АСНИМЫСЬ — НИМТАЛАНА ЭМАКЫВ

Миянгӧгӧрса олӧмысь став эмторсӧ, лоӧмторсӧ кывйын медся тыдаланаа пасйӧны эмакывъяс. Шуам, пызан кывйӧн ми шуам гортса кӧлуйысь зэв коланатор, мый вылӧ ми пукталам сёян-юан, небӧгъяс да кабала-гижӧд. Пызаныс вермас лоны быдпӧлӧс, пуысь и кӧртысь, гӧгрӧс и кузьмӧс, ичӧт и ыджыд. Татшӧм кывъясыс пасйӧны зэв уна ӧтсяматор. Мукӧд эмакывйыс нинӧм оз нимты, а сӧмын индӧ мыйкӧ либӧ кодкӧ вылӧ да торйӧдӧ сійӧс мукӧд эмторъясысь. Шуам, Матьвей ним торйӧдӧ сійӧс новлысьсӧ мукӧд айлов сикаса йӧзысь да сӧмын индӧ кутшӧмкӧ ӧти айморт вылӧ. Тайӧ аснимсӧ вермӧ новлыны зэв уна быдсяма айлолыс, бурыс и лёкыс, кузьыс и кызыс, мичаыс и мисьтӧмыс. Татчӧ вайӧдӧм пызан кывйыс пырӧ нимталана эмакыв лыдӧ, а Матьвейыс пырӧ аснима, ономастика эмакыв лыдӧ.

Кыв туялысьяс важӧн нин казялӧмаӧсь, мый морт сёрниын тайӧ кык ыджыд чукӧрыс век ӧта-мӧдсӧ озырмӧдӧны. Шуам, зэв уна асним подулас вӧлӧма коркӧ важӧн нимталана эмакыв, кодӧн йӧзыс пондӧмаӧсь вӧдитчыны ним туйын. Босьтам кӧть Петыр ним. Артмӧма «из» вежӧртаса Реtros грек эмакывйысь да паськалӧма уна кывйӧ; ӧткодяв лат. Реtrus, англ. нем. Реtros, фин. Реkkа, исп. Реdrо. Коми кывйын олан-пас ногӧн кывшӧрса консонант тэчассӧ жугӧдӧ сэтчӧ пырысь ы шы: Пётр — Петыр, ӧткодяв удм. Петыр, венг. Реter. Корсюрӧ ним артман подулас овлӧ дженьыдик сёрникузя. Шуам, быдӧнлы тӧдса коми Сус, мукӧд кывйын Исус, важ роч кывйын Иисус айлов ним воӧма грек кывйысь, а сэні Іёsous кывйыс — важ еврей, иврит кывйысь пырӧмтор. Веськыд вежӧртасыс yehosua кывйыслӧн вӧлӧма «енмыс мездас», ӧткодялӧм могысь, латин, англия, немеч кывъясын Jesus, испания кывйын Jesus-Xecyc, араб кывйын — Иса. Дай коми кывйын став важ коми нимсьыс тыдалӧны эмакывъяс, шуам, Туган, Кӧч, Тар, Зарань. Татшӧм серпасыс тшӧтш пемӧс нимъясын, шуам, кань нимъясын: Сьӧд, Пытш, Мина, Изшом, Дыш. 2008 воын йӧзӧдӧм «Коми пемӧс нимкуд» бура петкӧдлӧ кывлӧн тайӧ оланпасыслысь иналунсӧ.

Кӧть, гашкӧ, оз сэтшӧм тшӧкыда, но аснимъяс тшӧтш вуджалӧны нимталана эмакывйӧ, найӧ пондӧны нимтыны либӧ серпасавны зэв унатор, эмторъяс либӧ ловъяторъяс. Видлӧг пыдди вайӧдам рентген кыв, коді артмӧма немеч физиклӧн нимысь. Рентген Вильгельм Конрад овлӧма 1845–1923 воясӧ. Важ гижӧд кывъясын татшӧм кывворыс абу этша, а эмӧсь-ӧ татшӧм артманнога кывъясыс перым войтыръяслӧн сёрниын?

Тайӧ юалӧмсӧ буретш пуктам ас водзаным тайӧ гижӧдас.

