ЧУЖАНІНЫД МЕДСЯ ДОНА
Неважӧн Сыктывкарса канму университетбердса издательствоын лэдзисны енбиа учёнӧй Адольф Туркинлысь «
Небӧг лэдзысьыс Майя Ивановна Бурлыкина, Сыктывкарса канму университетысь музейӧн веськӧдлысь, культурологияса доктор, коді таӧдз гижліс да йӧзӧдліс нин А. С. Сидоров да В. И. Лыткин йылысь книгаяс.
Небӧгыс пансьӧ М. И. Бурлыкинаӧн дасьтӧм «Коми топонимист Адольф Туркин» вель ыджыд казьтылана гижӧдӧн. Ачым тӧдса вӧлі Адольф Ивановичкӧд уна во да, окота неуна висьтыштны сы йылысь кыдзи морт йылысь.
Сылӧн биографияыс мыйӧнкӧ ӧткодь Палалей Калелӧн, Питирим Сорокинлӧн, Игнатий Мӧсшеглӧн, Иван Куратовлӧн, Илля Васьлӧн олан туйкӧд. Адольф Туркин нэм чӧжыс ёртасьӧма аслас велӧдысьыскӧд, профессор Илля Васькӧд. Кыкнанныс тӧдӧмаӧсь уна кыв, гижлӧмаӧсь кывбур, уна вуджӧдчӧмаӧсь.
Тавося лӧддза-номъя тӧлысьӧ тырас 19 во, кыдз филологияса доктор, инним туялысь Адольф Туркин виччысьтӧг муніс мӧдаръюгыдас. Тайӧ мортсӧ казьтыштіг юрӧ воӧ профессор Илля Васьлӧн «Ёртъясӧйлы» кывбур, кодӧс быттьӧкӧ гижӧма сылӧн велӧдчысь киӧн тшӧтш:
Уна на кӧсъя ме уджавны, ёртӧй, —
Сё арӧдз овны ме кӧсъя.
Сӧмын тай олӧмыд унаысь торклӧ,
Унаӧс виччысьтӧг лӧсйӧ.
Тӧда ме, кодыр кӧ нӧш улас сюрӧ
Менам тшӧтш юрӧй.
Он мын сэсь лёкӧн ни бурӧн,
Сідзи нин морт вылад олӧмыд дурӧ.
Сӧмын 60 арӧс сетӧма вӧлі овны А. И. Туркинлы. Но тайӧ кадколастас сійӧ вевъялӧма унатор вӧчны: коми иннимъяс йылысь дасьтӧма-дорйӧма кык диссертация, гижӧма кывчукӧръяс да небӧгъяс, лыдтӧм-тшӧттӧм статья. Мыйтаӧс на пиысь сійӧ йӧзӧдӧма «Войвыв кодзув» журналын! Суоми кывйысь комиӧдӧма «Калевала» эпосысь медтӧдчана рунаяссӧ.
Ачым тӧдмаси Адольф Ивановичкӧд Сыктывкарса канму университетын велӧдчигӧн на, 1979 вося гожӧмын, кор ми ветлім практика вылӧ Луза бердса Ношуль сиктӧ. Сюся кывзім коми топонимия да суоми кыв йылысь сылысь сёрни-мӧвпъяссӧ. Учёнӧй вӧлі торъялӧ миян мукӧд велӧдысьысь медводз вежӧрнас, небыдлуннас, кутшӧмкӧ аслыссикас варовлунӧн. Ог помнит, медым сійӧ коркӧ вӧлі зумыш, лӧгалысь, скӧр...
Паметь-вежӧрӧ волӧ 1993 вося гожӧм. Буретш сэки ми учёнӧйкӧд гӧститім Венгрияса Эгер карын, кытчӧ чукӧртчывлісны финн-йӧгра кывйӧн гижысьяс. А. И. Туркин вӧлі «кока энциклопедияӧн», прӧст здукӧ паркӧд ветлігӧн сыкӧд унаӧн сувтлісны сёрнитны-вензьыны.
