ЫЛӦДЗ КЫВСЯН, КОМИ ПЫВСЯН!

Ӧні миян канмуын ёнджыка пондісны сёрнитны патриотизм йылысь, корсьӧны Россия йӧзкотырысь кутшӧмкӧ йитӧс-скрепаяс. Кыдзи и войдӧр вӧлі, патриотизмсӧ йитӧны стройӧн ветлӧмкӧд, «Калашников» автомат разьӧм-чукӧртӧмкӧд да граната шыблалӧмкӧд. А ӧд асму дорӧ муслуныс медводз мыджсьӧ ас войтырлысь культурасӧ тӧдӧм да пыдди пуктӧм вылӧ, а культураыслӧн подулыс — чужан кыв. Коми кыв бура, зумыда тӧдысьыс, сыӧн сёрнитысьыс, сійӧс вужйӧдысьыс век нин патриот.

Олам ми ӧні кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс кадӧ, кор виччысьтӧг зэв унатор лои рочногса, ӧтарӧ кылам Роч Войвыв, роч кыдзьяс, роч пач, роч пельмень, роч гынкӧм да роч пывсян-баня. Зэв шоча миян коми йӧз пӧвстысь кодкӧ юавлӧ ассьыс: а мыйла тайӧ став быдлунъяторйыс лои роч? А, гашкӧ, тайӧ ставыс тшӧтш и зэв нин важысянь — коми? Зумыда позьӧ шуны, мый пывсяныд миян век нин вӧлі и эм коми. Сэтшӧм жӧ коми, кыдзи и му-ва, вӧр-ва, черинянь, чӧс туй, керка-карта, ас горт, тшак-вотӧс, мойд-сьылан да уна на мукӧдтор.

Коми пывсян йылысь гижӧма унатор нин, шуам, Егор Колеговлысь матӧ 100 во сайын лӧсьӧдлӧм «Пӧсь пывсян» шмонитана кывбурсӧ ӧнӧдз унаӧн лыддьӧны юрсьыс, а нималана кывбуралысь Владимир Попов гижліс коми пывсян йылысь мыла сьыланкыв. Со сійӧ:

Ылӧдз нималан да кывсян,

Коми войтырлӧн пӧсь пывсян,

Тӧдса мыгӧрнад нин коран,

Сотысь рунад нэмсӧ колан.

Тӧвнас, кӧдзыдыс кор лыйсьӧ,

Тэтӧг небзяс ӧмӧй лысьӧм?

Сотысь руа гор вом восьтам —

Содтӧд жарсӧ запас босьтам,

Медым медся чизыр тӧвсьыс

Эгӧ повзьӧй — ачыс ӧвсис.

Аттьӧ, аттьӧ, коми пывсян!

Весьшӧрӧ мӧй ылӧдз кывсян?

Но и гожӧмнас, кор сідз нин

Жарсьыс ачымӧс не видзны,

Лӧддза-номъя видз выв бӧрын

Асьным быттьӧ сэк рай шӧрын.

Бара лӧсьыд, бара долыд —

Ветлӧ кокньыдика лолыд.

Быттьӧ шыбитім во дасӧс,

Бара страдуйтны ми дасьӧсь.

Бара томмим, бара выльмим,

Быттьӧ кыськӧ содіс вынным!

Аттьӧ тэныд, коми пывсян!

Весьшӧрӧ мӧй ылӧдз кывсян?

Аттьӧ, аттьӧ, коми пывсян!

Он ӧд весь вель ылын кывсьы!..

Гижысь лӧсьӧдӧма коми пывсянлы дзонь кып. А ӧні пырӧдчылам кывворӧ да медводз тӧдмалам, кыдзи гӧгӧрвоӧдӧны пывсянсӧ энциклопедияясын.

Куим тома «Республика Коми» энциклопедияын гижӧма: «Баня (пывсян) издавна входит в число хоз. построек и имеет широкие аналоги на всем европ. Севере. Б. представляет собой сруб из хвойных пород выс. ок. 2 м, дл. и шир. сторон 3–4 м с односкатной крышей. Иногда имеется предбанник в виде прируба и загородки из жердей и досок» (И. Ильина).

Этнографъяслы пывсяныс медводз аслыспӧлӧс стрӧйба, весиг абу пасйӧма, стрӧйбаыслӧн могыс кутшӧм. Ёна лӧсьыдджыка пывсян йылысь гижӧма аслас нималана роч кывчукӧрын Владимир Даль: «паровая, русская баня, строеніе или покой, где моются и парятся, не просто в сухом тепле, а в пару, почему важнейшія части бани: калильная печь съ булыжником (каменка) или съ ядрами и чугуннымъ боемъ (чугунка) или съ колодою, въ виде опрокинутого котла съ завороченными окраинами; затемъ полокъ съ приступками и подголовьемъ, на которомъ парятся; лавки вокруг стенъ, на коих моются; чаны съ горячею и холодною водою или краны для этого въ стене; шайки для мытья и оката, вехотки (мочало) для мывки, веники дубовые или березовые для парки. При порядочной бане есть предбанник, где раздеваются, отдыхают, запивают баню квасом». Тайӧ гӧгӧрвоӧдӧмыс, дерт, ёна ногсаджык.

