ИЗЬВА ГЫЗЯН ВЫЙЫН?
Ӧдвакӧ сюрас сэтшӧм морт, кодлы сэтчӧ ветліг сьӧлӧмас оз йиджтысь Изьва вож, сэтчӧс лӧнь вӧр-ваыс да уна йӧза сиктъясыс, аслыспӧлӧс оланруыс. Уджмогӧн ветлі Изьва районӧ, гижӧдалі анкетаяс, медым тӧдмавны изьватаслысь асланыс сёрнисикас да гижӧда кыв йылысь мӧвпъяссӧ, мукӧд колана юӧр босьтны. Март тӧлысьын зэв мича ывлару вӧлі: шондіа, югыд, сӧмын эз на сыв, кок улад кос, ӧттшӧтш абу кӧдзыд нин. Буретш волі Изьва сиктысь Ту–154 самолётлӧн сэтысь лэбзьытӧдзыс. Некымын лунӧн водзджык муні. Йӧзыс виччысьӧны вӧлі еропланыслысь лэбзян лунсӧ.
Тайӧ ыджыд самолётыслӧн шудаа пуксьӧмыс нимӧдіс Изьва вожсӧ да лоис сиктыслы аслыспӧлӧс пасӧн. Ижма инним лои тӧдса Россияын да мукӧд муын кольӧм вося сентябрь тӧлыссянь. Тайӧ Ту-сӧ сэтысь лэбӧдӧм водзвылас вель уна механик да инженер олӧ вӧлі юрсиктас, та вӧсна весиг «Ижма» туйморт керкаас оланінӧй эз дзик пыр сюр. Овмӧдісны буретш кык механиккӧд. Ӧтиыс вӧлі Якутияысь, Мирный карысь, мӧдыс воӧма Самараысь. Став районыслы сэні сулалысь еропланыс вӧлӧма ыджыд видзӧданторйӧн да нимкодясянторйӧн. Ветлі тшӧтш и ме эновтӧм аэропортас да видзӧдлі тайӧ ыджыд кӧрт лэбачсӧ.
А кутшӧм олӧмыс ӧні ылі войвыв районас, тайӧ ыджыд лоӧмторйысь кындзи? Мый сэні вӧчсьӧ? Медводз, став коми сиктын моз шензьӧдӧ важ йӧзлӧн бур мывкыдыс да кужанлуныс: сэтчӧс коми сиктъяс шензьӧдӧны мичлуннас, ӧталуннас, бура кыпӧдӧм гырысь керкаяснас. Изьватас комияс овмӧдчылӧмаӧсь водзӧ вылӧ ыджыд лачаӧн, мырддьӧмаӧсь вӧрыслысь паськыд ыбъяс, лӧсьӧдлӧмаӧсь мича шыльыд видзьяс. Тайӧс торйӧн бура тӧдмалан, пыралан кӧ районса история музейӧ. Весиг ачыс куим судтаа ыджыд керкаыс — музей. Сійӧс кыпӧдлӧмаӧсь сё во сайын нин, и ӧнӧдз на зумыда сулалӧ, лы кодь ён. Сэтчӧс зіль том уджалысьяс зэв унатор вӧчӧны важвылӧмсӧ видзӧм, вужвойтырлысь аслыспӧлӧс культурасӧ кутӧм да ловзьӧдӧм могысь. Дай неважӧнсяыс нин матӧ вунан выйын. Шуам, демократия кадӧ пӧдласьӧмаӧсь совхозъяс, вӧрпунктъяс, Щельяюрын караб дзоньталанін. Став сэтчӧс кабалаыс разалӧ-бырӧ тшӧтш. Музейсаяс чукӧртӧны став татшӧм документ-гижӧдсӧ. Унджык нимкодясянторйыс жӧ изьватаслӧн кольӧм кадся. Юрсиктас кольӧм нэмса 40–50 воясӧ вӧлӧма зооветтехникум, педучилище, драма театр, Щельяюрын вӧлӧма ыджыд ӧзын, ювыв техникум. Матӧ быд сиктӧ лэбалӧма самолёт. Аттьӧалӧны сӧвет кадсӧ: сэки удайтчӧма лӧсьӧдны Ираёль станцияӧдз 98 километр кузьта чорыд веркӧса туй, и медыджыд сиктъясӧдз позьӧ сибавны во чӧж. Ираёльӧдз туйсӧ оз весьшӧрӧ шуны олӧм туйӧн.
