«ТАН ВӦЛІ КОРКӦ ЧУДЬЛӦН ТОПЫД ВУЖ...»

Ӧні унаӧн юасьлӧны, мыйӧн пӧ коми торъялӧ мукӧд кывсьыс? Дерт, зэв унаторйӧн, но медводдза видзӧдлас серти торъялӧмсӧ казялӧны сёрни шыясысь, аслыспӧлӧс сёрнитанногысь да кывъяслӧн торъялана вежӧртасысь.

Йӧзыс оз казявны грамматикасӧ да синтаксиссӧ, тайӧ кывтуялысьяслӧн адасыс. Зэв тӧдчанатор кывъяслӧн вежӧртасыс. Тайӧ зэв ёна тыдалӧ коми театрын спектакльяс видзӧдігӧн: кӧні коми кыв гӧгӧрвоысьяс ваксьӧны, шешъялӧны, сэні роч кывйӧ вуджӧдӧмсӧ радиопель пыр кывзысьяс тшӧкыда оз весиг нюмъёвтны, весиг шензьӧмӧн видзӧдӧны сералысьяс вылӧ. Помкаыс — кывъяслӧн вежӧртасыс абу ӧткодь.

Вайӧдам ӧти видчанкыв — мисьтӧм чужӧм. Видлӧгъяс: Сэсся пырис тӧдса мужик. Вайӧма быдса картупель мешӧк. Санелы гортсаясыс мӧдӧдӧмаӧсь. Агни чойыс письмӧын пасйыштӧма, эг нин пӧ эськӧ кӧсйӧй, мисьтӧм чужӧмлы, ыстыны да, но век жӧ небзьӧдчим (А. Попов); Вояс лыддиг важӧн виньдіс кӧк. Таво весиг шыасьны оз кӧсйы. Мисьтӧм чужӧм, менам мустӧм рӧк, тэрмасьӧмӧн сьӧд войсӧ эн вӧзйы!.. (А. Мишарина). Рочӧдӧм «некрасивое лицо» кывтэчасыс нинӧм оз петкӧдлы.

Мукӧд коми кывлӧн бурногса вежӧртасыс тшӧтш зэв аслыспӧлӧс. Шуам, ӧнія коми сёрниын шоча нин бергалан шӧвктуг лелькуйтан кыв пасйӧ «шӧвк сыр», рочӧн «шёлковая кисть шали, платка». Мукӧд кывйын татшӧм весьтасыс абу.

А ӧні паськыдджыка висьтала чудь кыв да сылӧн вежӧртассикасъяс йылысь. Мыйла быть чудь йылысь? Бӧръя кадас республикаын зэв тшӧкыда пондісны вӧдитчыны тайӧ кывнас да, та вӧсна бур эськӧ тӧдны кывйыслысь стӧч вежӧртассӧ, торйӧн нин «Коми му» газет лыддьысьяслы.

Медводз шензьӧм босьтӧ сыысь, мый гижӧд кывъя коми-роч кывкудъясысь сӧмын бӧръя, 2000-ӧд вося, кывчукӧрӧ тайӧ кывсӧ пыртӧма-пасйӧма, кӧть фольклорын да быдлунъя сёрниын кывйыс бергалӧ вель тшӧкыда. Вежӧртассӧ кывйыслысь серпасалӧма зэв дженьыда да абу стӧча: чуд, чудь чудь чудской : ~ гу чудские ямы, могилы; ~ кодь полысь нелюдимый, дикий.

Татшӧм ногӧн кӧ донъявны, рочын да комиын кывъясыс пасйӧны быттьӧкӧ дзик ӧтитор. Сӧмын тайӧ абу тадз. Перым-коми кывкудъясӧ чудь, чуд кывъяссӧ тшӧтш абу пасйӧмаӧсь, кӧть быд сэтчӧс сиктысь позьӧ кывлыны чудьяс да чудь гуяс йылысь легендаяс, кыдзи и миянын.

Медся бура кывлысь вежӧртассӧ восьтӧны диалект кыввора небӧгъяс. Мӧдторйысь тшӧтш шензьӧм босьтӧ: кыдз тыдовтчис, медся тырвыйӧ вежӧртассӧ серпасалӧмаӧсь абу комияс, а мукӧд кывъя туялысьяс — эстонеч Фердинанд Видеман, венгр Давид Фокош-Фукс да финн Юръё Вихман. Бӧръя кыкыс XX нэм заводитчигӧн волӧмаӧсь Коми муӧ экспедицияӧн да чукӧртӧмаӧсь зэв озыр кыв материал.

