КОМИ НОГӦН КОЛӦ ГИЖНЫ-СЁРНИТНЫ

Коми йӧзлы коми кывйыс дона медводз кыдзи чужан кыв, ай-мамсянь тӧдмалӧм сёрни. Кывйыскӧд йитчӧма шуда челядьдыр, ворсӧмъяс, мойд кывзӧм, школаын медводдза шыпас гижӧм, ас чужан фольклорӧн да литератураӧн тӧдмасьӧм, водзӧ быдмӧм-верстяммӧм. Мортыс бура тӧдмалӧ чужан кывсӧ буретш дас арӧсӧдз да сэсся сӧвмӧдӧ сёрнитан-гижан сямсӧ олӧм чӧжыс. Позьӧ шуны, чужан кывйыс быд мортлы пыдӧстӧм юкмӧс, сэтысь позьӧ век аддзыны выльтор, буртор, шензьӧданатор, водзджык уна казявтӧмтор. Чужан кывсӧ, ассьыс озырлунсӧ, йӧзыс векджык оз лёкӧдлыны, лыддьӧны ас войтырлӧн мичлунӧн, озырлунӧн, нимкодясянторйӧн.

Сӧмын бӧръя каднас коми гижӧд кывйын чӧжсьӧма уна мытшӧд да нелючки. Тайӧ гижӧдын видлалам коми ономастиконысь ӧткымын татшӧм мытшӧд. Ономастика кывйыс артмӧма onomastіke «нимъяс сетны ыджыд кужанлун» вежӧртаса грек кывйысь. Кывтуялӧмын тайӧ торъя дисциплинаыс быд ногӧн туялӧ ставпӧлӧс нимсӧ — войтыр, ин, енкола, йӧзлысь нимъяс, овъяс да гижысьяслысь сайнимъяс.

Ачыс ономастикаыс артмӧ куим посниджык торъя туялан юкӧнысь: этнонимикаысь (туялӧ войтыръяслысь, войтыр юкӧнъяслысь нимъяс), топонимикаысь (велӧдӧ иннимъяс, сикт, ю, ты, кар, керӧс, нюр, шор нимъяс) да антропонимикаысь (туялӧ йӧзлысь нимъяс, овъяс, гижысьяслысь сайнимъяс). Дзоньнас кывйысь став нимчукӧрсӧ нимтӧны ономастиконӧн. Пемӧс нимъяс, рочӧн кӧ кличкаяс, туялӧ зоонимика, торъя наукасикас. Быд войтырлы ас ономастиконыс зэв тӧдчана, ӧд сійӧ артмӧдӧ аслыссикас нимчукӧр. Мортнимъяс йылысь тані сёрниыс оз мун, ӧнія комияс, торйӧн нин томулов, пондісны вӧдитчыны рочнога нимъясӧн да. Мӧд сёрни топонимия, сійӧ вужвыйӧныс коми на. Кыдзи пасйӧ кывтуялысь А. В. Суперанская, инним инасыс артмӧма зэв важӧн да, кӧть и век вежсьӧ, кутӧ зумыд йитӧд войтырлӧн овмӧскӧд да культуракӧд да зэв ёна торйӧдӧ кутшӧмкӧ кыв орчча войтыръяслӧн кывъясысь. Иннимъяскӧд йитчӧма тшӧтш мукӧд мытшӧд, медсясӧ торъякывъяс гижанногын.

Панам сёрнисӧ колана кыв бӧрйыны кужанлунсянь. Торъякыв бӧрйӧм йылысь «Кывъяс» нима зэв лӧсялана кывбур гижӧма Ксения Карманова. Со сэтысь юкӧныс:

Кывъяс, кывъяс.

Дойданаӧсь, шаньӧданаӧсь,

Еджыдӧсь да сьӧдӧсь, гуга-банаӧсь.

Кывйӧн позьӧ вины, позьӧ кыпӧдны,

Кывйӧн позьӧ бурдӧдны и тшыкӧдны.