Бӧръя кызь вонас некутшӧм ыджыд вермӧмӧн ошйысьны подулыс абу: экономикаыс киссьӧма, матӧ быд коми сиктын моз. Районса олысьяс пиысь унаӧн кылӧны асьнысӧ вунӧдӧм муын эновтӧм йӧзӧн. Ыджыд район пасьтала кольӧма сӧмын нёль видз-му овмӧс котыр, видзӧны сэні 279 мӧс да 30 вӧв. Юрсиктса лавкаясысь век позьӧ ньӧбны Кировысь вайӧм йӧв, шомйӧв, нӧк. Асланыс районса Ластаысь вайӧм рысь-йӧлыс овлӧ оз век, сійӧс ӧдйӧ ньӧбалӧны. Медся ыджыд сьӧкыдлуныс йӧзыслӧн, дерт, уджтӧмалӧм, гӧльлун. Сӧмын абу ставыслы тайӧ шог: уджач йӧзыс Изьва вожын уна, гортгӧгӧрса овмӧсъясас уджыс пуӧ. Йӧзыс заптӧны пес, дзоньталӧны гожӧм кежлӧ турун пуктан кӧлуй. Ас овмӧсъясын видзӧны уна вӧв, весиг чаньяссӧ пӧ вузавлӧны Россияысь воӧм ньӧбасьысьяслы. Сиктса уна олысьлӧн эм компьютер. Ӧтуввезйын Изьва районкӧд йитчӧм вель уна инув (сайт) вӧчӧма. Став сьӧкыдлун вылӧ видзӧдтӧг йӧзыс кызвыннас оз эновтчыны, ас выланыс лачаӧн вӧдитӧны ас овмӧсъяс, быдтӧны челядьӧс, эскӧны бурӧ. Тайӧс аддзан сиктъясті ветлӧдлігӧн.
Шуам, Ыбын (Сизябскын) зумыда уджалӧ «
Йӧзкӧд сёрнитігӧн, школаясӧ волігӧн матӧ быдӧнсянь кывлі зэв уна бур кыв культураын бурланьӧ вежсьӧмъяс йылысь. Медводз, тайӧ йӧзкостса «Луд» гаж ловзьӧдӧм. Быд гожӧм сійӧс нуӧдӧмыс, сэтчӧ волӧмыс матӧ быд коми мортлы ыджыд нимкодясянтор, сьӧлӧм бурмӧдан лоӧмтор. Юрнуӧдӧ тайӧ ыджыд уджнас районса культура керкаӧн веськӧдлысь Галина Григорьевна Ануфриева. Дзоньнас районыслы «Луд» гажыс лоӧма аслыспӧлӧс пас сяма. Важысянь йӧзыс паськыда пасйывлӧмаӧсь Видзӧ пыран лунсӧ, гӧра-кӧдза помасьӧм бӧрын турун пуктыны петтӧдз став сиктсьыс волывлӧмаӧсь йӧзыс Изьваӧ да мӧдлапӧвса луд вылас гажӧдчывлӧмаӧсь, сьывлӧмаӧсь, ворслӧмаӧсь, ордйысьлӧмаӧсь, том йӧз тӧдмасьлӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд. Быд сикт аслас торъя инын дасьтывлӧма пӧттшуйтантор, пулӧмаӧсь рок, сёйлӧмаӧсь кӧр яй, чери. Войбыд гажӧдчӧм бӧрын паныдавлӧмаӧсь петысь шондісӧ. Сӧвет кадӧ тайӧ гажсӧ дугдӧмаӧсь нуӧдны, а со 1991 воын ловзьӧдӧмаӧсь да выль пӧв заводитӧмаӧсь чукӧртчывны. Сизимысь нин нуӧдӧмаӧсь да бӧръя воясӧ сійӧ лоӧма республикаса тӧдчанлуна гажӧн. Буретш сэні выналӧ коми кыв, изьва сёрнисикас. Унаӧн пасйисны, татшӧм гажыс пӧ вынсьӧдӧ став изьватассӧ. Сюрс сайӧ сьылысь-ворсысьыс, кык та мында видзӧдысьыс, 10 час рытсянь да 6 час асылӧдз гажӧдчӧмыс, кыв шутӧг, мӧрччӧ, ӧтувтӧ став изьватассӧ, сетӧ вын да аскиа лунӧ лача. Торйӧн колӧ пасйыны: некутшӧм мукӧд коми районын татшӧм ӧтувъя да уна йӧза гажсӧ оз нуӧдны.
Дзоньнас районас коми кывйыс кутчысьӧ зумыда, изьва сёрни кылӧ быд воськолын. Быд морт пасйӧ сылысь коланлунсӧ. Вӧлі анкетаас татшӧм юалӧм: кутшӧм кывъясӧн ті серпасаланныд изьва сёрнисикассӧ? Ас сёрни йылысь ӧтитӧг ставӧн пасйӧны бур кывъяс: мада, жальӧ, мича, аслыспӧлӧс, небыд, гӧгӧрвоана, дзик ас. Такӧд ӧттшӧтш матӧ став вочавидзысьыс оз сувтӧд изьва сёрнисикассӧ ӧтувъя гижӧд кывлы паныд: унджыкыс сійӧс велӧдӧмаӧсь школаын да бура тӧдӧны, кывзӧны республикаса радио, видзӧдӧны телеуджтасъяс, лыддьӧны газет-журнал. Оз гӧгӧрвоны пӧ ӧткымын кыв, выльӧн пыртӧмторъяс. Но дзоньнас сёрни-гижӧдсӧ гӧгӧрвоӧны бура. Тӧдӧны да лыддьӧны Изьваысь петлӧм гижысьяссӧ. Вель унаӧн пасйисны, важӧн нин пӧ районас абу волӧмаӧсь коми театр, сьылысьяс, нималана коми гижысьяс, «Асъя кыа» котыр. Эновтӧм му пӧ Изьва районыс культура боксянь. Оз волыны бӧръя воясас и коми газетъясысь журналистъяс.