Ф. Видеманлӧн кывкудйын пасйӧма: чудь — Коми муын коркӧ важӧн олысьяслӧн нимыс (Name fur dіe alten Bewohner des Landes). Мӧд вежӧртасыс «кид, полысь, йӧзысь ӧтдортчысь морт».

Медся тырвыйӧ вежӧртассӧ восьтӧма сӧмын суоми морт Юръё Вихман 1942 воын Хельсинкиын йӧзӧдлӧм коми-немеч кывчукӧрас. Сійӧ чудь кывлысь петкӧдӧ нёль шӧр вежӧртассикас: 1) комиясӧдз вӧвлӧм да асьсӧ гуалӧм, вошӧм войтыр, кодъяс дзебӧмаӧсь озырлунъяссӧ муас, мукӧдыс пышйӧмаӧсь войвылӧ, 2) торъя сиктъясса вӧвлӧм олысьяс, сикт панысьяс, 3) войдӧр олысь войтыр, коми-язычникъяс, кодъяс асьнысӧ гуалӧмаӧсь, абу сетӧмаӧсь асьнысӧ пыртны кристос эскӧмӧ, 4) вӧй, полысь, йӧзысь ӧтдортчысь, культуратӧм морт. Татшӧм вежӧртасыс кывйыслӧн вӧлӧма XX нэм заводитчигӧн, Ю. Вихманлӧн туясьӧм серти.

Ӧнія гижӧд кывйын вежӧртас восьтытӧдз колӧ висьтавны чудь кыв артмӧм йылысь, кытысь сійӧ петӧма. Дерт, комиӧ кывйыс пырӧма рочысь, кӧні сійӧ пасйӧ, С. И. Ожегов серти, балтикаберд-финн войтыръясӧс (эстъясӧс, суомиясӧс, карелъясӧс, вепсъясӧс).

Шӧр нэмъяс помын роч сёрниын вежӧртасыс ёна паськалӧма: чудьӧн нимтылӧмаӧсь став войвывса пырттӧм йӧзӧс, язычникъясӧс. Сӧмын артманног сертиыс кӧ видзӧдлыны, чудь кывсӧ важ рочьяс асьныс босьтлӧмаӧсь важ герман кывъясысь. Медважӧнсӧ чудьнас нимтылӧмаӧсь эстонечьясӧс, ӧткодялӧй Эстония да Россия костын ыджыд тылысь Чудское озеро ним.

Роч йӧз сёрниын важысянь нин бергалӧмаӧсь и муӧ асьнысӧ гуалӧм чудь войтыр йылысь легендаяс. Найӧс висьтавлӧны Европаын, Уралын да Сибырын, быдлаын. Найӧ пырӧмаӧсь тшӧтш и коми фольклорӧ.

Вежӧр-теш кыскӧ и сійӧ, мый комияскӧд орччӧн олысь рочьяс чудь кывйӧн пасйӧны комиясӧс. Та вылӧ индӧ коми гижысь Юрий Васютов, коді ачыс кывлӧма татшӧм легендаяссӧ Кардор обласьтса Лешуконскӧй сиктын олігас.

Сӧмын и важӧн, и ӧні коми йӧз некор асьнысӧ чудьӧн эз нимтывлыны, быдлаын выналӧ коми, коми морт войтырним. Ӧттшӧтш чудь кывсӧ ӧнія комияс некыдзи оз йитны важӧн нин рочмӧм да комисялӧм карел-вепсъяскӧд. Кӧть талы вермас лоны мӧд помка — коми кывйын вепс-карелъяс вылӧ индӧмыс уна нэм чӧжӧн вошӧма. А миян костын важся волысьӧмъясыс вӧлӧмаӧсь, ӧд коми сёрнисикасъясӧ пырӧма насянь уна кыв, шуам кӧть, агас, карандыс «карнан», кас, «кань», удора сёрнисикасын люс, ка «пань», пив «кымӧр», пони «ичӧт» да мукӧд.

