АСЬНЫМӦС НИМТАМ КОМИӦНДЖЫК?
«Коми му» газетын йӧзӧдӧм бӧръя статтяас нималана коми гижысь Горчаков Гений зэв стӧча казялӧма, ёна комиӧнджык пӧ эськӧ лоас, гижигӧн кӧ овсӧ сувтӧдны ним водзын, а оз бӧрын, кыдзи кызвынсӧ велалӧмаӧсь нин пасйыны, шуам, Тимин Володь, а абу Владимир Тимин.
Та йылысь сёрнисӧ вӧзъя водзӧ нуӧдны, а подулала ассьым мӧвпъясӧс тадзи. Ӧні Россия пасьтала коми йӧзӧс официальнӧя, кабалаясын (пашпортын, чужӧм йылысь эскӧданпасын, класса журналын, сиктса веськӧдланінын, бӧрйысян кабалаын, мукӧдлаын) гижӧны дзик роч ног — ним, вич, ов лыддьӧдлӧмӧн, шуам, Коми Республикаса Юралысьӧс пасйӧны Вячеслав Михайлович Гайзер, нималана йӧзӧс Геннадий Анатольевич Юшков, Евгений Александрович Игушев да с.в. Корсюрӧ овсӧ сувтӧдлӧны медводдза местаӧ, сы бӧрын мунӧ ним да вич, шуам кӧть, Марков Валерий Петрович, Ракин Анатолий Николаевич да с.в.
Ӧттшӧтш сиктъясын бергалӧ на дзик коминогса нимтанногыс, абу официальнӧйыс, а нэмӧвӧйсяыс. Сэки ним водзвылын сулалӧ сиктса ним либӧ ай, айлӧн ай да с. в. нимъяс: Тури Мишка, Сирпи Володь, Кузук Мая, Петыр Вась, Габӧ Иван Маръя да с.в. Татшӧм ногӧн, ас коми ног нимтӧмыс да официальнӧя йӧзӧс пасъялӧмыс миян уна нэм чӧж нин кыссьӧ.
Дерт, бӧръя нэм чӧжыс рочнога нимтӧмыс пондіс тӧдчымӧн венны нэмӧвӧйся ногасӧ, каръясад кӧ матӧ дзикӧдз нин, гырысь сиктъясад венан выйын, сӧмын посни грездъясын, бура тӧдса йӧз пӧвстын зумыда на бергалӧны коми ногӧн тэчӧм морт нимтан кывтэчасъясыс.
Позьӧ тшӧтш казявны ӧтитор: сиктса интеллигенция (велӧдысьяс, бурдӧдысьяс, веськӧдлысьяс) дорӧ векджык йӧзыс шыӧдчӧны ним-вичнас, нимтӧны найӧс роч ногӧн нин, шуам, Сэні олӧ школаса директор Изъюров Иван Микайлӧвич.
А век-ӧ тадзи вӧлі? Пыр-ӧ вежӧра коми йӧз нимтылісны асьнысӧ дзик роч ногӧн, ӧнія моз?
Вӧлӧмкӧ, абу век вӧлӧма тадз: XІX нэмса вежӧра йӧзыс асьнысӧ пасъявлӧмаӧсь нин коми ног. Иван Куратов бӧрйылӧма аслыс Гугов гуся ним (псевдоним), Георгий Лыткинлӧн вӧлӧма Ёгуш мӧд ним, Каллистрат Жаков нимтылӧма асьсӧ Палалей Калеӧн. Коми ногӧн асьсӧ нимтӧмыс пондӧма дзордзавны XX нэмса 20-ӧд воясын, дзоньнас коми войтырлӧн да культуралӧн туан-быдман кадӧ.
Коми канму-автономия вынсялан кадӧ уна гижысьлы, веськӧдлысьлы, туялысьлы ёна дӧнзьымӧн лоӧма роч ногсӧн официальнӧй нимтысьӧмыс, найӧ казялӧмаӧсь нэмӧвӧйся аслыспӧлӧс коми нимтанногсӧ да зільӧмаӧсь нэммӧдны асьнысӧ буретш татшӧм нимъяснас.
