НЯНЬ ТЭЛЬӦБ ДА СЕРА ПАЛИЧ


Мамлысь босьта нянь тэльӧбсӧ,

Батьлысь сера паличсӧ...

(Частушкаясысь.)


Важон ӧд, шань пиянӧ, коми войтырыд ёна жӧ гажӧдчылісны сиктъясад, кӧть и быдсяма сьӧкыд олӧмсӧ овлісны, а сьывнытӧ век радейтлісны. Ветлывлісны ӧта-мӧд ордас, рытйысьлісны. Босьтасны вӧлі кипом уджъяс: нывъясыд — коді печкан, коді кысян, коді вышивайтчан-вурсянторъяс, а зонъяс — сапӧг дӧманъяс, пила кесланъяс да мый да. Чукӧртчасны кутшӧмкӧ шаньджык ӧтка пӧрысь гозъя ордӧ либӧ дӧва ли дӧвеч ордӧ да коллялӧны кузь арся ли тӧвся рытъяссӧ кипом удж сайын. Сёрни-басни, сьылӧм-йӧктӧм да шмонитӧм сорӧн. А мам-батьыс нӧшта стрӧжитасны на, уркӧвӧй сетасны мунігас: нылӧй либӧ пиукӧй пӧ, тэ рытйысигад сьыв кӧть йӧкты, кӧть чибӧ моз чеччав-гӧрдлы, но мед вӧлі сы мындатӧ печкӧма, сапӧг дӧмӧма-утъялӧма да мед пила кеслӧма вӧлі лэчыда. Со татшӧм рытйысигъясас и чужлісны быд пӧлӧс ворсӧмъясыс, шмоньыс да частушкаясыс, гажа да шог сьыланкывъясыс.

Висьтышта-мойдышта ме тіянлы ӧти татшӧм рытйысьӧм йылысь. А вӧлі тайӧ Рӧштво гӧгӧр.

Том ныв-зон водзвыв нин сёрнитчасны: вӧзйысясны быдса вежон кежлӧ рытйысьны Сюсь Марпа ордӧ. Сюсь Марпаыс — дӧва. Мужикыс, Гындей Петыр, воддза вонас, йи кылалігӧн, Микӧй Ӧльӧшлысь детинкасӧ, Ӧньӧӧс, йи пытшкысь мездігӧн кынмӧма йиа ваад да кадысь водз кувсьыліс. Абача кодь ён мужик тай эськӧ вӧлі да. Детинкасӧ мездіс, а ачыс мӧдар югыдас муніс.

Ыб улын вӧлӧм мачӧн ворсӧны, кушмышталӧмаӧсь нин берег доръяс да. Челядьлы гажа. Югыд шондіыс ёна нин шонтӧ. Мукӧдыс весиг кӧмтӧг нин ризъялӧны-котралӧны. Ворсігад сэсся мачыд и лэбыштас йи вылад. Берегсяньыс абу и ылын эськӧ, да он босьт. Дор ваыс бура ёна паськыд. Челядь кыскасны кык потш, пуктасны дор ва вомӧныс да медся геройыс — Ӧньӧ — мунас мачтӧ судзӧдны. Воас мач дорӧдзыд и ... друг ратшмунӧ-чегӧ йиыд. Детинкаыд ваӧ веськалӧ. Челядь повзясны. Горзӧны, а отсавны оз вермыны. Ӧньӧ кутчысьӧма йи дорышас да горзӧ лёк горшӧн. Йиыд вӧрзяс да кывтны кутас.

Гындей Петыр, вӧлӧм матын пыжсӧ видлалӧ да кылас, котӧртас ю дорас, видзӧдлас ӧтарӧ-мӧдарӧ да буз чеччыштас ваад. Йи пырыс и варччас-воӧдчас детинка дорӧдзыд, сійӧ изӧймитӧма нин вӧлӧм кынмӧмысла да повзьӧмысла. Ӧдва и воасны найӧ берегӧдзыс. Кыдзкӧ-мыйкӧ, алькӧсін сюрӧ да, каяс жӧ берегӧдзыд, спаситас детинкатӧ. Сэксянь висьмас Петыр да бӧрсӧ оз нин бергӧдчы, кулӧ.

Сюсь Марпа — шань ӧбичаа, олӧма нин нывбаба, весигтӧ рад лои:

— Локтӧй, локтӧй, гажтӧм жӧ ӧтнамлы кузь рытъяссӧ коллявны-а, дивъя, локтанныд кӧ.

