ИЛЛЯ ВАСЬЛӦН НЫРВИЗЬӦД

Кольӧм нэмся коми кыв туялӧмын, литератураын да дзоньнас культураын зэв тӧдчана пайыс Илля Васьлӧн. Сыкӧд орччӧн позьӧ сувтӧдны Палалей Калеӧс, Питирим Сорокинӧс, А. С. Сидоровӧс, Тима Веньӧс, Нёбдінса Витторӧс. Сӧмын Илля Вась зэв аслыспӧлӧс вӧлӧма: тӧдлӧма уна кыв, велӧдчӧма Европаын, тӧдмасьлӧма меднималана лингвистъяскӧд, ачыс котыртӧма вӧвлӧм Сӧветскӧй Союзын финно-угристика. Ӧти кывйӧн кӧ, паськыд видзӧдласа, унатор пыдісянь гӧгӧрвоысь морт. Тайӧ бура тӧдчӧ и Илля Васьлӧн выль кыввор йылысь мӧвпъясысь.

В. И. Лыткин вӧлі эз сӧмын гижӧд кыв туялысь, сійӧ ачыс медводдзаяс лыдын лӧсьӧдлӧма сійӧс. Тӧдчӧдны колӧ со мый: велӧдысьясӧс дасьтан Тотьмаса семинарияын велӧдчигас нин 1912-1916-ӧд воясӧ сійӧ зіля гижӧ кывбуръяс. Сэсся став 20-ӧд вояс чӧж пессьӧ-вийсьӧ выль, сӧвмӧм да озыр гижӧд кыв лӧсьӧдӧм могысь. Та йылысь ачыс гижӧ сэкся вель уна статьяын, торйӧн кӧ, «Мый медся дона да муса» небӧгын, коді петіс Сыктывкарын 1994 воӧ. Выль кыввор йылысь гырысь уджъяс Илля Васьлӧн абуӧсь, эм ӧти неыджыд статья да некымынысь та йылысь гарыштлӧ кыв сӧвмӧм йылысь аслас мукӧд гижӧдын. Шуам кӧть, коми кывйын пуризм да неологизмъяс артманног йылысь Илля Вась тырвыйӧджык гижӧма «Коми литературнӧй кыв сӧветскӧй воясӧ» статьяын («Войвыв кодзув», 1963, 9-ӧд номер). В. И. Лыткин важӧнсянь нин вӧлӧма 20-ӧд воясын кыпавлӧм «ва коми кыв вӧсна» зільӧмлы паныд да критикуйтлӧма А. А. Чеусовӧс (Гӧрд Ӧльӧшӧс), Ёгуш дор сулалысь-олысьӧс. Лыткин гижӧ: «Ва коми кыв» йылысь пуристическӧй «теорияыс» кыв шутӧг реакционнӧй» (63 л.б.). Сійӧ бура гӧгӧрвоӧма — дзикӧдз мынтӧдчыны воӧм кывъясысь он вермы дай тайӧс вӧчны оз и ков, ӧд босьтӧм кыввортӧм кывйыс абу на вӧвлӧма. Такӧд ӧттшӧтш Илля Вась нимӧдӧ да ошкӧ гижӧд кывйын артмалӧм вылькывъясӧ да дженьыда серпасалӧ налысь артманногсӧ, торйӧдӧ вит сикасӧс: а) кывъяс ӧтлаӧдӧм (сёрникузя), б) суффиксъяс отсӧгӧн артмӧм (ломтас), в) кыввуж абстрагируйтӧм (ӧд), г) роч кывъяс калькируйтӧм (сикт-сӧвет), д) периферийнӧй кывъяс активизируйтӧм (саридз, сынӧд). Татшӧм артманногсӧ Илля Вась вайӧдӧ и Сыктывкарса госуниверситетысь студентъяслы гижӧм «Коми кывлӧн историческӧй лексикология» велӧдчан небӧгын.

Илля Вась Комиын неологизмъяс артмӧм йылысь 1958 воын йӧзӧдлӧма ӧти неыджыд гижӧд, нимыс сылӧн «Кыдзи артмӧны выль кывъяс», петӧма «Войвыв кодзувлӧн» 1958 вося сизимӧд номерын. Видлалӧма сер да пас юкӧнъясӧн артмӧм кывъяс (лысер, олӧмсер, лыдпас, шыпас, эскӧданпас да с.в.). Тӧдчана статья гижан кадыс — Хрущев дырся «ульдылӧм» кадколаст. Буретш сэки, 50-ӧд вояс помын, заводитчӧ гижӧд кывлӧн озырмыны-паськавны босьтчӧмыс, вывті рочмӧмысь мынтӧдчӧмыс.

