КӦЧАМАЧ!

Чужан кывным миян збыльысь озыр, коми йӧз ӧтиторсӧ вермӧны пасйыны некымын кывйӧн. Со кӧть босьтам ӧти тшак, рочӧнсӧ дождевик. Коми йӧз нимтӧны сійӧс этша вылӧ нёль кывйӧн: кӧчамач, бакамач, зэрамач да понпуш. Визинын олысьяс тайӧ тшаксӧ нимтӧны неуна мӧд ног — понпушка.

Медводз пасйыштам тайӧ тшак йывсьыс. Кӧть коми йӧз тайӧ тшаксӧ оз сёйны (сідзсӧ сійӧ эськӧ сёяна), сійӧс важысянь нин тӧдӧны да уна ног нимтӧны синмӧ шыбитчана аслыспӧлӧслун пондаыс. Тайӧ тшакыс быдмӧ быдлаын Антарктидаысь кындзи, вӧрын да кушинын, видзьяс вылын, кызвынсӧ петалӧ сійӧ чорыд зэр бӧрын. Ачыс сійӧ гӧгрӧс, небыдик да еджыд, вӧсньыдик кока, кад мысти сэсся вижӧдӧ да косьмӧ. Буретш кос тшаксӧ нимтӧны понпуш(ка)ӧн, сэки сійӧ чукырӧсь да сы вылӧ тальччиг кок увсьыд пуркнитӧ бус, тшын моз кайӧ. Еджыд сяр вылӧ кӧ тальччан, кокниа верман вильдыны, сійӧ сэсся потӧ, нӧшта на шыӧн. Та вӧсна коми йӧз тшӧкыда шулӧны: «Ак, кӧчамач!» Дерт, кутшӧмкӧ удж кӧ оз артмы либӧ оз ладмы, шыбӧлитӧ, мыйкӧ друг торкӧ. Медсясӧ тайӧс гораа шулывлӧны вильдӧм-усьӧм бӧрын. Тӧдса тшӧтш татшӧм шусьӧг: «Радейтӧмыд абу кӧчамач, мунігмозыд он чужйы». Кӧчамач чужйӧмсӧ донъявлӧмаӧсь важ йӧз зэв кокни уджӧн, посниторйӧн.

Мыйла, сідзкӧ, коми йӧзӧн сёйтӧм да, позьӧ шуны, ковтӧм тшакыслӧн сымда ним да кытысь найӧ артмӧмаӧсь? Колӧ шуны, тайӧ тшакыслӧн некымын ним абу сӧмын коми кывйын, шуам, рочын дождевикысь кындзи бергалӧны нӧшта порховка, головач, волчий табак нимъяс. Англия кывйын бергалӧ тайӧ тшакыслӧн тешкодь ним, puffball тэчаса кыв. Сылысь юкӧнъяссӧ кӧ вуджӧдны, артмӧ puff І ball «пӧльтыштӧм мач». Мари кывйын тайӧ тшаксӧ нимтӧны вужга пoнo кывтэчасӧн, вежӧртасыс — «пушыд, пушкыр тшак». Суомиын бергалӧ куим кыв: maamuna, kuukunanmuna да kuukunen. Быдлаын сёрниыс бергалӧ сяр либӧ мач гӧгӧр, комиын кӧчамач тайӧ «еджыд мач», бакамач «сісь мач», зэрамач «зэр бӧрын быдмӧм мач». Сӧмын понпуш кывйыс артмӧма мӧд ногӧнджык: пон да пушйӧг «петас» кывъяс ӧтлаасьӧмӧн, ӧтувъя вежӧртасыс тешитчана — «понлы сёян петас, некодлы ковтӧмтор».

Вуджны кӧ сэсся коми кывйысь республикаса йӧзкост олӧмӧ да сюсьджыка видзӧдлыны гӧгӧрбок, то вель уна понпушка-ним быдлаысь казялан. Быттьӧкӧ сійӧ унатор вежӧртӧ, а збыльысьсӧ тайӧ понпушка, бусысь кындзи пытшкас немтор сэсся абу. Бӧръя кадас вель уна англия кывйысь ним быдлаын бергалӧ, ёнджыкасӧ вузасянінъяс тадзи нимталӧны. Быдӧн тӧдӧ «Ридер» ним, Союзпечатьлысь коркӧя киоскъяссӧ тадзи нимталӧмаӧсь. Англия кывйын тайӧ reader кывйыс пасйӧ лыддьысьысьӧс, лыддянкуд, сӧмын нинӧм мудорсайсаыс тайӧ киоскъясас абу, вузасьысьясыс миян йӧз, сэтчӧс кывйӧн оз сёрнитны ни лыддьысьны. Сідзкӧ, кодлы юрас воӧма Комиын газет-журнал вузаланінъяссӧ тадзи нимтыны? Торйӧн нин тешкодь «Ридерсӧ» аддзыны-лыддьыны нэмӧвӧйся коми сиктъясын. Понпушка-ним дай ставыс.

