ТУЙЯС — ВЕРДЫСЬЯС

Коми войвылын туйяслӧн тӧдчанлуныс век вӧлі ыджыд: паськыд Коми муын коліс уналаӧ ветлыны, йӧзыс овмӧдчӧмаӧсь вӧлі зэв паськыда, ылӧ ветлывлӧмаӧсь вӧравны. Тӧвнас мунлӧмаӧсь уджавны Уралӧ да Из сайӧ, Сибырӧ, Питерӧ да Кардорӧ. Эз ӧд весьшӧрӧ коми йӧз векджык лым сылӧм бӧрын ветлыны ва кузя, му туйӧд, лым усьӧм бӧрын пуксьывлыны доддьӧ.

Му туйыс вӧлӧма зэв уна, важ олысьясыс век зільлӧмаӧсь паськӧдны да нюжӧдны туйвезсӧ. Вӧлӧкъяс нюжавлӧмаӧсь абу сӧмын ю пӧлӧн, найӧ пыравлӧмаӧсь пыді вӧрӧ, йитлӧмаӧсь ю ковтысъяс, вуджлӧмаӧсь мусюръяс. Со кыдзи Луздор Вась «Алӧй лента» романас серпасалӧ вӧралысьяслысь туйсӧ: «Кузьдав туй кажитчис зэв кузь да уна вожа пу кодьӧн, коді быттьӧ коркӧ важӧн нин сулавлӧма Важгорт сикт местаын, сэсся пӧрлӧма паськыд парма шӧрӧ, вочасӧн топалӧма му бердӧ, вылісяньыс тупкысьӧма вӧрӧн. Куш вӧлі сӧмын діныс. Босьтчис тайӧ діныс самӧй сикт шӧрсяньыс, нюжаліс ыбъяс вывті, прӧйдитіс пӧскӧтинаяс кузя, пес керасъяс пыр. Вожъясыс — рытыв-войвылӧ, асыв-войвылӧ — заводитісны торъявны вӧрӧд мунігӧн нин. Сэні найӧ асьныс вожавлісны посниджык вӧр туйясӧ да, медбӧрын, потласисны трӧпаясӧ. И ветлісны сэті йӧз, кыдзи ветлӧны кодзувкотъяс турун пӧвстӧ вӧчӧм асланыс туйясӧд, — некодлы тыдавтӧмӧсь, ылӧ нимавтӧмӧсь. Кодзувкотъяс моз жӧ тэрмасисны, на моз кыскисны асланыс кумторъясӧ ставсӧ, мый сетіс налы вӧр-матушкаыс. Зверь-пӧтка, тшак-вотӧс, пуа кӧлуй, тыла нянь, весас видзьясвывса турун — уна, унатор воис Важгорт сиктӧ буретш тайӧ туйӧдыс».

Быд туйлӧн, туй вожлӧн вӧлӧма аслас коми ним. Найӧ йитлӧмаӧсь сикт-грезд, ю-ты, вӧр угоддьӧ, петлӧмаӧсь Комиысь Рочӧ, Из сайӧ, Коммуӧ, Кардорӧ, Йиа саридз дорӧ — быдлаӧ. Коми кывбуралысь Васютов Юрий со кыдзи гижлӧма вез сяма туйяс йылысь:

«Юдор сиктъяс,

тыдор грездъяс —

Коми йӧзлӧн оланін.

Ветлан туйяс,

быттьӧ везъяс,

Ӧшлӧмаӧсь

ставлы ним».

Шензьы кӧть эн, весиг талун, XXІ нэмӧ, Коми Республика оз вермы ошйысьны лючки-бур му туйясӧн. Каръяс костын весиг татшӧм йитӧдыс абу, мый нин сикткодь йылысь сёрнитны. Дерт, сардырся кадӧ сикткостса туйяссӧ лӧсьӧдлӧмаӧсь асьныс кресьтяна, земствояс та кузя ёна зільлӧмаӧсь. Сӧвет кадӧ туй паськӧдан уджыс мунӧ вӧлі тӧдчымӧн ёнджыка нин, кӧть эз став позянасӧ ло вӧчӧма. Дай сэки матӧ быд ылі сиктӧ позьӧ вӧлі кывтны-катны теплоходӧн да лэбны еропланӧн. Билет доныс эз повзьӧдчы, сиктса йӧзлӧн зептас сьӧмыс век зёлякыліс. Дерт, лючки уджалысьлӧн да пенсия босьтысьлӧн.