Кывъяс, кывъяс.

Лыдтӧм-тшӧттӧм, быдсяма,

Кывйысь кодкӧ усьӧ, кодкӧ вынсялӧ.

Шуин кыв, а бӧрсӧ он нин босьт,

Кывъяс вӧсна пансьӧ чорыд кось.

Зэв тӧдчана кывйӧн вӧдитчӧмын ним бӧрйӧмыс, и абу сӧмын мортлы да пемӧслы. Жаль, но коми йӧз вомгора сёрниас пондісны век тшӧкыдджыка пыртны рочнога иннимъяс важ комияс пыдди. Позьӧ весигтӧ радиоысь кывлыны татшӧм сёрникузяяс: Ачым ме Усть-Куломын чужлі; Гажсӧ нуӧдасны Объячевоын гожӧмнас; Большелугысь петіс уна нималана специалист (Кулӧмдін, Абъячой, Ыджыдвидз пыдди). Тайӧ вомгора сёрнилӧн ӧнія аслыспӧлӧслун. Дзик мӧдтор — гижӧда, нормаӧ вайӧдӧм кыв. Тані колӧ век зэв зумыда да стӧча вӧдитчыны ас коми иннимъясӧн. Ономастика планируйтӧмыс пырӧ гижӧд кывлӧн корпуса планируйтӧмӧ да вежӧртӧ войтырлысь национальнӧй ономастика фонд видзӧм да водзӧ сӧвмӧдӧм. Тайӧ дзоньнас канмулӧн, миян республикалӧн ыджыд мог. Но ӧні тайӧ могсӧ республикаса петасъяс да редакторъяс оз тырвыйӧ пӧртны олӧмӧ. Вайӧдам стӧч видлӧгъяс: Гортшор грезд панлӧмаӧсь Вымь ю бокӧ кольӧм нэм помӧ; Медводз Сыктывкарсянь Лабытнанги карӧдз поездӧн воӧдчим, паромӧн вуджим Обь ю, Салехардсянь (важ коми нимыс Обдор) ваувса бордъяс вылын тюрысь «Метеор» теплоходӧн катім Берёзовоӧдз (сэні олысь коми йӧз шуӧны сійӧс Карӧн), сэсся самолётӧн лэбим Белоярскӧдз, кысянь Казымыд орччӧн нин. Дерт, Емва ю нимсӧ журналистъяслы колӧ тӧдны, сідз жӧ, кыдз и Об юлысь гижанногсӧ (комиын небыд б-ыс абу). Бӧръя видлӧгыс унатор йылысь висьталӧ: коми журналистъяс унаысь пыртӧны гижӧданыс рочнога иннимъяс, кӧть бура тӧдӧны коминогасӧ.

Коми журналистъяс да гижысьяс, Коми пединститут да СКУ помалысьяс, мыйлакӧ лёка тӧдӧны Сыктыв ним. Вӧлӧмкӧ, ӧткымын гижысь да журналист и тайӧс оз тӧдны. Видлӧг пыдди, Карса пляж воссис июнь 15 лунӧ. Эпидемиологъяс видлісны нин Сысола юысь васӧ, но кывкӧртӧдсӧ вӧчасны сёрӧнджык; Сыктывкарын Сысольскӧй шоссе вылын олысьяс важӧн нин виччысьӧны, кор налӧн микрорайонын воссяс бурдӧдчан амбулатория. Бӧръя сёрникузя дорас пасъям: Сыктыв туй уличним ӧшалӧ юркарын уна керка бердын. Вӧзъя татшӧм «тӧдысь» коми журналист-гижысьлы велӧдны Сыктыв нимсӧ республикаса юркарлӧн ним серти. Тадзисӧ кокниджык юрад нэмӧвӧйся коми ю нимсӧ сюркнявны.

