МОРДОВИЯЛӦН ВОДЗӦ ВОСЬКОВЪЯС

Талун Россияын финн-йӧгралӧн ӧтувъялун йылысь мӧвпыс вуджис нин политика нырвизьӧ, ӧд шаня олысь ордвуж войтыръяс ёнмӧдӧны миян канмулысь пытшкӧсса тэчаслунсӧ, содтӧны зумыдлунсӧ.

Кольӧм нэмся 90-ӧд воясӧ кӧ финн-йӧгра ӧтмунӧмын нырнуӧдлісны Марий Эл да Коми Республика, то выль сюрс воӧ тайӧ лӧнь венласьӧмас ыджыд ӧдӧн пырӧдчис Мордовия, коді водзынджыксӧ быттьӧкӧ узис, некутшӧм зільӧм насянь эз тыдавлы. А кутшӧм Мордовияыслӧн талунъя чужӧмбаныс?

Бӧръя воясӧ тайӧ республикаыс зэв ӧдйӧ сӧвмӧ, кызвынсӧ аслас зільӧм да Россия Федерациясянь вичмӧдӧм ыджыд сьӧм понда. Сэтӧн оз ошйысьны миянын моз «донор» гора кывнас, та пыдди пырӧны федерацияса уна уджбалаӧ. Вывті тӧлка сэтчӧс юралысь Н. И. Меркушкин. Ачыс мокша-мордвин, сиктын чужлӧм-быдмылӧм морт, зільӧ видзны да сӧвмӧдны сиктса оласногсӧ, котыртӧ выль индустрия сикасъяс. Со, шуам, Саранскын лӧсьӧдчӧны восьтыны ӧнія технопарк. Торйӧн нин гажӧдӧны сэтчӧс сиктъясыс: быд шӧркодь сиктӧ воӧ биару, нюжӧдӧмаӧсь асфальта туйяс, эновтӧм му-виддзыс оз ёна тані тыдав. Мордовияса «дивӧ» да сэтчӧс юралысь йылысь уна гижлӧны Россияса шӧр газет-журналъяс. Окота неуна юӧртны сэтчӧс мукӧд зільӧм йылысь.

Пасйӧма нин вӧлі, Мордовия кӧсйӧ лоны нырнуӧдысьӧн (лидерӧн) Россияса финн-йӧгра ӧтувъялунын, та вылӧ сьӧмсӧ сетӧ лышкыда. Кык во сайын Россия да ставнас Европа пасьтала грымакыліс йӧзкостса финн-йӧгра фестиваль, кытчӧ волісны и Суомиысь, Россияысь, Венгрияысь медыджыд юралысьяс. Ӧні сэні дасьтысьӧны нуӧдны Россияса войтыръяслысь чукӧртчӧм. Россияса финн-йӧгра ассоциацияса шӧриныс эм и Саранскын, сэні петӧ уна рӧма серпасъяса «Финно-угорская газета», гижӧны став ордвуж войтыр йывсьыс. Неважӧн котыртӧма Волга бердса финн-йӧгра культура шӧрин.

Финн-йӧгра нырвизь ёнмӧдӧмас зэв ыджыд пай пуктӧ Мордовияса университетысь ректор Н. П. Макаркин. Сідз, тыр ӧдӧн ӧні кыпӧдӧны университетлысь 12 судтаа выль ыджыд корпус, кӧсйӧны паськӧдны Национальнӧй культураяс факультет. Велӧдчанін бердас тшӧтш восьтӧма финн-йӧгра туялан шӧрин, сійӧ босьтчӧма йӧзӧдны войтыркостса «Финно-угорский мир» журнал, медводдза номерыс петӧма кольӧм во. Журналыс туясян-корсьысян нырвизя, йӧзӧдӧ туялысьяслысь уджъяс, кутас петны вонас нёльысь. Редакторыс — Мордва университетса ректорыс. Сэтчӧс вузсьыс зэв унатор позьӧ босьтны бурсӧ. Шуам, ректорыс аслас тшӧктӧмӧн шуӧма велӧдны мордва кывъяс став факультетса студентъяслы. Та вӧсна весиг вежыд петӧ видзӧдны уна велӧдыся эрзя да мокша кывъя кафедраяс вылӧ (сэні уджалысьяссӧ оз чинтыны. А весигтӧ содтӧны на). Торйӧн пӧ мыйлакӧ бура велалӧны сэтчӧс кывъясас медицина факультетсаяс да аскиа инженеръяс, стӧч наукаясӧ пырӧдчысьяс.

Кӧть и сёрмӧмӧн, пондӧмаӧсь паськӧдны мордва кывъясӧн вӧдитчӧмсӧ. Улич нимъяссӧ вежлалӧны выль сикас вылӧ, нимсӧ гижӧны сэн куим кывйӧн: рочӧн, эрзя да мокша вылын. Мордва книга лэдзанінын петӧ уна выль небӧг. Ставсӧ позьӧ кокниа ньӧбны юркарса некымын вузасянінысь. Эм тшӧтш и асланыс неыджыд лавка. Ӧти небӧг йылысь висьтышта торйӧн. 2004 воын Саранскын рочӧн петӧма «Мордовия» нима кык тома ыджыд энциклопедия. Медводдза небӧгас 578 лист бок, мӧдас — 704. Ставсӧ бура серпасалӧма, уна рӧма фотояс да мусерпасъяс меститчӧмаӧсь шыльыд кабала вылӧ. Мордовияса веськӧдлысьяс сетӧмаӧсь сьӧм да котыртӧмаӧсь нӧшта ыджыдджык удж: кыкнан томсӧ рочысь вуджӧдӧмаӧсь эрзя да мокша кывъясӧ да неважӧн йӧзӧдӧмаӧсь сэтшӧм жӧ мича небӧгъяс. Талунъя кадӧдз, гашкӧ, Россияса финн-йӧгра войтыръяс пӧвстын татшӧм мича да ыджыд небӧгыс сэсся некодлӧн и абу, таын мордвинъяс збыльысь чепӧсйисны-петісны ставсьыс водзӧ. Сэтчӧс уджъёртъясӧй шуӧны, энциклопедия вуджӧдігас пӧ эрзя да мокша кывъясыс ёна озырмӧмаӧсь, ӧд ковмӧма зэв унатор йылысь висьтавны мордва ногӧн: вӧр-ва, спорт, техника, философия, экономика да уна мукӧдтор йылысь. А миян кодкӧ мӧвпыштліс эз комиӧдны да йӧзӧдны куим тома «Республика Коми» энциклопедиянымӧс?

Дерт, эм ӧткымын тырмытӧмтор и Мордовияын. Сэні олысь йӧзыс тшӧтш чинӧ, торйӧн нин сиктса районъясын. Пӧдлалӧны посни школаяс, велӧдчысьыс ӧтка да. Тырмӧ уджтӧмалысьыс, уна неминуча овлӧ туйяс вылын. Мыйлакӧ сэтчӧс кыв туялысьяс босьтчӧмаӧсь лӧсьӧдны ӧтувъя мордва гижӧд кыв. Но ме серти, немтор оз артмы, кадыс тайӧс вӧчны важӧн нин кольӧма.

Но бурторйыс ӧнія Мордовияын уна. Сэтчӧс бур опытсӧ, гашкӧ, и миянлы колӧ босьтны...