Позьӧ тайӧс лыддьӧммысьт чайтны, ыштӧкӧ Роч муын пывсянсӧ кыпӧдлывлӧмаӧсь Му пуксьӧмсяньыс. Вӧлӧмкӧ, немся абу тадз, лунвыв да шӧр Россияын абу пывсьывлӧмаӧсь, сӧмын мыссьывлӧмаӧсь. Весиг абу став финн-йӧгра войтырыс тӧдлӧмаӧсь пывсянасьӧмсӧ.

Коркӧ лыддьылі Комиын нималана геолог-академик Николай Павлович Юшкинлысь, ачыс коді чужӧм сертиыс вӧлі Тверь карел, казьтылӧмсӧ. Ичӧтдырся кадсӧ серпасаліг пасйӧма сійӧ со мый: «Бань нет — все моются в русских печках, настилая на пол солому и по очереди залезая в печку с чугунками горячей воды».

Этнограф, профессор Виктор Анатольевич Семёнов юӧртліс, мый Кострома обласьтысь олысьяссӧ войвылынджык олысьясыс нимтылӧмаӧсь няйтпозъясӧн сы понда, мый найӧ мыссьывлӧмаӧсь лазняын, ыджыд пачьясын.

Ме велӧдчылі Эстонияын, Тарту карын да овлі ӧтуволанінын ӧти неыджыд вежӧсын Уно нима эстонечкӧд. Коркӧ ӧтчыд сійӧ корліс менӧ аслас чужан Парапалу грездас гӧститны, а ӧти сайын и овмӧсас отсасьыштны. Шензи сэки, мый паськыд йӧрас эм быдсяма стрӧйбаыс, сы лыдын гид-сарай, жытник, а пывсяныс абу. Вӧлӧмкӧ, гожся пусянінас пач вылын пӧртйын васӧ пузьӧдлывлӧмаӧсь да сэсся ыджыд пельсаын мыссьывлӧмаӧсь, пӧсь рунас абу вӧдитчывлӧмаӧсь Лунвыв Эстонияын немся.

Ӧти кывйӧн кӧ, пывсян культураыс вуджӧма кольӧм нэмын на сӧмын войвылын олысь финн-карелъяссянь, комияссянь да рочьяссянь лунвывсаджык муясӧ.

Та йылысь висьталӧ и кывъясысь ӧктӧм материалыс. Позьӧ тайӧс шуны шензьӧданаторйӧн, но артмӧ сідз, мый унджык финн-угор кывйын пывсянсӧ пасйӧны оз ас, а мукӧд кывъясысь босьтӧм кывворӧн. Шуам, мариечьяс пывсянсӧ нимтӧны монча, а удмуртъяс — мунчо, чуваш кывйысь босьтӧмторйӧн, ӧткодялӧм могысь: чувашъяслӧн — мунча «пывсян», килти мунча «гортса пывсян», мунча уме «пывсян кӧдж». Туялысьяс серти, чувашъяс тайӧ кывсӧ асьныс босьтӧмаӧсь рочьяслысь, важ роч кывйын пывсянсӧ нимтылӧмаӧсь мыльня, мыльница.

Миян вокъясным, перым-комияс, ас сёрнианыс век нин вӧдитчӧны рочысь босьтӧм баня кывйӧн, шулӧны баня гор, баня корось, баня лонтны колӧ. Тӧдӧмысь, важ коми кывсӧ зырӧма роч кывйысь босьтӧмторйыс. Та вылӧ индӧ сійӧ, мый язьва-комияс сёрниын пывсян кывйыс ӧнӧдз бергалӧ.

Дзик татшӧмтор аддзам мордва кывъясысь: эрзя да мокша войтыръяслӧн сёрнисикасъясын ӧткодя бергалӧ баня кыв: эрзяын велень баня «сиктса пывсян», уштомс баня «ломтыны пывсян», шлямс банясо «мыссьыны пывсянын», банява «пывсянӧс видзысь лов-ань», мокшаын — штамс баняса «пывсьыны пывсянын» да с.в.

Тӧдӧмысь, удмуртъяслӧн важӧнсӧ ӧнія кодь пывсяныс абу жӧ вӧлӧма, налы сійӧ вуджӧма чувашъяссянь да рочьяссянь. Та вылӧ индӧны и рочысь босьтӧм кывъяс — веник «корӧсь, корся», веник керттыны «корӧсь вӧчны», веникен пырыны «корсяӧн пывсьыны» да париськыны «пывсьыны», ӧткодялӧм могысь, рочын париться кадакыв.

Дай роч баня кывйыс немся абу ас славъян вужъя: сійӧ пырӧма грек кывйысь, кытчӧ balaneum кыв ачыс воӧма латин кывйысь. Сэні сійӧ медводз пасйылӧма ванна, сэсся бӧрас нин вежӧртасыс паськалӧма. Тӧд вылӧ татчӧ позьӧ вайӧдны бальнеология терминкыв, коді пасйӧ «ваннаяс отсӧгӧн бурдӧдчанног». Роч сёрнисикасъясын кольӧмаӧсь на важся прӧстӧй пывсян пасйысь кывъясыс: мыльня, мыльница, лазьня, мовня, парня.

