КОМИ КЫВ — ЛОВЪЯ КЫВ
Буретш 30 во сайын, сэки Сӧвет ӧтувлун канмуын на, Коми АССР-са юркарын кыпыда воссис финно-угроведъяслӧн VI войтыркостса конгресс, кытчӧ чукӧртчисны 17 асшӧр муысь туялысьяс, финн-угор кывйӧ, культураӧ да важвылӧмӧ пырӧдчысьяс.
Сэкся кадӧ миян республикаса йӧзкотыр олӧмын тайӧ вӧлі зэв тӧдчана лоӧмтор. Ме сэки Эстонияын Тарту университетса аспирантураын на велӧдчи, но гожӧмнас вӧлі гортын шойчча да тшӧтш лэччылі юркарӧ конгрессасьны. Со и лои окота казьтыштны тайӧ лунъяссӧ.
Татшӧм чукӧртчӧмыслӧн доныс зэв ыджыд, ӧд быд вит во мысти медся нималана туялысьясыс аддзысьлӧны да юксьӧны ӧта-мӧдныскӧд наукаын асланыс шедӧдӧмторйӧн, помшуӧмӧн.
Медводдза конгрессӧ вӧлі котыртӧма 1960 воӧ Венгрияса Будапешт карын. Сэки ӧтлаӧ чукӧртчылӧмаӧсь социализма (Венгрия, СССР, ГДР) да капитализма (Суоми, Швеция, США, ФРГ) канмуясысь учёнӧйяс.
Комиысь ветлӧмаӧсь кыкӧн. Водзӧ вылӧ шуӧмаӧсь татшӧм тӧдчана конгрессӧ нуӧдны быд вит во мысти торъя канмуясын. Мӧд татшӧм ӧксьӧмыс вӧлӧма 1965 воын Хельсинкиын (Комиысь ветлӧма ӧти морт), коймӧдыс — 1970 воын Эстонияса Таллин юркарын (миян республикаысь сэні вӧлӧмаӧсь 11-ӧн), нёльӧдыс — 1975 воын бара Будапештын (Комиысь волӧма 8 морт), витӧдсӧ нуӧдӧмаӧсь Финляндияса Турку карын (республикаысь ветлӧмаӧсь 9-ӧн).
Буретш Турку карас шуӧмаӧсь нуӧдны локтан конгрессӧ Сыктывкарын. Сійӧс медшӧр котыртысьнас индӧмаӧсь Кыв, литература да история институт, нырнуӧдысь секретарнас — филологияса кандидат Геннадий Григорьевич Бараксановӧс, кодӧс вӧлӧм бура тӧдӧны став финн-угор канмуса туялысьяс.
Сыктывкарын 1985 вося конгресс кежлӧ лӧсьӧдчисны эз сӧмын туялысьяс, но и ставнас республика.
Гожӧм кежлас кыпӧдісны «Югӧр» туй морт керка, дзоньталісны стрӧйбаяс, выльмӧдісны уличаяс. Сыктывкар вӧлі сэки уна дзоридза, сӧстӧм да мича.
Конгрессыс муніс вежон (сора тӧлысь 24–30 лунъясӧ). Медводдзаысь на Сыктывкарӧ воліс мудорсайса сы мында туялысь, на пиысь унаӧн таӧдз абу на аддзысьлӧмаӧсь коми йӧзкӧд, абу на кывлӧмаӧсь коми сёрни.
Волісны сійӧ кадас финно-угристикаса медся нималана учёнӧйяс, на лыдын США-ысь Роберт Аустерлиц, Ыджыд Британияысь Джон Коутс, Венгрияысь Петер Хайду, Карой Редеи, Петер Домокош, Суоми муысь Пертти Виртаранта да Микко Корхонэн, Москваысь Б. А. Серебренников, К. Е. Майтинская,Таллинысь А. И. Туркин, А. Р. Хаузенберг да мукӧд.
Сора тӧлысь 23 лунӧ гӧсьтъяслы петкӧдлісны карсӧ. Тӧдса нин эстъяскӧд да финнъяскӧд ме веськалі ӧти автобусӧ: новлӧдлісны юркарті вель дыр, вайӧдлісны Куслытӧм би дорӧ казьтыштны Айму вӧсна Ыджыд тышын усьӧмаясӧс, сэсся Юбилей изэрдӧ, нулісны Эжваӧ ЛПК-ӧ, мукӧдлаӧ.
Экскурсия нуӧдысьыс сёрнитіс рочӧн. Том айлов вуджӧдчис англия кывйӧ. Шӧр изэрдын автобуссьыс петім да, суоми морт юаліс, кӧнӧсь пӧ тіян вичкоясыс? Экскурсия нуӧдысь падмыліс да сэсся вочавидзис, эм пӧ кар помас Кӧджпомын ӧти неыджыд пу вичко.
