ДЫШ РУНЬ, МУТИ, ЛЁЗЬ ВОГЫЛЬ... ЛИБӦ МЫЙЛА КОЛӦНЫ ВИДЧАНКЫВЪЯС?

Коми йӧзлы коми кывйыс дона медводз кыдзи ас чужан кыв, аймамсянь тӧдмалӧм сёрни.

Сыкӧд йитчӧма шуда челядьдыр, ворсӧмъяс, мойд кывзӧм, школаын медводдза шыпасъяс гижӧм, ас фольклорӧн да литератураӧн тӧдмасьӧм, водзӧ быдмӧм-верстяммӧм.

Мортыс бура тӧдмалӧ чужан кывсӧ буретш сизим-дас арӧсӧдз, сэсся сӧвмӧдӧ ассьыс сёрнитан-гижан сямсӧ олӧм чӧжыс. Позьӧ шуны, чужан кывйыс — пыдӧстӧм юкмӧс, кытысь позьӧ век аддзыны мыйкӧ выльӧс, бурӧс, шензьӧданаӧс, водзті казявтӧмӧс.

Коми йӧз овмӧдчӧмаӧсь зэв паськыда да сёрнитӧны кызь диалектӧн, на пиысь дас сёрнисикасыс зырян-комилӧн, кӧкъямысыс — перым-комилӧн, эм зэв торъялана язьва-коми диалект да камайывса сёрнисикас.

Коми сёрнисикасъяс зэв озырӧсь да уна пӧлӧсӧсь, быдӧнлӧн эм, позьӧ шуны, аслас торъялана чужӧмбан. Быд кывлысь кыввора озырлунъяссӧ туялысьяс чукӧрталӧны уна сикас кывкудйӧ.

Унаӧн чайтӧны, мый гижӧд кывъяс сӧвман тшупӧд йылысь медводз висьталӧны буретш кывкудъяс: кымын унджык да уна сикасаджык кывчукӧр лӧсьӧдӧма да йӧзӧдӧма, сымын кывйыс озырджык да вынаджык.

Школаын велӧдчигӧн векджык шулывлӧны, ыштӧкӧ эмакыв пасйӧ эмтор, торъяланлун да керӧм. Шуам, пызан эмакыв пасйӧ горткӧлуй, мебель сикас, кӧч — вӧрса пемӧсӧс, бур лексема — эмторлысь торъяланлун, узьны — мортлысь, пемӧслысь керӧм да с.в.

Но йӧзлӧн кывйыс оз сӧмын юӧр сет, а петкӧдлӧ тшӧтш сьӧлӧмкылӧм, сёрнитысьлысь сёрнитанторйыскӧд йитӧдсӧ, сійӧс донъялӧмсӧ.

Донъялӧмыс овлӧ веськодь (нейтральнӧй), бурнога да омӧльтана-лёкӧдана.

Бурногӧн донъялан вежӧртаса кывъяссӧ туялысьяс шуӧны мелиоративъясӧн, а омӧльтана-лёкӧданасӧ — пейоративъясӧн.

Вайӧдам бур вежӧртасасьыс сёрнианым медся бергаланасӧ: дона, изьва сёрнисикасын мада, муса, муспоз, оз тусь, ӧмидз тусь, рочакань, сёшайт, сисьйӧг, сьӧлӧмшӧр, шӧвктуг да мукӧд. Татшӧм кывъяснас ми мортсӧ бура донъялам, ошкам, вылӧ пуктам.

Сэк жӧ туялысьясысь унаӧн важысянь нин казялӧмаӧсь, мый мелиоратив кывйыс ёна этшаджык омӧльтана-лёкӧдана вежӧртасасьыс, мӧд ногӧн кӧ, видчанкывсьыс.

Мыйла тадзи артмӧма? Вочакывйыс гӧгӧрвоана: мортыс кӧ асьсӧ йӧз пӧвстын лючки-бура кутӧ, та йылысь торйӧнсӧ оз и пасйыны, ӧд татшӧмӧн и колӧ век лоны быдӧнлы.

А татшӧм аслыссяма эталонсьыс кӧ мортыс торъялӧ омӧль боксянь, та йылысь висьталӧны нин, и медводз медматысса йӧзыс.

Уна нэм сайын на артмӧма татшӧм эталоныс. Мортсӧ войдӧр донъялӧмаӧсь нёль торъяланлун серти: колӧ, мед сійӧ вӧлі тырмымӧн ён, мича, вежӧра да бур. Бурыс — лючки морт. Таысь кежӧмъясыс йӧзлы сьӧлӧм вылас оз нин воны.

