СУОМИ МУЫН КОМИ ГИЖЫСЬЯСКӦД

Кадыс лэбӧмӧн лэбӧ. Тайӧс тшӧкыда казялан мый йылысь кӧ казьтылігӧн. Со, шуам, коми гижысьяскӧд комын кымын восайса ветлӧм-мунӧмыс юрын век кутчысьӧ. А накӧд ме ветлі мудор сайӧ кыкысь, ӧтчыдсӧ 1991 воын Суоми муӧ, мӧдысьсӧ 1993 воӧ Венгрияӧ. Бӧръя ветлӧм йывсьыс весигтӧ гижлі кузькодь серпаскыв, кодӧс республикаса коми газет-журналын эз и йӧзӧдлыны, кӧть асьныс редакциясаыс лыддигас бурпӧт гигзьыштӧмаӧсь. Сэки тайӧ гижӧдыс петавліс сӧмын Удора районса газетын. Ковмис сэсся аслам «Гажа-курыд серамӧн» нима небӧгын йӧзӧдны.

А вот 1991 вося ветлӧм йылысь ме нинӧм на эг гижлы. Окота лои тшӧтш пасйыштны мыйсюрӧ.

«Чужан кыв — менам чужанін»

1991 вося моз тӧлысь 10–14-ӧд лунъясӧ Хельсинки бердын Эспоо карын вӧлі котыртӧма фин-угор гижысьяслысь войтыркостса мӧдӧд конференция, кодӧс сэсся пондісны шуны гораджыка — конгресс пӧ. Водзмӧстчысьнас вӧлі М. А. Кастрен нима котыр, чукӧртчӧмыслӧн вӧлі аслыспӧлӧс ышӧданкыв: «Чужан кыв — менам чужанін». Веськӧдліс тайӧ котырнас Суомиын челядьлы зэв нималана гижысь Лена Лаулаяйнэн (абу нин ловъя), отсасисны сылы мари кывбуралысь да вуджӧдчысь Валерий Аликов (кувсьыліс жӧ нин неважӧн) да Коми муын бура тӧдса Паула Кокконэн.

Сыктывкарысь Суомиӧ корлісны вель унаӧс, ӧкмыс мортӧс: ветлісны меысь кындзи Геннадий Юшков, Владимир Тимин, Егор Рочев, Вера Латышева, Валентина Иванова, Алексей Попов (бӧръя кыкыс кыдзи том гижысьяс), Надежда Боброва (сэки Вылыс Сӧветса депутат), да йӧзӧс велӧдӧм кузя министр Александр Гумен.

Гоз-мӧд кыв сэкся кад йывсьыс. Гыаліс перестройка, ставнас Сӧветскӧй Союзыс кыккокйыв чеччис, сынӧдас гӧвкъяліс гырысь вежсьӧмъяс ваян тӧвру. Воссис кӧрт вештӧд, рытыввывса муясын выналіс миян канму дорӧ ыджыд интерес, весигтӧ ошкӧм да нимкодясьӧм, а Суомиын зілисны отсавны фин-угор войтыръяслы сувтны ас кок йылӧ, водзӧ сӧвмӧдны ас кывъя культура, медводз литература.

Та могысь и котыртӧма вӧлі тайӧ ӧксьӧмсӧ, видзӧма Финляндиялӧн кудйысь уна сьӧм. Сэкся бур, шоныд видзӧдласыс миян вылӧ сэсся вочасӧн ваймис, а ӧні Россия лои ставнас Рытыввылыслы вӧрӧг сяма, эбола вуджан висьӧм кодь.

Но ог кут тані ставсӧ висьтавлыны, казьтышта сӧмын ӧткымын тешкодьтор, натӧг ӧд гижысьяслӧн олӧмын некыдз.

«Тэрве!» да «Киитос!»