Мыйла нэммӧдны? Да сы понда мый нимыс ыджыдӧ пуксьысь мортлӧн медводз йӧз юрвежӧ кольӧ, сэтчӧ измӧ тшӧтш быд войтырсикас кывлӧн рӧмыс, сылӧн аслыспӧлӧс луныс. Шуам, нимсьыс гӧгӧрвоана, мый Александр Пушкин да Лев Толстой рочьяс, Джек Лондон да Бернард Шоу англия кывъя йӧз, Иоганн Бах, Стефан Цвейг да Фридрих Шиллер немечьяс.
Дерт, оз век тадзи овлы, торйӧн нин Россияын, ӧд унджык татчӧс войтырысь петлӧм йӧз нимыс официальнӧясӧ юргӧ роч ног, шуам, Флор Васильев, нималана удмурт кывбуралысьӧс, ним-ов сертиыс тӧдтӧгыд чайтан и рочӧн. Коми гижысьяс кольӧм нэмся 20-ӧд воясӧ зільлӧмаӧсь лоны олӧмас коми йӧзӧн медводз асланыс нимнаныс, ассьыныс пыді вужсӧ да ас войтыркӧд йитӧдсӧ бура гӧгӧрвоӧмӧн да сійӧс петкӧдлӧмӧн. Со кыдзи Нёбдінса Виттор «Менам томдырся олӧм» гижӧдын лыддьӧдлӧ ассьыс чужанвужсӧ:
«Ме ачым — Виттор.
Код Виттор? — Ӧльӧш Виттор.
Код Ӧльӧш? — Ӧньӧ Ӧльӧш.
Код Ӧньӧ? — Ӧнись Ӧньӧ.
Код Ӧнись? — Лева Ӧнись.
Код Лева? — Трӧш Лева
Код Трӧш? — Педь Трӧш.
Код Педь? — Аврам Педь.
Код Аврам? — Сава Аврам.
Код Сава? — Кузь бива вотлук...
Мый лоӧ «вотлукыс» — ме ачым ог тӧд.
Татысь нин бура тӧдчӧ коми йӧзлӧн асьнысӧ нимтанноглӧн ыджыд аслыспӧлӧслуныс: сиктъясын эз бергавны овъяс, айнимъяссӧ некор эз шулыны ним бӧрас (Иван Ильич, Мария Ивановна ног), став кывйыс гӧгӧрвоӧдӧ вӧлі мортлысь нимсӧ, тайӧ вӧлӧма войдӧр медтӧдчана торъяланлуныс. Ӧти сиктын мортӧс нимтӧны ай да сылӧн ай сертиыс, корсюрӧ энь (мам) сертиыс, абу кӧ вӧлӧма оланпаса айыс, мукӧд сиктын — орд сертиыс, кутшӧмкӧ важ ай либӧ энь ним серти, унаысь прӧзванньӧ сертиыс, сиктса йӧзӧн аслыспӧлӧс нимтӧм сертиыс, шуам, Куран Валя, Зурган Ёгор, Курыд Васька, Ош Аля, Кӧч Закар да с.в.
Бергӧдчылам бара кольӧм нэмса 20–30-ӧд вояслань. Сэкся газет-журналӧ, дзоньнас коми литератураӧ кольӧма уна коминогса нимталӧм, на пиысь миянлы мыйкӧ тӧдса, ӧттшӧтш унатор тӧдмавтӧм на. Гижысьяс, журналистъяс, веськӧдлысьяс, сель — да рабкоръяс асьнысӧ нимтывлӧмаӧсь: 1) налӧн чужанін сертиыс (Нёбдінса Виттор — Виктор Савин, Луздор Вась — Василий Юхнин), 2) айним сертиыс (Илля Вась — Василий Ильич Лыткин, Тима Вень — Вениамин Тимофеевич Чисталев), 3) ордним да мукӧд прӧзванньӧ сертиыс (Изъюр Иван — Иван Изъюров, Ичӧт Иван — Иван Сажин), 4) ним-овсӧ дженьдӧдӧмӧн (Иливапыс — Илья Иванович Пыстин, Мивашеков — Михаил Иванович Шестаков), 5) роч овсӧ комиӧдӧм серти (Юсь — Михаил Лебедев). Тшӧкыда йӧзыс асьнысӧ нимтывлӧмаӧсь ассьыныс ӧбичасӧ петкӧдлӧмӧн либӧ мыйкӧ ас йывсьыс тӧдчӧдны зільӧмӧн, шуам, Биа Ӧгыр — Яков Чупров, Чард — Н. А. Надеев, Жугыль — Николай Попов, Жан Морӧс — Иона Чисталев. Вӧліны тшӧтш зэв аслыссяма ногӧн лӧсьӧдӧм, шензьӧдана нимъяс, шуам кӧть, челядьлы коми гижысь ань Юстина Попова гижсьылӧма Войт нимӧн. Коминогса татшӧм нимъяссӧ зэв на омӧля туялӧма-велӧдӧма. Тӧдса Ю. Г. Рочевлӧн ӧти неыджыд гижӧд чужан му туялан 1989 вося.
