СЬӦЛӦМӦС ШОНТӦ

Унаысь позьӧ кывлыны, миян коми кывным пӧ абу тырвыйӧ озыр да та вӧсна политика да спорт, шылад да компьютеръяс йылысь бурджык сёрнитны-гижны рочӧн. Тайӧ абу дзик збыль, но мыйсюрӧ инаыс тайӧ шуӧмас эм. Вель уна учёнӧй серти, быд войтыр сёрниын кывворлӧн ыдждаыс петкӧдлӧ гижӧд кывлысь сӧвмӧмсӧ, сылысь винёвлунсӧ да пытшкӧсса вынсӧ. Дерт, уна лыда войтырлӧн паськыда вӧдитчан кывйын сӧвмӧма быдсяма стильыс да термин чукӧрыс, а этша лыдаыс тайӧн ошйысьнысӧ оз на вермыны.

Туялысьяс важӧн нин казялӧмаӧсь ӧтитор: важ гижӧд кывъя войтыр, тшӧтш и гижӧд кывтӧм йӧз, шуам, вепсъяс ли рочьяс, вомгора сёрнианыс вӧдитчӧны куим сюрс кыввужйысь оз унджыкӧн, а юрвежас зумыда кутӧны ылӧсас 10 сюрс кыв. Тайӧ лыдпассӧ шуӧны этнографическӧй кыввор-минимумӧн. Та мында кывйыс тырмымӧн нэмӧвӧйся олӧм, ӧта-мӧд костын вомгора сёрни да йӧзкостса поэзия гӧгӧрвоӧм вылӧ. Быд войтырлӧн гижӧд кыв, культура да овмӧс сӧвмигӧн содӧ медводз кыввор. Кымын сійӧ паськыдджык, сымын кокниджыка вермӧ могмӧдны йӧзсӧ быд лунъя олӧмас. Войтырлӧн кӧ чужӧ ас канму, гижӧд кывйыс сӧвмӧ нӧшта на ёнджыка да ӧдйӧджыка. Кутшӧм инын миян талунъя коми кывным та серти?

Тайӧ юалӧм вылас вочавидзнысӧ ӧтпырйӧ и зэв кокни, и вывті сьӧкыд. Кокни сы понда, мый торъякыв лыдсӧ век пасъялӧны кывкудъясӧ, медся ыджыд йӧрыша кывкудйыс петкӧдлӧ кыв лыдсӧ. Шуам, Д. А. Тимушевӧн, Н. А. Колеговаӧн гижӧм да 1960 воын йӧзӧдлӧм «Комиа-роч словарын» вайӧдӧма 25.000 гӧгӧр юркыв, а Е. А. Айбабинаӧн, Л. М. Безносиковаӧн да Р. И. Косныреваӧн дасьтӧм да 2000 воын петӧм «Коми-роч кывчукӧрӧ» пыртӧма нин 31.000 юркыв, на лыдын кыдзи ас коми кывъяс, сідзи и мукӧд кывйысь босьтӧмаяс. Тайӧ инмӧ гижӧд кывйӧ, сёрнисикасъясын торъякывйыс нӧшта на унджык, ӧд зырян-коми сёрниногын дас диалект да перым-комияслӧн кӧкъямыс. Та дорӧ содтӧд эм язьва-коми сёрниног да-й. Кама йывса сёрнисикас (ставыс 20 коми диалект).

Венгрияын, Будапешт карын, 1959 воӧ Давид Фокош-Фукс лэдзлӧма «Syrjanіsсhes Wӧrterbuсh» (Коми кывӧктӧд) небӧг, сэні 1.464 лист бокӧ «тӧрӧдӧма» 20 сюрс торъякыв. 1961 воӧ Сыктывкарын вӧлі лэдзӧма «Сравнительный словарь коми-зырянских диалектов» кывкуд (дасьтысьясыс Т. И. Жилина, М. А. Сахарова, В. А. Сорвачева), сэтчӧ пыртӧма 25.000 кыв. Коми наука шӧринса Кыв, литература да история институтын ӧнія выль ӧтувъя сёрнисикас кывчукӧр тэчысьяс серти налӧн чукӧрмӧма нин 90.000 торъякыв. А вот 1985 воын йӧзӧдӧм бӧръя «Коми орфографическӧй словарь» небӧгӧ чукӧртӧма 13.000-ӧс, абу зэв уна. Бӧръя уджыс ӧнія олӧмсьыс ёна нин кольӧма. Сідзкӧ, медунасӧ босьтӧма тӧд вылӧ, пасйӧма ӧнӧдз 31.000 кыв. Но тайӧ лыдпасыс век ичӧт да тырмытӧм, ӧд кывкудъясӧ став кывворыс тырвыйӧсӧ некор оз веськавлы. Сэк жӧ вочасӧн артмалӧны неологизмъяс (вылькывъяс), торйӧн нин ӧнія кадӧ. Та понда сетӧм юалӧм вылас вочавидзнысӧ ӧттшӧтш зэв сьӧкыд.

