«ВИСЬТАВ ЧОЛӦМ ИЛЛЯ ВАСЬЛЫ...»
2020 вося ӧшым 27 лунӧ тыри Илля Васьлӧн чужӧмсянь 125 во. Кадыс ылыстӧ миянсянь ыджыд вежӧра коми мортлысь олан лунъяссӧ, но ачыс сійӧ, авъя, кыпыд сьӧлӧма профессор, челядьлы кывбуръяс да гажа висьтъяс тэчысь, коми кыв пыдісянь туялысь, пыр миян син водзын небыд нюмнас да мелі видзӧдласнас.
Кузь олан туй вуджис Василий Ильич Лыткин, коді йӧзкӧд тӧдмасигӧн пӧль-пӧчыс моз шуліс асьсӧ Илля Васьӧн, и ставӧн тӧдісны сійӧс тайӧ нимнас.
Йӧз дінӧ вежавидзана да восьса сьӧлӧма вӧлі сійӧ нэм чӧжыс, кӧть юр выв тырыс вичмылӧма нималана коми мортыдлы шогыс да сьӧкыдлуныс.
1933 воӧ сійӧс, Коми пединститутын студентъясӧс велӧдысьӧс, арестуйтлӧмаӧсь да йӧртлӧмаӧсь сутшкасьысь сутуга сайӧ, Рытыввывса муясын — Финляндияын, Эстонияын да Венгрияын велӧдчигас пӧ лоӧма «ас му вузалысьӧн» да. Вит во чӧж пукӧдӧмаӧсь чужан Коми мусяньыс ылын — Хабаровскын, Дальлагса тюрмаын. Мыжтӧг пукалігкостіыс мортыдлӧн семьяыс киссьӧма — Анна Афанасьевна гӧтырыс ичӧтик Ия нылыскӧд гозйӧдчӧма мӧд морткӧд.
1938 воӧ Дальлагса тюрмасьыд Илля Васьтӧ эськӧ лэдзӧмаӧсь, но гортас мунны оз вӧлӧм позь. Ни Сыктывкарӧ, ни Мӧскуаӧ, ни Ленинградӧ абу вермӧма овмӧдчынысӧ. И локтӧма Оренбург карӧ (сэкъя Чкаловӧ) да пырӧма уджавны пединститутӧ, велӧдны студентъясӧс роч кывйӧ. Сэні ӧтлаасьӧма анькӧд, коді велӧдчан жыръяссӧ идравлӧма. Налӧн чужӧма Евгений пи. И кор позьӧ нин вӧлӧм Илля Васьлы овмӧдчыны Мӧскуа дорӧ матӧджык, сійӧ вуджӧма Рязаньӧ велӧдны сэтчӧс пединститутса студентъясӧс. Но гӧтырыс абу ыштӧма муннысӧ профессорыдкӧд ичӧт грамотааддзаыс, кольччӧма пиыскӧд Чкалов карас. Илля Вась абу эновтӧма писӧ, отсалӧма сійӧс быдтыны да велӧдны Киевса мединститутын. Ӧні Евгений Васильевич Лыткин уджалӧ Киевын, сійӧ медицина наукаса кандидат.
Рязаньын Илля Вась дорйӧма Перымса Степан кадся коми гижӧда памятникъяс кузя диссертация, а сэсся вуджӧма СССР-са наукаяс академиялӧн Мӧскуаса кыв туялан институтӧ, финн-угор кывъяс юкӧдӧ. Сэні уджалігас сійӧ кутӧма нимавны финн-угор кывъяс туялӧмсӧ бура котыртӧмӧн.
Илля Вась некор эз норасьлы сьӧкыда олӧм вылас. Сӧвет кадӧ кызвын уджалысьыслы оланіныс вичмыліс дон мынтытӧг. Канму сетліс уджалысь йӧзлы юр сюянінсӧ, кор воліс уджалысь морт семьялӧн патера босьтан чередыс. Но Мӧскуаӧ воӧм бӧрас Илля Васьлы карса юр сюянінсӧ ковмӧма дона донысь ньӧбны, кооперативӧ пырӧмӧн.
Ёрта сёрниясын профессорыд вӧлі индас аслас пельпомӧ да шуас:
— Ме та отсӧгӧн лэпті юр сюянінӧс. Ӧнӧдз на мынтыся сыысь!