«Родники пармы» медводдза небӧгын, нимыс «
Кольӧм нэмса 40–50-ӧд воясӧ Коми муын дай дзоньнас Сӧвет Ӧтувлунын серпасыс вежсьӧ, уна войтырса вежӧра йӧзлӧн аскылӧмыс усьӧ: рочмӧдан нырвизьыс выналӧ тшӧтш нимтанногын. Сэки гижысьяс, журналистъяс да артистъяс пондӧны шуны асьнысӧ дзик официальнӧя, роч ногӧн. Татшӧм серпасыс вӧлӧма тшӧтш удмуртъяслӧн, марилӧн, татаралӧн, якутъяслӧн, мукӧдлӧн. Коминогса нимтӧмыс вочасӧн вошӧ-бырӧ. Педь Гень гижсьӧ нин Геннадий Фёдоровӧн, Луздор Вась Василий Юхнинӧн, Изъюр Иван Иван Изъюровӧн. Гижысьяс пиысь сӧмын ӧтнас Илля Вась абу сетчӧма рочмӧдан гыыслы. Библия комиӧдысь Висер Вась (Василий Иванович Попов) тшӧтш жӧ асьсӧ пыр гижлывлӧма коми ног. Кыдзи он пыдди пукты тайӧ йӧзсӧ да он копыртчыв налы?
Мукӧд коми гижысьыс, критикыс, журналистыс, туялысьыс, веськӧдлысьыс ӧні нимтӧ асьсӧ роч ногӧн нин, кӧть налӧн чужан сиктъясас, дерт, вӧвтӧг эз овны кутшӧмкӧ коминога нимтӧмъяс: народнӧй гижысь Геннадий Юшков, Виктор Напалков, Василий Лодыгин, Елена Козлова, Алексей Попов, Вера Латышева, Валентина Лимерова да унаӧн мукӧд. Дай став коми туялысьыс нимтӧ асьсӧ роч ног, нимсӧ медводдза инӧ пуктӧмӧн, шуам, Валерий Марков, Евгений Игушев, Вера Пахорукова да с.в.
Бӧръя вежсян кадыс, дерт, неуна тӧдчӧма тшӧтш и нимталӧмын, ӧткымын гижысь бара асьсӧ шуӧ коми ногӧн, зільӧ нимнас тӧдчӧдны ассьыс войтырсикассӧ, ассьыс вужсӧ да вирсӧ, шуам, Игӧ Васьӧ Володь — Владимир Тимин, Паш Вась Ӧльӧксан — Александр Ульянов, Скӧр Кӧсьта — Константин Сердитов, Лытун Лёш — Алексей Полугрудов, Илля Райӧ — Рая Куклина, Кино Вась — Василий Попов, чужан му туялысь Владимир Королев нимтӧ асьсӧ Эжъёс Микол Микол Володьӧн. Паськалас-ӧ водзӧ тайӧ зільӧмыс? Тайӧ ставыс медводз вежӧра йӧз сайын. Окота эскыны: йӧзлӧн коминогса шуанногыс паськалас.