Ныв-зонлы нимкодь: Марпа тьӧтка ордад сё майбыр рытйысьнытӧ.

... Рытъя идрасьӧм бӧрын регыд мысти кывны мӧдісны том йӧзлӧн гажа гӧлӧсъяс. Воссис керка ӧдзӧс да пырис ныв-зон чукӧр.

— Чолӧм-здоровье, Марпа тьӧтка, видза оланныд. Лэдзӧй вай рытйысьны.

— Локтӧй, локтӧй, пӧрччысьӧй да пуксялӧй. Коді кытчӧ кӧсъянныд.

Том йӧзлы унаысь тшӧктӧм оз ков. Найӧ ӧдйӧн и пӧрччалісны вылыс паськӧмнысӧ да пукталісны; коді паччӧр вылӧ, коді гӧбӧч вылӧ, коді лабич помӧ, а Кузь Митрӧй со пӧлать юр йылӧ пуктіс ассьыс ыж ку пасьсӧ да низь ку шапкасӧ. Оз ков, майбыр, сылы ёна нюжӧдчыны, быдлаӧ судзӧматӧ: ён сажень лоӧ буди тушаыс-а. Ен сетӧма туша-рожа Митрейлы. А вот нывъясысь полӧ, зэв кид. Татшӧмъяс йывсьыд ӧд и ливкйӧдлӧны-сьылӧны нывъясыд со татшӧм частушкаяссӧ:


Ок, милӧйӧй, кузь тушаӧй,

Сӧмын корӧсь чегъявны.

Пос помӧдз ӧд колльӧдін да,

Пос помӧдз ӧд колльӧдін да,

Ӧтчыд эн лысьт окыштны!


Зато му-ва другыс Митрейлӧн, Арсень Вань, мӧдарӧ — вывті збой. Вермас кӧ, став нывсӧ эськӧ колльӧдас да окалас-кутлас сьӧлӧм сувтлымӧныс. Зэв гажа морт Арсень Вань. А гудӧкасьнытӧ мастер да! Мӧд сэсся татшӧмыд миян вожын ӧдвакӧ сюрас. Кодсюрӧ мужикъяс шулӧны весиг композиторӧн. Сиктын некутшӧм праздник, некутшӧм гаж оз кольлы Арсень Ваньлӧн гажаа гудӧкасьтӧг. Со и ӧні абу кольӧма, киняулас топӧдӧмӧн вайӧма ассьыс муса таллянкасӧ. А мӧд киняулас — гын сапӧг гоз. Брут чӧвтіс джоджӧ сапӧг гозсӧ да кокнас чужйыштіс лабич улӧ. Пуктіс гудӧксӧ лабичӧ да пӧрччысис. Видзӧдліс, кытчӧ эськӧ пуктыны пасьсӧ. Аддзис Митрейлысь пӧлатяд пуктӧмтӧ да нимкодя горӧдіс:

— О, Митрей, сё муса друг, — тэн труд, мен спасенньӧ. На, вай пукты жӧ менсьым шабуръяссӧ аслад пась дорӧ. Либӧ менӧ лэптыштлы да ачым пукта, екуня-вань.

Митрей босьтіс другыслысь шабур-пасьсӧ, шапкасӧ да пуктіс пӧлать дорӧ жӧ. Зэв лабутнӧя шуыштіс:

— Ачыд тэ екуня-вань.

А Арсень-Вань со нин нывъяс гӧгӧр бергалӧ: ӧтиӧс малыштас, мӧдӧс гильӧдыштіс, коймӧдӧс кутыштас. Нывъяс сӧмын и килькъялӧны-сералӧны. Найӧ тшӧтш жӧ кипом уджъясӧн локтӧмаӧсь рытйысьнысӧ. Коді печкана, коді кысяна. А Педӧр Наста со швейкаӧн локтӧма. Батьыслы нимлун кежлас дӧрӧм вурӧ. Дӧрасӧ ачыс жӧ кыӧма-вӧчӧма да мичӧдӧма-вӧчӧдӧма, краситӧма тшӧтш. А батьыс сылӧн Богословын пес кералӧ. Тулыснас локны кӧсйис. Сэки сылӧн нимлуныс. Со и старайтчӧ ӧтка нылукыс.