Сьӧкыдлунъяс эз пӧдтыны авъя коми мортлысь кыпыдлунсӧ. Сійӧ ёна нимкодясьліс, кор Мӧскуаса патераас нималана гижыськӧд аддзысьлыны волісны Комиысь войтыр. Илля Вась накӧд тшӧтш шмонитлывліс и ас вылас.
Кор Илля Вась тыртіс 80 арӧс, сійӧс ыдждӧдлісны Сыктывкарын, Коми наука шӧринын.
Ёрта сёрниын сійӧ висьталіс, суйӧр сайысь пӧ волӧма юалӧм Мӧскуаӧ уджалан институтас, кор пӧ кувлӧма кыв туялысь профессор В. И. Лыткин, некутшӧм небӧгысь пӧ эг аддзӧй сылысь кулан восӧ.
Рӧдвуж кывъяс пиысь комилы медся матыныс удмурт. Аслас коймӧд гӧтыркӧд — Тамара Ивановна Тепляшинакӧд — Илля Вась тшӧкыда ветлӧма удмурт сиктъясӧ гижавны сэтчӧс сёрнисикасъяссӧ. И быд сиктын коми профессор сёрнитӧма удмурт кывйӧн. А кор висьтасьлӧма сиктсаясыдлы, мый сійӧ коми, удмуртъясыд абу эскылӧмаӧсь: тэ пӧ ылӧдлан миянӧс, некутшӧм тэ абу коми, татшӧм бура сёрнитан миян ног да.
Шмонитӧмӧн Илля Вась вӧлі шулывлӧ:
— Коми кыв удмурт серти озырджык.
— Мыйла нӧ?
— Удмурт ног номырыд сійӧ нинӧм абу. А коминад — ловъятор, рочӧн кӧ,
Удмурт номыр кывйыс артмӧма кык юкӧнысь, воддза юкӧныс — соссян вежӧртаса — но, кодлы комиын лӧсялӧ не кывтор. Ӧткодялӧй:
удмурт коми
нокин некод
мыр юкӧныслы комиын весьтас сулалӧ ным, коді паныдасьлӧ ныма сылы (сылы сідзи и колӧ), нымсыны (Эжва горулын), неуна петкӧдчыны мыйлыкӧ кывтэчасын. Коми нинӧм кывлӧн вежӧртасыс удмурт номырлӧн кодь жӧ: весиг этшаыс абу.
Илля Вась ас йывсьыс гижліс шмоньсора кывбур «Гӧтрась, пиӧ, Илля Вась, Гӧтырпуыд тэныд дась». Тайӧ кывбурсӧ вуджӧдӧмаӧсь финнъяс, эстъяс, венгръяс асланыс кывйӧ.
Шмонитӧмӧн Илля Вась казьтывліс:
— Венгръясыд эськӧ вуджӧдӧмаӧсь ас кыв выланыс менсьым кывбурӧс (аттьӧ налы таысь), сӧмын тай налӧн артмӧма ичӧтик шыбӧль: гӧтралӧны батьӧс, а оз менӧ:
Гӧтрась, Илля, мусаӧй,
Бӧрйим нылӧс, мичаӧс.
Мортыд тӧдліс комилы рӧдвуж кывъяс, сёрнитіс да гижис финн, эст, венгр ног. Рӧдвуж муясын войтыр радейтісны сійӧс.
1973 воын мойвиліс меным велӧдчыны Венгрияын гожся университетын. Велӧдчӧм помасьӧм бӧрас ме матыстчи университетса ректор, академик Кальман Бела дорӧ да юалі сылысь:
— Кодлы Комиын ме висьтала Тіянсянь чолӧм?
Паськыда нюмъёвтӧмӧн нималана академик шуис:
— Висьтав чолӧм Илля Васьлы. Ми сійӧс тані ёна радейтам.
Суйӧр сайын Илля Васьӧс ёна пыдди пуктӧны. И тайӧ пыдди пуктӧмсӧ ми, коми войтыр, пыр кылам асланым сьӧлӧмӧн, кор накӧд сёрниыс пансьӧ коми кыв да коми йӧз йылысь.
И быд во Илля Васьлӧн чужан лунӧ ми аттьӧалана кывъяс шуам авъя коми гижысьлы да кывбуралысьлы миянлысь войтырнымӧс Му пасьталаын нимӧдӧмысь.