Тайӧс гӧгӧрвоӧдӧм бӧрын чужӧ мӧд юалӧм: а мыйла мортыс видчӧ, видӧ мӧд мортӧс? Туялысьяс индӧны уна помка вылӧ. И медтӧдчанаыс на пиын нёль:

1) мортыс тадзи донъялӧ мӧд мортӧс, йӧзӧс, олӧмас кутшӧмкӧ сьӧкыдлун;

2) стӧч видчан кадас петкӧдлӧ ассьыс ловкылӧмсӧ, мый сылы мыйкӧ либӧ кодкӧ (медтшӧкыда морт, йӧз) оз во сьӧлӧм вылас;

3) кокньӧдӧ ассьыс зэлалӧм психикасӧ, чукӧрмӧм лӧглунсӧ вештӧ мӧдтор вылӧ;

4) зільӧ олӧмас серпассӧ кыдзкӧ вежны бурлань. Шуам, кор мам ассьыс челядьсӧ нимтӧ дыш руньясӧн, думсьыс зільӧ вӧчны сідз, мед найӧ лоасны зільӧсь да уджачӧсь. Тадзи артмӧ мортсӧ сылы восьсӧн висьтавтӧг мый вылӧ кӧ ышӧдӧм.

Быд кывйын, а торйӧн нин комиын, видчанаыс (пейоративыс) зэв уна, быдсяма сикас, ӧд мортсӧ позьӧ омӧльтана руӧн донъявны уна ног, сылысь дышлун, бӧблун, ньӧжмыдлун, мисьтӧмлун, скуплун, больгӧм, ковтӧмтор висьтавлӧм, вильшасьӧм-тешитчӧм да с.в. тӧдчӧдӧмӧн.

Зэв уна кыв да кывтэчас аслыспӧлӧс, ӧд коми йӧзлӧн гӧгӧртаса мир вылас видзӧдласыс аслыспӧлӧс жӧ.

Татшӧмторйыс артмӧма уна нэм чӧжӧн. Дай финн-угор кывъясыс та серти зэв озырӧсь.

Став татшӧм кывсӧ позьӧ торйӧдны кык ыджыд чукӧрӧ:

1) видчанкывъяс, кодъяслӧн донъялана вежӧртасыс медшӧр, водзсяньыс вужъясьӧма, шуам, йӧй, бӧб, дышпоз, мӧмӧт да с.в.

Нӧшта татчӧ пырӧ рочысь босьтӧм уна кыв (гад, плут, пистон, антикрис, хам да мукӧд);

2) видчанкывъяс, кодъяс артмӧмаӧсь торъя эмакывъясысь да бӧръяясыслӧн вежӧртасыс сёрнитысьлы бура тӧдса, шуам, катша «больгысь, сёрни разӧдысь ань» вежӧртаса видчанкыв подулын — бура тӧдса лэбач ним. Комиӧн сёрнитысь йӧз вежӧрын артмӧма аньӧс тайӧ лэбачыскӧд ӧткодялӧм.

Татшӧм видчан кыввор чукӧрсьыс позьӧ торйӧдны нӧшта на некымын сикас сы серти, кутшӧм вежӧртаса эмакывъяс подув вылын найӧ артмӧмаӧсь. Со тайӧ сикасъясыс:

1) морт мыгӧр да сэтысь петантор пасъян кывъясысь артмӧм видчанкывъяс, шуам, сіт дук, чич, сувтса син да мукӧд;

2) гортгӧгӧрса овмӧсысь эмторъяс пасъян кывъясысь артмӧм видчанкывъяс: нямӧд, нӧш, лӧсавтӧм гыр, кыз бурня, дыш рунь, киссьӧм тюни да с. в. ;

3) пемӧс, лэбач, гут-гаг пасъян эмакывъясысь артмӧм видчанкывъяс: кӧин, порсь, рака, сан, ош, синтӧм гут, кык кока пон да мукӧд;

4) быдмӧг да сылысь юкӧнъяс пасъян эмакывъясысь артмӧм видчанкывъяс, шуам, кын мыр, кӧчамач, понпуш;

5) аснимъяс (войтыр ним, морт ним, гортса пемӧс ним) вежӧртаса эмакывъясысь артмӧм видчанкывъяс: чудь, тунгус, чуваш, кизьтӧм яран, лёзь вогыль, жыд да с. в. ;

6) мифология адасысь кывъяс подув вылын артмӧм видчанкывъяс: мор, омӧль, мути, кузь, лёкгаг, шева да мукӧд.

