КОЛИС ВЕЖӦРӦ ЕНБИА СЯМНАС

Вӧлі кӧ ловъя, таво коми кыв туялысь Евгений Семёнович Гуляевлы тырис эськӧ 80 арӧс. Окота донъявны сылысь туялан енбисӧ ӧнія финноугристика тшупӧдсянь, ӧд векджык сы йылысь сёрнитлӧны сӧмын кыдзи коми кывйӧ пырӧдчысь йылысь, кӧть таын ставыс, дерт, тшӧтш збыль. Туялысьлысь тӧдчанлунсӧ петкӧдлӧны медводз сылӧн уджъясыс. Сӧмын найӧс гижтӧдз колӧ мортыслы сӧвмыны-быдмыны на. Кыдзи да кӧні Е. С. Гуляев сӧвмӧма?

Сылӧн олан туй йылысь эм торъя гижӧд, та вӧсна ог пондӧй кыкпӧвъёвтавны, юӧртам сӧмын шӧр нырвизьсӧ. Чужӧма Гуляев Йӧвгень 1928 воын Эжва йывса Дереваннӧй сиктын велӧдысьяс семьяын. Ичӧтдырыс кольӧма Айму вӧсна Ыджыд тыш мунан кадӧ. 1945–1949 воясӧ велӧдчӧма Коми пединститутын да сы бӧрын вит во чӧж велӧдӧма школаын. Сэсся аспирантура да Кыв, литература да история туялан институтын коставлытӧм удж. 1962 воын Е. С. Гуляев дорйӧ кандидат ним вылӧ ассьыс «С’-овые падежные суффиксы в коми языке» темаа диссертациясӧ Эстон муын Тартуса канму университетын. Ёна бӧрынджык академик, профессор Пауль Аристэ, менам туялан юрнуӧдысьӧй, коркӧ кольӧм нэмса 80-ӧд воясӧ висьтавліс, татшӧм вылыс тшупӧдын пӧ диссертацияяссӧ шоча коді Россияын гижлӧма (ачыс П. Аристэыс вӧлӧма Е. С. Гуляевлӧн дорйысигас медводдза оппонентӧн, уджсӧ донъялысьӧн). Мыйӧн торъялӧма тайӧ диссертацияыс дай Гуляев Йӧвгеньлӧн мукӧд уджыс? Медводз финн-йӧгра кывъясӧ пыдіа пырӧдчӧмӧн. Коми кыв материал туялысьыс видлалӧ оз асьсӧ сӧмын, мукӧд кывйысь торйӧн, а мӧдарӧ — ордвуж кывъяскӧд пыдіа орччаӧдӧмӧн, кыв сӧвман оланпасъяс корсьӧмӧн. Торйӧн нин тайӧ лои бура вӧчӧма бӧрынджык гижӧм-дасьтӧм коми кывйысь этимология кывкудйын. Сӧмын тайӧ кывкудсӧ видлавтӧдз косавлам бӧр да видлам тӧдмавны, кытысь петӧма татшӧм писькӧс мортыслӧн туялан выныс.

Дерт, тӧдӧмысь, зэв унатор вӧлӧма ай-мамсяньыс, велӧдысь котырын быдмӧм челядь ӧд векджык ай-мам туйӧдыс восьлалӧны, вылыс школаӧ пырӧны. Унатор, гашкӧ, сетӧма и пединститут, но вывті унасӧ ӧдвакӧ. Сэки ӧд велӧдысьясӧс дасьтан велӧдчанін уджтасын абу вӧлӧма ни «Финно-угроведениеӧ пыртӧд», абу велӧдлӧмаӧсь ни суоми, ни венгр кыв. Том студент, а сы бӧрын и коми да роч кыв велӧдысь, медводз ачыс наукалань нырччӧма, ӧнія кывъяс серти кӧ, вӧлӧма асьсӧ тэчӧм-вӧчӧм морт, тайӧ кывтэчасыс англия кывйысь калька, ӧткодялӧй selfmade man. Дерт, туялан енбиыс сылӧн петкӧдчӧма абу ӧти здукӧн, вочасӧн — уна лыддьысьӧмӧн, зільӧмӧн, ас гӧгӧрса чужан кывйӧ кывзысьӧмӧн. Та вылӧ индӧ Е. С. Гуляевлӧн паськыд синвидзӧдласыс: заводитӧма сійӧ туявны эмакывлысь грамматика, сэсся вуджӧма кывворӧ, сылӧн артманногӧ, пондӧма туявны гижӧд кывлысь история, Иван Куратовлысь гижӧмторъяс, ӧтувъя перым кыввор да уна мукӧдтор. Торйӧн уна гижлӧма комиӧн чужан кыввор артмӧм йылысь «Войвыв кодзув» журналӧ 60–70-ӧд воясӧ, быд во петавлӧма сылӧн 2–4 гижӧд. Е. С. Гуляев зэв зумыда петкӧдлӧ аслас йӧзӧдӧмторъяснас, мый кыв — сэтшӧм жӧ история документ, кыдзи муысь важ аддзӧмтор, архивысь корсьӧм гижӧд, паськӧмвывса сер да с. в.

