ЛОМЗЬЫСЬ ПАЧ ВОДЗЫН РАДЕЙТА ПУКАВНЫ...

Коми сиктса мортлӧн ичӧтдырсяньыс, потанын куйландырсяньыс вежӧрас йиджӧ со татшӧм серпас: выліын йирк да дзуртысь лайкан, дорас ӧшинь, лабич да пач, пызан да дозмук. Дерт, и сы дорын ноксьысь йӧз: кагаӧс радейтысь мам да ай, пӧль-пӧч, ыджыдджык соча-вока.

Сэсся кысъясьны пондас да казялас ас гӧгӧрсьыс уна мукӧдтор, кок йылас сувтас да пондас быдлаӧ кавшасьны, медводз улӧс вылӧ да сэсся паччӧрӧ, кӧть тайӧ шензьӧдана шоныдінсӧ быд кага и водзджык нин тӧдліс, ӧд кӧдзыд лунъясӧ катӧдлісны нин сійӧс сэтчӧ, а сэні шоныд, кос, трубаын омлялӧ тӧв, орччӧн ниртчӧ кутшӧмкӧ уска кургысь, небыдик гӧна ловъятор. Вӧлӧмкӧ, тайӧ кань, гортын олысь жӧ. Тайӧ серпасыс менам юрвежын тшӧтш ловъя, шонтӧ лолӧс шуда ичӧтдырӧс казьтылігӧн.

Быд коми мортлӧн вӧлі ас горт, пу оланін, ёна важысянь нин ӧд йӧзыс олӧны пу керкаясын, и шоныдсӧ сетӧ сэні, дерт жӧ, пач.

Важысянь йӧзыс торйӧдлісны ыджыд пач да ичӧт пач, войдӧр роч пач эз шулыны, сійӧ бӧръя кадъясӧ босьтӧмтор нин. Позьӧ шуны, тайӧ — керкаыслӧн сьӧлӧмыс, шоныд кындзи сэні быд месань пусьӧ-пӧжасьӧ, мӧс-куканьлы турун пӧжӧ, сы вылын кӧм-паськӧм косьтӧ, а паччӧрас, медся шоныдінас, коми йӧз мышсӧ шонтывлӧмаӧсь, челядь ворслывлӧмаӧсь, мойд кывзылӧмаӧсь. Паччӧрыс вӧлӧма олӧманыс медводдза велӧдчан класс.

Быд асыв ломтысян пачсянь югӧрыс чужтылӧма помтӧм дум да кӧсйӧм. Та йылысь гижӧны коми кывбуралысьяс со мый: Витя миян ломтӧ пач, Коля миян вайӧ рач (В. Лодыгин), Ломзьысь пач водзын Радейта пукавны: Би кыв паськалӧ, Трачкӧдчӧ пес (З. Шиликова).

Уна нэм сайын важолысьяс буретш пач пытшкас бисӧ раммӧдӧмаӧсь, коланаинӧ йӧршитӧмаӧсь, ас вылӧ уджӧдны сійӧс пондӧмаӧсь.

А кытысь воӧма коми кывйӧ пач кыв да ёна-ӧ важ сійӧ? Вӧлӧмкӧ, тайӧ кывйыс абу нин сэтшӧм важ, сійӧ вуджӧма миян сёрниӧ коркӧ X-XIII нэмъясӧ рытыввылынджык овлӧм карел-вепсъяссянь. Матӧ став балтикаберд-финн войтырлӧн сёрниын тайӧ кывйыс бергалӧ, шуам кӧть, суоми кывйын pӓtsі, эст сёрниын pӓts.

Асьныс балтикаберд финнъяс кывсӧ босьтлӧмаӧсь важ рочьяслысь, ӧткодяв рочын печь, сёрнисикасъясын пець. Печь кывйыслы весьтасыс эм став славян кывйын, артмӧмаӧсь кодъяс важ пекти «пӧжавны» кадакывйысь. Роч сёрниын к да ч шыясыс вежласьӧны, ӧткодялӧй пеку, пекарь, но печник, испечь пирог. Комиӧ кыввужйыс вуджӧма карел-вепс кывъясысь, та вылӧ индӧ кыввужса паськыд а вокалыс.

Сӧмын пач кывйысь кындзи коми сёрниын бергалӧ пач вежӧртаса важджык на кыв, тайӧ гор. Кывнас пасйылӧны пывсянын да дорччанінын (кузнечаын) шоныд сетанторсӧ.