Петім ми туйӧ поездӧн. Егор Рочев (миян кык аньыс мыйлакӧ нимтылісны сійӧс Егорушкаӧн) нюжмасьтӧг пондіс велӧдны суоми кыв. Час кык гораа шуаліс чолӧмалан да янсӧдчан кывъяс да лыдакывъяс, ми сэсся ставным тӧдмалім, мый видзаасигӧн колӧ шуны «Тэрве!», а аттьӧалігӧн «Киитос!»

Егорушка дзик пыр пондіс элясьны, мыйла пӧ финъяс думыштӧмаӧсь кузь гласнӧйяс да согласнӧйяс? Кодлы пӧ тайӧ колӧ? Лӧньӧдім сэсся, миянлы медся коланторсӧ, мися, кутасны вуджӧдны, ӧд ставным ӧткодя налысь кывсӧ ог тӧдӧй.

Канкарын луннас ветлім юркар шӧрӧ да веськалім базар-барахолка вылӧ. Сэні быд воськолын мый сӧмын оз вӧлі вузавлыны, джинсысянь долларӧдз. А лавкаясын вузӧсыс, позьӧ шуны, эз вӧв.

Казьтышта, коді оз тӧд: сэки миянлы став коланаторсӧ, лӧз чипансянь биаваӧдз, вузалӧны вӧлі талон серти. Геннадий Юшков гижысь котырсянь корӧма карса веськӧдланінсалысь, мед ми-вок делегатъяслы содтӧд вузаласны «Русская» биава, быдӧнлы кык сулеяӧн. Сӧвет шайтсӧ ӧд суоми марка вылӧ сэки эз вежлавны, и мед миян вӧлі шуда позянлун Суомиад кык югыд голяасӧ вузавны, сэсся мыйкӧ козин пыдди ньӧбыштны. Быдӧнлӧн ӧд гортас гӧтыр-челядь, рӧдвуж и.

Москвасянь Хельсинкиӧ ветлысь «Лев Толстой» поездын войыс колис ӧдйӧ. Суоми мувывса юркарӧ воим шондіа асылӧ. Забыль, рытнас вагонкостса тамбурас Тимин ёртным аддзӧма кутшӧмкӧ тӧдса аньӧс да лыддьӧ вӧлі сылы кывбур: «Ме тэнӧ радейта, тэ он...»

Сійӧ жӧ поезднас воисны мордва, мари, удмуртъяс да йӧгра-яран, польтчӧм чоботан-сумкаяса дзонь арава чукӧрмим. Миянӧс пӧся паныдалісны да ыджыд автобусӧн пыр жӧ нуисны Эспоо карӧ, дон босьттӧг овмӧдісны «Сокос» туй морт керкаӧ да весигтӧ сетыштісны лунсьӧм, мед ми коддьӧмыслы кутшӧмсюрӧ шылльӧ-мылльӧ ньӧбны позис.

Зэв колана сёрни-доклад йывсьыс ог паськӧдчы, юӧрта сӧмын ӧткымынтор йылысь. Веськалі ме овны Алексей Поповкӧд. Сэки сійӧ эз на вӧв войтырлы нимйӧза гижысь, та вӧсна юрыс шонді улас эз на ӧнія моз лӧстав, а тошкыс вӧлі дзик сьӧд. Дай ставным вӧлім ёна томджыкӧсь на, да и матӧ комын во саяд и сынӧдыс вӧлі весигтӧ кокниджык.

«Ичӧт бизнес»

Эспоо — кыпыд да мича озыр кар.

Конференция нуӧданіныс вӧлі базар изэрд дорас дзик, та вӧсна костъясас ветлывлім сэтчӧ да сюся видзӧдалім вузӧссӧ: киӧн вӧчӧмторъяс, сувенир-козинъяс, град выв пуктас, фрукты, чери-яй да с.в.

