УНА НА КӦСЪЯ МЕ УДЖАВНЫ...

(Туркин Ӧдӧль чужӧмсянь 85 во)

Кыдзкӧ тӧдлытӧг воис кад бур кывйӧн казьтыштны уналы тӧдса коми мортӧс, ыджыд филологӧс, кодлы, ловъя на кӧ вӧлі, локтан вося тӧвшӧр тӧлысь медводдза лунӧ тырис эськӧ 85 арӧс.

Адольф Иванович Туркин йылысь гижигӧн кыдзкӧ тӧдлытӧг мӧвпыштан: сылӧн олӧмыс зэв унаторйӧн ӧткодь Палалей Калелӧн, Питирим Сорокинлӧн, Игнатий Мӧсшеглӧн, Иван Куратовлӧн, Илля Васьлӧн олан туйкӧд. Найӧ бӧръя здукӧдзыс став сьӧлӧмнас, вежӧрнас вӧлӧмаӧсь коми йӧзкӧд, но чужанінсьыс, Коми муысь бокын олӧмыс век вӧлӧма налӧн сьӧлӧманыс меддоя вурысӧн.

Тайӧ айловсӧ казьтыштіг юрӧ век волӧ сылӧн велӧдысь, профессор Илля Васьлӧн «Ёртъясӧйлы» кывбурыс, кодӧс быттьӧкӧ гижӧма сылӧн велӧдчысь киӧн тшӧтш:

Уна на кӧсъя ме уджавны, ёртӧй, —

Сё арӧдз овны ме кӧсъя.

Сӧмын тай олӧмыд унаысь торклӧ,

Унаӧс виччысьтӧг лӧсйӧ.

Тӧда ме, кодыр кӧ нӧш улас сюрӧ

Менам тшӧтш юрӧй,

Он мын сэсь лёкӧн ни бурӧн,

Сідзи нин морт вылад олӧмыд дурӧ.

Сӧмын 60 во сетӧма вӧлі овны А. И. Туркинлы. Но тайӧ кадколастас сійӧ вевъялӧма вӧчны унатор: дасьтӧма да дорйӧма коми иннимъяс йылысь кык диссертация, гижӧма кывчукӧръяс да небӧгъяс, лыдтӧм стаття, комиӧдӧма суоми «Калевала» эпосысь юкӧнъяс да эст кывйысь висьтъяс. Олӧм чӧжыс гижавлӧма и кывбуръяс, кӧть торъя небӧгӧн абу вермылӧма йӧзӧдны.

Ӧнія кадӧ томджык йӧз оз нин тӧдны тайӧ ыджыд коми морт йывсьыс, та понда эм коланлун дженьыдика серпасавны сылысь олан туйсӧ.

Чужлӧма Адольф Туркин Емдін районса Йӧрӧзьдін грездын 1936 вося тӧвшӧр медводдза лунӧ, трачкӧдчан кӧдзыд кадӧ. Мамыс вайӧма писӧ веськыда доддяс кага ваянінас мунігӧн. Адольф нима немеч бурдӧдысь отсалӧма «ловзьӧдны» кынман выйын нин вӧлӧм пузчужӧмасӧ. Та вӧсна и коми зонкалы нимсӧ пуктӧмаӧсь сійӧс мездысь морт сертиыс. Коми ногӧн сиктса нимнас кӧ, сэки чужӧма вӧлӧм Кӧсты Вась Миш Вань Ӧдӧль.

1955 воын Айкатыласа шӧр школа помалӧм бӧрын том морт служитӧма Ылі Асыввылын саридзса флотын, сэсся районса «Вперёд» газетын кык во уджалӧма да пырӧма велӧдчыны А. Жданов нима Ленинградса канму университетӧ.

1964 воын помалӧма велӧдчанінсӧ фин да роч кыв велӧдысь уджсикасӧн, сэсся вӧлӧма вуджӧдчысьӧн Суоми муын, велӧдыштӧма Тартуса университетын. Велӧдчигас на гӧтрасьӧма Элле-Май нима эст ань вылӧ да овлӧма сэсся то Таллинын, то Сыктывкарын.