Уна кывйысь этимология кывкудъяс видлалӧм бӧрын позьӧ казявны, мый татшӧм кывъясыс артмалӧмаӧсь куим нырвизь серти. Со найӧ: медводдза нырвизь: иннимысь артмӧ нимталана эмакыв; мӧд нырвизь: морт нимысь/овысь артмӧ нимталана эмакыв; коймӧд нырвизь: пемӧс нимысь артмӧ нимталана эмакыв.

Видлалам лыддьӧдлӧм нырвизьяссӧ да налы лӧсялана чукӧртӧмторсӧ.

1 нырвизь: уна лыда сёрнитыся, ыджыд кывъясын татшӧм кывворыс артмӧма вель уна. Казьтам татчӧ куимӧс: библиа, конняк да шампанскӧй. Библия кыв вуджӧма рочӧ XV нэмӧ латин кывйысь, а сэтчӧ локтӧма грек кывйысь, кӧні бергалӧма уна лыдын, ӧтка лыда пертасыс вӧлӧма bіblіon «небӧг». Ки помысь гижана «небӧг» вежӧртаса кывйыс артмӧ Бейрутсянь неылын Библиос кар нимсянь, буретш тайӧ карсьыс ваявлӧмаӧсь важӧн папирус. Конняк, рочӧн коньяк ним артмӧма француз кывйын да паськалӧма уна кывйӧ, артмӧма Cognac кар нимсянь. Сэні быдтылӧмаӧсь аслыспӧлӧс винатусяпу сикас.

Шампанскӧй кыв пертас сертиыс, дерт, чиг роч, но кыввужйыс тшӧтш артмӧма иннимысь. Шампань — Францияса ӧти дорму, коді важысянь нималӧ быгъя винаясӧн. Мукӧд кывъясын татшӧм вина пасъян кывъясыс тшӧтш юргӧны ӧтмоза, шуам, удмурт кывйын шампанскӧй, мари ногӧн шампанский, эрзя кывйын шампанской, суомиын samppanja... Сӧмын абу быд кывйын тадзи. Шуам, венгръяс шампанскӧйсӧ шуӧны ас ногыс — реzsgӧ, финн кывйын тшӧтш эм ас kuohuvііnі кыв.

Удмурт кывйын видлалан сикаса эмакывйыс зэв уна, тайӧ на кывйын зэв аслыспӧлӧстор. Удмурт сёрниын быд оланін (грезд-сикт, овмӧдчӧмин-кар) нимысь позьӧ артмӧдны эмакывъяс, кодъяс сёрниын век бергалӧны уна лыдын да пасйӧны сэтчӧс овмӧдчӧминъясын олысьясӧс, шуам Глазкар — глазкаръёс «Глазов карын олысьяс», Сыктывкар — сыктывкаръёс «Сыктывкарын олысьяс». Содтӧд видлӧгъяс: Ваньзэ алнашъёс тудо «Ставсӧ Алнаш сиктсаяс тӧдӧны», Ӝоген ижъёс лыктозы «Регыд ижкарсаяс локтасны». Гижӧны татшӧм эмакывъяссӧ ичӧт шыпассянь; пырӧны pluralіa tantum эмакыв лыдӧ.

Комиысь казялі сӧмын ӧти татшӧм кыв. Тайӧ уселон, коді артмӧма коми кывйын 20–30-ӧд воясӧ УСЕВЛОН роч дженьдӧдӧм иннимысь, тырвыйӧ нимыс «Управление северных лагерей особого назнанения». Татшӧм веськӧдланіныс Коми муын вӧлӧма абу дыр, подулалӧмаӧсь сійӧс 1929 вося лӧддза-номъя тӧлысь 28-ӧд лунӧ, а пӧдлалӧмаӧсь 1931 вося лӧддза-номъя тӧлысь 6-ӧд лунӧ (юӧртіс Н. А. Морозов). 1961 вося «Комиа-роча словарын» тайӧ кывйыс абу, а 2000 вося «Коми-роч кывчукӧрын» пыртӧмаӧсь уселон да уселонеч кывъяс, налысь кык вежӧртас торйӧдӧмӧн: 1) заключенный, осужденный; лагерник разг. ; — гӧтыр жена заключенного 2) перен. плохо одетый, оборванец (КРК 689). Дерт, кывйыс воддза вежӧртасас ӧні оз нин бергав сёрниын, мӧд вежӧртасыс ловъя, тшӧкыда бергалӧ йӧз сёрниын кызвынсӧ сэтшӧм сиктъясын, кыті важӧн подӧн нуӧдлӧмны пуксьӧдӧмаясӧс да кодъяс гӧгӧрын вӧлӧмаӧсь лагеръяс. Видлӧгъяс: Мый нӧ пасьтасьӧмыд уселон моз?; Кыдзи тэ сэтшӧм уселоныскӧд век партитчан, асьтӧ янӧдан?