Медводз «ичӧт бизнесӧ» босьтчис миян нырнуӧдысь гижысьным Юшков Гень: сійӧ шешъялӧмӧн мыччӧдліс сумкасьыс дзик выль кулӧм-ботан. Вӧлӧмкӧ, базар изэрдас кыв тӧдтӧгыс, киа пасъяс отсӧгӧн сійӧ вузалӧма ассьыс биавасӧ да сэтысь жӧ ньӧбӧма чери кыянторсӧ.

Ми сӧмын шайпаймунім, но эг шӧйӧвошӧй, сэсся быдӧн донтӧмджык донысь ассьыс биавасӧ иналіс. Ме вузалі туй морт керкаын идрасьысь аньлы кык югыд юрасӧ 120 маркаысь. Сы вылӧ ньӧби неыджыд «Сони» магнитофон (зэв дыр сійӧн вӧдитчи). А медся мудер вӧлӧма Егорушканым, но та йылысь торйӧн.

Пасйылі нин, Суомиӧ волісны и яранъяс, Нарьян-Марысь гижысьяс Василий Ледков да Прокопий Явтысый, сэки СССР-са Вылыс Сӧветын асланыс автономия кытшсянь депутатъяс. Найӧ вӧліны озырӧсь, ӧд Суомиысь телевидение вӧчлӧма яранъяс йылысь телекино да мынтӧма сэні налы гонорарсӧ зумыд валютаӧн, маркаясӧн.

И пансьӧма налӧн жырйын гаж, юӧмаӧсь лун и вой, быдторсӧ сёйӧмаӧсь и. Ӧти рытӧ сэні гажӧдчӧма и Егор Рочевным. Дерт, курыдторйыс, кыдзи и овлӧ, бырӧма. Сэки Егорушко вузалӧма Ледковлы ассьыс биавасӧ, яранъясыд мынтысьӧмаӧсь сылы суоми маркаясӧн. И Рочевыд сэсся накӧд тшӧтш ассьыс биавасӧ нюмпырысь юыштӧма!

Яранъясыд зэв аслыспӧлӧс войтыр, радейтӧны гажъявны, а сэсся пӧ налы зэв ёна колӧ анюлов. Депутат Ледков тшӧктӧма Рочевлы: корсь пӧ кысь кӧсъян аньӧс да вайӧд татчӧ. Миян классик ылӧ абу мунӧма, лэччӧма ӧти судта да шыӧдчӧма Валентина Иванова дорӧ, сэні пӧ Ледковлы колӧ баба, мун сы дорӧ! И таӧн Егорушколӧн «бизнесыс» киссьӧма. Ог вайӧд Валентиналысь вочакывсӧ, сэтшӧмсӧ весигтӧ «Чушканзі» оз йӧзӧд.

Кор кывсӧ он бура тӧд

Миян делегацияын, да и мукӧдас тшӧтш суоми-фин кывйӧн сёрнитысьыс эз вӧв. Ме велавлі велӧдчигӧн эст кывйӧ да ылӧга чайтлі, мися, Суоми муын тайӧ лоӧ тырмымӧн. Ылавсьӧма: пыр жӧ гӧгӧрвои, мый суоми кывйыд дзик асшӧр, сійӧс колӧ велӧдны торйӧн, шуам, кыдзи комилы удмурт кыв. Но медтӧдчанасӧ, дерт, вуджӧдлісны миянлы рочӧн.

