МЫЙӦН ОЗЫР КОМИ КЫВНЫМ?
Коми йӧзлы коми кывйыс дона медводз кыдзи чужан кыв, ай-мамсянь тӧдмалӧм сёрни. Кывйыскӧд йитчӧма шуда челядьдыр, ворсӧмъяс, мойд кывзӧм, школаын медводдза шыпасъяс гижӧм, ас чужан фольклорӧн да литератураӧн тӧдмасьӧм, водзӧ быдмӧм-верстяммӧм. Мортыс бура тӧдмалӧ чужан кывсӧ буретш дас арӧсӧдз да сэсся сӧвмӧдӧ ассьыс сёрнитан-гижан сямсӧ олӧм чӧжыс. Позьӧ шуны, чужан кывйыс пыдӧстӧм юкмӧс, сэтысь позьӧ век аддзыны выльтор, буртор, шензьӧданатор, водзынджык уна казявтӧмтор.
Комиӧн Россияын 2001-ӧд воын гижсьӧма 293.406 коми-зыряна да 125.235 перым-коми, ставыс 419.641 морт. Тайӧ абу этша, кӧть 1989-ӧд вося перепись серти комиыс вӧлӧма матӧ 65 сюрс вылӧ унджык. Коми йӧзыс овмӧдчӧмаӧсь зэв паськыда да сёрнитӧны 20 диалектӧн, на пиысь дас сёрнисикасыс коми-зыряналӧн, кӧкъямысыс перым-комилӧн, эм зэв торъялана язьва-коми диалект да камайывса сёрнисикас. Коми сёрнисикасъясыс зэв озырӧсь да уна пӧлӧсӧсь, быдӧнлӧн эм аслас торъялана чужӧмбан.
Кымын кыв бергалӧ коми сёрнисикасъясын? Та вылӧ вочавидзнысӧ быттьӧкӧ и кокни, ӧд кывкудъясӧ кыв лыдсӧ пасйӧма стӧча. Венгрияын, Будапешт карын 1959-ӧд воӧ Давид Фокош-Фукс лэдзӧма
Коми сёрникузяясын зэв бура кольӧма кывлӧн аслыспӧлӧслуныс, важысянь ӧкмӧм озырлуныс. Рочьяскӧд волысьтӧдз комиын бергалӧма зэв уна ас кыв, кодъясӧс сэсся уна сёрнисикасын да гижӧд кывйын сёрӧнджык вежисны рочысь пырӧмторъяс. Вайӧдам некымын видлӧг: унджык сёрнисикасын шуӧны крест, а изьва сёрниын кольӧма перна. Матӧ быдлаын нин кывйӧ пырӧма седлӧ кыв, а луза леткаса сёрнисикасын юргӧ ӧныр, двойни, звӧнни шуӧны унджыклаас, а сыктывшӧрса сёрнисикасын эм кыка кыв, кӧсяк да кльӧшши пыдди Удораын шуасны бель да кес. Удмурт кывйын тшӧтш кольӧма кес важ кывйыс. Сідзкӧ, важ комияслӧн овмӧсыс войдӧр вӧлӧма вель сӧвмӧм. И тайӧ озырлуныс кольӧма кывйӧ, йӧз сёрниӧ.
Но кывйыс оз сӧмын видз важсӧ, ловъя да сӧвмысь кывйын век артмалӧны выль кывъяс. Кытысь найӧ воӧны, кыдзи артмалӧны?