Водзӧ видлалам, кутшӧм торъя вежӧртассикасъяс бергалӧны коми кывйын. Тайӧс позьӧ тӧдмавны сӧмын чудь кывлысь бергаланногсӧ туялӧмӧн, уна гижӧд видлалӧмӧн. Вайӧдам вежӧртассикасъяссӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн.

1. Коми йӧз вежӧрын кывйыслӧн медваж подув вежӧртасыс вӧлӧма паськыд — тайӧ кутшӧмкӧ важся, бырлӧм абу коми войтыр, кодъяс овлӧмаӧсь Коми муын да гуавлӧмаӧсь асьнысӧ гуясӧ. Зэв уна иннимӧ пырӧ чудь юкӧн, А. И. Туркин вайӧдӧ татшӧм нимъяс: Чудьгумыльк, Чудьгуяг, Чудьді, Чудькар, Чудьму, Чудьнюр, Чудьты, Чудью да с. в. Тайӧ вежӧртасӧн кывйыс ёна бергалӧ и коми литератураын, шуам кӧть, — Тані, матын и эм туй дорсяньыс, Типӧсиктад муніганыд аддзыланныд «Кар мыльк». Важӧн сэні овлӧмаӧсь, кыдз шуӧны, чудьяс. «Кар мылькйыс» чудь гу и эм: пытшкӧсыс тӧщӧ, вылас кӧ каян да кокнад зымган — брунакылӧ (Нёбдінса Виттор); Овлӧмны пӧ коркӧ сэтшӧм войтыр — чудьӧн шусьылӧмаӧсь; Татчӧ пӧ коркӧ важӧнтӧ гуасьлӧмаӧсь чудьяс (Н. Куратова).

2. Такӧд ӧттшӧтш комияс чудь кывйӧн нимтӧны коми сиктъяслы ёна важӧн нин подув пуктысьясӧс, медводдза важ олысьяссӧ. Кыв сертиыс пӧ тайӧ нэмӧвӧйся комияс. Видлӧгъяс: Да, чудьясыс вӧлӧмаӧсь коми рӧдысь (Г. Фёдоров). Чудьгуясӧ волӧны перым-комияс и ӧнія кадӧ, а миян республикаын тайӧ традицияыс дыр кутчысьӧма Емва вожын. Асму туялысь А. Щанов гижӧ: Тӧдіс Опонь дядь Емва вывсьыс став чудь гусӧ и тшӧкыда вайлывліс сэтысь черъяс, пуртъяс, и весиг челядьлы чачаяс — доддялӧм вӧвъяс. А Рӧдитель лунъясӧ ыстывліс ныв-писӧ матыссаджык гуяс дорӧ (медся тшӧкыда Ыджыдъёльса, либӧ Жигановскӧй дінӧ) вошйӧдны-казьтыштны найӧс. Челядьыс ӧшлісны пуясӧ пӧжаса да чериняня дозмукъяс, пасъясисны да висьтавлісны: «На тэныд, чудь дядь, гӧснеч». Тыдалӧ, Опонь дядь пыдди пуктіс гуалӧм, эскӧмсӧ вежтӧм войтырӧс.

3. Поэзия кывйын, торъя вежӧра йӧзлӧн сёрниын чудь — дзоньнас важся коми войтыр. Вежӧртассикасыс романтикаӧн озыр, медводдзаӧн тадзи гижӧма кольӧм нэмся 20-ӧд воясӧ том коми кывбуралысь Жан Морӧс (И. Т. Чисталёв): Пармаса войтыр, чудь-коми котыр, Тырмас нин жугыля овны! Кывбурсӧ йӧзӧдӧма сійӧ 1922 воын, коми войтырлӧн кыпалан-туан кадӧ, кор унаӧн сӧвмӧдісны войтырлысь культура да овмӧс. Водзӧ сэсся татшӧм вежӧртасын кывйыс бергалӧ миян кадӧ нин, неважӧнся кыпалан-туан выль кадӧ. Видлӧгъяс: Чужан вирӧй, комиӧй, Еджыд чудлӧн вир! Видзан менӧ сӧстӧма, Коз пуӧс кыдз сир (Г. Юшков); Шань Пама миян овліс водзын тані, Тан вӧлі коркӧ Чудьлӧн топыд вуж. Быд мортлы керка миян — лунӧ бана, Лёк ногӧн овны коми нэм эз куж (А. Уляшев). Кывбуралысьяс нимкодясьӧны чудь-комилӧн зумыдлунӧн, бӧрыньтчытӧмлунӧн, ассьыс важ оласногсӧ видзӧмӧн, вежӧр крепыдлунӧн.