Колӧ шуны, чукӧртчылӧмсӧ котыртысьяс вӧчисны зэв колантор — нулісны миянӧс Сеурасаари ді вылӧ, кӧні эм этнография парк, ывлавывса музей. Ӧти ді вылысь позьӧ аддзыны Финляндиялӧн став пельӧсысь нэмӧвӧйся стрӧйбаяс, керка-картаяс, вичко-часовняяс, рыныш-изанінъяс. Быдлаӧ позьӧ пыравны, ставсӧ киӧн видлыны. Миян Ыбын фин-угор этнопаркнымлы сійӧ тшупӧдӧдзыс зэв на ылын! Нулісны миянӧс и Карелия пельӧсӧ, пыртлісны ыджыд керкаӧ. Экскурсия нуӧдысь нылыс рочӧнсӧ сёрнитіс сьӧкыда, фин нога акцентӧн да уна кыв стӧча тӧдтӧг. Ми сы бӧрся ыжъяс моз ветлӧдлім да сюся кывзім. А ӧти нималана эрзя прозаик, Кузьма Григорьевич Абрамов (абу жӧ нин ловъя), «Эрзя» роман чужтысь, мусянь тэчӧм, еджыд уска айлов, ставсӧ вӧлі миянлы гӧгӧрвоӧдӧ, шуам, со кыдз. Нылыс висьталӧ: «А стесь шивъёт пык, он тля фсей теревни по очерати телает тля кароф ну... это..., так, штопы у них ротились сатем маленькие карофы...» «Бык-производитель, а маленькие коровы это телята!» — гораа висьталӧ Кузьма Абрамов. Нылыс водзӧ: «А сдесь шивут теляты, стесь ани спят, а сюта им тают ету...» «Корм, а это кормушки!» — бара содтӧ быдтор тӧдысь Кузьма.

Сэсся пыртісны олан керкаас да петкӧдлісны йирк дорас сёр вылӧ ӧшлӧм ляпкӧс гӧгыльяс кодь кос сьӧд нянь кӧрышъяс. Шуисны, татшӧм кос няньсӧ пӧ пӧжалӧны гӧра-кӧдза да турун пуктӧм водзвылын, финъяслӧн пӧ сэки кадыс абу быд лун пӧжасьны да, сукарсӧ каджгӧны-сёйӧны. Водзвыв кӧтӧдӧмӧн, дерт.

Та бӧрын Абрамов ёрт мӧвпаліг аслысмоз шуис, эрзяяс пӧ ӧд тшӧтш уджалӧны, но сукартӧ оз йирны.

Сэсся экскурсия нуӧдысьяс висьталісны, карел керкаын пӧ гӧсьтъяслы да ветлысь-мунысьлы вольпасьсӧ идзасысь вӧчлӧмаӧсь керкаӧ пыран ӧдзӧс водзас джоджас. «А мыйла тадз?» — юасьӧ эрзя классик. Сылы вочакывйыс вӧлі татшӧм: медым пӧ кӧзяйкаыслӧн водз асыв мӧссӧ лысьтыны петігас ни ӧти узьысь сэні эз нин вӧв, мед пӧ петасны туйӧ водза-водз, нинӧмла налы дыр нюжвидзны.

Та вылӧ Кузьма Абрамов нюммуніс, позьӧ пӧ тайӧс пеляс сюркнявны и эрзялы.

Кыдзи Егорушканым вошліс

Шуи нин, миянлы ньӧбасьны вичмис мыйтакӧ суоми сьӧм. Та могысь автобусӧн нулісны Хельсинкиын сэки медыджыд «Антилла» универмагӧ. Ӧні эськӧ шуисны тайӧс шоп-турӧн. Сэки и вошліс Егорушканым. Вера Латышева да Валентина Иванова пырӧмаӧсь вузасянінас да корӧмаӧсь Егор Рочевӧс виччысьны найӧс пыранінас, регыд пӧ петам, уна сьӧмыс абу да мый пӧ лавкаас вӧчам? А «Антиллаас» пыраніныс некымын да, найӧ петӧмаӧсь мӧдлаті и мунӧмаӧсь кытшлалыштны неылыті картіыс, ӧд автобусӧдз кадыс вӧлӧма на. А Егорушка найӧс виччысьӧма воддза пыранінас, карсӧ да кыв тӧдтӧгыд кытчӧ и мунан.