Видлӧгъяс: горъя пывсян (кызвынсӧ сьӧд пывсян), А мыйӧн горйын ӧгыр кусас, Сэк он нин сэсся нинӧм дор (В. Власов). Унатор серти позьӧ чайтны, мый тайӧ кывнас войдӧр вӧдитчылӧмаӧсь ёна паськыдджыка. Шуам, сійӧ кольӧма гор тыр пачсӧ ломтыны, шог горйӧ сюйны (бырӧдны шогалӧмсӧ), мӧдара горйӧн овны (тышкас-мышкас, оз йӧз моз овны) зумыд кывтэчасъясӧ.

Лунвылынджык олысь перым-комияс пач кывсӧ оз тӧдны, на сёрниысь кылан сӧмын гор кыв, шуам кӧть, баня гор, гор сай, гор увт, гор пӧдан, гор чуман «пач труба». Удмурт-вокъяс тшӧтш пасйӧны пачсӧ гур кывйӧн: корт гур «кӧрт пач», бадзым гур «ыджыд пач», гур эстыны «пач ломтыны».

Гор кывйыс бура тӧдса коми кывбуралысьяслы Серафим Поповлӧн «Дедлӧн вӧралан керка» кывбурын веськыд да вуджӧдӧм вежӧртасын, шуам кӧть:

Ачыс сійӧ важӧнкодь нин кувлі,

пӧрысьмис и пиыслӧн нин пи,

мукӧдъяслӧн сэсся истӧг тувйысь

ӧзйывліс важ горйын гажа би.

Ӧти аддзысьлӧмыс тырмис —

Сьӧлӧм горйын ӧзйис би.

(Д. Карманова).

Тайӧ видлӧгъясыс бура петкӧдлӧны, кыдзи коми кывворыс вежсьӧ уна нэм чӧжӧн, ӧти кыв пырӧ сёрниӧ, мӧд кольӧ векниджык вежӧртасын да торъя зумыд кывтэчасъясын, оз дзик вош.

Пач кывйысь артмӧма быдӧнлы тӧдса да уналы муса паччӧр кыв, весигтӧ кань-касьяс, тӧдӧмысь, кывсӧ тӧдӧны.

Та йылысь миян кывбуралысьяс вель уна гижӧмаӧсь. Видлӧгъяс: Каньӧй кайӧ паччӧр вылӧ, Шоныд, дерт жӧ, сылы сэн (Я. Латкин), Лунтыр паччӧр вылын кургӧ, Весиг веськодь черинянь (В. Бабин),

Пӧчным час нин броткӧ кылӧ:

«Нявтӧ» шуны дыш,

Сёйыштан и паччӧр вылӧ,

Водзӧ пӧжан мыш.

(Зюзя Матев).

Окота тӧдмавны, кыдзи артмӧма паччӧр кывйыс. Коми этимология кывкудйӧ В. И. Лыткин да Е. С. Гуляев гижӧмаӧсь тадзи: быттьӧкӧ тайӧ тэчаса кывйыс артмӧма пач сьӧр «пас сай» кывтэчасысь, вайӧдӧны удмурт кывйысь гурсьӧр кыв, мый вежӧртӧ «пачсайса ин».

Суоми кывтуялысь Юлиус Вихман чайтлӧма мӧд ног: кывйыс пӧ артмӧма пач шӧр кывтэчасысь, уна нэм чӧж ч шыыс аскодялӧма сы бӧрся ш согласнӧйсӧ.

Сьӧкыд шуны стӧча, коді наысь прав, а коді абу. Вермас лоны тшӧтш мукӧд видзӧдлас.

Талунъя комияс кыпӧдӧны гырысь керкаяс, сӧмын унджыклаас паччӧртӧ оз нин тэчны, ломтӧны электропӧртсянь либӧ ӧніяджык шонтанторъяссянь.

Таысь гажтӧм босьтӧ, ӧд вочасӧн миян олӧмысь мунӧ мыйкӧ зэв тӧдчанатор, донатор, та вӧсна ӧнія ичӧт чой-вокъяс тшӧкыда оз нин тӧдны паччӧрсӧ, сэтчӧс олӧм-вылӧмсӧ.

Бергӧдчыны кӧ бӧр тайӧ гижӧд панаслань, окота вайӧдны Юстина Поповалысь кывбурсӧ, кӧні кывбураньыс быттьӧкӧ кыпыда лелькуйтӧ пузчужӧм кагасӧ, тӧдмӧдӧ ичӧтик коми мортӧс аслас керка пытшнас, чужан познас, муса гортнас:

Волы, пиӧ, лыбӧдла,

Сьӧлӧмшӧрӧс качӧдла

Аслам юрысь вылӧджык,

Пӧтӧлӧкысь улӧджык.

Керка пытшкӧс петкӧдла:

Гӧбӧч выв и паччӧр дор,

Пӧлать пельӧс, джадж и сёр.