Сӧмын коми да мукӧд ордвуж кыв туялӧмӧ медыджыд пайыс сылӧн йитчӧма этимологиякӧд, кывворлысь артмӧм-сӧвмӧм тӧдмалӧмкӧд. Е. С. Гуляевлы усис ыджыд шуд велӧдчыны профессор Илля Вась дорын, бӧръяыс диссертациясӧ гижигӧн вӧлӧма сылӧн юрнуӧдысьнас. Суффиксъяслысь историясӧ гижиг-восьтігӧн Е. С. Гуляев вайӧдӧ став финн-йӧгра да самодий кывйысь шы весьтасъяссӧ, подулалӧ наын мунӧм вежсьӧмъяссӧ, та могысь торъя таблицаяс лӧсьӧдӧмӧн. Позьӧ повтӧг шуны, мый сэки мукӧд туялысьӧн гижлӧм та сяма уджъясын немтор татшӧмыс эз вӧвлы. Эз ӧд весьшӧрӧ меным коркӧ шулы Тарту университетын уджалысь филологияса доктор Аго Кюннап, тіян комияс пиысь пӧ вӧлі ӧти зэв вежӧра туялысь — Женя Гуляев.

Зэв бур йитӧд артмӧма велӧдысь да велӧдчысь костын — чужӧма аслыспӧлӧс кык учёнӧй ёрта котыр — Лыткин да Гуляев. Та понда и удайтчис гижны да йӧзӧдны кольӧм нэмся коми кыв туялӧмын, гашкӧ, медтӧдчана удж — 1970 воын Мӧскуаын «Наука» небӧг лэдзанінын петӧ «Краткий этимологический словарь коми языка». Тані тшук колӧ пасйыштны этимология кывкудъяс да налӧн тӧдчанлун йылысь. Татшӧм уджсӧ оз быд туялысь вермы гижнысӧ, тані колӧ специалистсянь ыджыд тӧдӧмлун, писькӧслун да мудерлун, колӧ тӧдны историяногса шыкуд, орчча да ылыс кывъяслысь артмӧм-сӧвмӧмсӧ. Да медшӧрыс — ыджыд писькӧслун, гусяторъяс восьтыны кужанлун. Дай колӧ кужны бӧрйыны-босьтны ассьыд адастӧ. Ӧд быд кывйын кывворыс зэв паськыд да, колӧ торйӧдны ставторсьыс сӧмын медтӧдчанасӧ. Бӧръян кӧ видлалӧм могысь уна кыв, позяс вӧйны материалас да помӧдзыс не воӧдчыны. Россияса финн-йӧгра войтыръяс пӧвстысь сӧмын коми кывйысь дасьтӧма татшӧм тырвыйӧ туялана уджсӧ. Тайӧ уджас нырщикнас вӧлӧма, дерт, Илля Вась. Но Е. С. Гуляев гижӧма весигтӧ унджык: М шыпассянь Я-ӧдз да кывиндалысь, ставнас 220 лист бок мында, этимология лыд сертиыс сійӧ вӧчӧма унджык.

Дженьыдика серпасалам мукӧд финн-йӧгра муын йӧзӧдлӧм этимология кывкудъяссӧ. Удмурт муын этимологияӧн уна во чӧж ноксьӧма филологияса кандидат Василий Иванович Алатырев. Кувтӧдзыс уджсӧ абу удитӧма йӧзӧдны да, бӧрас нин печатьӧдз сійӧс вайӧдӧмаӧсь филологияса кандидатъяс С. В. Соколов да В. М. Вахрушев. Стӧч нимыс небӧгыслӧн татшӧм: Этимологический словарь удмуртского языка: Буквы А, Б. 778 словарных статей / Под ред. В. М. Вахрушева, С. В. Соколова. — Ижевск: НИИ при СМ УАССР, 1988. — 240 с.

Петӧма сӧмын ӧти том, сэтчӧ тӧрӧма сӧмын А да Б шыпасъяс, ставнас 778 юркыв. Этимологияяссӧ лӧсьӧдлӧма тырвыйӧ бура, уна ӧшмӧс вылӧ ыстысьӧмӧн. Сӧмын водзӧ уджсӧ нуӧдысьыс абу лоӧма удмурт уджъёртъяс пӧвстын, В. И. Алатыревлӧн кувсьӧм бӧрас тайӧ зэв колана уджыс Удмурт муын падмӧма.

Мари кывйысь этимология кывкудйыс тшӧтш помавтӧм, дасьтысьыс, филологияса кандидат Фёдор Иванович Гордеев, кувсьӧма жӧ нин. Мари туялысьыс тшӧтш уджалӧма ӧтнас да ырыштчӧма шымыртны ыджыдсьыс-ыджыд кыввор материал. Небӧгыслӧн нимыс татшӧм: Этимологический словарь марийского языка. Том 1. А-Б / Под ред. проф. И. С. Галкина. — Йошкар-Ола: Марийское кн. изд-во, 1979. — 255 с. ; Этимологический словарь марийского языка. Том 2. В-Д / Под ред. проф. И. С. Галкина. — Йошкар-Ола: Марийское кн. изд-во, 1983. — 287 с.