2 нырвизь: морт нимысь/овысь артмӧ нимталана эмакыв. Татшӧм кывворыс мукӧд кывйын вель уна, на пиысь матӧ ставыс пырӧма рочӧ да сы пыр и фин-угор кывъясӧ. Казьтам татчӧ некымынӧс, найӧ артмӧмны шочджыкасӧ морт нимысь, тшӧкыдджыкасӧ овысь.

Босьтам паськыда тӧдса хам кыв. Ӧнія вежӧртасыс кывйыслӧн «вежавидзтӧм морт, лёк вома, арттӧм», артмӧма зэв важӧн нин грек кыв подув вылын, медводз сэні вӧлӧма библияса Хам айлов ним. Тайӧ Хамыс лёкысь сералӧма аслас Ной айыслӧн пасьтӧм мыгӧр вылас да та вӧсна паськыда кывсьӧма аслас вежавидзтӧмлун вӧснаыс.

Морт овысь артмӧм эмакывъяс кызвынсӧ бергалӧны стӧч наукаясын да техникаын. Вайӧда татчӧ некымынӧс: дизель — пытшкын сотчан моторъяслӧн сикас (эмакывйыс артмӧма Дизель немеч инженер овысь); маузер — биӧн лыйлан ӧружиелӧн торъя сикас, винтовка да ичӧт лыян (эмакывйыс артмӧма Маузер немеч инженер-вокъяслӧн овысь); ватт — вынйӧрлун мурталан единица (эмакывйыс артмӧма Дж. Уатт англия физиклӧн овсьыс); он — электровынвилӧн сопротивление мурталан единица (эмакывйыс артмӧма Ом немеч физиклӧн овысь).

Роч кывйын татшӧм ас эмакывйыс этша, ӧд роч овъяс вель кузьӧсь, шуам, Ломоносов, Менделеев, Ковалевская, Бехтерев. Мӧд помкаыс тшӧтш тӧдса: Россияса наука эз вӧв мусярын медшӧр пыдди, а сӧвет кадӧ вӧлі йӧршитчӧ ас пытшкас. Татчӧ позьӧ вайӧдны калаш/калашников автоматъяс сикас пасйысь эмакыв, макар/макаров ичӧт лыянъяслӧн торъя сикас (кывъясыс артмӧны енбиа роч инженеръяслӧн овъясысь).

Коми кывйын овъясысь артмӧм выль эмакывъяс абуӧсь, а со морт нимысь артмӧмыс медся этша вылӧ кык. Найӧ бергалӧны йӧз сёрниын да кутӧны омӧльтана вежӧртассикас. Тайӧ парпонь «дыш, дыш рунь, дышӧдчысь» вежӧртасын да малань «ньӧжмыд морт, дыр ноксьысь, кыпавтӧм морт» вежӧртасын. Тайӧ эмакывъясыс оз индыны торъя морт вылӧ, найӧ донъялӧны сійӧс, эмакывъяс сулавлӧны уна лыдын, вежлӧгасьӧны, шуам, кӧть, — Кодӧс нӧ кӧсъян корны. Попов вокъясӧс? Найӧ ӧд нэмӧвӧйся парпоньяс; — Васяыс ӧд сэтшӧм малань, он ли мый тӧд? Тайӧ кык эмакывсӧ абу пасйӧма коми-роч кывкудъясӧ, кӧть и йӧз сёрниын бергалӧны вель тшӧкыда. Сьӧкыд шуны, мыйла буретш Парпонь ним подув вылын артмӧма тайӧ выль вежӧртаса кывйыс. Ачыс ним артмӧмыс дышлун вылӧ оз инды. Парпонь ← роч Парфен, Парфён ← вичкославяна кывйын Парфений ← грек кывйын Parthenіos: parthenos «дзонь, вӧрзьӧдлытӧм». Видлӧг: Мам-батьыслы зэв вӧлӧма сьӧкыд Парпонь нима писӧ крестьянскӧй уджӧ велӧдны (Некрасов (Гамса). Дерт, подувнас вӧлӧма коми кывйын нин дыш Парпонь зумыд кывтэчас, шуам, кӧть, Мамыс шуӧ Микулайлы: — Тэ тай нӧ дыш Парпонь. Абу-й ветлӧмыд совхозад морковтӧ керны (Чушканзі).