Мукӧдын моз коми да удмурт кывъясын ӧдйӧ содӧ торъя кыв лыдыс. Ӧнія вежласьысь кадыс вайӧ уна кыв рочысь да роч пыр мукӧд кывйысь, шуам кӧть, принтер, офис, дума, спикер, мобильник, флешка, ОМОН. Татшӧм кывворыс пырӧ кывъясӧ вежсьытӧг нин, оз аскодясь, ӧд талунъя перым войтыр тӧдӧны кык кыв. Мӧдласянь, гижӧд кывъясын бӧръя 15 кымын во чӧж артмисны-чужисны вылькывъяс-неологизмъяс ас кыв подув вылын, найӧ кызвыннас бергалӧны босьтӧм кывъяс пыдди да налы синоним туйын, шуам, оланпас «закон», енби «талант», инпас «адрес», ловру «настроение». Коми-зыряна гижӧд кывйын татшӧм выль кывворыс 2.000 лексема да кывтэчас гӧгӧр, удмурт выль кывворсӧ лыд серти абу на эрдӧдӧма, перым-коми гижӧд кывйын выль кывйыс медэтша. Татшӧмторсӧ во кызь сайын некод эз чайтлы лоны, мӧвпалӧны вӧлі, мый перым гижӧд кывъяс оз вежсьыны, ӧти тшупӧдын олӧны. Уна кыв пондіс бергавны паськыда да зумыда пырис сёрниӧ, но унджык вылькывйыс кольӧ вӧзйӧмтор пыдди на. Шуам, комиын енби «талант» кыв пырис, а канму «государство» бергалӧ вель шоча на. Мый ӧткодьыс татшӧм вежсьӧмас перым гижӧд кывъясын?
Татшӧм зільӧмыс чужис ӧти кадӧ да ӧткодь помкаяс вӧсна. Кольӧм нэмса 80-ӧд воясӧ выльмӧдан кадӧ лои позянлун восьсӧн сёрнитны тшӧтш коми кывйын чӧжсьӧм тырмытӧмторъяс йылысь. Кыдзи вӧвлӧм Сӧвет Ӧтувлунын мукӧд кывъясын, медшӧр тырмытӧмтор пыдди индывлісны медводз кыввор да терминология лёка сӧвмӧм вылӧ да налӧн вывті нин рочмӧм вылӧ. Та йылысь торйӧн уна висьталӧма вӧлі научно-практическӧй конференцияяс дырйи сёрнитысьясӧн, сэки унаӧн ышӧдісны паськӧдны-сӧвмӧдны медводз кыввор. Сійӧ кадсяньыс туялысьяс да гижысьяс пондісны корсьны выль кывворлысь ӧшмӧсъяс.
Медводз кыв бурмӧдысьяс корсялісны ас кывйысь вӧвлӧм нин кыввор: сёрнисикасъясысь, важ кабалаясысь, сёрнитан кывйысь, шуам, небӧг, кӧлысь, каналан, кӧртым «аренда». Сӧмын регыд лои гӧгӧрвоана, мый зэв уна пасъянторлы татшӧмсяма кывворыс абу. Петан туйыс лои ӧти — лӧсьӧдавны вӧвлытӧм на вылькывъяс. Коми кывйын тадзи артмисны оланпас «закон» да оланподув «конституция» кывъяс, удмурт кывйын кункрезь «канму кып», а сідзжӧ уна мукӧд. Торйӧн нин зіля вылькывъяс артмӧдалісны 90-ӧд воясӧ, Комиын вель зіля сэки уджаліс кыв комиссия. Вочасӧн татшӧм зільӧмыс сэсся кутіс кусны, ӧні татшӧм комиссияыс тырбура некымын во оз нин уджав. Выль кывворсӧ лои чукӧртӧма Коми Республикаын нёль юӧр гижӧдӧ (бюллетеньӧ) да нёль торъя кывкудйӧ (дзоньнас кык сюрс гӧгӧр вылькыв да кывтэчас). Коми-зыряна вылькывъяссӧ Кыв, литература да история институтын лои чукӧртӧма компьютер кудйӧ. Найӧс вӧлі вӧзйӧма газет-журнал редакцияясӧ, вылыс велӧдчанінъясӧ. Таысь кындзи, уна материал сетӧма газет-журналъясын. Перым-коми кытшын вылькыв чукӧртан уджыс эз и пансьывлы, та понда сьӧкыд шуны, уна-ӧ вылькыв вӧлі вӧзйӧма. Но вочасӧн и сэні кывворыс паськалӧ, вель уна торъякыв найӧ босьтӧны миян гижӧд кывйысь (сэні найӧс шуӧны
Выльысь пыртана кывворсӧ юӧртантор темаяс серти позьӧ юкны куим ыджыд юкӧн вылӧ: 1) йӧзкотыр да политикакӧд йитчӧм кывъяс, шуам, юралысьпу, ёрд, канму, оланподув, индӧд-тшӧктӧм; 2) туялан терминъяс (кызвынсӧ филологияысь), шуам, кыввор «лексика», шыкуд «фонетика», кывберд «прилагательнӧй»; 3) культура, наука, йӧзӧс велӧдан адасъясысь, абстракцияа кыввор: шылад «музыка», сикасалӧм «классификация», енбиа «таланта», ӧтуввез «Интернет», помтшупӧд «предел, финиш» да с. в. Эм, дерт, мукӧд, посньыдджык сикасъяс на, шуам, вичко да эскӧмкӧд йитчӧм кывъяс: енвый «миро», пуйӧр «сад», винатусяпу «виноград пу».