Буретш сійӧ жӧ вонас профессор Илля Вась Мӧскуасянь Геннадий Фёдоровлы аслас гижӧдын вӧзйылӧма «Войвыв кодзув» журналын восьтыны юкӧн, кытчӧ позис эськӧ пасъявны выльӧн чужӧм коми кывъяс да кывтэчасъяс. Тайӧс пасйӧ Г. И. Торлопов 1995 вося «Войвыв кодзув» журналын (9-ӧд номер, 25 л.б.). Тайӧ мӧвпыс зэв тӧдчана, ӧд сійӧ кадас нин Илля Вась гӧгӧрволӧма неологизмъяс пасъялӧмыслысь и лингвистикалы, и кыв практикалы ыджыд коланлунсӧ. Татшӧм видзӧдласнас Илля Вась вӧлӧма сэкся кыв туялӧмын водзын мунысь мортӧн, ӧд буретш 50-ӧд воясын мусярын и сӧвмӧма-паськалӧма неология кыдзи выль кыв туялан дисциплина.

Мый туялӧ неологияыс? Лексикологияӧ пыран тайӧ туялан сикасыс чукӧртӧ да видлалӧ вылькывъяс либӧ неологизмъяс. Тайӧ велӧдӧмыс подуласьӧ неологизмъяслӧн кывчукӧръяс да найӧс туялан нырвизьяс да уджъяс вылӧ. Коми кывйын ӧні неологияыс сӧмын на сувтӧ кок вылас, ӧд выль кывъяс йылысь шымыртана-серпасалана кывкудъяс петісны печатьысь эз на важӧн: 2 юкӧна «Выль коми кыввор» (1997–1999) да 2005 воӧ вӧлі йӧзӧдӧма «Выль кыввор» небӧг (чукӧртысьясыс Л. М. Безносикова да Е. А. Цыпанов). Бӧръя йывсьыс кольӧм во кыптылісны вензяна сёрнияс, кодсюрӧ весиг омӧльтана ногӧн шуасьлісны. Но такӧд тшӧтш сэтчӧ чукӧртӧм уна кыв пондіс ёна тшӧкыдджыка бергавны газет-журналын, радиоын, телевидениеын да весигтӧ коми йӧз сёрниын. Сідзкӧ, уналы тайӧ уджыс вӧлӧм колана да виччысяна.

А кор медводдза татшӧм кывкудъясыс петавлӧмаӧсь да кӧні? Вӧлӧмкӧ, медводдзаяссӧ дасьтӧмаӧсь вель важӧн нин: Россияын XVІІІ-ӧд нэмын вӧлӧм ки помысь гижӧмаӧсь «Лексикон вокабулам новым по алфавиту», сэтчӧ пыртӧмаӧсь мукӧд кывъясысь Петр Первый кадӧ пыртӧмаӧсь 503 торъякыв. Буретш сійӧ кадас и сӧвмӧма Россияас збыль армия, флот, наука, индустрия, театр, балет, караб вӧчӧм да с.в., ӧттшӧтш ылькнитӧмаӧсь рочӧ и вылькывъяс. Сэсся XX-ӧд нэмын нин Италияын 1935 воӧ, Нью-Йоркын 1953 воӧ, Токиоын 1955 воӧ да с.в. йӧзӧдӧмаӧсь италия, англия да япон кывъясӧ пырӧм неологизмъяслысь вель ыджыд кывчукӧръяс, ӧд кольӧм нэм шӧрсянь мусяр пасьтала пондісны вынсявны-паськавны выль технологияяс. Татшӧм кывкудъясыс заводитісны петавны и мукӧд кыв (франсуз, немеч, румын, суоми) подув вылын.

Роч кыв туялӧмын татшӧм уджсӧ панӧмаӧсь мукӧд канмуясын серти сёрӧнджык. 1965 восянь Роч кыв институтын кывкуд лӧсьӧдан секторын пондӧмаӧсь чукӧртны вылькывъяслысь картотека, ӧд буретш сэки рочӧ (да и мукӧд кывйӧ, комиӧ тшӧтш) ыджыд ӧдӧн пондӧмаӧсь пырны неологизмъяс мудорсайса кывъясысь, артмӧма и уна выль роч кыв, сэтшӧмъяс, кыдзи биосинтез, космонавт, ракета-носитель, кемпинг, КВН, неоколониализм, телеспектакль, стюардесса да уна мукӧд. Став индӧм кывйыс веськаліс 60-ӧд воясӧ и миян коми кывйӧ. Роч лексикографияын вылькывъяслӧн медводдза кывчукӧрыс петӧма 1971 воын, нимыс сылӧн «Новые слова и значения. Словарь-справочник по материалам прессы и литературы 60-х годов (Под ред. Н. З. Котеловой и Ю. С. Сорокина)». Татшӧм уджыс зэв колана, ӧд роч кывйӧ сэки пырӧ вӧлі выль кывворыс сюрсъясӧн, колӧ вӧлі найӧс чукӧртны, гӧгӧрвоӧдны, тӧдмӧдны наӧн йӧзсӧ.