Дерт, эмӧсь нӧшта на мукӧд посниджык сикасъяс, кодъясӧс колӧ на пыдісянь туявны.

Чужан кывлысь озырлунсӧ быдӧн вермас казявны ачыс. Вайӧдам К шыпасӧн заводитчан пейоратив-кывъяс:

· киссьӧм тюни — омӧль морт. (Мортыс абу киссьӧм тюни.);

· кокбӧрля выв бергач — тшап, кокни морт, ёна больгысь (верӧспу йылысь);

· кокбӧрля кок пыдӧс нюлысь — леститчысь морт, бӧжтӧм руч, кык кока руч;

· кокни вежӧра — абу серьёзнӧй морт;

· кокни киа — косьӧ пырысь, тышкасьысь морт;

· кокни кывъя — паськыд вома, больгысь, абутӧмторсӧ сёрнитысь морт;

· кокни сора — ошйысьысь, сӧрысь морт;

· кокташ — чотысь, коктӧм. (Геня петіс пенсия вылӧ. Ветымын вит тырис. Позис дай вермис на завхозалыштны, но инвалидносьт вӧсна помкаыс «пенсионерствуйтны» эм: квайт во сайын трактор додь улӧ сюрліс да, веськыд кок лапаыс прамӧя дрӧбаліс. А Витя пиыслӧн пӧгибнитӧм бӧрын Машӧсяньыс регыд и кӧвъясис Кокташ ним. — Н. Мальцев);

· колысь синма — вежалысь, завидьтысь;

· корӧсь чегъялан туша — вывті кузь морт;

· корысь — вывті гӧль морт. (— Вӧвсӧ кутӧй! Ку-у-у-тӧй, бур йӧз!.. — йӧй сямӧн туй шӧрын равзіс Мирон Кузьма, а сэсся видзӧдліс додь торпыриг вылӧ да кыкнан кинас кутчысис юрас... — О, некрись... о, корысь! Додьсӧ мый вӧчис!.. — Я. Рочев);

· корысь мешӧк — вывті гӧль морт. (Дыр увгис Мӧсей, укӧрайтіс гӧтырсӧ «корысь мешӧкӧн», «вежӧртӧм бабаӧн». — В. Безносиков);

· кос кочег — мисьтӧма, лёка сералысь морт;

· кості увтан пон — ковтӧмторсӧ шуысь, водз шуасьысь морт;

· кос шег — пӧрысь морт, олӧмсьыс кольӧм морт. (— Сё збыль, сідзи, сідзи... Кутшӧм ми, кос шегъяс, ӧнія том йӧзӧс велӧдысьяс? — С. Раевский);

· кошшӧй — вывті вӧсни, омӧлик морт. (Геня шемӧсмӧмӧн видзӧдіс да шензис: «Вот кощӧйыд! Аслыс гу кодйис, ружье улӧ сувтіс... Вот и верит татшӧмъясыдлы...» — Я. Рочев);

· кӧбыла — ыджыд тушаа ныв, ань;

· кӧин — лёк морт. (— Тайӧ кӧинъяссяньыс буртор энӧ виччысьӧй, — скӧрысь шуаліс ключник. — Вот ю воссьӧм бӧрын сьӧвзя налы синмас да усйыся татысь. — Я. Рочев);

· кӧм ни гач — дзик абутӧм, гӧль морт;

· кӧмтӧм-пасьтӧм — дзик абутӧм, гӧль;

· кӧнӧбой — сьӧм дорысь, горш морт, барышник. (— Ме эг жӧ вӧйт, — ёсякодь шыасис Валентина. Сійӧ суседъяссяньыс кывліс нин: «Митиперыд — кӧнӧбой, сӧмын сӧрвитны видзӧдӧ». — В. Безносиков);

· кӧпейка поткӧдысь — надз, скуп, вывті жыд морт.

* * *

Ставыс тайӧ — коми кывлӧн пейоратив озырлунысь сӧмын неыджыд юкӧн.

А кутшӧм аслыспӧлӧс видчан кывъяс ті кывлінныд да тӧданныд? Гижӧй та йылысь «Коми му» газетӧ.