МЕДВОДЗ ТӦДНЫ, А СЭССЯ И СЁРНИӦ ПЫРТНЫ

Зэв сюся лыдди «Коми му» газетысь Гений Горчаковлысь «Асьным мустӧмтам комиӧс», Петыр Саньӧ — коми кывбураньлысь (кырымасьӧма Александра Мишарина) «Гижан коми кыв да нӧшта мукӧдтор йылысь» да Пожӧг сиктса олысь Анна Степановна Чисталёвалысь «Выль ног сёрнитысьыд этша» гижӧдъяссӧ.

Зэв бур, мый чужан коми кыв дорӧ тайӧ йӧзыс абу веськодьӧсь, сьӧлӧмнаныс висьӧны сы вӧсна, кӧсйӧны видзны-дорйыны. Сӧмын тайӧ гижӧдъясыслӧн медшӧр сюрӧсыс менӧ гажтӧмӧ уськӧдіс: став авторыс быттьӧ водзвыв сёрнитчӧмӧн омӧльтӧны выль кыввор пыртӧмсӧ, оз аддзыны таысь некутшӧм бур водзӧс миян чужан кывлы. Тайӧс торйӧн нин эг виччысь гижысь Гений Горчаковсянь, коді аслас висьт-повесьтас тшӧтш пыртӧ выль кывъяс (неологизмъяс). Тані ми выльнас шуам быд торъя кыв, кодӧс абу пасйӧма кывчукӧръясӧ. Сідз, Гений Горчаковлысь «Выль кыввор» нима миян кывкудйӧ пыртӧма татшӧм выльпыртӧмъяс: комиасьны, коньӧртчыны, кутӧд «гармошка тасма», ӧтвесьтӧдны, сьӧлӧмбур, уджмог. Тайӧ кывъяссӧ ӧнія коми-роч кывчукӧрӧ абу вӧлі пыртӧма. Артмӧ татшӧмтор: ас выль кывворыс Г. Горчаковлы воӧ сьӧлӧм вылас, мукӧдӧн вӧзъянаыс некытчӧ оз туй. Но ӧд тадзи оз ков мӧвпавны да ӧтырышъя ставсӧ лёкӧдны. Оз ӧд позь шуны, ыштӧкӧ некымын омӧлик-слаб кывбур-висьт понда став коми литератураыс шогмытӧм. Гӧгӧрвоана ӧтитор: 2005-ӧд воын йӧзӧдлӧм «Выль кыввор» небӧгысь оз ставыс во сьӧлӧм вылӧ коми йӧзлы. Да ӧд могыс кывкудйыслӧн медводз вӧлі юӧртана, сэтчӧ чукӧртӧма став выльпыртӧмсӧ, дерт, сійӧ кад кежлас казялӧмасӧ.

Торйӧн нин менӧ шогӧдіс сійӧ, мый Г. Горчаков шуасьӧ синоним лыд паськӧдӧмлы паныд, мыйла пӧ колӧ ӧкмыны кыв, эм кӧ чукӧрмыны кадакыв. Кыдзи тайӧс вермӧ шуны коми гижысь? Кывйыс озыр аслас унапӧлӧслуннас, синоним лыднас. Позяс шуны ӧд и чӧжсьыны, ӧксьыны, тырмымӧн содны, тырны. Бӧрйы коланасӧ да гиж-сёрнит уна кыв пыртӧмӧн, эн ӧтмоза да дӧнзьӧдана. Сідзжӧ и сёртысь кыв мыйлакӧ лёк лоӧма Горчаковлы. Коми кывйын сёртны кадакыв уна вежӧртаса, сійӧ пасйӧ тшӧтш гравируйтны, торйӧдавны, рочӧн надсекать, отсекать. Сідзкӧ, сёртысь кывйӧн позьӧ кокниа пасйыны и скульпторӧс, кыдзи гижысь кыв пасйӧ оз гижны быд кужысьӧс, а писательӧс нин.

А. С. Чисталёва шензьӧмӧн казялӧма, мый выль кывворыс зумыда пырӧма школаса велӧдчан небӧгъясӧ, радиоуджтасъясӧ да газет-журнал кывйӧ. А нинӧм шензьӧданаыс таын и абу: томджык арлыда авторъяс, велӧдысьяс да туялысьяс аддзӧны выль кывворысь ыджыд вын, озырлун да кыв сӧвмӧдан позянлун. Кывйыс ӧд абу гранитысь плита, сійӧ век сӧвмӧ-вежсьӧ. Уна коми йӧзлӧн быд лунъя сёрниӧ пырӧмаӧсь нин татшӧм кывъяс кыдзи небӧг, кӧлысь, енби, енбиа, шылад, оланпас, биару, уджтас, ӧтуввез (интернет) да мукӧдъяс. Лингвистика терминъяс важӧн нин комисялісны. Дерт, пенсия вылын олігас А. С. Чисталёва тайӧс, гашкӧ, оз тӧд. Дзоньнас выль кывнас ёнджыка вӧдитчӧны, дерт, томджык коми войтыр.