Став коми газетас да журналас шыбӧльӧн пыртӧны Воркута рочнога инним Вӧркута пыдди. Важысянь нин коми йӧз тайӧ инсӧ нимтӧны Вӧркутаӧн (тайӧс пасйӧны инним туялысьяс А. И. Туркин да А. П. Афанасьев). Тайӧ шыбӧль йывсьыс ме гижлі «Коми му» газетӧ торъя стаття да ставсӧ подулавлі, но та вылӧ видзӧдтӧг немтор эз вежсьы: век на телерадио пыр да гижӧдын шуӧны-гижӧны иннимсӧ шыбӧльӧн. Дзоньнас уна коми кар ним немся оз пыртны сёрниӧ ни гижӧдӧ, шуам, Кардор, Пырас, Совдор, Чердін, Питер, Мӧскуа.

А зумыда-ӧ тӧдӧны важ коми иннимъяссӧ коми гижысьяс? Лючки-бура-ӧ наӧн вӧдитчӧны? Вӧлӧмкӧ, оз на. Ӧнія коми литератураын прозаыс кутчысьӧ «важ гвардия» вылын, бура тӧдса гижысьяс кыскӧны тайӧ додьсӧ. Та понда выль ӧтвисьт (роман), нюжвисьт (повесьт) дай висьт лыддян сюся, век виччысян наысь кутшӧмкӧ выльтор, ӧнӧдз лыддьывтӧмтор. Напалков Виктор мыччӧдӧ «Утка туй» выль роман. Окотапырысь лыдди да казялі ӧтитор: та пӧрйӧ гижысьыс серпасалӧ сиктса коми интеллигентӧс, став бурнас да тырмытӧмторнас. Александр Сергеевич нима вӧвлӧм велӧдысь казьтывлӧ быттьӧ став томдырсӧ да мӧвпалӧ ӧнія олӧм йывсьыс. Гижысь оз серпасав ассьыс шӧрмортсӧ (геройсӧ) олӧм кутысьӧн, унаторйӧн сійӧ кежӧма нин нэмӧвӧйся коми оласногсьыс, омӧлякодь тӧдӧ чужан кывсӧ дай оз нин ёна зіль пырӧдчыны сыӧ. Шуам, сійӧ оз сёрнит гӧгапи-гӧганывъясыскӧд комиӧн, оз велӧд найӧс коми сёрниӧ ни оз дивит рочасьӧмсьыс. Со кыдзи гижӧ: «Внук-внучкаяс быдмӧны, волывлӧны видлыны пӧльӧн да ыджыд батьӧн шуысьясыс, ни ӧти кыв оз тӧдны, рочӧн варовитӧны. Оз таысь дивит ассьыс ныв-писӧ Александр Сергеевич. Гӧгӧрвоӧ: коми кывлӧн коланлуныс шонді водзын ва гӧп моз ӧтарӧ пакталӧ. Видлы комиӧн гижны, шуам, физика либӧ математика кузя научнӧй удж — артмас-ӧ мыйкӧ? Ӧтиысь, кор нин ачыс велӧдіс челядьӧс, босьтчыліс комиӧдавны торъя, а сідзжӧ чукӧра кодзувъяслысь (созвездиеяслысь) нимъяссӧ, но весьшӧрӧ». Лыддьысьысьлӧн татшӧм кывъяссьыс кыптӧ вӧвлӧм велӧдысьӧс, чужан кыв дорӧ ныж мортӧс мустӧмтӧм, оз кӧ нин зывӧктӧм. Дай ӧткымынӧн романсӧ лыддигӧн вермасны и збыльысь чайтны, мый коми кывйыс сэтшӧм гӧль, весигтӧ кодзув нимъясыс пӧ абуӧсь жебиник коми кывйын. А кыдзи збыльысьсӧ?

