КУДЫМКАР, КУДЫМКАР, ТЭ БАСӦК КЫДЗ НЫВКА...
Неважӧн йирым тӧлысьӧ мойвиис меным бара волыны Кудымкарӧ, перым-коми вок-войтырлӧн юркарӧ, пырӧдчывны сэтчӧс велӧдысьясӧс сӧвмӧдан институтӧн котыртӧм конференция уджӧ.
Колӧ торйӧн пасйыны, мый коронавирус выналан кадӧ тшӧкыда оз нуӧдны урчитлӧм нин татшӧм чукӧртчӧмъяссӧ. Сідз, Сыктывкарын неважӧн ӧтдортчисны финн-угор кывъясын электрон гижӧд йылысь конференцияысь, кӧть эськӧ водзтіджык республика нимсянь корлӧмаӧсь волыны уна специалистӧс.
А вот Перым дормуын, Кудымкарын, уна йӧза конференциясӧ нуӧдісны повтӧг. Сиӧма вӧлі сійӧс перым-коми кывтуялысьяс Антонина Семёновна Кривощёкова-Гантманлы да Раиса Михайловна Баталовалы. Кыкнанныс абу нин ловъяӧсь, но буретш найӧ кольӧм нэмся 50-ӧд воясӧ медводдзаясӧн дорйӧмаӧсь кандидат ним вылӧ перым-коми сёрнисикасъяс йылысь диссертацияяс.
Сӧмын тайӧ чукӧртчылӧм йывсьыс юӧрттӧдз пасйыштам талунъя Перым-Коми кытш да сылӧн Кудымкар юркар йылысь бура тӧдӧмӧн, мый зэв шоча ӧні кодкӧ волӧ сэтысь миянӧ да тасянь ветлӧ сэтчӧ.
Перым-Коми асъюралан кытш вӧлі котыртӧма 1925 воын Сӧвет ӧтувлун пасьтала медводдзаӧн. Серам кӧть абу, но тайӧ миян XXI сюрсвоас нин сійӧс Россияын медводз жӧ лои тупкӧма, ӧтувтӧма Перым обласьткӧд да артмӧдӧма татшӧм ногӧн Перым дорму (край).
Ӧні Перым-Коми кытш абу нин Россия Федерациялӧн субъект, но кольӧма кыдзи ассяма мутас. Экономикаын да став мукӧд юалӧмнас ӧні сэтчӧс районъяслы колӧ веськыда шыӧдчыны Перымӧ, сӧмын коми кыв да культура адасыс (сфераыс) кольӧма асвеськӧдлӧм саяс. Та вӧсна кывкутӧ перым-коми министерство, кӧні уджалӧ 15 морт (меститчӧма кытшыслӧн куим судтаа веськӧдланінас).
Бӧръя кадӧдзыс министралӧма сэні Виктор Васильевич Рычков, коми гижысь да историк, ӧні пенсионер. Сы пыдди индӧмаӧсь сылысь уджсӧ кад кежлӧ вӧчны Виталий Леонидович Баяндинлы, тшӧтш коми мортлы, Перымса педагогика институтын перым-коми-роч юкӧд помалысьлы. Сідзкӧ, важ моз сэтчӧс медыджыд юралысьясыс — коми йӧз, абу миянын моз. Казьтышта, И. П. Морозов бӧрын комиӧн сёрнитысь юралысьыс миян республикаын эз нин вӧвлы.
Асшӧрлун бырӧдтӧдзыс Перым-Коми кытшса йӧзлы зэв унатор кӧсйысьлӧмаӧсь вӧчны, сӧмын олӧмыс мунӧма ас визулӧн. Медшӧр тырмытӧмторйыс кольӧма важыс: йӧзыс кытшсьыс муналӧны коді кытчӧ, ёнджыкасӧ миллион морта Перым карӧ, ӧд ылі вӧрса пельӧсын уджыс йӧзыслы абу, миянын моз жӧ колхоз-совхозъяс да вӧрпунктъяс кызвыннас тупкысялӧмаӧсь.
Перым-коми йӧзыс Россияын чинӧмӧн чинӧ: 1989 воын кӧ Сӧвет ӧтувлунын пасйӧма вӧлі 152.100 перым-комиӧс, то 2010-ӧдын кольӧма 95.000 морт. Дерт, та мындаӧн абу кулӧмаӧсь, зэв унаӧн гижсьӧмаӧсь рочӧн.
Кудымкарын олысьыс тшӧтш чинӧ: 1992 воын сэні артавсьӧма 33.800 морт, а таво пасйӧма 29.807-ӧс. Сӧмын сьӧлӧмӧс шонтӧ сійӧ, мый и кытшас, и юркарас коми йӧзыс 50 прӧчентысь унджык, та вӧсна коми сёрниыс кылӧ уличаяс вылас тшӧкыда.
Дзоньнас коми руыс Кудымкарын тӧдчӧ миян Сыктывкарын серти весигтӧ ёнджыка. Медводз, юркарас воалӧны том йӧз коми районъясысь. Найӧ босьтӧны тӧдӧмлун шӧр тшупӧда велӧдчанінъясын.
Коми кывъя спектакльяс петкӧдлӧны М. Горький нима драма театрын, кодлӧн дзик на выль стрӧйбаыс карас медся мича лоӧма. Торйӧн колӧ тӧдчӧдны: тайӧ театрыс Россияын провинцияса театръясысь медбур, шедӧдӧма нин уна ошкана кабала да сьӧма отсӧг. Ворсанторъяссӧ сэні пуктӧны рочӧн да комиӧн, миян Виктор Савин нима драма театрын моз. Йирым тӧлысся афишаас пасйӧма вӧлі коми кывъя куим спектакль да ӧти концерт. Миян академическӧйӧн асьсӧ нимтысь театрным та боксянь ёна кольччӧ.