Середаӧ, сора тӧлысь 24 лунӧ, конгрессыс кыпыда воссис шылада театрын. Президиумын Б. А. Серебренниковкӧд, П. Хайдукӧд, А. К. Микушевкӧд, М. П. Рощевскийкӧд, Г. Г. Бараксановкӧд да мукӧд туялыськӧд тшӧтш пукалісны республикаса да юркарса веськӧдлысьяс, КПСС обкомса юралысьяс.
Медводдзаысь аддзылі татшӧм ыджыд да нималана туялысьясӧс, кывзі Б. А. Серебренниковӧс, Петэр Хайдуӧс, Роберт Аустерлицӧс, К. Е. Майтинскаяӧс да уна мукӧдӧс.
Пажын бӧрас вӧліны Коми войтырлӧн этногенез да «Калевала» эпос йылысь симпозиумъяс. Воддза вылас коми войтырлӧн важвылӧм йылысь вель дыр да ярскӧба сёрнитіс история наукаса кандидат Элеонора Анатольевна Савельева, Сыктывкарса университетысь сэки история факультетса декан. Археология подув вылын сійӧ зілис эскӧдны, мый коми да удмурт торъялӧмаӧсь ӧта-мӧдсьыныс миян кадся VIII–XI нэмъясысь ёна важӧнджык.
Сылы паныд сёрнитіс академик Б. А. Серебренников, коді пасйис, гырнич торйыс пӧ нинӧм оз юӧрт важолысьлӧн кыв да ловвывса культура йылысь.
Водзӧсӧ сэсся Политпрос керкаын секретаралі, пукалі грамматика секцияын да пасъялі юалӧмъяссӧ, гижи став сёрнисӧ магнитофонӧ.
Веськӧдліс секциянас Германияын олысь венгр, нималана уралист Янош Гуя, коді зэв бура сёрнитіс рочӧн.
Сэки жӧ тӧдмаси Киевысь О. Б. Ткаченкокӧд, меря кыв восьтысь-туялыськӧд. Украинаын олысь тайӧ мортыс шензьӧдіс менӧ аслас тӧдӧмлуннас: ыджыд славист, ачыс велӧдӧма некымын финн-угор кыв.
Колӧ пасйыны нӧшта, мый Политпрос керкасьыс конгресс нуӧдан кад кежлӧ весиг гижӧдсӧ вежлӧмаӧсь. Гижӧма вӧлі сӧмын «
Секретаръясӧс конгресс заводиттӧдзыс на корлісны сідз шусяна инструктаж вылӧ. Нуӧдісны сійӧс Г. Г. Бараксанов да КГБ-ысь олӧма нин морт (ним-овыс вунӧма). Сійӧ ёна корис торйӧн пасъявны провокация сяма юалӧмъяс, кывйысь кывйӧ ставсӧ гижавны, мудорсайсаысь кӧ кодкӧ татшӧм юалӧмсӧ сетас.
Вель уналаысь гуся котырса татшӧм йӧзыс воӧмаӧсь вӧлі. Найӧ сюся видзӧдісны йӧз бӧрсяыс, некодкӧд эз сёрнитны. Сыктывкарын сэки медводдзаысь на чукӧртчыліс мудорсайса та мында йӧзыс, и канму видзан комитетсалы уджыс вӧлі тырмымӧн.
Аскинас бара вӧлі секцияын удж.
Ме, дерт, эг быдлаӧ удит волыны, но казялі, мый роч кыв тӧдтӧм понда мудорсайса ветлісны кызвыннас сӧмын ас йӧзсӧ кывзыны. Сэсся матӧ став эстыс сёрнитіс суоми, англия да немеч кывйӧн, сӧмын эз рочӧн. Тыдалӧ вӧлі налӧн роч кывйысь ӧтдортчӧмыс, мудорсайсалань синӧмыс.
Рытнас драмтеатрын вӧлі коми спектакль, артистъяс петкӧдлісны Шахов Петырлысь теш, ворсісны зэв бура. Ме ветлі театрас Болгарияысь воӧм Н. И. Сивковкӧд, кодкӧд важысянь ёртасям.
Конгрессӧ вӧлі котыртӧма зэв бура. Став воысьсӧ дон босьттӧг вердісны «Вычегда» ресторанын, «Дружба» кафеын, мукӧдлаын.
Мудорсайса йӧз да эстъяс олісны «Сыктывкарын» да выльӧн восьтӧм «Югӧрын», россияса — «Центральнӧйын». Быд рыт вӧлі кутшӧмкӧ концерт либӧ спектакль.