Сӧвет кадсянь туйяс серти унатор вежсис лёклань: ероплан унджыклаас оз нин лэбав, теплоход-паракод ю вылысь он аддзыв, кӧрт туй водзӧ эз нюжав. Колис му туй, но и найӧс выль кадӧ эз нин паськӧдны. Шуам, Удораӧдз эм бур кӧрт туй, сӧмын матӧ став вузӧссӧ да сёян-юансӧ сэтчӧ нуӧны машинаӧн, Кардор обласьтса кытшола туйӧд. Гожӧмнас сэні веськыд мат, кыдзи и мукӧдлаын. Майбыр, кӧть нин тӧвнас Кӧдзыд пӧль туй вӧчӧ. Эз ӧд весьшӧрӧ важӧн коми йӧз тӧвсӧ ёна виччысьлыны, ӧд сэки вӧлӧн быдлаӧ вӧлі письтан. Сёрниысь сэки кывлӧмаӧсь татшӧмтор: «Туйыс пӧ вӧлисти пуксьӧма!» Тулыснас лым сылігӧн шогпырысь шулывлӧмаӧсь: «Туйыс усьӧма нин!» Важся кадыс ӧні бара бергӧдчӧма: уна сиктӧ да весиг гырысь карӧ кокниа век на веськалан сӧмын кынмӧм муӧд-юӧд.

2011 вося август тӧлысьын Коми Республикалы тырис котыртӧмсяньыс 90 во. Пасйим кыпыда да вель дыр. Уна гажӧдантор пиысь синмӧ шыбитчис ӧтитор: некымын УАЗ-ӧн писькӧс том йӧз воӧдчӧмаӧсь республикаса медвойвыв Вӧркута карсянь лунвывса юркар Сыктывкарӧдз. «Ура-а!» горзӧм кыліс, нимкодь ошкӧм-серам. Том йӧз тундра, нюр да вӧр пыр некымын лун лебёдка отсӧгӧн да ӧта-мӧдӧс кыскалӧмӧн сибӧдчӧмаӧсь медводз Усинскӧдз, сэсся сьӧкыда зэв Печораӧдз да вӧлисти Ухта пыр юркарӧдз.

Кӧть видзӧдлыны кӧ сюсьджыка, нинӧм гажаыс тані абу: XXІ нэмӧ вуджмысьт Россияса войвыв кольӧ лючки туйтӧм. Енколаӧ (космосӧ) XX-ӧд нэмса 50-ӧд вояс помсянь лэбалам, да брӧдниӧн муӧд ветлам. Татшӧм «вермӧмсӧ» серам выв вермасны лэптыны Суомиын да Норвегияын олысьяс, тӧдмаласны кӧ, мый кодкӧ вермӧма воӧдчыны сідз шусяна внедорожникӧн Тромсёсянь Ослоӧдз да Рованиемисянь Хельсинкиӧдз. Сэнъясын важӧн нин пасьтала эмӧсь бур туйяс. Шуам, Финляндия вӧлӧм ворссьӧма Мусярса мӧд тышын да мынтӧма уна репарация (сьӧм, вузӧс) Сӧвет ӧтувлунлы, но сэсся вермӧма ловзьыны да сӧвмыны сійӧс вермысьысь ёна на ӧдйӧджык. Ыджыд кыртаяс вомӧн, сё ты вуджӧмӧн-кытшовтӧмӧн нюжӧдӧмаӧсь чорыд веркӧса туйвез. 1992 вося декабрын ачым ветлі Рованиемиӧ Мурмансксянь зэв бур шыльыд туйӧд. Ӧти мытшӧд сӧмын вӧлі — туйсӧ ӧтторъя вуджалӧны вӧлі ас кежысь ветлысь-йирсьысь войвывса кӧръяс.

Вячеслав Гайзер, ӧнія Юралысь, тайӧс ставсӧ эськӧ бура гӧгӧрвоӧ да веськӧдлан котырным лӧсьӧдӧ Чилимдін пыр Нарьян-Марӧдз, Косланӧ, Усинскӧдз да Вӧркутаӧдз чорыд веркӧса туй нюжӧдӧм кузя уджтасъяс. Дерт, коліс тайӧс вежӧртны ёна водзджык. Сӧмын талунъя «сӧвман» тшупӧдыс кыпыд кӧсйӧмъяснымӧс ӧдйӧ пальӧдӧ: юркарсянь лючкиджыка мунны позяс сӧмын Сосногорскӧдз, Помӧсдінӧдз да Айкатылаӧдз. Аттьӧ Сӧвет кадлы: республикаӧн сэкся коми веськӧдлысьяс писькӧдісны бур туй Кировӧдз да йитісны миянӧс Волга-Урал дінмукӧд. Тайӧ туйыс ӧні пыкӧ да вердӧ уна йӧзӧс, тшӧтш и тайӧ гижӧд дасьтысьсӧ. Артмӧ тешкодьтор: бӧръя 20 воӧн эз артмы ни «Белкомур», ни бур му туй.