Дерт, кокниа позьӧ тшӧтш комиӧнджык асьнымӧс нимтыны, неуна вежыштны кӧ ов-нимлысь инсӧ. Коми газет-журналын, радио да телеуджтасъясын век гижӧны-шуӧны нимсӧ водзас, овсӧ бӧрас (дзик роч ногӧн), комиӧн кӧ гижны-шуны, колӧ эськӧ дзик мӧдарӧ сувтӧдны кывъяссӧ. Ӧд коми кывйын, финн-угор да урал кывъясын моз, гӧгӧрвоӧдысь кывйыс век сулавлӧ гӧгӧрвоӧдана кыв водзвылас, шуам, пӧсь кӧвдум, сімӧм кӧрт, дасӧд во, «Парма» кинотеатр да с.в. Дзик татшӧм кыв артыс кольӧма нэмӧвӧйсяногса коми нимтӧмын: Макар Васька, Тури Нина, Кекур Галь, Висер Вась, Митрук Як да мукӧд. Лоас ёна комиджык шуӧмтор, кутам кӧ овсӧ век пуктыны ним водзас, а нимсӧ кӧ вайӧдам коминогсаӧс. Ӧткодялӧй Тимин Володь, Юшков Гень, Лодыгин Вась, Ельцова Ольӧн, Бутырева Галь тэчасъяс Владимир Тимин, Геннадий Юшков, Василий Лодыгин, Алёна Ельцова, Галина Бутырева да сэтшӧмъяскӧд тшӧтш. Ӧтиясыс коми ногӧн юргӧны, мӧдъясыс дзик рочӧсь. Сідзи абу? Гашкӧ, кад локтӧ асьнымӧс ас кывъя ногӧнджык нин нимтыны? Буретш тай тадзи кольӧма венгр кывйын. Сэні ас кывйӧн сёрнитіг-гижиг пасйӧны Петӧфи Шандор, Домокош Питер. Редеи Карой, а налӧн роч, англия, немеч кывъя небӧгъяс водзвылас нин сулалӧ Шандор Петефи, Петер Домокош, Карой Редеи. Финн да эст кывъясын индо-европейскӧй кывъяслӧн синтаксис балаыс дзик вермӧма мортӧс нимтӧмын, шуам, Антон Таммсааре, Арво Валтон, Алексис Киви, Элиас Лёнрот да с.в.
Тані нӧшта ӧти юалӧм чужӧ: кыдзи пасйыны айнимсӧ, ӧд рочногса нимтан балаын тӧдчанаторйӧн лоӧ индыны мортлӧн ай вылӧ, шуам, Александр Сергеевич Пушкин, Элеонора Анатольевна Савельева. Татшӧм индӧмыс ёна нин вужъясьӧма комияс пӧвстӧ, абу сӧмын официальнӧй, но тшӧтш быдлунъя сёрниӧ, йӧзкостса поэзияӧ да литератураӧ. Казьтыштам татчӧ ёна сьылана «Пелысь» сьыланкывйысь «Василей дай Яковлевич виччысяс-ӧ?» кывъяс. Тані петан туйыс тшӧтш ясыд: айнимсӧ колӧ пуктыны ним водзвылын, кыдзи комияс век сёрнитлӧны, шуам Петыр Наста = Настасья Петровна, Педӧр Вань = Джон Гордон Коутс. Бӧръя ногӧныс, буретш асьсӧ коми ног нимтӧма Ыджыд Британияысь коми литературанымӧс нималана туялысь. Лунвылынджык олысь перым-комияс айним бӧрас нӧшта шулӧны пиян кыв. Со вайӧдам ӧти перым-коми частушка Россияын медводдза президент Ельцин Микол пи Бӧрис йылысь да сыӧн веськӧдлан кад йывсьыс:
Миков пиян Ельцинлӧ:
Мыля сымда весь олісь,
А уджавны некинлӧ?
Тані колӧ тӧдчӧдны, мый перым-коми сёрниын пиян кывйыслӧн вежӧртасыс ӧтка лыд вылӧ петкӧдлӧ, миян сы пыдди шулӧны пи. Сэні ошпиян вежӧртӧ ошпи, а вит
Ӧні коми газет-журналын, радиоын да пертаскудйын авторъяссӧ век ӧд нимталӧны роч ногӧн, нимсӧ медводз, овсӧ бӧрас пуктӧмӧн. А колӧ эськӧ мӧдарӧ. Коми войтырлӧн садьмӧм-кыпалӧмыс заводитчӧ торъя мортсянь, сылӧн комиӧн сёрнитӧмсянь, асьсӧ нимтӧмсянь.
А кыдзи ті мӧвпалад, бур йӧз?