Адольф Иванович некор эз висьтавлы Эстонияын олӧм, челядь-гӧтыр йывсьыс. Тыдалӧ вӧлі, мый Сыктывкарӧ волӧмъяссӧ сійӧ виччысьліс медся шуда здукъяс моз.
1991 воын Сӧвет ӧтувлунлӧн киссьӧмыс сылы чорыда мӧрччис, августса путчыд торйӧдіс туялысьӧс чужан мусьыс, сэтчӧ-татчӧ ветлыны лои зэв сьӧкыд да дона, ковмыліс сэсся быть судзӧдны Сыктывкарсянь корӧм-кабала. А ӧд таӧдз на сылы сьӧкыда овсьӧма Эстонияын, йӧз муад няньыс сылы вӧлӧма курыдӧн. Зэв скупа Адольф Иванович висьтавліс, кутшӧм сьӧкыда сійӧ вужъясьӧма Таллинас, пырӧма корсьысян уджас. Абу гусятор, уна эстонечлы абу волӧма сьӧлӧм вылас, мый кытыськӧ Комиысь локтӧм филологияса кандидат зільӧ веськавны Кыв да литература институтӧ, кӧні уджалісны сӧмын сэтчӧс вужвойтыр йӧз. Ковмылӧма А. И. Туркинлы кытшлавны кабинетъяс, весиг шыӧдчылӧма отсӧгла ЭССР-са коммунист ютырлӧн шӧр комитетӧ, мед сӧмын босьтісны сійӧс, коми учёнӧйӧс, финн-йӧгра кывъяс секторӧ...
Кыдзи казьтывліс Нафталий Бассель, филологияса кандидат Адольф Туркинӧс (!) босьтӧмаӧсь удж вылӧ... старшӧй лаборантӧн. Дерт, тайӧ вӧлӧма мортӧс кедзовтӧм, абу кӧ нин тӧдӧмӧн увтыртӧм. Сӧмын Комиын сійӧс гораа нимтылісны профессорӧн. А йӧз муад енбиа морттӧ ёна пыдди эз пуктывны.
А. И. Туркин ёся кыліс, мый Эстонияын сылӧн тӧдӧмлунъясыс оз зэв и ковны.
Сылӧн кызвын небӧгыс да кывкудйыс петавлӧмаӧсь Сыктывкарын. Таллинын жӧ лэдзлӧмаӧсь сӧмын 36 лист бока ӧти небӧг. Та вӧсна Комиӧ быд волӧм Адольф Ивановичлы вӧлі райӧ веськавлӧм кодьӧн.
Шуам веськыда, ловъядырйиыс сійӧс донъявлісны эз колана ногӧн. Сӧмын кувсьӧм бӧрас казялісны, кутшӧм енбиа морт олӧма миянкӧд орччӧн. 1997 воӧ, кувсьӧм бӧрас нин, сылы вичмӧдӧмаӧсь Коми Республикаса каналан премия.
Кӧсйис кӧ, дерт, сійӧ эськӧ Илля Вась моз велӧдысь кывъяснас жӧ шыӧдчыліс миян дорӧ тадзи:
Ӧткодь мем, кытчӧджык пуктасны гортйӧс,
Кутшӧмджык потшӧсъяс сайӧ.
Тӧда ме, Комиын кольӧны ёртъяс —
Водзлань мунасны найӧ.
Кор зарни дзоридзьяс коми кыв ваяс,
Вылӧ зэв каяс,
Казьтыштлӧй гижӧднас тайӧн
Менӧ тшӧтш зарниӧн тыр пызан саяд.
Дзордзалысь кӧйдыс ӧд ӧтвылысь пуктім.
Сы мича дзоридзьяс дінсьыс ме чукті.
Кӧть эз нин ас кокнас, век жӧ сійӧ воис Коми муӧ: Сергей Иванович Габовлӧн зільӧмӧн учёнӧйлысь коляссӧ вайисны чужан муас.
Дзебисны Айкатыла сиктса шойнаӧ, мамыскӧд орччӧн.
Адольф Туркинӧс казьтывлӧны оз сӧмын ловъя дзоридзьяс, став коми йӧз оз вунӧдны тайӧ авъя мортсӧ.