Ме матӧ 15 во нин туяла коми кывворлысь вежсьӧмсӧ, ӧкта кыв материал газет-журналысь, серпаса литератураысь да важӧн нин казялі ӧтитор: весиг выльпыртӧмъяслы паныд шуасьысь гижысьяслӧн да журналистъяслӧн асланыс кывйыс сӧвмӧ-паськалӧ выль кывъяс тшӧт весьтӧ. Босьтам кӧть Василий Лодыгинӧс. Ачыс некымын гижӧдын кӧть вель ярскӧба жӧ пинявліс выль кыввор чукӧртысьясӧс, ас гижӧдъясас пыртӧ вель уна выльтор, казявтӧм-пасйывтӧм кыв. «Выль кыввор» кывкудйын В. Лодыгинӧн пыртӧмторйыс со кутшӧм: аньтуй (талант), аньтуйтӧм, институтасьны, кипас (кырымпас), конкурсасьны, мортлун (достоинство), юбилеясьны. Тайӧ кывъяссӧ коми кывчукӧръясӧ эз вӧв пасйӧма. Гижысь кырымпас кыв дорӧ содтӧд пыртӧ кипас синоним, нинӧм лёкыс таын абу. Со ӧні лыддя В. Лодыгинлысь «Гыбад» выль небӧгсӧ да бара казяла выльторъяс. «Яблӧга утка» висьт заводитчӧ тадзи: «Кӧть садьмис нин, но ньӧти на эз йӧлась асылыс». Йӧласьны аслыспӧлӧс кадакывйыс коми гижӧд кывйын выль воськов, некутшӧм кывчукӧрӧ сійӧс абу пасйӧма. Гӧгӧрвоана, гижысь лӧсьӧдӧма тайӧс либӧ ачыс, либӧ босьтӧма йӧз сёрниысь да висьтас пыртӧма серпаслун содтӧмӧн: асылыс век на пемыд, сук йӧв сяма рӧмыдыс весиг абу. Татшӧм аслыспӧлӧс кывйыс В. Лодыгинлӧн уна.

Водзӧ окота быд коми лыддьысьысьлы тырвыйӧ ясыда петкӧдлыны, кутшӧма паськалӧма-содӧма коми кывворным бӧръя вит вонас, вайӧда казялӧм неологизмъяссӧ да ӧшмӧсъяссӧ, кытысь лои босьтӧма видлӧгыс. Содта ӧти сайын: во кӧкъямыс кымын нин миннацбердса коми кыв комиссия оз уджав, некутшӧм «учёнӧй-доктор-кандидат» торйӧн выль кывъяс оз вӧзйы. Но кывворыс содӧ и содӧ, ӧд журналистъяс, гижысьяс, комиӧн сёрнитысь-гижысьяс зільӧны сӧвмӧдны чужан коми кывнымӧс. Сетам тайӧ выльпыртӧмъяссӧ анбур серти найӧс тэчӧмӧн. А «Коми му» лыддьысь ачыс нин донъялас, кутшӧмӧсь найӧ, лӧсялӧны оз миянлы.

Адгум — борщевик

«Ӧтувъя Россия» вӧзйис оланпас бала. Некымын во сайын пӧ пондісны бырӧдны адгумсӧ да выль мытшӧдӧ крукасим, лыда пӧ адгумыс кольӧма.

(Шмонитӧ КВН // «Коми му». — 2007.12.22., 200 №: 8).

Бала — план

Вынсьӧдӧма торъя бала (план), индӧма йӧзӧс, кодъяс кывкутӧны сійӧс збыльмӧдӧм вӧсна.

(А. Ульянов, Йӧз вӧсна тӧжд — медыджыд мог // «Войвыв кодзув». — 2008. — 3№: 10).

Биоломтас — биотопливо

Финнъяс весиг мыръяссӧ перъялӧны, чукӧртӧны туй пӧлӧн да косьтӧны. Наысь вӧчӧны сідз шусяна биоломтас.