Збыльысьсӧ медтӧдчана кодзувъяслӧн да кодзув чукӧръяслӧн важысянь нин коми сёрниын эмӧсь ас нимъяс. Серпасалам дженьыда медтӧдчанаяссӧ. Напалков Викторӧн роман ним пыдди сетӧм Утка туй кывтэчасысь кындзи коми сёрниын бергалӧны Дзодзӧг туй, Дзодзӧг лэбзян туй, Кай туй, Лямпа туй, Пӧтка лэбзян туй, Саридзӧ лэбзян туй, Чӧж туй, перым-комияс тайӧ кодзув чукӧрсӧ нимтӧны Тури туйӧн, удмуртъяс — Луд зазег сюрес. Рочӧн тайӧ Млечный Путь, англия кывйын Mіlkі Way (тӧдам ӧні тайӧ нимсӧ челядьлы шоколад ним серти).

Сэзь войӧ Дзодзӧг туй кындзи синмад медъёна шыбитчӧ Сизима кодзув, рочӧн кӧ Большая Медведица. Финнъяс сійӧс нимтӧны Hіrvі «йӧра», ортсысяньыс кодзув чукӧрыс дзик йӧра кодь да. Татшӧм кывйӧн ас ногыс сійӧс нимтӧны и мари да перым-коми, Перым обласьтын олысь рочьяс тшӧтш и. Мӧд, ичӧтджык кодзув котырлӧн нимыс Енкурӧг, Енутка, Сювчӧж, Утка поз, Утка позтыр, рочӧн тайӧ Созвездие Плеяды. Кодзув нимъясысь медъёна тӧдса коми сёрниын Войвыв кодзув, Вой кодзув, Юрвыв кодзув, Войладор весьт кодзув (Северная звезда) да Асъя кодзув, Кыа кодзув (Венера). Дерт, эм и уна мукӧд кодзув коми ним.

Кык во сайын, Коми Республикалысь гӧгрӧс тшупӧд пасйигӧн, юркарын юргис «Шондібан» гаж, гӧгӧр вӧчасис-вузасис кужысьяслӧн «Зарни кияс» котыр, Кӧрткерӧсысь воӧмаяс зэвтӧмаӧсь вӧлі комиӧн гижӧм плакат. Мукӧд обласьт-кар-район нимъяссӧ сетӧма вӧлі сӧмын рочӧн, быттьӧкӧ республикаын коми каналан кывйыс абу нин. Торйӧн шензьӧдісны ас республикаса тэчасъяс, кодъяс таӧдз восьтӧмаӧсь выль вузасянін да фонд. Найӧ, асьнысӧ патриот туйӧ пуктӧмӧн, ас чужтасыслы коми нимъяс абу и корсьӧмаӧсь. Шуам, кар шӧрын республикаын вӧчӧм сёян-юан вузаланінлы сетӧмаӧсь «Дары Севера» ним. Войтырсикас политика министерство бердын восьтісны Коми мулӧн енбиа пилысь, Питирим Сорокинлысь гижӧмторсӧ нимӧдан торъя фонд, а нимсӧ сетӧмаӧсь бара жӧ рочӧс — «Наследие», татшӧм нимӧн тшӧтш йӧзӧдӧны журнал. Россияын тайӧ нимыс, гашкӧ, сё кымын нин эм, сійӧс ёна нин сӧзлалӧмаӧсь, дӧнзьытӧдз нин лои. Пыралі ӧтуввезйӧ да сэні дас сайӧ «Наследие» ним дзик пыр сюри: Мӧскуаын культураӧн татшӧм нима веськӧдланін эм, Россияса культура фонд, Ставропольеын ГУП, мукӧдтор. Эз ӧмӧй позь конкурс йӧзӧдны да бӧрйыны мича коми ним, ӧд гажтӧм «Наследие» нимас коми ни войвывса руыс немся абу.