Колӧ шуны, татшӧмыс поэзияын овлӧ вель тшӧкыда. Вайӧдам татчӧ роч кывбуралысь Александр Блоклысь «Скифы» гижӧдысь юкӧн: Мильоны — вас. Нас — тьма, и тьмы, и тьмы. Попробуйте сразиться с нами! Да, Скифы мы! Да, азиаты — мы, — С раскосыми и жадными очами. Роч кывбуралысь скифъяскӧд асьнысӧ ӧткодялӧмнас тшӧтш вылӧджык кыпӧдӧ рочьясӧс, романтизируйтӧ налысь важся олӧм-вылӧмсӧ.

Содтам татчӧ нӧшта ӧтитор: «Ордпу» котырӧн веськӧдлысь, асму нималана туялысь Михаил Дмитриевич Игнатов аслас уджъясын нимтӧ асьсӧ Чуд Миш Игнаторд, индам татчӧ сылысь «Чуд Миш да Батя Власов и другие» ас йывсьыс казьтылана небӧгсӧ.

4. Став коми сёрнисикасас паськыда вӧдитчӧны чудь кывйӧн омӧльтана вежӧртасын — «вӧй, дик, полысь, йӧзысь ӧтдортчысь, абу лючки морт». Видлӧгъяс: «Но и чудь тэ!», Чудь кодь полысь; Чуд кодь сьӧд;... тэ ӧд йӧй чудь моз, йӧзсьыс вӧрӧ, со пыран дзебсьыны (Г. Фёдоров).

Летка сиктсёрниын паныдасьлӧ чуд мыр «няйтпоз» вежӧртаса кывтэчас. Омӧльтана вежӧртасын тайӧ кывйыс коми сёрниын бергалӧ зэв паськыда, тшӧтш и коми драматургияын: Васькалӧн гӧлӧс: Тойышт, Ӧльӧксан, татчӧ. Ме сійӧс чуд морт пыдди кута петкӧдлыны мӧдысь. Мишка. Асьныд эськӧ ті чудъяс! (Г. Юшков).

Татшӧм вежӧртаса эмакывйысь артмӧма и чудявны кадакыв, вежӧртӧ коді «йӧйтавны, древитны, дикуйтны». Бара пасъям татчӧ, мый чудявны кыв коми кывчукӧръясӧ абу пасйӧма. Тайӧ вежӧртассикас сӧвмӧмас, тӧдӧмысь, пай пуктӧма и роч веськыда эскана вичко, коді уна нэм чӧжӧн быд ногыс лёкӧдліс пыртчытӧмъясӧс, язычникъясӧс кыдзи ен тӧдтӧм лёк йӧзӧс.

5. Перым-коми да лунвывса коми сёрнисикасъясын чудь кывйӧн пасйылӧны тшӧтш быдсикас мутиясӧс, пеж ловъясӧс. Тадзи со гижӧ коми гижысь Андрей Власов: Егорий бергӧдчис ӧшиньлань, вештыштіс занавессӧ, чорзьӧм гыжнас гыжйыштіс йизьӧм стеклӧсӧ, видзӧдліс пемыдас да друг шызьӧмӧн чукӧстіс гӧтырсӧ: — Анют, волы, видзӧдлы! Видз вылын бипур, а сы гӧгӧр чудьяс йӧктӧны!

6. Чутсӧ тайӧ лыддьӧдлӧмас пуктыны водзкодь на. Россияса важвылӧм йылысь гижӧдъясын историкъяс да гижысьяс вӧдитчылӧны кывнас и балтикаберд-финн войтыръяс пасъян вежӧртасын, роч кывйын моз, шуам кӧть, Но и сэтчӧдз нин, ёна важысянь, вӧвлі тайӧ ва туйыс, кодыр Двина кузя и море пӧлӧн овлісны чудь йӧз племенаяс (Тима Вень).

Со татшӧм уна сикас чужӧмбана, паськыд вежӧртаса вӧлӧма чудь кыв коми сёрниын. Тайӧ петкӧдлӧ миян чужан кывлысь озырлунсӧ.