Коми кыв 60–70-ӧд воясӧ тшӧтш вӧлі сӧвмӧ-паськалӧ, кӧть и рочысь ёна ньӧжмыдджыка. Сэки коми гижӧд кывйӧ вӧлі пырӧ уна босьтӧм кыв (лавсан, ЭВМ, луноход, газопровод да мукӧд), серпаса гижӧдъясӧ пондіс пырны уна торъякыв ас коми сёрнисикасъясысь да 20-ӧд воясся небӧг-газетъясысь, шуам, ӧксы, саридз, сынӧд, сёрникузя, лыдпас, ломтас-мавтас, индӧд да уна мукӧд. Илля Вась аслас гижӧдъясас век зільӧма гижны комиӧнджык сэкся мукӧд гижысь-журналист дорысь.

Сӧмын сійӧ кадӧ дай сёрӧнджык татшӧм уджсӧ некод эз босьтчыв вӧчнысӧ, туялысьыс вӧлі этша, неологизмъяс йылысь уна эз сёрнитлывны, найӧс эз нимӧдлыны ни туявлыны. Сӧмын 30 во мысти, 90-ӧд воясӧ ӧдйӧ вежсьысь олӧмыс быть тшӧктіс чукӧртны да дасьтыны татшӧм кывкудъяссӧ, ӧд буретш ХХ-ӧд нэм помӧ коми кывворыс пондіс ёна паськавны-сӧвмыны, вылькывйыс артмаліс нин сёясӧн.

Коми неология аслыспӧлӧс: выль кывворыс пондіс ёнджыкасӧ паськавны-артмыны чужан кыв подув вылын, сыӧн пондісны вӧдитчыны важӧнджык нин пыралӧм кывъяс пыдди, оланподув конституция пыдди, кывпель слог пыдди, кывкуд словарь пыдди да с. в. А тшӧкыдджыкасӧ выль коми кывъяс бергалӧны воӧм кывъяслы синоним туйын.

Медводдза татшӧм торъя уджъясыс петавлісны неыджыд юӧр гижӧдъясӧн. Войтырсикас министерство бердын уджалысь коми кыв комиссия дасьтіс-йӧзӧдіс нёль небӧгтор, кывъяссӧ йӧзӧдлісны «Войвыв кодзув» журналын да «Коми му» газетын. 1997 воӧ лэдзисны «Выль коми кыввор» небӧглысь ӧти петас, сэтчӧ вӧлі ӧтувтӧма 861 кыв да кывтэчас, шуам, оланпас, кывбуралысь, сераку, чужанвуж да с.в. Тайӧ кывкудйыс сэтшӧм ӧдйӧ разаліс, мый ковмис 1998 воын сійӧс вежлавтӧг лэдзны выль пӧв. Шензьӧданатор лои: кольӧм нэм помын коми вежӧра йӧз сэтшӧм уна вылькыв вӧзйылӧмаӧсь, мый материалыс сетіс позянлун 1999 воын нин туялысьяслы дасьтыны да йӧзӧдны «Выль коми кывворлысь» мӧд юкӧн, сэтчӧ лои пыртӧма 770 юркыв. 2005 вося «Выль кыввор» кывкудйӧ пыртӧма 1700 гӧгӧр юркыв нин, кыв кузя став коланасӧ позьӧ судзӧдны Ӧтуввезйысь. Тадзи лои пуктӧма коми неологиялы подувсӧ. Кывкудъяснас вӧдитчӧны ӧд оз сӧмын гижысь йӧз да велӧдысьяс, тшӧтш и студентъяс, аспирантъяс да туялысьяс. 2005 вося ӧшым тӧлысьӧ Коми пединститутын велӧдысь Т. А. Гудырева дорйӧма коми неология кузя медводдза кандидат диссертация. Тадзи бӧръя кадӧ чужис коми кыв туялӧмын выль сикас наука — неология. Чайта, татшӧм вежсьӧмъясыс мунӧны Илля Васьӧн подулалӧм туялан нырвизьӧд.