Кыв артмӧдӧм серти кӧ видзӧдлыны, вылькывъяс артмӧны ӧткодя, медся паськыдасӧ суффиксъяс отсӧгӧн да юкӧнъяс содтӧмӧн, копуляция туйӧд. Видлӧгъяс: кокньӧд «лёгота» (артмӧма кокни кывбердысь -ӧд суффиксӧн), шылад «музыка». Торъяланторъясысь позьӧ пасйыны коми кывйын чинталӧм кывъяс (аббревиатураяс) артмӧм, шуам, СКУ — Сыктывкарса канму университет, КМ — «Коми му» газет, ВАК — восьса акционер котыр, ПАК — пӧдса акционер котыр, НАК — Ненеч автономия кытш. Татшӧм кывйыс кӧть абу уна, сӧмын роч аббревиатураясысь мынтӧдчӧмыс унатор йылысь нин висьталӧ. Выль кыввор артмӧдӧм-паськӧдӧмын зэв тӧдчанатор — кыв реформаторъяс, сійӧс сӧвмӧдысьяс, выльтор аддзысьяс, сійӧс вӧзйысьяс да пыртысьяс. Татшӧм йӧзыс перым муясын этша, тайӧ ичӧт лыда туялысьяс, велӧдысьяс, кыв радейтысьяс. Медтӧдчанаыс, медым найӧс кылісны журналистъяс, школаса велӧдысьяс, редакторъяс. Шуам, Комиын уна вылькыв вӧзйис Сергей Елфимов, Перым карын олысь Ӧньӧ Лав (В. А. Степанов) лӧсьӧдлӧ кывъяс кыкнан коми гижӧд кывйӧ. Дерт, збыльысьсӧ ӧнія кадӧ, кӧть абу нин коммунист ютырлӧн коркӧя личкӧмыс, кывйӧн вӧдитчан нырвизьсӧ урчитӧны редакторъяс. Кыв выльмӧдӧмыс кызвынсӧ на сайын. Комиын медся бура видзӧдӧны выль кыввор вылӧ радиоын да «Коми гор» телекомпанияын уджалысь войтыр. Галина Вениаминовна Ведерникова тшӧкыда сёрнитлӧ та йылысь аслас радиоуджтасъясын. Шензьӧдӧ, Коми Республикаын петысь томуловлы индӧм «Йӧлӧга» газет мыйлакӧ ӧтдортчӧ уна бур да мича вылькывйысь.