Сюсь Марпа пачводз дорын самӧварӧн ноксигмозыс видзӧдлывліс ныв-зон вылӧ да нимкодясис наӧн. Аттӧ и мичаӧсь жӧ да дельнӧйӧсь миян сиктса йӧзыд, гажаӧсь да зільӧсь. Кӧть и варовитӧны-сёрнитӧны, тешитчӧны да сералӧны, а киясныс со асьныс уджсӧ вӧчӧны. Со кӧть Педӧр Настасӧ да Арсень Ваньсӧ босьтам. Ок эськӧ, ладмасны кӧ, мича жӧ нин и гозъя артмас ...

А со и самӧвар пузис.

— Вай локтӧй зонъяс, кыпӧдӧй самӧварсӧ пызан вылас да пӧсь тшайсӧ юамӧй, уджныд ӧд оз на пышйы. Гӧститӧдышта тіянӧс, Марпа тьӧткаыс, мый Ен сетыштас.

— Тшай юны — абу пес керавны, — пуктіс сапӧг дӧмансӧ Арсень Вань да сьылігтырйи кыпӧдіс пуысь-варгысь ведрӧвӧй самӧварсӧ пызан вылӧ. Сюсь Марпа корсис-вайис чашкаяс, сакарнича да мича банйӧм шаньгаяс.

Ныв-зон эновтісны уджъяснысӧ да зіля пуксялісны лабичьясӧ, пызан сайӧ. Сюсь Марпа пуксис аслас кӧзяйкалӧн местаас да кисьталіс тшайсӧ чашкаясӧ.

— Юӧй на здоровье, гӧститӧй, — шуис да ачыс тшӧтш жӧ мӧдіс ырскыны-юны пӧсь тшайсӧ.

Гоз-мӧд чашкаӧн юӧм бӧрын том йӧз кымыньталісны чашкаяснысӧ блюдъяс вылӧ, аттьӧалісны Марпа тьӧткаӧс да чеччалісны пызан сайсьыс.

— Шабаш, — чышкыштіс плеш вывсьыс чепӧсйӧм пӧсьсӧ Арсень Вань. — Уджалігӧн — кынмы, сёйигӧн — пӧсяв, шмонитлывлӧмаӧсь пӧльяс, — мигнитіс да гажаа серӧктіс Митрей другыслы.

Тшай юӧм бӧрын нӧшта на гажаджык лои. Арсень Вань босьтіс гудӧксӧ, волысаліс кӧвсӧ пельпом вылас да пуксис лабич помӧ. Гогнитіс юрнас, мигнитіс ӧтилы, мӧдлы да тэрыба лэччис-кайис чуньяснас гудӧк кизьяс кузьта.

— Вай гажӧдчыштӧй войдӧр, уджыд ӧд абу кӧин, вӧрӧ оз пышйы.

— Тэныд мед эськӧ пыр гажӧдчыны. — вомаліс Педӧр Наста да босьтіс киас ассьыс швейкасӧ.

— А мый тэрмасян-пессян, ва ӧд оз кылӧд, — серӧктіс Арсень Вань да сяркнитіс «Шондібан».

Гудӧклӧн мича ливкйӧдлана шыясыс вочасӧн шымыртісны ныв-зонъяслысь сьӧлӧмъяснысӧ. Пукалыштісны чӧла, а сэсся босьтчисны сьывны. Первой ӧти, а сэсся мӧд. А сэсся и ставӧн заводитісны лывкйӧдлыны:


Шондібанӧй олӧмӧй да

Том олӧмӧй том гажӧй,

Том олӧмӧй том гажӧй да

Дас квайт арӧс тыртӧмӧй.


Ок и лӧсьыда сьылӧны. Асланыс сьӧлӧмныс морӧс кудъяныс йӧктӧ-чеччалӧ. Марпа тьӧткалӧн со весиг синваыс чепӧсйӧма. Шонъян Петырыс дум вылас уси. Ок и гажӧдчылісны жӧ сыкӧд! Зэв жӧ мастер вӧлі гудӧкасьнытӧ сылӧн муса Петрованыс. Педӧр Наста казяліс Марпалысь жугыльтчӧмсӧ да пуктіс швейкасӧ, чеччис лабичысь да зымкнитіс кокнас джоджӧ.

— Нолтӧ, Ванюк, гажаджыка ворс, частушкаяс сьылыштам.

А Арсень Ваньлы кыкысь шуны оз ков, кыдз тай сяркнитіс — кокъясныс ставныслӧн сӧмын и тіравны кутісны, быттьӧ зэвтӧм пружинаяс, сьылӧны, йӧктӧны:


Виж улӧсӧй, виж улӧсӧй,

Пуксьыла ме тэ вылӧ.

Ок милӧйӧй, бестыднӧйӧй,

Надейтча ме тэ вылӧ.