Тані уджалӧма некымын во Кыв, литература да история институтын, а кандидат ним вылӧ диссертациясӧ гижӧма Мӧскуаын Кывтуялан институтын профессор Илля Васьлӧн (В. И. Лыткин) юрнуӧдӧм улын аспирантураын велӧдчигас. Туялан уджыс вӧлӧма Улыс Эжва ковтысса сиктъясысь чукӧртӧм иннимъяс йылысь.

Радейтана топонимиясӧ туялӧма олӧм чӧжыс, та йылысь гижӧма и доктор ним вылӧ уджсӧ, сӧмын ловъя дырйиыс тайӧ диссертациясӧ йӧзӧднысӧ абу артмӧма. Бӧрас нин, 2014 воӧ, культурологияысь доктор М. И. Бурлыкина аслас водзмӧстчӧмӧн йӧзӧдӧма Сыктывкарса университетын «Топонимия Республики Коми» ыджыд йӧрыша туялан небӧг.

Олӧм дырйиыс А. И. Туркинлӧн петавлӧма нёль неыджыд небӧг: «Кӧні тэ олан?» (1977), «Краткий коми топонимический словарь» (1981), «Коми топонимия подувъяс» (1985), «Топонимический словарь Коми АССР» (1986). Таысь ӧтдор сійӧ йӧзӧдӧма уна статья да тезис, вель унаӧс «Югыд туй» газетын да «Войвыв кодзув» журналын.

Ачым ме тӧдмаси Адольф Ивановичкӧд Сыктывкарса канму университетын велӧдчигӧн, 1979 вося гожӧмӧ. Сэки ми ветлім сёрнисикас материал чукӧртан практика вылӧ Луза бердса Ношуль сиктӧ. Сэсся кывзім коми топонимия да суоми кыв кузя торъя курсъяс.

Унаторйӧн Туркин Ӧдӧль вӧлі торъялӧ миян мукӧд велӧдысьысь, медводз вежӧрнас, небыдлуннас, кутшӧмкӧ аслыссикас серамбана сёрнитанногнас.

Бурджыка тӧдмалі сійӧс, дерт, бӧръяджык воясас нин. Аддзысьлім аспирантура кадӧ Тарту карын, волывлі сылӧн уджаланінас, Таллинӧ, Эстонияса наукаяс академияысь Кыв да литература институтӧ, сэсся Сыктывкарын нин сылӧн волігъясӧ да йӧз муясын конференцияяс дырйи. 1993 вося гожӧмӧ моз тӧлысь помӧ некымын лун олім ӧти жырйын Венгрияын неыджыд Эгер карын. Буретш сэтчӧ чукӧртчывлісны сэки фин-угор кывъясӧн гижысьяс конгрессасьны. Сёрнитлім, дерт, сыкӧд кызвыннас коми кыв йылысь. Адольф Ивановичлы миян ӧнія коми гижӧд кывйысь унатор оз вӧлі кажитчы, некымынысь шуліс, колӧ пӧ вӧчны кутшӧмкӧ реформа, вежны ӧткымын шыпаслысь серсӧ, выльысь видлавны кывъяс гижан индӧдъяс да с.в. Позьӧ шуны, А. И. Туркин вӧлі кока энциклопедия сяма, сійӧ чукӧртлӧма быдсяма материалсӧ да кӧсйылӧма дасьтыны коми филологъяс йылысь торъя небӧг. Мӧскуаын 1998 воӧ петавлӧм «Коми язык. Энциклопедия» небӧгӧ кымын статья сійӧ гижис! Жаль сӧмын, эз вичмы ловъянас аддзывны сылы тайӧ ыджыд йӧрыша мича небӧгсӧ.