А мукӧд гижӧд кывйын торъякывйыс уна-ӧ? Кутшӧмын лексикаыс медозыр, кӧні йӧзӧдӧма медся ыджыд кывчукӧръяссӧ? Йӧзыс, на лыдын тшӧтш и филологъяс, та йылысь сёрнитігӧн висьталӧны, рочын пӧ кывйыс медуна. Збыльысьсӧ жӧ, вӧлӧмкӧ, рочыс кывворнас медозыр лыдӧ оз на-й пыр. Медся ыджыд кывчукӧрыс ӧкмӧма англия кывйын, Уэбстэрлӧн кывкудйӧ пыртӧма 600 сюрс гӧгӧр кыв. Сы бӧрын мунӧны немеч да француз кывъяс: сідз шусяна Ыджыд Дудэн нима 10 тома немеч кывчукӧрӧ сюйӧма миллион джынйысь неуна унджык торъякыв, сы мында тшӧтш кутӧ и Ыджыд Ларош нима 7 тома француз кывъя кывӧктӧд. Славянаяс пиысь медся ыджыд кывчукӧрӧн вермасны ошйысьны чехъяс, налӧн чукӧртӧма 250 сюрс кыв. Сэсся мунӧны ӧктӧм кыввор лыд сертиыс болгара — 170 сюрс, серб-хорват — 143 сюрс, украина — 137 сюрс, поляк да словак кыв — 125 сюрсӧн, роч — 120 сюрс, словенскӧй — 110 сюрс, белорус — 100 сюрс да с.в. Сӧвет Ӧтувлунын на чукӧртлӧм да йӧзӧдлӧм роч кывйысь 17 тома кывчукӧрӧ ӧктӧма вӧлӧм 120 сюрс 480 торъякыв. Сёрниыс мунӧ 17 тома академическӧй «Словарь современного русского литературного языка» нима ыджыд удж йылысь, кодӧс вӧлі йӧзӧдӧма 1948 воын. Туялысьяс жӧ лыддьӧны, мый ӧнія роч кывйын (Пушкинсянь миян кадӧдз) став гижӧдас да йӧз сёрниын, нимъяскӧд ӧтлаын, бергалӧ 200.000 кымын кыв. А кодсюрӧ шуӧ, мый ёна на унджык, миллионӧдз пӧ. Збыльысьсӧ татшӧм ыджыд кывчукӧрсӧ некӧн на абу лӧсьӧдӧма, та вӧсна таӧ эскынысӧ сьӧкыд. 17 тома индӧм кывчукӧр бӧрас роч кыввор водзӧ паськыда чукӧртан уджын некутшӧм гырысьджык уджбалаяс эз панлыны, а сідз шусяна реформаяс кадӧ став панлӧм нин уджыс роч кыв туялысьяслӧн Россияын «дудӧма». Та вӧсна ӧнія кадлы лӧсялана, выль да гырысь кывчукӧръясӧн рочьяс ошйысьны оз вермыны, кӧть миянлы школасянь и век вӧлі дольӧны, роч кывйыд пӧ озырсьыс-озыр, бурсьыс-бур. Эмӧсь, вӧлӧмкӧ, и озырджык кывъяс, на лыдын и миянлы ордвужа финн кыв.

Сюйлам нырнымӧс суоми кывкудъясӧ. Суомиын йӧзӧдӧм сэтчӧс кывйысь медыджыд «Nykysuomen sanakіrja» (Ӧнія суоми кывкуд) нима кывчукӧр йӧзӧдлӧмаӧсь уна петасӧн нелямын во чӧж, 1951 восянь 1991-ӧдз, сэтчӧ пыртӧма 200.000 торъякыв. Сы бӧрын 1980 вося «Uusі sanasto 80» (Выль кыввор 80) торъя кывкудйӧ пыртӧма квайт сюрс гӧгӧр кыв. Но ӧд быд кыв лунысь-лун сӧвмӧ-паськалӧ, сэні век артмалӧны-чужӧны вылькывъяс. Сідзкӧ, быд ловъя кывйын торъякыв лыдыс ёна унджык кывкудъясӧ пыртӧмаысь, ӧд оз ставыс веськав кывкудйӧ, торйӧн нин уна бергалӧ быдсяма нимыс — иннимыс, мортнимыс, сайӧда нимыс, нимпасыс (прӧзвищеыс) да с.в.

