсьӧдӧны ёна кывкутӧмӧнджык да мичаджыка.
Та вылӧ видзӧдтӧг, зэв нимкодь тайӧ кык йӧзӧдӧм небӧгсьыс, ӧд лоӧмторйыс юӧртӧ миянлы: вуджӧдан-комиӧдан уджыс ловъя, сӧвмӧ, сетӧ миянлы уна выльтор. Шуам, венгр висьтъясысь воссьӧ дзик мӧд, абу миян коми литератураын кодь серпас-видзӧдлас и олӧм вылас, и йӧз вылас. Вӧзъя быдӧнлы лыддьыны «Венгр литератураысь 12 медся мича висьт» небӧгсӧ. Жалитны сӧмын кольӧ: миян республикаса министерство-агентство тайӧ нырвизяс оз пырӧдчыны, оз гӧгӧрвоны комиӧдӧмлысь ыджыд коланлунсӧ.