Ыджыд шыӧн республикаын, Ыб сиктын мунӧма «Ыбица» нима ыджыд гаж. Могыс сылӧн вӧлӧма ышӧдны-сӧвмӧдны туризм, лӧсьӧдны аслыспӧлӧс выль бизнес. Но бур да стӧч тӧдӧмлуныс гажсӧ мӧвпыштысь-котыртысьяслӧн абу вӧлӧма, и тайӧ бура тыдалӧ выль нимсьыс. Тӧдӧмысь, гажыслы нимсӧ сетӧмаӧсь финн-йӧгра войтыръясысь зэв ылын сулалысь йӧз, сідз шусяна технологъяс. Нимыс абу коми ни абу роч, некодлы некутшӧм сьӧлӧмкылӧм оз сет. Коми кывйын ц шыыс абу, рочын кывъясыс ы шысянь некор оз заводитчыны. Ним вӧзйысьясыс тӧд вылас кутӧмаӧсь Испанияса Баласер діяс вылын шевкнитчӧм лыа кӧсаяса Ибица курорт-кар. Гажсӧ думыштысь выль культур-технологъясыс сэтчӧ ветлӧмаӧсь либӧ чайтӧны нин, ыштӧ Коми Республикаса олысьяс буретш сэн и шойччылӧны быд гожӧм. Татшӧм мультигажыс ӧні овлӧ уна республикаын да кытшын, Коми Республика тані оз водзын мун. Шуам, Кудымкарын 2011 воын тшӧтш вӧлӧма татшӧмсяма гаж, туризмӧ ышӧдантор. Сӧмын перым-комияс сылы пуктӧмаӧсь «Изъюр» коми ним! Буретш Изъюр керӧссянь пӧ пансьӧма Кудымкарыс да. Эз ӧмӧй позь Ыб сиктгӧгӧрса ин серти тшӧтш нимтыны гаралӧм нин гажсӧ?

Бӧръя воясас пӧльтӧны Маньпупунёр республикаӧс нимӧдан пас пыдди, шуӧны, бренд пӧ тайӧ. Босьтӧмаӧсь мусерпасысь йӧгра-манси нимсӧ, кӧть тайӧ иныслӧн эм нэмӧвӧйся коми ним — Ичӧт Бӧлбанаиз. Коми йӧз важысянь лызьӧн ветлысьяс, сӧвмӧма миян татшӧм спортсикаыс абу омӧля. Кыпӧдісны Раиса Сметанина нима лызьӧн котралан комплекс да нимсӧ пуктӧмаӧсь зэв гажтӧмӧс — «Олимпиец». Нинӧм татчӧс русьыс абу петкӧдлӧма. Коми нимыс абу сюрӧма тшӧтш курыдтор вийӧдан заводлы, Сыктывкарса вый заводлы. Со и артмӧ тешкодьтор: ним саяс унаысь немтор абу, коми йӧзлы татшӧм нимтӧмъяссьыс пӧсь ни кӧдзыд.

Мӧд нӧшта ыджыд мытшӧд — иннимъясысь артмӧм кывтэчасъяс да кывъяс гижанног. Иннимысь кокниа артмӧны урчитанъяс да кывбердъяс, но коми газет-журналын да небӧгъясын найӧс шыбӧльӧн гижӧны ыджыд шыпассянь, кӧть татшӧм кывъясыс абу нин эмакывъяс. Видлӧг: Пызан вылын, Ваньладор, Куйлӧ весиг калбас тор. Татшӧмсяма шыбӧльясыс петкӧдлӧны, мый редакторъяс немся оз видзӧдны да лӧсьӧдавны йӧзӧданторъяссӧ. Медся тшӧкыда паныдасьлан шыбӧльыс — -са суффиксӧн иннимъясысь артмӧдӧм кывбердъяссӧ гижӧны ыджыд шыпассянь. Видлӧгъяс:

Сы вӧсна, мый Лебедев 1913 воӧдз гижис рочӧн, тшӧкыдджыка йӧзӧдчыліс Питерса, Москваса, Кардорса, Вӧлӧгдаса газет-журналъясын;

Сідзкӧ, Удораса парма, сэтчӧс юты сылы збыльысь матысса да дона;

Сійӧ кадӧ Ельцин дор миян республикаын сулалісны кызвын йӧзыс, а медся ёна морттӧ ошкисны Воркутаса да Интаса из шом перйысьяс.