Сідзкӧ, чужан кывным абу гӧль, гижӧд кываным пасйӧма 31 сюрс торъякыв да 1.700 вылькыв, 2005 воын йӧзӧдлӧм «Выль кывворӧ» бӧръяяссӧ ӧктӧма. Медыджыд роч кывчукӧрас сюйӧма сӧмын нёль пӧв унджык торъякыв, кӧть роч вӧсна тӧждыс уна сё пӧв ыджыдджык да весиг ӧткодявнысӧ тані нинӧмла. Сӧмын тайӧ висьталӧ и мӧдтор йылысь — коми кывлӧн винёвлун да озырлун йылысь, ӧд мыйта аслыспӧлӧс стӧч да мича вылькыв бӧръя воясас артмис, и найӧ зэв дженьыда нимтӧны унатор, шуам, ордпу «генеалогическое древо», ӧтуввез «глобальная сеть, Интернет», канпас «государственный герб», висьткуд «сборник рассказов», ногапас «обстоятельство», юралысьпу «кандидат на пост главы». Рочӧн тайӧ дженьыд кывъяслысь вежӧртассӧ восьтӧм вылас колӧ пыртны кузь кывтэчасъяс. Комиын кокниа позьӧ артмӧдавны и нӧшта на вӧвлытӧм, свеж, выльруа аслыспӧлӧс кывъяс. Шуам кӧть, миян сёрниӧ вужъясьӧ нин энергия, энергичный, сумма, инструкция, кружок, увлечение, посмешище, призвание, стиль, искусство, анекдот да с.в. Весигтӧ поводдя кыв вежӧртасын вермас бергавны выль коми артмӧмтор. Тӧдмасьӧй наӧн да на отсӧгӧн артмӧдӧм кывтэчасъясӧн:

Вынви — энергия: ва вынви, электровынви, тӧв вынви, видзтыны вынви; вынвиа энергия, энергичнӧй, вынвиа морт;

Лыдтас — сумма: гӧгрӧс лыдтас, ӧтувъя лыдтас, ичӧт лыдтас;

Индас — инструкция: веськыд индас, чорыд индас;

Йӧзкытш — кружок: клубын уджалӧ некымын йӧзкытш;

Ловшойччӧг — хобби: увлечение, ловшойччӧгӧй чери кыйӧм, радейтана ловшойччӧг, томдырся ловшойччӧг;

Мутеш — посмешище, позорище: вӧвлытӧм мутеш;

Нимтуй — призвание: гижысьлӧн нимтуй, аддзыны ассьыныд нимтуй;

Сяммич — искусство: серпасасян сяммич (изобразительнӧй искусство), киносяммич (киноискусство), шылада сяммич (музкальнӧй искусство);

Сямтуй — стиль: гижысьлӧн серпасалысьлӧн торъялун, Виктор Напалковлӧн сямтуйыс век сӧвмӧ, быд енбиа мортлӧн аслас сямтуй;

Тешкыв — анекдот: Чапай йылысь тешкыв, висьтавлыны тешкывъяс;

Ывлару — поводдя: вежласяна ывлару, аски кежлӧ ывлару тӧдмавны.

Став вайӧдӧм вылькывйыс артмӧма коми йӧзлы тӧдса кывъюкӧнъясысь да та вӧсна торъякывъяслӧн пытшкӧсса вежӧртасыс гӧгӧрвоана да пырыс тыдалана. Позьӧ наӧн вӧдитчыны миянлы бура тӧдса кыввор дорӧ синонимъяс пыдди. А мыйла и оз? Дерт, позьӧ. Кывным таысь сӧмын озырмӧ, лоӧ уна пӧлӧсджык. Позьӧ кокниа лӧсьӧдавны дзик стӧч вежӧртасаӧс выльясӧс, со кӧть:

Биава — водка: «Зарни ёль» биава;

Гарттув — шуруп, саморез: йитны панерасӧ гарттувйӧн, посни гарттув;

Гыжкес — щипчики, гыж шыран-чеплялан: аньяслы ичӧт гыжкес;

Енвый — миро (Библияын паныдасьлан кыв): мавтны дойяс енвыйӧн;

Изва — минеральнӧй ва, «Давпон» изва, вӧрк бурдӧдан изва;

Пиньзу — пинь щӧтка, ньӧбны выль пиньзу, пинь весавны пиньзу;

Пыстор — скрепка, ыджыд пыстор, пыстор куд;

Сорнур — салат, град выв пуктасысь сорнур, яя сорнур;

Тусьва — сок, турипув тусьва, яблӧк тусьва, тусьва пычкыны;

Юмва — сироп, пуны юмва, содтыны сёянӧ юмва;

Юмнянь — преник, туласа юмнянь, нямлявны-сёйны юмняньяс.

Кыдзи петкӧдлӧ ставыс тайӧ, ас кывным сетӧ позянлун зэв унатор юӧртны дзик комиӧн, миян пельлы велалӧм шыясӧн да зэв гӧгӧрвоана. Татшӧм ногӧн кывворыс вермас ӧдйӧ да тыдавмӧн содны-паськавны. А сідзкӧ, водзӧ озырмӧдны чужан кывнымӧс. Ас кывйыд тай сьӧлӧмтӧ шонтӧ.