Пасйылі нин воддза гижӧдъясам «Белкомур» биава йылысь. Бара жӧ тыртӧм ним вӧлі, ӧд сійӧ пасйӧ абутӧм кӧрт туй, сӧмын думыштӧм мича уджбала, кодӧс кызь воӧн эз и збыльмӧдны. Эз жӧ дыр тай «мичмӧд» лавка джаджъяссӧ тайӧ вына юанторйыс.

Нӧшта на выль коми нимъяс сідзжӧ нинӧм ас пытшкас оз кутны, пуктӧма найӧс быттьӧкӧ мода вылас. Со кӧть «Коми гор» телерадиокомпания босьтам. Коми сёрниыс сэні шоча волысь гӧсьт, выльторъяссӧ комиӧн сетӧны асывнас 3–4 минут да ӧтчыд уджалан лун кадӧ 4 час да джынйын 15 минут сӧмын. Рытнас коми юӧръяс абуӧсь. Бара рочӧнсӧ ёна унджык. Эз на ёна важӧн республикаса канал нимтыны «Юрганӧн». Республикаӧ волысьяс вермасны чайтны, ыштӧкӧ сэні коми кывйыс ёна юргӧ. Збыльысьсӧ тшӧтш тьӧтпом ныв кодь сійӧ, асывнас да рытнас минут 40 кымын юргыштӧ, а став мукӧд кадас рочӧн: лун шӧр кадӧ, рытнас да весиг войнас. Каналыслысь петкӧдлан кадсӧ содтӧны, сӧмын коми кывъя уджтасыс оз сод, найӧ ӧти киын чунь мында: «Талун», «Вочакыв», «Миян йӧз», «Сёрни-басни», «Оланін». Бӧръя кыкыслӧн «басниыс» дженьыдик, минут 2–3 и сӧмын.

«Юрган» бердас во-мӧд нин уджалӧ «Коми йӧзкостса радио», рочӧнсӧ нимыс зэв жӧ юргана — «Коми народное радио». Шылад, коми сьыланъяс, дженьыдик юӧръяс позьӧ пӧ кывзыны матӧ лунтыр. Зэв эськӧ асьсӧ ошкӧны сэтчӧс уджалысьясыс, сӧмын карса ни сиктса коми йӧзлы тайӧ радиоыс оз юргы: водзті провода радио пыр кылӧ на вӧлі, а ӧні некыдзи оз паськав, некутшӧм эфирса канал сылӧн абу, а паськӧдӧны сӧмын ӧтуввезйын. Та могысь пӧ колӧ медводз компьютер на ньӧбны. Абу лючки, а кутшӧмкӧ понпушка-радио лоӧма.

Юркарын зымвидзӧ-сулалӧ выль драмтеатр, нимыс кузь да мича, сійӧ ӧд ӧні академическӧй дай Нёбдінса Виттор нима. Сійӧс казьтылана изйысь сёртӧм мыгӧрыс буретш театр водзас сулалӧ. Мукӧд республикаысь воӧм морт пыр и чайтас: театрас коми спектакльсӧ ёна петкӧдлӧны, Виктор Савиныслысь тшӧтш, сылысь нимсӧ пуктӧмаӧсь да. Збыльысьсӧ немся абу тадзи. Коми спектакльыс сэні шоч, вонас кык-ӧ-куимысь и овлӧ, а Нёбдінса Витторнымлысь некутшӧм пьеса эз пуктывны во кызь нин. Коркӧ важӧн нин «Кулӧмдінса бунт» видзӧдлі, сэки театрыс кӧть эз на академическӧй весиг вӧв. Мыйлакӧ коми нимсьыс весигтӧ сэтчӧс зільысьяс яндысьӧны. Со неважӧн пуктӧмаӧсь Испанияса гижысь Гарсиа Лоркалысь «Вирпаса кӧлысь». А афишаас да реклама дӧраас мыйлакӧ гижӧмаӧсь рочӧн — «Кровавая свадьба». Сідзкӧ, колӧ вӧлі тшӧтш Вильям Шекспирлысь рочӧдӧм «Гамлет» спектакль нимсӧ сетны латин шыпасъясӧн, со кыдз: Wіllіam Shakespeare «Hamlet». Роч нимсьыс театрсалы долыдджык, комисӧ матӧ оз сибӧдны.

Татшӧм понпушка-нимыс миян республикааным паныдасьлӧ уна. Со и колям ми, комияс, тані овны-вывны да понпушка-нимъяс лыддявны. Окота сӧмын скӧра «Кӧчамач!» содтыны-шуны.