Татшӧм серпасыс тшӧтш малань кывкӧд: Малань ← роч Маланья, Меланья ← вичкославяна кывйын Мелания ← грек Melanё: melіana «сьӧд», ӧткодялӧм могысь Меlanіе-Мелани. Вермас лоны, Малань нимпертаслӧн маласьны — кадакывкӧд юрганног сертиыс матыслун вӧснаыс сӧвмӧма выль вежӧртасыс, шуам, кӧть, перым-коми гижӧд кывйысь: Видас сійӧ бригадир: «Маласян, кыдз Малань бабӧ! Этадз тэ тшыгйӧн миянӧс виан!» (В. Климов).

Ӧнія комияс малань кывнас серпасалӧны, дон сетӧны эньловъясӧс и айловъясӧс ӧткодя: Попов вокъясыс ӧд сэтшӧм маланьяс, найӧс эн вай кор отсасьнытӧ; Ок и ыджыд жӧ малань тэ, Наста!

3 нырвизь: пемӧс нимысь артмӧ нимталана эмакыв. Коми сёрнитан кывйын татшӧм лексемаыс этша вылӧ тшӧтш кык: тайӧ сюрук (мӧс) да чош, чошӧ (порсь). Видлӧгъяс: Республикаса видз-му овмӧс да сёян-юан кузя министр Сергей Чечёткин эскӧдӧ, мый таво республикаын быд мӧслысь лысьтасны шӧркодя 3270 литр йӧв. Татшӧм унасӧ сюрукъяс эз сетлыны некымын во нин (Коми му); Ӧти сик-тын, Шоныд гидйын Чошӧяслӧн чужис пи (Ю. Васютов); 2008 во помын предприятиеын босьтчисны выль уджӧ — чошӧ видзӧмӧ, да кольӧм во нин иналісны сюрсысь унджык тонна порсь яй. Ӧні зеленечсаяс выльмӧдӧны чошӧ видзанінъяс, медым овмӧсын позис вӧчны вонас 6,6 сюрс тоннаӧдз порсь яй (Коми му). Бӧръя пемӧс нимыс ачыс артмӧма чош-чош порсьӧс коран кывйысь да — ӧ суффиксысь, сэсся кыдзи медся паськыда бергалан ним вочасӧн вуджӧма сёрнитан кывйын порсь эмакывлы синонимӧ. Тайӧ кывсӧ пыртӧма 2000 вося бӧръя коми-роч кывчукӧрӧ: ЧОШ чушка, свинья; чошӧясӧс тшӧгӧдны откармливать свиней (КРК 711).

Татшӧмсяма кыв лыдыс содӧ: сёрниын тшӧкыда лыско да буско эмакывъясӧн нимтывлӧны понйӧс, перым-коми сёрниын рыжко эмакыв пасйывлӧ шмонитӧм могысь айловъясӧс, найӧс ӧткодялӧны вӧвъяскӧд, видлӧгъяс: Быд сиктын тай лыско-бускоясыд войнас увтчӧны; Гармонист чиня векнит гӧлӧсӧн шыасис: — Мыдзитӧ, рыжкоэз! Сідз тіянлы и колӧ, госныт весь овтӧнняныт оз понды пизьны (С. Федосеев).

Роч сёрнитан кывйын талы эм тшӧтш весьтас кыв — бурёнка, сылысь кывкудъясын вежӧртассӧ гӧгӧрвоӧдӧны кыдзи разг. то же что корова. Эмакывйыс артмӧма паськыда бергалана Бурёнка мӧс нимысь. Татшӧм туйӧд артмӧма тшӧтш хавронья «порсь» кыв, коді артмӧма роч кывйын нин Ховрония ань нимысь, пырӧма бӧръяыс грек кывйысь, ӧткодяв гр. Thebrӧnіa.

Колӧ медбӧрти нӧшта содтыны, мый видлалӧм коми кывъяссӧ (парпонь, малань, сюрук) коми кывкудъясысь он аддзы, найӧс сэтчӧ абу пыртӧмаӧсь. А, гашкӧ, татшӧм эмакывйыс перым кывъясын нӧшта на эм?