Вель бура дасьтӧны телеуджтасъяс сэтчӧс «Перым-Коми» телерадиокомпанияын, вежоннас ӧтчыдысь петӧ «Кама кытшын» коми кывъя газет. Кудымкарӧ быд волысьлы зэв радӧсь «Национальнӧй» ресторанын, кӧні ставсӧ лӧсьӧдӧмаӧсь перым-коми культура пасъясӧн. Официант-нывъяс новлӧны коми йӧзкостса паськӧм, вӧзйӧны уна сикас коми сёянтор, баитӧны перым-коми ногӧн. Орчча нуръясянінас позьӧ юны коми сур, ӧд Перым-Коми кытшас ловъя на ид быдтан да сур пуан традицияыс. Эм-ӧ татшӧмсяма рестораныс Сыктывкарын? Таын да мукӧдторйын миянлы ёна на позяс велӧдчыны перым-коми чой-воклысь.
Водзынджык пасйӧм конференциясӧ котыртӧмаӧсь вӧлі сэтчӧс велӧдысьясӧс сӧвмӧдан институтын зільысьяс, кӧні директорӧс вежысьнас уджалӧ Сыктывкарын бура тӧдса морт, филологияса кандидат Татьяна Николаевна Меркушева. Сійӧ велӧдчис да некымын во уджаліс Кыв, литература да история институтын.
Коронавируса висьӧм понда некод эз волы Перымысь, ми куимӧн сӧмын вӧлім Сыктывкарысь. Кытшса районъясысь волісны коми кыв велӧдысьяс да школаса директоръяс. Уджалісны вит секцияын, а рытнас культура уджтас серти видзӧдім ордвуж финн-угор войтыръяс лунлы сиӧм кыпыд концерт.
Та йылысь позьӧ пасйыны унджык, и со мый вӧсна. Некымын во сайын Кудымкарын восьтӧмаӧсь перым-коми этнокультура шӧрин, сетӧмаӧсь та могысь ӧти прӧстмӧм ПТУ-лысь уна жыръя да ыджыд концертасян зала куим судтаа стрӧйба. Буретш сэні и сьылісны-йӧктісны том артистъяс, вель уна сьылан зэв кужӧмӧн вуджӧдӧмаӧсь роч да мудорсайса кывъясысь. Вӧлӧмкӧ, тайӧ шӧринас аслыныс поз аддзӧмаӧсь тшӧтш коми небӧг лэдзысьяс, сэтчӧс гижысьяс, котыр-ансамбльяс, став сэтчӧс коми бомондыс.
Быд чукӧртчылігӧн медся колана юӧръяссӧ век тӧдмалан йӧзкӧд сёрниысь. Важ тӧдсаясысь ӧти, Ольга Петровна Аксёнова, Сыктывкарын коркӧ аспирантура помалысь, филологияса кандидат, норасис, ог пӧ вермы аддзыны аслым удж, а пенсияыс сэні войвывса содтӧдъястӧгыд ичӧт. Кольӧм во пӧ кувсьӧма сэтчӧс медыджыд гижысь-классик да фольклор чукӧртысь Василий Васильевич Климов, коді зэв ёна кыпӧдіс перым-коми литературасӧ. Шуам, миянлы уналы тӧдса «Гузи да Мези» тешсӧ гижлӧма буретш сійӧ.
Нимкодь лои уна выль петас видлалӧмысь. Лэдзӧмаӧсь сэні альбомъяс, туялан небӧгъяс. Серпаса литератураысь йӧзӧдӧмаӧсь нин ӧти стильын печатайтӧм ас классикасӧ 20 гӧгӧр небӧг. Та могысь зэв унатор вӧчӧ буретш перым-коми министерствоыс. Сійӧ закажитӧ да сетӧ уджбалаяс збыльмӧдӧм вылӧ сьӧм. Неважӧн «Перым кытшса кодзувъяс» серияын лэдзӧмаӧсь А. С. Кривощёкова-Гантман да Р. И. Баталова йылысь неыджыд небӧгъяс. А кольӧм во петӧма Игнатий Мӧсшег да профессор Вера Васильевна Пахорукова йылысь небӧгъяс (бӧръяыс оліс да уджаліс Комиын, велӧдіс Сыктывкарса канму университетын коми литература).
Вочасӧн сӧвмӧ да сӧстӧммӧ перым-коми гижӧд кыв, мый кокниа позис казявны сэтчӧс «Кама кытшын» газет лыддигӧн да телевизор пыр коми уджтасъяс видзӧдігӧн. Уна выль кыв сэтчӧ вуджӧ миян сёрниысь, шуам, небӧг, во, енэж, кывчукӧр да уна мукӧд. Такӧд тшӧтш найӧ и асьныс повтӧг ас вылькывъяс пырталӧны, шуам кӧть, арся куим тӧлысьлы сетӧмаӧсь коми нимъяс:
Сьӧлӧмӧс шонтіс нӧшта ачыс карыс: лоӧма ёна сӧстӧмджык, мичаджык, уна керка выльмӧдӧмаӧсь-дзоньталӧмаӧсь, торъя аллея пӧлӧн сувтӧдалӧмаӧсь коми мифологияысь персонажъяс, а медшӧр сёртӧмторйыс сэні Кудым-Ош.
Вӧзъя быдӧнлы волыны Перым-Коми кытшӧ, сэтчӧс Кудымкар юркарӧ.