Но медъёна сійӧс кыскӧ вӧлі томулов дорӧ, аслас аспирантъяс дінӧ. Адольф Иванович ме дырйи некор эз сёрнитлы аслас котырпытшса олӧм, челядь-гӧтыр йывсьыс, дай дзоньнас Эстония йылысь висьтавліс этша, век ёнджыкасӧ юасьліс татчӧс миян делӧяс йылысь. Тӧдчӧ вӧлі, мый Сыктывкарӧ волӧмъяссӧ сійӧ виччысьлӧма медся шуда здукъяс моз.

1991 воын Сӧвет Ӧтувлунлӧн киссьӧмыс вӧлі сылы чорыда кучкӧм сяма, сійӧ торйӧдіс туялысьӧс чужан мусьыс, сэтчӧ-татчӧ ветлыны лои ёна сьӧкыдджык да донаджык, ковмыліс быть судзӧдны Сыктывкарсянь торъя корӧм-кабалаяс.

А ӧд таӧдз на сылы Эстонияад сьӧкыда овсьӧма, йӧз муад няньыс вӧлӧма курыд. Мыйлакӧ та йылысь немтор оз гижлыны. Зэв скупа сійӧ висьтавліс, кутшӧм сьӧкыда вужъясьӧма уджавны Таллинас, пырӧма ас уджсикасӧн туялан институтас. Абу гусятор: уна эстонечлы абу воӧма сьӧлӧм вылас, мый кытыськӧ Комиысь воӧм филологияса кандидат пырӧ уджавны Кыв да литература институтӧ, кӧні уджалӧны кызвыннас сӧмын эстъяс. Ковмылӧма А. И. Туркинлы кытшлавны кабинетъясті, шыӧдчывны весиг ЭССР-са коммунист ютырлӧн Шӧр комитетӧ, мед сӧмын босьтісны коми туялысьӧс финн-угор кывъяс секторӧ уджавны!

Кыдзи казьтывлӧ Нафталий Бассель, филологияса кандидат Туркинӧс босьтӧмаӧсь институтас сӧмын лаборантӧн да зільӧма сійӧ ичӧт удждон вылӧ кык во, тӧлысьнас мынтылӧмаӧсь 100 шайт. Сыктывкарын татшӧм должносьтас уджалӧны вӧлі шӧр тӧдӧмлуна йӧз. А Адольф Ивановичлӧн гӧтыр да кык пи нин вӧлӧма. Сэсся 16 во, доктор диссертация дорйытӧдзыс, сійӧс уджӧдӧмаӧсь младшӧй научнӧй сотрудникӧн.

Тайӧ вӧлӧма коми мортӧс кедзовтӧм, абу кӧ нин тӧдӧмӧн увтыртӧм. А. И. Туркин ёся кылӧ вӧлӧм, мый Эстонияын сылӧн тӧдӧмлунъясыс, корсьысян уджыс оз вӧлӧм ков. Ни ӧти небӧг ни кывкуд сылӧн сэні абу петавлӧма. Та вӧсна Комиӧ волӧмыс сылы вӧлӧма ыджыдсьыс-ыджыд шудӧн. Кыв туялысьяс, КЛИИ-са войтыр, ми виччысям вӧлі сылысь волӧмъяссӧ. Адольф Ивановичлӧн торъялана горыс, кок шыыс, кызӧктыштӧмыс миян юркарын уналы вӧлі тӧдса. «Чайковскийтӧ онӧ на юӧй?» — татшӧм юалӧмӧн нюмъялігтыр пыравліс сійӧ уджвежӧсам.

Перестройка кадыс вайис Адольф Ивановичлы уна шуда здук: Сыктывкарса канму университетын сылӧн лоисны аспирантъяс, «Войвыв кодзув» журнал окотапырысь йӧзӧдаліс сылысь суоми кывйысь комиӧ вуджӧдӧмторъяссӧ, медводз Игнатий Мӧсшеглысь повесьтъяссӧ. Коми небӧг лэдзанінысь 1990 воӧ петіс Палалей Калелӧн «Под шум северного ветра» ыджыд удж. Литература туялысьясысь водзджык Туркин ёрт чукӧртӧма К. Ф. Жаковлысь проза уджъяссӧ да дасьтӧма найӧс йӧзӧдны. Ставным сэки тӧдмалім, кутшӧм паськыд синвидзӧдласа вӧлӧма Адольф Иванович, абу сӧмын иннимъяс туялысь, а ыджыд филолог.