Йӧктігтырйи нывъяс матыстчӧны гудӧкасьысь дорӧ да эльтчигмоз и сьылӧны. Арсень Вань сӧмын и гогйӧдлӧ юрнас, быттьӧ сы вылӧ сӧмын и надейтчӧны ставныс. Некод эз коль пукавны. Ставныс гажӧдчӧны, сьылӧны да йӧктӧны. Весиг Сюсь Марпа тшӧтш ыззис. Матыстчис гудӧкасьысь дорӧ да мичаа нюркйӧдлыштӧмӧнмоз сьылыштіс:


Гудӧкасьысь, зонмӧй да,

Уна чунькытша чуньӧй,

Уна чунькытша киӧй да

Уна нылӧс ылӧдлысьӧй.


— Но-о, — сӧмын и шпыньмуніс гудӧкасьысь.

Сӧмын Кузь Митрей пукалӧ да ышлолалӧ. Аслас чужӧмыс гӧрдӧдӧма, быттьӧ, эськӧ зэв жӧ окота сьылыштны ли йӧктыштны, да оз лысьт.

Сэсся друг чеччис да муніс пачводз дорӧ, копыртчыліс да босьтіс залавкабокса ящикысь Гындей Петырлысь гындысян сера паличсӧ да бӧр локтіс гудӧкасьысь дорӧ. Арсень Вань видзӧдліс другыс вылӧ да весиг дугдіс ворснысӧ.

— Мый нӧ, сё муса друг, гындысьны дум вылад воис али мый?

— Ворс-ворс, а ме видла тайӧн ворсны гудӧк улад.

— Но! Кыдзи нӧ сідзкӧ, валяй, гынды.

Нӧшта на гажаджыка мӧдіс ворсны-сявйыны Арсень Вань. Нывъяс йӧктӧны. А Кузь Митрей ӧти кинас кутӧма сера паличсӧ джоджас мыджӧмӧн, а мӧд кинас, чуньяснас улӧ-вылӧ тарӧбтылас сера палич кузяыс гудӧк шы улас. Но регыд дугдіс. Шыыс прамӧя оз кыв, да-й чуньясыс доймӧны. Видзӧдліс гӧгӧрбок, мый эськӧ босьтны нӧшта. Сюсь Марпа чеччыліс да босьтіс пачводз дорсьыс нянь тэльӧбсӧ.

— На, Митрей, тайӧн видлы.

Митрей босьтіс тэльӧбсӧ да сӧмын и таргыны мӧдіс гудӧк шыыскӧд ӧти ладӧн. Зэв мичаа и артмыны кутіс. Сэсся ыззисны да ёна и ворсісны.

— Уф, шабаш! — топӧдіс гудӧксӧ Арсень Вань. Чышкыштіс пӧсьсӧ чужӧм вывсьыс да пуктіс гудӧксӧ лабичӧ — Но, мокасьтӧ детина, тэ сё муса другӧй, — шлапкис пельпомас Митрейлы «вит сыръя лапинас», кыдзи ачыс шулывлӧ Арсень Вань, да гажаа серӧктіс. — Мыйкӧ водзын и тэ воссьыны кутін, видзӧд тэ, сера паличӧн гӧгӧрвоин ворсны, молодеч. Гӧтрасян, тыдалӧ, таво.

— Водзджык на, — шпыньмуніс Митрей.

— Водз чеччӧмысь да водз гӧтрасьӧмысь некод на абу каитчывлӧма, — кывкӧрталіс Арсень Вань да кыскис лабич улысь сапӧг дӧмансӧ, а синъяснас кодзлыштіс Наста вылӧ.

— Но, ковмас уркӧвӧйтӧ эштӧдны, кыдз шуласны, «Нылӧй сьыв-сьыв, но эн вунӧд и кыны тыв», — ышловзис кодкӧ нывъяс пиысь.

Чӧв-лӧнь пуксис керкаын. Ставыс зунялісны-вӧчисны ассьыныс вайӧм уджторнысӧ. Сэсся кысиг-вурсигмозыс быдтор йывсьыс на сёрнитісны. Мойдісны, коді мый кужис. Сёрӧникӧн нин разӧдчисны-колльӧдчисны гортаныс. Аттьӧалісны Марпа тьӧткаӧс да сиисны сылы бур вой да чӧскыд ун. Аски пӧ бара на локтам рытйысьны.


Гижӧд
Нянь тэльӧб да сера палич

lkejrlkelkrgner klrjnelknfrkl ekjnrjkenfrej

1