ӦТАРӦ МИЧАММӦ-СӦВМӦ

Мордовия йылысь 2005-ӧд вося кос му тӧлысь 9 лунӧ «Коми муын» петавліс нин менам ӧти гижӧд. Сійӧ шусьыліс: «Гашкӧ, велӧдчыштам мордвалысь?» Сӧмын сэні эз вӧв ни ӧти фотосерпас. Дзик неважӧн мойвиис недыр кежлӧ бара на ветлыны тайӧ республикаас, куим лун олыштны сэтчӧс юркарас, Саранскын.

Москвасянь Саранскӧдз поездыс мунӧ сӧмын ӧти вой, асывнас воӧ Мордва муӧ нин.

Купеас веськалісны миянкӧд Саранскын олысь гозъя, найӧ буретш ветлӧмаӧсь Турцияӧ да кык вежон шойччӧм бӧрын бергӧдчӧны гортаныс. Туяс нин найӧ ошйысьышталӧмӧн висьтавлісны ӧнія Саранск йывсьыс. Быттьӧкӧ пӧ бӧръя 5–6 вонас вужвыйӧныс карыс вежсьӧма, лоӧма мичасьыс-мича, кыпӧдӧмаӧсь сэні уна выль стрӧйба, ачыс РФ-са Президент В. В. Путин пӧ бӧръя вояснас волӧма Мордва муӧ нёльысь помся да с.в. Содтісны нӧшта, Россияса став карсьыс пӧ Саранск мичлун боксяньыс босьтӧ нёльӧд места.

Миянлы унатор сэки кажитчис ошйысьӧмӧн. Сӧмын тай ас синнад аддзӧмторйыд эскӧдӧ висьтасьӧм дорсьыс ёнджыка...

Саранскын ӧні олӧ 350.000 морт, а став Мордовияас 880.000. Во дас сайын тайӧ вӧлӧма ёнакодь нин укшальмӧм кар, но а ӧні тадзсӧ он шу. Матын ю ни ты абу, керкаясыс пуксьӧмаӧсь неыджыд мылькъяс вылӧ. Кар шӧрас троллейбусъяс журъялӧны, ёна уна мукӧд машина оз тыдав, та понда сынӧдыс сӧстӧм. Неыджыд шор визувтанінас вӧчӧмаӧсь прудъяс, и юркарыслӧн мусерпасыс ёна вежсьӧма-мичаммӧма. Шензьӧдӧны шыльыд туйяс да плиткаалӧм москияс, дженьыда шырӧм туруна газонъяс, зэв уна сквер да на костын сулалысь казьтылан пасъяс — Ленинлы быдса кык, Пушкинлы, Никон аркирейлы, Фёдор Ушаков адмираллы, Айму вӧсна Ыджыд тышын усьӧмаяслы, Афганистанын да Чечняын юрсӧ пуктысьяслы, войтыръяслӧн ёртасьӧмлы, крепыд семьялы да с.в. Шемӧсмӧдісны выль стрӧйбаяс да мичаа дзоньталӧм важджык керкаяс.

Ортсысяньыс Сарансклӧн шӧриныс чача кар кодь мича лоӧма. Республикаса олысьясыс юрбитӧны асланыс губернатор Николай Иванович Меркушкинлы, полӧны, Москваӧ пӧ босьтасны да зумыд арта олӧмыслы воас пом. Ачыс Юралысьыс войтырсикас сертиыс мокша-мордвин, быдлаӧ пӧ пукталӧма ас йӧзӧс да зэв чорыда видзӧдӧ, медым тайӧ «командаыс» уджаліс став вынсьыс.

Юркарыслӧн серпасыс збыльысь петкӧдлӧ дзоньнас республикаыслысь ӧдйӧ сӧвмӧмсӧ. И ӧд унаторйын найӧ Россияын медводзынӧсь. Шуам, матӧ быд сиктӧдз нюжӧдӧма асфальта туй, став гырысь да шӧркост сиктас воӧ трубаяс пыр биару. Татшӧм донтӧм ломтаснас могмӧдӧмаӧсь сё прӧчентӧдз. Пасъям, биарусӧ сэні оз перйыны, вайӧдӧны мукӧдлаысь, тшӧтш и Комиысь.

Но медся ыджыд вермӧмыс, ме ногӧн, мӧдторйын: республикаса веськӧдлан котырыс тырвыйӧ вежӧртӧ, мый колӧ сӧвмӧдны да кыпӧдны сідз шусяна гуманитарнӧй овмӧс: сэтчӧс войтыръясӧс велӧдӧм, культура, спорт да ловшойччӧг (досуг). Тайӧ тыдалӧ буретш Саранскса уличаясӧд ветлӧдлігӧн. Шуам, бӧръя воясас дзик кар шӧрас кыпӧдӧмаӧсь ыджыд мича вичко, сэтчӧс чужлӧм морт — нималана адмирал Фёдор Ушаков нимаӧс. Сы водзын зымвидзӧ-сулалӧ адмираллы казьтылан мыгӧрыс. Мӧдарладорас сувтӧдӧмаӧсь Никон аркирейлысь изйысь сёртӧм мыгӧрсӧ. Никоныс ачыс мордвин жӧ вӧлӧма. Орччӧн гранитысь стенъяса шензьӧдана мича музейяс — мусяр пасьтала нималана сёртчысь (скульптор) Степан Эрзялӧн да Айму вӧсна Ыджыд тышлы сиӧм стрӧйба.

Выльӧн кыпӧдӧмаӧсь и Йиа двореч да мордва вужвойтырлысь ыджыд да мича драма театр. Тайӧ кык дворечсӧ восьтӧмаӧсь таво гожӧмнас, кор Саранскын мунӧма финн-йӧгра фольклорлӧн войтыркостса фестиваль. Сэтчӧ волӧмаӧсь и Финляндияысь президент Тарья Халонен, Венгрияысь премьер-министр Ференц Дюрчань да миян Владимир Путин. Сэні медводдзаысь аддзысьлӧмаӧсь орчча канмуясын юралысьяс да сёрнитӧмаӧсь унатор йылысь. Дерт, кутшӧмсюрӧ мӧд карӧ эськӧ татшӧм ыджыд йӧзыд эз на и волыны.

Бура тыдалӧ, мый Мордовияӧн веськӧдлысьяс гӧгӧрвоӧны татчӧс да мукӧд ордвуж войтырлӧн олӧмас ӧнія дзугъяссӧ да зільӧны мыйкӧ бурӧс вӧчны. Та йылысь висьталӧ тшӧтш сійӧ, мый Саранскын ыджыд ӧдӧн кыпӧдӧны дас кык судтаа выль шӧрин — национальнӧй культура да филология институтлысь стрӧйба. Кӧсйӧны сэтчӧ восьтыны тшӧтш и финн-йӧгра культура шӧрин. Эскӧмыс эм, регыд воссяс. Дерт, висьталӧм дорысь ставсӧ бурджык аддзывны ас синмӧн. Талунъя Саранск бура тыдалӧ фотосерпасъясысь.

Медбӧрын окота пасйыны — тайӧс ставсӧ эг йӧз муӧн ошйысьӧм понда гиж, а мӧдарӧ — юӧртӧм могысь, ӧд ӧнія Россияын олӧмыс — уна ногӧн пӧртмасяна серпас...