ГАШКӦ, ВЕЛӦДЧЫШТАМ МОРДВАЛЫСЬ?
Во кызь сайын, «кӧдзыд тыш» кадӧ на, пель сьӧдмытӧдз вӧлі дольӧны: Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъясын пӧ (США-ын) ставыс гудыр-гадыр.
Ӧні тадзи жӧ позьӧ шуны Россия йылысь, сэтшӧма олӧмыс дзугсис-вежсис да. Миян муын гартчӧ бурыс и лёкыс, тшӧтш и йӧзлӧн олан тшупӧдыс уналаын зэв нин торъялӧ.
Кӧніджык нӧ финн-йӧгра дінмуясын (регионъясын) олӧны судзсянаджыка? Ӧні тӧдса нин унатор да миян республиканым оз нин тыдав кыдзи водзын мунысь да сӧвмӧм озыр му. Бур оласнога республикаысь йӧзыс эськӧ эз пышйыны коді кытчӧ, тшӧтш и комияс. Дерт жӧ, Ханты-Манси автономия кытшын олӧны медся бура да пӧтӧса, биаруысь да мусирысь йӧзыслы зэв унатор чуктӧ, бур веськӧдлысь-юралысь улӧ веськалӧмаӧсь тшӧтш да. Этша на тӧдӧны Комиын и мӧд сӧвмысь финн-угор республика — Мордовия йылысь.
Мордовия — миянлы ордвужа кык войтырсикаслӧн (эрзялӧн да мокшалӧн) республика, пукалӧ сійӧ Волгаӧ усьысь юяс пӧлӧн вӧр да степь вочаасянінын, Москвасянь налӧн Саранск юркарӧдз 642 километр и эм. Ӧти войӧн поездыд тӧвзьӧдӧ Мордовияӧдз. Олӧ республикаас 888.800 морт, на пиысь мордваыс, вужвойтырыс, 32 прӧчент, рочыс 60,8 прӧчент, татара 7 прӧчент да мукӧд. Сэні 7 кар, медыджыдыс — 305 сюрс олыся Саранск, буретш сэтчӧ кызвыннас вужъясьӧма индустрия — быдсяма заводъяс (кӧдзӧдан шкап вӧчан, радиоприбор, электролампочка вӧчанінъяс). Некутшӧм мупытшса озырлун сэні абу, вӧрыс став мутассьыс босьтӧ 27 прӧчент. Сэтчӧс йӧз вермӧны ошйысьны сӧмын сотчан сланечӧн, сёйӧн, лыаӧн, трундаӧн да мыйтакӧ фосфоритъясӧн. Республикаыс выналӧ медсясӧ видз-му овмӧсӧн, мордваыс олӧ сиктъясынджык, коми йӧз моз жӧ.
Кыдзи ӧні сӧвмӧ Мордовия? Позьӧ шуны, дзоньнас сэтчӧс экономикаыс вежсьӧ-бурмӧ Россия пасьталаысь кык да джын пӧв ӧдйӧджык, сьӧмсӧ ӧтувъя индустрияӧ пуктӧны зэв уна, тайӧ пӧ артмӧ ыджыд кокньӧдъяс вӧсна. Бӧръя нёль вонас йӧзыслӧн шӧркодь удждоныс содӧма кык пӧв. Дерт, сэні войвывса содтӧдъяс абуӧсь. Но Мордовия абу сідз шусяна «вир сетысь» (донор), и сійӧ кужӧмӧн пычкӧ РФ-ысь сьӧм дай ачыс унатор нажӧвитӧ, бергӧдӧ вотъяс пыр содтӧд сьӧм. Йӧзыслӧн медпӧрысь олан арлыдыс 67,4 арӧс, тайӧ Россияса шӧркодь лыдпасысь ыджыдджык.
Торйӧн нин бура пӧ сӧвмӧ сэтчӧс сикт, матӧ быдлаӧ нюжӧдӧмаӧсь чорыд веркӧса туйяс, весиг посни грездъясӧ воӧ труба пыр биару. Та серти Мордовия мунӧ орчча дінмуяс пӧвстас медводзын, таво-мӧд во биаруӧн могмӧдӧмсӧ кӧсйӧны помавны нин. Сиктса сэтчӧс йӧзыс зэв радӧсь, ӧд кельыдлӧз ломтасыс зэв донтӧм, воӧ трубаясӧд дугдывтӧг. Йӧзыс сувтӧдалӧны батареяяса шонтанін-пачьяс оз сӧмын пусьыны-пӧжасьны, ломтӧны биаруӧн тшӧтш пывсян-гид. Керкаясыс абу нин кольмӧданаӧсь, са ни тшын абу, та вӧсна бишог лыдыс тӧдчымӧн чинӧма. Биару вылӧ, дерт, вуджӧдӧны и лавка да школа, пошта да клуб.
