ФИНН-ЙӦГРА КОТЫРЛЫ — 125 ВО
2008 вося ӧшым (декабрь) тӧлысьын Хельсинки карын паськыда пасйисны Суоми муса финн-йӧгра котырлы 125 во тырӧм. Вӧлі котыртӧма торъя семинар, нимӧдӧма тшӧтш выльӧн йӧзӧдӧмторъяс — котырлысь история туялан небӧг да Г. Г. Маннергеймлысь Азияӧ верзьӧмӧн ветлан луннебӧг, уна фотосерпас вайӧдӧма и. Вӧлӧмкӧ, быд финнлы тӧдса да пыдди пуктана маршал Г. Г. Маннергейм 1906–1908 воясӧ том офицерӧн на кытшовтӧма да туялӧма Киргизия, Китай да Тибет, чукӧртӧма сэтчӧс войтыр йылысь, налӧн оласног да эскӧм йылысь юӧръяс. Кутшӧм жӧ тайӧ котырыслӧн могыс?
Сардырся Финляндияын XІX-ӧд нэмӧ ёна кыпалӧма Суоми войтырлӧн асвежӧртӧмыс, культураыс да асьсӧ вынсьӧдӧм руыс. 1863-ӧд воын сэтчӧс сейм вынсьӧдӧма финн кывсӧ каналан кывйӧн, да та бӧрти швед кывйӧн ойдӧдӧм Суоми му пондӧма ӧдйӧ кыпавны кыдзи асшӧр канму сяма автономияса тэчас. Сэтшӧм ӧдйӧ да ёна, мый сара каналан котырӧс сэки тайӧ ёна повзьӧдӧма да дас ӧкмысӧд нэмса 80-ӧд воясын заводитчӧма рочмӧдан нырвизя ён политика. Тайӧ нырвизьыс тшӧктӧма финн туялысьясӧс да мукӧд вежӧра йӧзӧс 1883 воӧ панны-подулавны асшӧр финн-йӧгра туялан котыр. Сылӧн нимсьыс нин тыдалӧ шӧр могыс: суоми да сылы ордвуж кывъяс, войтыръяслысь археология, этнография да важ история туялӧм-тӧдмалӧм.
1883 вося ноябрь (вӧльгым) 15-ӧд лунӧ подув пуктана чукӧртчӧмыс вынсьӧдӧма веськӧдлысьяссӧ, котырлысь подув пуктассӧ (уставсӧ) да уджаланногсӧ. Медводдза вояссӧ котырнас веськӧдлӧмаӧсь нималана финн-йӧгра Август Альквист, Отто Доннер, Эмиль Сетяля. Котыр панысь лыдас вӧлӧма уна озыр морт, сьӧм вӧчысь, ас му вӧсна висьысь капиталист. Буретш налӧн сьӧм вылӧ, канмусянь отсӧг виччысьтӧг, финн-йӧгра котыр босьтчӧма зэв ыджыд туялан уджтасъясӧ: котыртӧма ордвуж войтыръяс дорӧ экспедицияяс, тшӧтш и Комиӧ. Сідз, XX-ӧд нэм заводитчигӧн котыр ыстӧма кывтуялысь Юръё Вихманӧс Коми муӧ чукӧртны сёрни да фольклор гижӧдъяс, мынтӧма та могысь торъя сьӧма отсӧг. Коми этнограф Василий Налимовӧс тшӧтш 1909 воӧ А. М. Тальгренкӧд ӧтвылысь ыстӧмаӧсь Россияӧ чукӧртны Волга вывса войтырлысь этнографияысь юӧръяс. Дерт, сьӧм та могысь сетӧмӧн.
Сӧвет кадӧ Суоми да Сӧвет Ӧтувлун костын вӧлі «кӧрт вештӧд», ветлыны сысянь миянӧ эз нин позь, а 30-ӧд воясӧ тайӧ туялан котыркӧд йитӧд кутысьясӧс пондісны мыжавны да лыйлыны-пуксьӧдавны, быттьӧкӧ финн-йӧгра котыр вӧлӧма шпион позйӧн да зільӧма пытшсяньыс кисьтны том Сӧвет канмуӧс. Шуам, Илля Васьӧс «мыжалісны» буретш Финляндияса финн-йӧгра котыркӧд йитӧдъяс кутӧмысь, сэтчӧ гусяторъяс йылысь висьтасьӧмысь, быттьӧ пӧ пӧльтӧм-думыштӧм СОФИН организацияыс быдмӧма Суомисянь веськӧдлӧмӧн. Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи Суоми туялысьяс зіля гижалӧмаӧсь Финляндияӧ пленӧ веськалӧм салдатъяслысь кыв материалсӧ. Тӧдса, мый Суомиса лагерьясын видзлӧмаӧсь 64.000 гӧгӧр гӧрдармеечӧс, на пӧвстын вӧлӧмаӧсь и комияс. Налысь кыв материалсӧ гижалӧма Томас Уотила, а бӧръя воясӧ нин Паула Кокконен йӧзӧдӧма ставсӧ нёль ыджыд йӧрыша небӧгын. Ӧти сайын тӧдмалі: дзоньнас лагерьясас война кадӧ 190 сайӧ коми салдат кувсьӧма висьӧмысь да тшыгъялӧмысь, мукӧдсӧ бӧр бергӧдӧмаӧсь Сӧвет Ӧтувлунӧ 1944–1945-ӧд воясӧ.
1950-ӧд воясӧ финн-йӧгра котыр сьӧммӧдӧма кыв туялысь Йоханнэс Стинаӧс, коді волӧма туялан могъясӧн Коми муӧ да висьталӧма-юӧртӧма та йылысь бур кывъясӧн. 1960-ӧд вояссянь Суоми да Сӧвет туялысьяс костын йитӧдъяс бара пондісны сӧвмыны. Ӧні, дерт, некутшӧм падмӧг нин абу, сэтчӧс да татчӧс туялан котыръяс ёртасьӧны, пӧртӧны олӧмӧ ӧтувъя могъяс, уджтасъяс, лэдзӧны небӧгъяс да кывчукӧръяс.
Тавося юбилейсӧ пасйисны сӧмын котырса да ас тшӧт весьтӧ, корлӧмаӧсь вӧлі мукӧд финн-йӧгра канмуысь ӧти мортӧн — Венгрияысь вӧлі Марта Чепраги, Эстонияысь Карл Паюсалу, Россияысь финн-йӧгра петкӧдлысьнас вӧлі тайӧ гижӧдсӧ дасьтысьыс. Талунъя кадсянь ясыда тыдалӧ 125 во сайын котыртӧмыс — и ӧні некымын озыр фонд могмӧдӧны сьӧмӧн том финн-йӧграясӧс, отсасьӧны быдсяма небӧг йӧзӧдӧмын, торъя журнал лэдзӧмын. Дай котырыс ачыс сьӧмсӧ нажӧвитӧ туялан небӧгъяс вузалӧмысь, быдсяма рытъяс, лекцияяс котыртӧмысь. Ӧні зэв ыджыд чесьт — пырны сэтчӧ.
Водзӧ шуисны пасйыны тшупӧда пассӧ 25 во мысти, 2032 воын.