Пуксис рыт, воис нин Эспооӧ мунан кад, пукалім автобусын вель дыр, а Рочев ёртным абу и абу. Вера Латышева шуис, миянӧс пӧ Егорушкоыс абу виччысьӧма, кытчӧкӧ, тыдалӧ, мунӧма. Вӧчны, нинӧм, вӧрзим. Сэсся друг шоперыс ӧти улича вуджигӧн гораа юаліс суоми ног: «Тайӧ мортыс тіян?» Ми аддзим кутшӧмкӧ дзоньталан керка дорысь ӧшӧдӧм полиэтилен плёнка сайысь петысь Егор Рочевӧс да горӧдім воча: «Да, миян!» Автобусӧ пырӧм бӧрас Егор Васильевич кутіс видны Ивановаӧс да Латышеваӧс, мыйла найӧ абу петӧмаӧсь сы дорӧ, сулалі пӧ ме зэв дыр да ковмис стрӧйка вылас асмогӧн кежавны, эг нин пӧ вермы кутнысӧ да. А кык аньыс ассьыс дольӧны — петім пӧ да тэ сэні эн нин вӧв. Со ӧд кыдзи овлӧ уна пыраніна гипервузасянінад.

Саамыд озыр

Вӧліны сэки тшӧтш и рытпукъяс. Ӧти рытӧ миянӧс гӧститӧдіс Суоми мувывса президентлӧн гӧтырыс аслас дачаын, Балтика саридз вадорас.

Тайӧ аньыс вӧлі конференциясӧ кыпӧдысьыс, сьӧмӧн отсалысьыс. Хельсинки карыс збыльысь гыалысь саридзсяньыс ылын да ваыс зэв лӧнь, ты кодь, керка гӧгӧрыс котралӧны уръяс да кӧчьяс, ваас тырыс чӧж уялӧ, абу быттьӧ и юркарын.

Медводз став делегатыскӧд ӧксаньыс киасис, чолӧмаліс, аттьӧаліс воӧмысь. Сэсся вӧлі фуршет сяма, позис чӧскыдторъяс сёйны да гӧрд вина юыштны. Сӧмын неуна, ӧти ыджыд бокалӧн, сэсся пӧ тырмас. Збыльысьсӧ позис, дерт, содтӧд юны, сӧмын мынтысьӧмӧн нин налы, кодлӧн сэтчӧс марка-сьӧмыс сьӧрсьыс вӧлі.

И со зэв тешкодь серпас лои: миян союзса йӧз, гырысь да нималана классик-гижысьяс, пукалӧны чӧла да гажтӧма. Юшков да Тимин, мукӧд и, ӧтторъя петалӧны вӧлі куритчыны, жӧдзӧны сэн шома чужӧмаӧсь да завидьтӧмӧн видзӧдӧны... саамъяс вылӧ. А найӧ ӧтторъя винатӧ ньӧбӧны да юыштӧны, дзигӧдчӧмӧн сьылӧны-йӧктӧны, зэв гораӧсь. Саамъяс олӧны паськыда, локтӧмаӧсь Швецияысь, Норвегияысь, Финляндия войвылысь да налӧн марка-кронаыс зеп тырыс, со и гажмӧмаӧсь. А Сӧвет муысь, Эстонияысь да Венгрияысь локтӧмаяс коньӧр кодьӧсь вӧліны тайӧ рытнас. Лӧня сэсся пемыднас нин автобусӧн бӧр воим узьланінӧ. Дзик садь юраӧсь...

Йӧгра-яраныд аслыспӧлӧс

Тӧдмаси сэки уна гижыськӧд да критиккӧд, ставнысӧ ог лыддьӧдлы. Сёрнитлі вель унаысь Венгрияысь профессор Петэр Домокошкӧд (жаль, абу нин ловъя). А менӧ да Владимир Тиминӧс корліс рытпукны суоми ань профессор Рая Бартенс, коді тай суоми кывйӧ вуджӧдӧмӧн дасьтыліс да Хельсинкиын йӧзӧдліс «Кӧка войяс» кывбуркуд, мичаник небӧг-антология.