Аслас шӧр нырвизь сертиыс А. И. Туркин удитіс дасьтыны филологияса кык кандидатӧс — О. П. Аксеноваӧс да А. Г. Мусановӧс. Сӧмын Эстониялӧн содысь асшӧрлун понда Коми мукӧд йитӧд ёна чорзьӧм вӧсна туялысьлӧн гажтӧм аскылӧмыс содӧмӧн содӧма. Тайӧс позьӧ казявны 1992 воын «Войвыв кодзув» журналын йӧзӧдӧм сылӧн ӧти кывбурысь. Со сійӧ:

И вӧлі горт,

И чужан му.

Юдорса сёрд —

Бать-мамлӧн гу.

Но муні ылӧ,

Эновті горт,

Йӧз пӧвстас сылі —

Ни вок, ни ёрт.

Оз сулав ставыс

Морт олӧм дон,

Но киссьӧм ватӧ

Он курав, он!

И коркӧ, гашкӧ,

Ас муӧ воа,

Но кодӧн сэки

Ме сэні лоа?

Олігас сійӧс донъявлісны эз колана ногӧн. Сӧмын 1996 вося лӧддза-номъя тӧлысьӧ сылӧн немвиччысьтӧг кувсьӧм бӧрас унаӧн казялісны, кутшӧм ыджыд морт олӧма миянкӧд орччӧн. 1997 воӧ А. И. Туркинлы сетісны Коми Республикаса каналан премия, Сыктывкарса университет йӧзӧдіс сы йылысь небӧгъяс да сылысь кык медыджыд удж: иннимъяслысь кывкуд да доктор ним вылӧ диссертациясӧ. 2012 воӧ Айкатыласа шӧр школа стенӧ ӧшӧдӧмаӧсь нималана туялысьӧс казьтылан пӧв.

Вӧлисти воис А. И. Туркин и аслас чужанінӧ. Сылысь коляссӧ сэки миннацын уджалысь Сергей Иванович Габов, Адольф Ивановичлӧн вӧвлӧм аспирантыс, вайӧма Таллинысь Коми муӧ, гуалӧмаӧсь Айкатылаӧ сэтчӧс шойнаӧ мамыскӧд орччӧн.

Сылысь зэв озыр небӧгкудсӧ сэсся Коми Республика тшӧт весьтӧ лои ньӧбӧма да вайӧма юркарса университетӧ, и быд окотитысь вермас лыддьыны сылысь небӧгъяссӧ.

Дерт, эз удит ставсӧ висьтавны Адольф Иванович коми йӧзлы, эз ставсӧ гиж да вуджӧд, кӧть эськӧ уна на кӧсйис вӧчны-керны. Тӧдӧмысь, сійӧ эськӧ Илля Вась моз, велӧдысьыслӧн кывъяснас жӧ шыӧдчис миян дорӧ:

Ӧткодь мем, кытчӧджык пуктасны гортйӧс,

Кутшӧмджык потшӧсъяс сайӧ.

Тӧда ме,

Комиын кольӧны ёртъяс —

Водзилань мунасны найӧ.

Кор зарни дзоридзьяс коми кыв ваяс,

Вылӧ зэв каяс,

Казьтыштлӧй гижӧднас тайӧн

Менӧ тшӧтш зарниӧн тыр пызан саяд.

Дзордзалысь кӧйдыс ӧд ӧтвылысь пуктім.

Сы мича дзоридзьяс дінсьыс ме чукті.

Адольф Туркинӧс казьтывлӧны оз сӧмын уна рӧма мича дзоридзьяс. Коми йӧз оз вунӧдны тайӧ авъя мортсӧ. Куслытӧм казьтылӧм коляс сы йылысь нэм кежлӧ.