Выль кыввор первойсяньыс сьӧкыда пырис гижӧд кывъясӧ. Помкаыс талы уна: кывйӧн вӧдитчан консерватизм, кыввор тӧдтӧмлун, корсюрӧ найӧс омӧля гӧгӧрвоӧм. Зэв тӧдчана помкаӧн вӧлі сійӧ, мый вӧзъяна-пыртӧдана кывйыс ӧтпырйӧ кутліс бергавны вывті уна. Сӧмын олӧмыс петкӧдліс ӧтитор: мыйӧн ёнджыка вензисны да сёрнитісны выль кыввор йылысь газет-журналын, мыйӧн ёнджыка видісны-лёкӧдісны сійӧс, сымын бурджыка сійӧ пырис. Сідзкӧ, антиреформаторъяслӧн зільӧмыс муніс кутшӧмакӧ бур вылӧ. Шуам, Коми Республикаын медся яра лёкӧдӧны вӧлі выль кывворсӧ ӧткымын гижысь, журналист да филолог. Медся ёна оз во сьӧлӧм выланыс выль кывворыс олӧма нин да пӧрысь йӧзлы, кызвынсӧ сиктын олысьяслы, а медкокниа пыртӧны сёрни-гижӧдӧ найӧс томулов, школаын велӧдысьяс, студентъяс, водзмӧстчысь журналистъяс. Социолингвистика боксянь тайӧ темасӧ — вылькывъяслысь вужъясянногсӧ — абу на бура туялӧма, неважӧн петісны та йылысь коми кыв туялысьяслӧн медводдза небӧгъяс (авторъясыс Л. М. Безносикова, Е. А. Айбабина, Т. А. Гудырева).
Мый бурсӧ вайис нин выль кыввор вӧзйӧм-пыртӧмыс? Тайӧс позьӧ лыддьӧдлыны торйӧн. 1) Вель ёна паськаліс ачыс кывворыс, лои ловзьӧдӧма тшӧтш кывартмӧдан да нимтан-пасъян ресурсъяс, торйӧн нин тайӧ бура тыдалӧ 60–70-ӧд воясся дудӧм кывъя газет-журналъяс талунъя синмӧн видлалігӧн. 2) Водзӧ сӧвмис-паськалісны удмурт да коми кывъясын терминология инасъяс, кӧть и тайӧ артмис этша адасын, кызвынсӧ йӧзкостса-политикаа да кыв, литература туялан адасъясын. 3) Кыввор синонимияын да стиль серти кыв юкласьӧмын ёна паськалісны позянлунъясыс. 4) Пырана да бергалана выль кывворыс бур ногӧн тӧдчӧ кыввежӧр вылӧ да кутшӧмакӧ кыпӧдӧ войтырлысь асвежӧртӧмсӧ, торйӧн нин томуловлысь. Унатор ас кывйӧн пасйӧмыс петкӧдлӧ чужан кывъяслысь винёвлунсӧ, сӧвмыны ыджыд позянлунсӧ да налысь пытшкӧсса вынсӧ, торйӧн нин ӧнія ӧдйӧ вежласьысь олӧмын. Та йылысь висьталӧны коми да удмурт студентъяс пӧвстын нуӧдӧм юасьӧмъяс.
* * *
Неыджыд кывкӧртӧд пыдди позяс шуны, мый перым кывъяслӧн динамикаыс ӧнія кадӧ тыдалӧ кык пӧлӧс вежсьӧмъясысь: ӧти-кӧ, сёрнисикасъяс да дасьтытӧм, нормаӧ кутчысьтӧм сёрнитан кыв ӧтарӧ рочмӧ, воштӧ ассьыс чужӧмбансӧ, имитӧ ас пытшкас век унджык босьтӧм кыв да кывтэчас, вермӧ вежсьыны и роч вылӧ, мӧд-кӧ, перым гижӧд кывъяс, нормаӧ вайӧдӧм инасъяс сӧвмӧны мӧдара туйӧд, озырмӧны вылькывъясӧн, сёрникузя тэчасыс бергӧдчӧ ас кывъя нормаяслань. Татшӧм ногӧн, вежсьӧмъяслысь медводдза сикассӧ вермам донъявны кыдзи лёкӧс, лӧсявтӧмӧс, мӧдсӧ — кыдзи бурногсаӧс. Мый водзӧ таысь артмас, кыдзи кывйыс вежсяс, петкӧдлас кадыс.