Колӧ шуны, официальнӧй тшупӧдын коми кывсӧ районын омӧля паськӧдӧны. Сідз, районса «Новый Север» газетыс петӧ сӧмын рочӧн, комиӧн гижӧдъяс йӧзӧдӧны вывті шоча. Районса ӧтуввез сайтыс (инулыс) дзик роч кывъя, весиг изьва сёрниыс сэні оз петкӧдчы. Нӧшта на изьва сёрнисикассӧ некыдзи оз петкӧдлыны гижӧдын, кӧть уна вочавидзысь торйӧн пасйӧма, колӧны пӧ ас сёрнисикасӧн гижӧм небӧгъяс, кывкудъяс да с. в. «Изьватас» ассоциациялӧн ӧтуввезса инулыс петӧ тшӧтш сӧмын рочӧн, кӧть сэтчӧс ныршикъяс век торйӧдӧны ассьыныс сёрнисикассӧ, кыв вылас вылӧ пуктӧны. Дзоньнас тайӧ ӧтмунӧмыслысь тӧдчанлунсӧ ӧтияс шуӧны ичӧтӧн, мӧдъяс — некутшӧмӧн. Весиг культураса уджалысьяс эз вермыны индыны керкасӧ, кӧні тайӧ ассоциацияыс ӧні уджалӧ.
Та вылӧ видзӧдтӧг коми кывъя культураыс Изьва районын кыптӧ-сӧвмӧ. Казьтыштӧм нин «Луд» гажысь кындзи, дзик коми сиктъясын эмӧсь фольклор котыръяс, чужӧмаӧсь кывбуралысьяс да сьыланкыв тэчысьяс: Генриетта Суслова, Лидия Терентьева, Бакурысь Юрий Рочев. Изьва юрсиктас лӧсьӧдлӧны коми рэп, ӧнія эстрада сьыланъяс, лэдзӧмаӧсь «Изьваса кодзувъяс» торъя диск. Ыджыд пай татшӧм сӧвмӧдӧмас пуктӧны том йӧз. Кӧть унджык гижӧдыс налӧн артмӧ коми гижӧд кыв ногӧн, сэтчӧ век пырталӧны изьва кывъяс, аслыспӧлӧс шуӧмъяс. Ӧти кывйӧн кӧ, артмӧ-сӧвмӧ аслыссикас выль изьватас культура.
Юаси тшӧтш мукӧдтор йылысь. Шуам, ошкӧны оз изьватасӧс этша лыда войтырӧн шуны вӧзйӧмсӧ, а ӧд буретш тайӧс кӧсйӧ вӧчны «Изьватас» ассоциация. Матӧ ставӧн висьтасисны, та дор пӧ сулалам. Эскӧны сэтчӧс йӧзыс: сэки пӧ олӧмыс бурмас, вужвойтырсӧ кутасны пыдди пуктыны, ёнмас экономика, лоӧ удж, ёнджыка пондасны сӧвмӧдны культура да с. в. Чайтӧны йӧзыс, мый тайӧ лыддьӧгас сюйӧмыс став дзескыдлунсӧ да сьӧкыдлунсӧ бырӧдас ӧти здукӧ, чайтӧны тайӧ воськовсӧ сьӧкыд олӧмсьыс мезданторйӧн. Дерт, эм и дзик мӧд видзӧдлас. Гӧгӧрвоана ӧтитор: изьватас комияслӧн уна нэм чӧж ылі войвылын торйӧнмоз олігас артмӧма аслыспӧлӧс асвежӧртӧм, а асьнысӧ торйӧдан нырвизьыс бӧръя кадас ёнмӧма. Шӧр помкаыс талы ылі районса сьӧкыд олӧмыс, уна вося сьӧкыдлунъясыс. Дерт, став кывкӧртӧдсӧ тані вайӧдны ог вермы, та вылӧ колӧ торъя вель ыджыд гижӧд.
Лэбзис районсьыс Ту–154 самолётыс, колис та йылысь казьтылӧм. Сӧмын кольӧ районас медшӧр озырлуныс — аслыспӧлӧс йӧзсикас, изьва сёрни, асруа культура. «Луд» гаж сэтысь некытчӧ нин оз мун, изьватаслӧн тайӧ асланыс нимкодьлун, асланыс сьӧлӧм такӧдантор.
Районын уджалігӧн ыджыд отсӧгысь ӧти сайын кӧсъя пӧся аттьӧавны Леонид Борисович Сметанинӧс, райадминистрацияысь культура юкӧнӧн веськӧдлысь Татьяна Геннадьевна Поповаӧс, районса юралысьӧс вежысь Любовь Ивановна Терентьеваӧс.