Дерт, татшӧм кывбердъяссӧ колӧ гижны ичӧт шыпассянь, найӧ ӧд оз нин индыны стӧч инним вылӧ, а пасйӧны сыкӧд йитчӧм торъяланлун, ӧткодяв: туласа гудӧк, мӧскуаса донъяс. Татшӧм кывбердъяссӧ быд кывйын гижӧны ичӧт шыпассянь, рочын тульская гармошка, московские цены, воркутинские шахтеры, суомиын helsіnkіlaіnen «хельсинкиса», оululaіnen «оулуса».

Нӧшта ӧти нелючкитор. Роч кывлӧн личкӧм понда, торйӧн нин бӧръя кадӧ, кывтэчасъясын коми кыв артсӧ гижысь-сёрнитысьяс торкалӧны, коми синтаксиссӧ рочмӧдӧны.

Комиын медся том коми газет «Йӧлӧгалы» 5 во;

Кӧч (сентябрь) тӧлыссянь нин позьӧ гижӧдчыны, медым судзӧдны журнал «Войвыв кодзув» локтан во кежлӧ;

Декабрь 16-ӧд лунӧ 15 часын дискоклуб «Метроын» кутам гигзьыны, шмонитны, йӧктыны.

Иннимыс кӧ бергалӧ гӧгӧрвоӧдан кыв пыдди, коми кывйын сійӧ век сулалӧ гӧгӧрвоӧдана кыв водзас, а оз мӧдарӧ, рочын моз, шуам, «Коми му» газет, «Чугра» роман. Татшӧм серпасыс эм тшӧтш матӧ став ордвуж финн-йӧгра кывйын, видлӧгъяс: венгр кывйын Balaton tу Балатон ты, удмурт кывйын Сактон кизили Асъя кодзув (Венера), «Кенеш» журнал, мари кывйын «Йошкар-Ола» унагудо «Йошкар-Ола» туйморт керка да с. в.

Нӧшта ӧти мытшӧд: серпасалана нимъяссӧ газет-журналын тшӧкыда оз вуджӧдны, сетӧны рочӧн. Видлӧгъяс:

Быд гожӧм карате-киокушинкай кузя вермасьысьяс чукӧртчывлӧны Чёрнӧй море дорӧ, кӧні велӧдчӧны ӧта-мӧдлысь;

РФ-са Президентӧ кандидат В. Путинлӧн общественнӧй приёмнӧйын, коді уджалӧ «Единая Россия» партиялӧн общественнӧй приёмнӧй подув вылын, ӧткымын тӧжд-майшасьӧм йылысь удайтчӧ сёрнитчыны веськыда места вылын;

«Дети России» федеральнӧй целевӧй программаӧ пырӧны «Здоровое поколение», «Одарённые дети», «Дети и семья» подпрограммаяс.

Вайӧдӧм роч нимъяс пыддиыс кокниа позис гижны Сьӧд саридз, «Ӧтувъя Россия», «Россияса челядь», «Дзоньвидза кӧлена/чужанвуж», «Енбиа челядь», «Челядь да аскотыр/семья».

Лыддян татшӧмторъяссӧ да гажтӧм мӧвп локтӧ: оз нин гӧгӧрвоны коми журналист-гижысьясысь кодсюрӧ ассьыныс уджсӧ — КОМИӦН, КОМИ НОГ гижӧмсӧ. Юалӧмыс кольӧ важ: мичмӧдӧны оз вайӧдӧм мисьтӧминик кыввӧдитчӧмъясыс миянлысь ловбура олӧмнымӧс? Петан туйыс татысь дзик ӧти — тӧдны да лючки-бура вӧдитчыны ас коми нимъясӧн, зумыда кутчысьны гижӧд кывлӧн нормаясӧ.