(М. Ладанов, Ёртасьӧмыс отсалас сӧвмыны // «Коми му». — 2007.10.20., 163 №: 3).

Водз дорйысьӧм — предзащита

Студентъяслӧн ӧні водздорйысьӧм

(СКУ-са велӧдысьяс сёрниысь).

Вӧрворд — кроссворд на лесную тему

Вӧрворд. Лӧсьӧдіс Николай Мальцев

(«Коми му». — 2004.12.18., 152 №: 32).

Вужйӧз — древний народ, народ-предок

Вӧвлӧма миян вужйӧзлӧн и ас коми Ен — Зарни Ань.

(С. Терентьев, Лемванырд. — Сыктывкар, 1999. 7 л. б.).

Вужолысь — коренной житель

Коді оліс Новӧй Земля вылын? Медводз, дерт, вужолысьясыс — ненецъяс.

(«Войвыв кодзув». — 2003. — 4 №. — 57 л. б.).

Вынсьӧдан — силовой

Уджавлӧма республикаса вынсьӧдан тэчасын, тавося мартӧдз юрнуӧдӧма Госсӧветса аппаратӧн.

(«Коми му». — 2003.07.8. — 81№: 1).

Гагпоз — куколка насекомого

Тшӧкыда колорадскӧй гагпозсӧ сорлалӧны енгагкӧд.

(Бурджык ӧктысьны // «Коми му». — 2004.08.5., 94–95№: 7).

Донпас — оценка

А медбӧръя да медшӧр донпассӧ пуктас оз кодкӧ, а буретш странаса президент.

(В. Цивилев, Медым кутны дом йылын // «Коми му». — 2007.08.14., 124№: 4).

Енпас — икона

Лис тьӧтка босьтас енпас (икона), кутӧ ӧти кинас морӧс водзас.

(Л. Огнева, Письмӧасям // «Коми му». — 2004.05.15., 59 №: 7).

Зонморт — парень

Ныв чолӧмасис Егор дядькӧд да шыасис зонморт дорӧ.

(Н. Чугаев, Кӧнкӧ матын, талапӧлас... // «Войвыв кодзув». — 2008. — 4№: 11).

Йӧлӧгаасьны — отозваться эхом, отражаться

Кыдзи на тайӧ выльторйыс йӧлӧгаасяс быдӧнлы.

(А. Елфимова, Вӧрыс карта сайын, юыс — пос помын // «Коми му». — 2006.04.8., 43№: 5).

Кывгоз — парное слово

Кывгоз Кывтэчасъяс да кывгозъяс оз пыр вуджны тэчаса кывйӧ

(СКУ-са дипломъяс, О. И. Прокушева).

Ловби — чувство

Кӧтасьӧм юрсиа, гӧрдӧдӧм чужӧма Стёпӧлӧн ловбиыс, тыдалӧ, тадз жӧ чусаліс. Кӧдзыд пӧ любовыд, оз нин ыпъяв...

(В. Бабин, Визя шор // «Войвыв кодзув». — 2007. — 4№: 24).

Лунпас — дневниковая заметка

Сылысь лунпасъяссӧ аслас коймӧд небӧг бӧрын и йӧзӧдіс.

(В. Бабин, Ёртлӧн паметь лун // «Коми му». — 2007.08.21., 128№: 7).

Лунтэчас — распорядок дня

Том гижысьяслӧн гожся университет. Лунтэчас.

(Велӧдчӧмыс весьшӧрӧ оз вош // «Йӧлӧга». — 2005.07.8., 27№: 4).

Мутэчас — административное образование

Оз сӧмын губернаторъясӧс вылісянь индавны да партиечьяс бӧрся кыйӧдчыны, но и босьтчисны киритавны национальнӧй мутэчасъяс.

(В. Сажин, Асшӧрлунтӧ колӧ дорйыны // «Коми му». — 2007.08.14., 124№: 4).

Мучӧлӧс — слой земли

культура мучӧлӧс — культурный слой.

(И. Цыпанов, Важся гусяторъяс йылысь комиӧн // «Войвыв кодзув». — 2007. — 7№: 79).

Ордпувуж — предки, зачинатели род

Изъясын дзебсьӧмаӧсь ордпувужъяслӧн ловъясыс.

(М. Плоскова, Помтӧм олӧм да озырмӧдчан из // «Коми му». — 2005.11.3., 132–133№: 10).

Ӧткотыр — сообщество

1) Тадзи и вӧлі Сӧвет власьт кадӧ, кор зілисны лӧсьӧдны выль ӧткотыр — «сӧветскӧй народ». Ӧні «пӧжалӧны» нӧшта выльджык ӧткотыр — россиянаӧс.