Но тані быть колӧ казьтыштны ӧти мисьтӧмтор йылысь: вежалунӧ, июль 28 лунӧ, Емдінӧ да Кебраӧ нулісны сӧмын мудорсайса гӧсьтъясӧс да эстъясӧс, а сідзжӧ Мӧскуаысь да Питерысь наукаса ӧткымын докторӧс. Мукӧдыслы ковмис карын шойччыны ас кежас. Ас мувывса йӧзӧс тадзи кедзовтӧмсӧ казявлі медводдзаысь, но эг медбӧръяысь.
Аскинас Визинсянь ми кайим автобусӧн Кебраӧ. Ставӧн варовитісны комиӧн. Конгресс водзас тӧдчымӧн ёна кыпалӧма вӧлі коми дорас йӧзлӧн интересыс, ӧд финн-угор войтыр йылысь уна гижисны газет-журналын, сёрнитісны радио пыр да с. в.
Миян воӧм бӧрын недыр мысти карысь автобусӧн вайӧдісны японечьясӧс, немечьясӧс, эстъясӧс, суомиӧс. Нывъяс быдӧнлы юрас пуктісны катшасинысь кыӧм юркытш.
Сэсся петкӧдлісны концерт, а сы водзын комиӧн да рочӧн лыддисны Иван Куратовлысь кывбуръяс.
Ми пыралім «Кӧч Закар» керка-музейӧ, ставсӧ кытшовтім-видзӧдлім.
Сэсся час кымын мудорса варовитісны сиктсакӧд, коми сёрнисӧ гижисны магнитофонӧ, фотографируйтісны.
Вӧлі зэв кыпыд аскылӧм, ставӧн нюмъялісны. Ӧнӧдз на эг вунӧд Тііт Кукк эст ёртӧйлысь кывъяссӧ: ме пӧ ӧні тӧда, коми кыв — ловъя кыв, аскиалуныс сылӧн эм.
Выльлунӧ конгрессыс помасис.
Сизимӧдсӧ шуисны нуӧдны 1990 воӧ Венгрияса Дебрецен карын.
Фуршетасьны ветлім «Сыктывкар» туй морт керкаса ресторанӧ.
Мукӧдсӧ корлӧмаӧсь «Калевалаӧ» да «Вычегдаӧ». Вӧлӧмкӧ, Сыктывкарын та мында йӧзсӧ ӧтлаын чукӧртлыны некытчӧ. Вӧлі и мӧд нелючки. Горбачёвлӧн веськӧдлан кадӧ ӧтувъя чукӧртчылӧм дырйи юлісны сӧмын тусьва, сок, компот, тшай-кофе да с. в.
Ми ресторанас сёйыштім мыйсюрӧ, юим-кылӧдін тусьваӧн да дыр сёрнитім. Орччӧн сулавны веськаліс Англияысь доктор Джон Коутс, мыйкӧ зэв ёна юасис перым-коми ань Р. М. Баталовалысь.
Рыт нуӧдан торъя программа эз вӧв, сӧмын Альберт Ванеев ӧти кывбур рочӧн лыддис да М. П. Рощевский шуис, ми пӧ ӧні ставлы йӧзкост паськӧма коми аньяслӧн серпаса календар козьналам... Ӧти кывйӧн кӧ, рытыс коли гажтӧма.
Аскинас, воторникӧ, вӧлі муналан лун нин. Асывнас колльӧді Тііт ёртӧс. Ставӧн лэбисны самолётӧн, поездӧн мунысьыс эз вӧв. Сьӧмыс Сӧвет кадӧ вӧлі тырмӧ. Венгръяслы да финнъяслы вӧлі котыртӧма Мӧскуаӧ да Ленинградӧ торъя авиарейсъяс. Гӧсьтъяс нуисны сьӧрсьыныс казьтыланторъяс: аньяс — мича коми сувениръяс, кӧр кучикысь вӧчӧмторъяс, Россияса айловъяс — юан спирт, мукӧдлаас пӧ сійӧс сэки эз вузавлыны да.
Лэбыштісны конгрессасян лунъясыс зэв ӧдйӧ, позьӧ шуны, тӧдлытӧг. Финно-угроведъяслӧн VI войтыркостса ӧксьӧмыслӧн тӧдчанлуныс вӧлі ыджыд и туялысьяслы, и республикаын олысьяслы, торйӧн нин коми войтырлы.
Гоз-мӧд во мысти нин пансис олӧмсӧ вужвыйӧныс вежан кад — перестройка. Восьса сёрниа кадколастсӧ миян войвывса муын кутшӧмакӧ дасьтіс и 1985 вося тайӧ ыджыд чукӧртчылӧмыс.