Сотчысь биаруыс сэні абу, воӧ Сибырысь, Комиысь, мукӧдлаысь.
Мордва вӧдитчӧ Россиялӧн ӧтувъя озырлунӧн.
Торйӧн бура донъялӧны эрзя да мокша йӧз ассьыныс президентсӧ, Николай Иванович Меркушкинӧс, коді пӧ ёна дорйӧ да сӧвмӧдӧ видз-му овмӧс.
Ачыс Н. И. Меркушкиныс сэтчӧс морт, войтырсикас сертиыс мокша, чужлӧма-быдмӧма ичӧт сиктын, вӧвлӧм партия секретарсянь кыптӧма президентӧдз. Эз прӧста сідз уна во нин веськӧдлы сійӧ республиканас, висьтавлӧны, тӧдӧ пӧ Мордовияса сиктъясын олысь став ударниксӧ (ӧнія ногӧн фермерсӧ) ним-вичнас, унджык ветлӧмыс пӧ сылӧн — грездъясӧ. Россияса регионъяс пиын медводдзаяс лыдын Мордовияын вынсьӧдӧма сикт сӧвмӧдан торъя каналан уджтас.
Москва дорӧ матыслун вӧсна видз-му овмӧсын вӧчӧмторйыс бура инасьӧ, йӧзыс видзӧны уна скӧт.
2003 воын сиктса олӧм кыпӧдӧмысь Н. И. Меркушкинлы сетлӧмаӧсь Пётр Столыпин нима ставроссияса премия. Сылы да Егор Строевлы, коді тай Орёл губернияысь.
Мордовияын став сиктас пӧ эм торъя асвеськӧдлӧм, бӧрйӧмаӧсь старӧстаясӧс, сьӧмӧн вӧдитчысьясӧс. Татшӧм меставывса асвеськӧдлӧмыс бура сӧвмӧма, асьныс сьӧмсӧ нажӧвитӧны да. Шуам, йӧв да яй сдайтӧмысь кутшӧмкӧ пай кольӧ сиктса кудйӧ, вузалӧны кӧ Саранскын вӧчӧм биава (водка), быд сулеяысь мыйтакӧ сьӧм позьӧ бергӧдны сикт сӧвмӧдӧм вылӧ да с. в.
Республикаса оланпасъяс ышӧдӧны сиктса войтырӧс унджык уджавны, паськӧдны овмӧсъяс, муяс.
Тыдалӧ вежсьӧмыс и культураын. Сэтчӧс газет-журналъясын коми серти гонорарыс некымын пӧв ыджыдджык, канму сьӧм вылӧ бӧръя воясас выльмӧдӧма-дзоньталӧма театръяс, музейяс, кыпӧдӧма вель уна спорткомплекс, бурдӧдчанін-велӧдчанін. Торйӧн тӧждысьӧны сиктса культура вӧсна: став школасьыс 80 прӧчентсӧ йитлӧма ӧтуввез дорӧ, сиктса районъяс лыдпаса телефон йитӧдӧн могмӧдӧм серти Мордовияыд Россия пасьта нёльӧд места босьтӧ. Сэтчӧс президентыс, кыдз пасйи нин, ачыс Мордовияса, та вӧсна уна министрӧс да веськӧдлысьӧс индӧма ас войтыр пӧвстысь, мокша йӧзӧс, абу тай коралӧма бокысь — Питерысь да Москваысь. Тыр ӧдӧн сэні пондӧмаӧсь ловзьӧдны национальнӧй школа, вуджӧдӧмаӧсь эрзя да мокша кывъяс вылӧ 1–3 классъясса ӧтувъя федеральнӧй велӧдчан небӧгъяс, пыртӧны нин найӧс сиктса школаясӧ.
* * *
Дерт, сэні эмӧсь и тырмытӧмторъяс. Но гӧгӧрвоана ӧтитор — Мордовияын велалӧмаӧсь овны да сӧвмыны ӧнія рынокдырся кадӧ нин.
Коми Республикаын олӧмкӧд ӧткодялӧмысь миянлы нимкодьыс оз ло. Миян юралысьяс тшӧкыда ветлӧны суйӧр сайӧ сэтчӧс «опытӧн» да тшӧтш и экзотикаӧн тӧдмасьӧм ради. А гашкӧ, воис кад ветлыны велӧдчыны Россияӧ, мукӧд республика-обласьтӧ, медвойдӧр Мордовияӧ?