(В. Сажин, Лӧсьӧдны кӧ нин, тӧдчымӧн мӧдджыкӧс // «Коми му». — 2007.10.2., 152№ : 7).

Ӧтувмунӧм — движение

Ханты-Мансийскын витӧд конгресс дырйи колӧ сёрнитны и сы йылысь, мед вежласьысь мирас эз вош финн-йӧгралӧн ӧтувмунӧмыс.

(П. Филимонов, Дас вит во ӧтув // «Коми му». — 2007.8.23., 129№: 2).

Уджмог — служебная обязанность

Вочасӧн ныв пондіс нимавны и сельпо удж вылас. Уджмогъяссӧ зіля да бура, став сьӧлӧмсяньыс вӧчліс.

(Г. Горчаков, Орӧдӧм олӧм // «Войвыв кодзув». — 2007. — 12№: 30).

Плавъялысь — понтонный

Сыктыв районын сетӧм сьӧм вылас вӧчисны плавъялысь пос.

(Бур туйыд матыстӧ йӧзсӧ // «Коми му». — 2005.07.7., 81№: 2).

Райкар — город районного подчинения, районса юркар

Райкарсянь юркарӧ письмӧ...

(Ю. Васютов // «Чушканзі» — 2004. 8№: 3).

Сайним — псевдоним

Даниил Иванович Ювачев мӧвпыштіс аслыс сайним — Хармс.

(«Чушканзі» — 2006. 8 №: 14).

Серпаскуд — телевизор

Налысь мыгӧрсӧ пырджык видзӧдам серпаскудйысь.

(Цыпанов Й. Ельцинкӧд муртса эг киасьлы // «Чушканзі» — 2005. 11№: 5).

Сёрнивизь — тематическое направление (в радио и телевещании)

Корсям выль йӧзӧс да сёрнивизьяс.

(«Коми му». — 2004.11.2., 133№: 4).

Сикасув — подвид

Медся продуктивнӧйыс, сӧвманаыс лоӧ суффиксация сикасув.

(СКУ-са диплом уджъяс, 2008, О. И. Прокушева).

Тырмӧвп — понятие

Артель, позьӧ шуны, комияслӧн национальнӧй тырмӧвп.

(А. Уляшев, Синнымӧс колӧ восьтыны // «Коми му». — 2004.10.28., №130 : 7).

Тювгач — ракета

Ӧні енэжӧ качӧдан тювгачыс (тадзи нимтӧны ракетасӧ ученӧйяс) джынвыйӧ дась нин. Колӧ пӧ сӧмын петкӧдны вӧрсьыс содтӧд кӧртсӧ да эштӧдны.

(Коляссьыс тювгач // «Коми му». — 2003.04.1., 39№: 1).

Шмоньворд — юмористический кроссворд

Шмоньворд. Лӧсьӧдіс Николай Мальцев

(Коми му. — 2004.11.13., 137№: 8).

Шыладавны — пропеть, говорить нараспев

Шыладаліс Миша Кикабидзе моз.

(Н. Мальцев, Эсперанто // «Коми му». — 2007.11.24., 183№ : 8).

Шыру — шум голосов, гомон

Геля эз и лэптыв синъяссӧ. Кузь лыддьӧм помасис. Кыськӧ лыбис шыру, мича гӧрд визьяса клёш визя гача Лука Вань вашъялӧмӧн гора шуис:...

(М. Остапова, Мудзӧм морт // «Коми му». — 2008.01.22, 10№: 6).

Этношӧрин — этноцентр

Таысь кындзи, ныв-зон ветлӧны этношӧринӧ, музыкальнӧй школаӧ, быдсяма конкурсъяс вылӧ.

(А. Ширяева, Кӧсйысисны сёрнитны комиӧн // «Йӧлӧга». — 2007.11.02., 44№ : 4).

Юрвизь — стихотворная строка

Бать-мам да пӧль-пӧч дінас мелілунсӧ поэт петкӧдлӧ кужӧмӧн тэчӧм дженьыд юрвизьясӧн.

(Е. Игушев, Гортӧ пыриг юртӧ копырт // «Йӧлӧга». — 2003.07.13., 28 №: 7).

Кыдзи тыдалӧ тайӧ кывлыддьӧгсьыс, ӧнія коми кыв ёна сӧвмӧ, вылькывъяс артмалӧны зэв паськыда, уна гижысь-сёрнитысь артмӧдалӧ выльпыртӧмъяс аслас сёрни-гижӧдас.