Ф. И. Гордеев этимологияяссӧ лӧсьӧдлӧма бура, ыстысьӧма уна ӧшмӧс вылӧ, сӧмын кывкудъяс босьтӧма быдсяма кыв, тшӧтш и рочысь да роч пыр неважӧн на босьтӧм кыввор, шуам, агитпоезд, БАМ, василёк, демократ, а сідзжӧ мыйлакӧ видлалӧма и иннимъяс, морт нимъяс да овъяс. Татшӧм ыджыд могсӧ ӧти мортыс олӧмас пӧртны тшӧтш абу вермӧма. Кыдзи и удмурт кывйын, мари кывйын этимология кывкуд гижтӧм на.

Мордва кывъясысь торъя неыджыд этимология кывкуд эм эрзя кывйын, дасьтӧмаӧсь сійӧс филологияса докторъяс, профессоръяс Д. В. Цыганкин да М. В. Мосин. Небӧгыслӧн нимыс татшӧм: Этимологиянь валкс. — Саранск: Мордовскӧй книжнӧй издательство, 1998. — 240 с.

Бурыс тайӧ небӧгас сійӧ, мый гижӧма небӧгсӧ эрзя кывйӧн сэтчӧс школаясса велӧдысьяслы да велӧдчысьяслы, студентъяслы. Этимология лыдыс абу ыджыд, сэтчӧ пыртӧма медся бергалана кывворсӧ. Сӧмын туялан тшупӧдыс тайӧ кывчукӧрыслӧн водзынджык индӧмъясысь ёна улынджык. Медводз, кывкуд йӧрышас пыртӧма вель уна босьтӧм кыв (избач, телевидение, орешка, осколка, фабрика, фонетика да с. в), а ӧд налысь артмӧмсӧ важӧн нин тӧдмалӧмаӧсь мукӧд этимолог. Эрзя кыв этимология кывкудйын абу вайӧдӧма ыстысьӧмъяс, ӧшмӧс лыдас абу ни ӧти мудорсайса кывйӧн гижӧм небӧг ним, мыйлакӧ кывъяслысь вежӧртассӧ восьтӧма рочӧн, абу эрзя ног, шуам кӧть, КЕВ, мокш. кев «камень»; КЕДЬ, мокш. кядь «рука».

Тайӧ неыджыд орччаӧдӧм подув вылын позьӧ кывкӧртавны: Илля Васьӧн да Е. С. Гуляевӧн гижӧм этимология кывкудйыс Россияын йӧзӧдлӧм татшӧм сяма уджъяс пӧвстын вӧлі да кольӧ медбур, медся вылыс туялан тшупӧда кывчукӧрӧн. Сэтчӧ пыртӧма 3000 гӧгӧр коми кывлысь этимология, 1999 воын небӧгсӧ Сыктывкарын нин йӧзӧдлісны мӧд пӧв. Коланлуныс сылӧн кольӧ ыджыд, коркӧя вӧвлӧм «Востым» вузасянінысь сійӧс ньӧбавлісны зэв ӧдйӧ. Тайӧ ыджыд уджсьыс Илля Васьӧс да Е. С. Гуляевӧс пасйылӧмаӧсь Коми АССР-са Государственнӧй (каналан) премияӧн.

* * *

Дерт, Гуляев Йӧвгень гижлӧма нӧшта на унатор, но олӧмыс сылӧн вӧлӧма дженьыд: 1977 вося кос му тӧлысь 4 лунӧ сійӧ нем виччысьтӧг кувсьӧма.

Ловъядырйиыс сылы абу удитлӧмаӧсь сетны гырысь нимъяс да медаль-орденъяс, ачыс абу зільлӧма ни ыджыд веськӧдлысьӧ пуксьыны, ни коммунист ютырӧ пырны. Кывъяс тӧдӧмлун вӧлӧма медтӧдчанаторйӧн. Ӧні позьӧ нин висьтавны веськыда: олӧм помсӧ сылысь матыстӧма Россияса интеллигенциялӧн медпаськалӧм висьӧмыс, «сюсь» ваӧн, «гажа» ваӧн ышмалӧмыс. Ветымын арӧс тыртӧдз олӧмсьыс мунӧм туялысьӧс ӧнӧдз на бура тӧдӧны сылӧн вӧвлӧм уджъёртъясыс, а том туялысьяс велӧдчӧны сылӧн уджъяс вылын.

Тавося март (рака) тӧлысь 21 лунӧ Кыв, литература да история туялан институтса кыв юкӧдын вӧлі Е. С. Гуляевлӧн чужӧмсянь 80 во пасъян торъя семинар. Сэні чукӧртчысьяс пӧвстысь казьтыштісны шонъянӧйӧс Т. И. Жилина, Т. И. Прокушева, А. Н. Ракин, мукӧд. Пасйисны ӧтув, мый буретш аслас уна гижӧдӧ Е. С. Гуляев кольӧма ассьыс туялан енбисӧ, уджачлунсӧ да писькӧслунсӧ.