А вот суоми, коми да венгр кывъясын бергалӧны ас кывъяс, найӧ артмӧмны чужан кывъяс подув вылын. Венгръяс пывсянсӧ пасйӧны gӧzfurdо «пӧсь руа пывсян», кывйысь кывйӧ кӧ, «газа пывсян» да furdо «пывсян, уяланін, ванна».

Колӧ шуны, пӧсь руа пывсяныс венгръяслы вуджӧма турокъяссянь, кодъяс ас кадӧ тышкавлӧмаӧсь венгръяслысь королевствосӧ да вужйӧдӧмаӧсь сэтчӧ зэв унатор асланыс кывйысь, овмӧссьыныс да культурасьыс. Пӧсь уль руа миян кодь пывсяныс налӧн абу вӧлӧма.

Балтикаберд-финн кывъясын — суомиын, карел, эст, лив кывъясын — быдлаын юргӧны ӧтсяма кывъяс sauna, saun, sоna. Налӧн тайӧ кывйыс важӧнджык пасйывлӧма кутшӧмкӧ неыджыд стрӧйба: чери кыйысьяслысь чом сяма керкатор, видз вылын да вӧрын юр сюянін, ичӧтик пача кола да с.в. Сэсся вочасӧн вежӧртасыс векняммӧма да пондӧма пасйыны сьӧд пывсян. Тӧдам бура, мый тайӧ сауна кывйыс пырис матӧ став кывйӧ да пасйӧ ӧні кос пӧсь руа да польӧдчаніна пывсян, а оз нин сьӧд пывсян.

Дерт, важвылӧмысь ми бура тӧдам, мый и налӧн сауна, и миян пывсян кутлӧмаӧсь коркӧ важӧн ӧти «сьӧд пывсян» вежӧртас, пасйылӧмаӧсь изйысь тэчӧм горъя пӧсь пывсянін. Коми сёрнисикасъясын бергалӧ тайӧ кывйыслӧн куим пертас: лунвыв сёрнисикасъясын пылсян, мукӧдас пывсян, а изьва сёрнисикасын пыысян.

Илля Вась да Евгений Гуляев кывтуялысьяс асланыс коми этимология кывчукӧрас гижӧны, мый коми пывсьыны да удмурт пыласькыны кадакывъяс петлӧмаӧсь зэв нин важӧн *pоl. кыввужсянь. Чайтӧны, кыввужйыс матын важ коми полтӧс кывлы, вежӧртасыс кодлӧн «лов». Вермас лоны, кывйыслӧн медваж пасъянторйыс вӧлӧма «лов вежанін». Эз ӧд прӧста коми кывйын торъявны пывсьыны да мыссьыны кадакывъяс. Воддзаыс пасйӧ пӧсь руӧн, корӧсьӧн швачӧдчӧмӧн сӧстӧммӧдчӧм, оз прӧстӧ пӧсь ваӧн мыссьӧм-койсьӧм.

Чайтам, пывсян кывйыслӧн аслыспӧлӧс торъямога стрӧйба вежӧртасыс сӧвмӧма вочасӧн: медводз вӧлӧма пывсян ин, пывсян керка кывтэчас, сэсся гӧгӧрвоӧдана кывйыс усьӧма да лоӧма ӧнія пертасыс. Дзик татшӧм ногӧн жӧ артмӧмаӧсь сэтшӧм торъякывъяс, кыдзи бурскан, ворсан, сынан, изан, тёпкан, койтан, шыран.

Дженьыдик кывкӧртӧд пыдди шуам ӧтитор: пывсяныд коми войтырлы ёна войдӧрсянь нин лоӧма ас культураын торйӧдтӧмторйӧн, быдлунъя олӧмын зэв коланторйӧн, ӧд сэні коми йӧз эз сӧмын пывсьывны, сэні ловсӧ вежлісны, вынйӧрсӧ содтылісны, бурдӧдчисны, аньяс кага ваявлісны, том йӧз гозъёртсӧ бӧръявлісны. Пывсяныд — коми войтырлӧн нимкодясянтор.

Та йылысь коми кывбуралысьяс зэв унатор нин гижлӧмаӧсь. Вайӧдам татчӧ сӧмын кык неыджыд юкӧн:

Бать-мам гӧлӧса,

пывсян тшынъяса,

гудӧк шыяса

чужанін.

(Зарни Люся.)

Кор аддза лунӧ бана сикт

И пывсян кӧрыс кучкас нырӧ,

Кӧть сиктыс тӧдтӧм меным дзик,

А сьӧлӧм долыдлунӧн тырӧ.

(Геннадий Юшков.)

Збыльысь ӧд, быд коми мортлӧн ӧдъя пывсянысь петмысьт лолыс вежсьӧ, сійӧ быттьӧ выльысь ловзьӧ, томмӧ, вынсялӧ, раммӧ, а сьӧлӧм вылас сэки аньлы кӧть айловлы, дерт, зэв долыд.