Турку карысь профессор Сиркка Сааринэн миянӧс Бартенсъяслӧн ас керкаӧдзыс вайис да нуис бӧр аслас «Фиат» машинаӧн. Ӧти кывйӧн кӧ, ноксисны миянкӧд ыджыд тӧждӧн, волытӧм дона гӧсьтъяскӧд моз.

Но медъёна шензьӧдісны менӧ йӧгра-яран. На пиысь кыв вылас медъяр вӧлі сэки зэв нималана манси гижысь Юван Шесталов (шонъянӧй нин). Сэки сійӧ олӧ вӧлӧм Ленинградын да воӧма Хельсинкиӧ аслас «Жигулиӧн». И ёна ошкис-нимӧдіс ассьыс «Стерх» газетсӧ. Но дыр сёрнитіс дзик фантаст моз, медсясӧ фин-угор котыр да важвылӧмъяс йылысь. Сы ног, вӧлӧмкӧ, став ордвужа урал войтырыс, и абу сӧмын найӧ, петлӧмаӧсь зэв важ да медся ён, мудер, бурсьыс-бур манси йӧзысь, весиг Сус Кристослысь нимсӧ петкӧдӧ вӧлі манси кывйысь. Кывзі-кывзі сійӧс да юр висьмис весиг, ачымӧс юаси, кыдзи татшӧмторйыс ӧти гижысьлӧн юрас тӧрӧма?!

А вот депутат-яранъяс Василий Ледков да Прокопий Явтысый янӧдісны сэки став сӧвет делегациянымӧс: найӧ эз и палявлыны, бӧръя кык лунсӧ жырсьыс эз и петавлыны. Весиг Финляндияса президентлӧн гӧтыр дорӧ рытйысьнысӧ воӧмаӧсь вӧлі тшайпод-тяпиӧн да код юрӧн. Кодсюрӧлы ковмӧма весигтӧ найӧс дзеблавны-сайӧдны ыджыд чинаясысь. Ассьыныс жырсӧ порсялӧмаӧсь сэтчӧдз, мый пелькӧдчысьясыс абу босьтчӧмаӧсь идравнысӧ. Паула Кокконэн шуис, Кастрен котырлы пӧ ковмӧма содтӧд мынтысьны налы тайӧ уджсьыс.

* * *

Фин-угор гижысьяс сэки матысянь тӧдмасисны ӧта-мӧдныскӧд, чужисны выль кӧсйӧмъяс да бур йитӧдъяс, водзӧ вылӧ уджбалаяс.

Миян гижысьяс вылӧ бур видзӧдласыс сэсся вочасӧн чусмис, но сэки чайтсис, мый ёртасьны мӧдам ёна да дыр.

Хельсинкиса кӧрт туй вокзалын поездӧ пуксьытӧдз Лена Лаулаяйнэн быд мунысьлы сетіс мича дзоридз, сиис бур туй да водзӧ гырысь вермӧмъяс. Коми гижысьяс збыльысь лача кутісны, мый налысь повесьт-романъяссӧ регыд нин йӧзӧдасны Суоми муын, мынтасны гонорар. Но эз тадзи ло...

Пуксим вагонӧ зэв бур аскылӧмӧн, воим ӧдйӧ Москваӧ да сэсянь «ТУ–134» самолётӧн лэбим Сыктывкарӧ. Воим гортӧ эг куш киӧн, а ньӧбӧмторъясӧн, козинъясӧн да кыпыд ловруӧн, гырысь кӧсйӧмъясӧн.

А некымын лун мысти Москваын лои путч... Во помӧдзыс ыджыд да вына Сӧветскӧй Союзным пазаліс торъя юкӧнъяс вылӧ, а ми другӧн лоим россиянаӧн.

Сӧмын тайӧ дзик мӧд висьт нин, миян канму историяын дзик выль вежтас.