ОТСАЛАМӦЙ ШКОЛАЯСЛЫ
«Велӧдчытӧм мортыд дзик жӧ нин синтӧм морт кодь». — «Быдӧнлы жӧ эськӧ колӧ велӧдчыныд да». — «Абу тай миянӧс велӧдлӧмаӧсь-а». — Унаысь кывлан татшӧм сёрнитӧ миян нывбаба костысь.
Дерт жӧ, вывті омӧль велӧдчытӧг овны. Войдӧр велӧдчытӧм мортӧс быдӧн ылӧдлісны: попыд, тӧргӧвӧйыд, урадникыд, суддяыд. Кыдз-мый налы колӧ, вӧчасны, гижасны дай сэсся йӧзӧс на пыдди кырымӧдасны либӧ ним весьтаныс крест сувтӧдасны. Унаысь неграмотнӧй морт ассьыс юрсӧ сиравлыліс. Дерт эськӧ, войдӧртӧ и велӧдчӧм крестьянаыслы сьӧкыд овныс вӧлі да, воддза законыд эз дорйыв крестьянаястӧ да.
Ӧні торъя нин сьӧкыд велӧдчытӧм йӧзыдлы.
Ӧнія олӧм миян лои мӧд пӧлӧс. Сӧвет власьт сулалӧ крестьяна дор, оз лэдз воддза моз найӧс нартитны мир гӧрысьяслы. Сӧмын сы пыдди тшӧктӧ тшӧтш отсавны олӧмсӧ, эмбурсӧ лӧсьӧдны крестьянаӧс, мед быд уджалысь мортлӧн челядьыскӧд кокнялас, долыдмас олӧмыс.
Войдӧр нӧ сӧмын аслыд сьӧкыдыс, омӧльыс вӧлі пемыдлуныс вӧсна. Ӧні велӧдчытӧм вӧсна Сӧвет власьтлы сьӧкыдджык выль олӧмсӧ лӧсьӧдны. Кутшӧм нӧ отсӧг вермас лоны велӧдчытӧм морт помысь?!
Мед нин этша миян коми нывбаба пӧвстын велӧдчӧмыд. Дӧза эськӧ миян коми аньяс сюсьӧсь, вежӧраӧсь да, сёйӧ найӧс пемыдлунныс, велӧдчытӧмныс. Быдтор эськӧ гӧгӧрвоӧ крестьянка, да велӧдчытӧмысла оз вермы немтор отсавныс. Мед жӧ вӧліны крестьянкаяс велӧдчӧмаӧсь, уна бур эськӧ вермисны вӧчны ӧнія сьӧкыд кадӧ Сӧвет власьтлы.
Революция бӧрад тай эськӧ вежӧраджык аньяс босьтчылісны велӧдчыны, весиг уджныс, семьяныс эз пык найӧс. Буракӧ, казялісны жӧ ыджыд бурсӧ велӧдчӧм помсьыд.
Ачыс кӧ нывбаба оз вермы, оз эшты удж понда велӧдчыны, мед сійӧ челядьсӧ ӧтитӧг велӧдас. Челядьыд эштасны нин школаад котравны, книгатӧ лыддьыштны. Велӧдчысь челядьыд шонді моз школасьыс велӧдчӧм югӧрсӧ асланыс пемыд керкаас тшӧтш ваясны велӧдчытӧм бать-мамыслы: рытъясын лыддясны, висьталасны быд бурсӧ нигаясысь.
Войдӧр сар дырйи озыр йӧз крестьянаӧс ёна пыкисны велӧдчӧмысь. Налы кокньыдджык вӧлі пемыд йӧзтӧ ылӧдлыныд, нартитныд. Медъёна нин пыкисны гырысь школаясын велӧдчӧмысь. «Кутшӧм пӧ крестьяналы велӧдчӧм, видз-мутӧ сідз нин кужасны уджавныд».
Миян коми аньяс ӧні на сідз чайтӧны. Ӧні миян Сӧвет власьт, асланым крестьяналӧн да уджалысь йӧзлӧн власьт: быд крестьянин-крестьянка велӧдчыштӧмаӧсь кӧ, вежӧраӧсь кӧ да гӧгӧрвоӧны власьтсӧ, вермӧны бӧрйысьны медыджыд суддяӧ. Школа ӧдзӧсъяс паськыда воссялісны крестьяна челядьлы, кытчӧ, мыйӧ окота мун велӧдчыны. Та бӧрын ӧмӧй позьӧ на нӧшта челядьӧс велӧдтӧг видзны? На вылӧ лачаӧн и олам ми. Найӧ ӧд кутасны миян бӧрын олӧмсӧ лӧсьӧдны, власьтнас веськӧдлыны. Войдӧр велӧдчытӧм пемыд мамъяс шулісны: «Мый нӧ пӧ нывъястӧ велӧдӧмсьыд, налы пӧ оз ков салдатӧ мунны, печкыныд пӧ да верӧс саяд мунны оз ков велӧдчӧм».
Ӧні мед оз жӧ нин сэтшӧм сёрни кывсьыны кут мамъяслӧн. Сӧвет власьт ӧні нывбабаӧс дзикӧдз ӧткодяліс мужикъяскӧд. Нывбаба вермӧ ӧні мужиккӧд ӧтмоз быдлаӧ пуксьыны, бӧрйысьны: медыджыд чинас, медыджыд суддяас, медтыкӧ вӧлі велӧдчӧма-а. Сэсся мамъяслы колӧ мӧвпыштлыны ассьыныс сьӧкыд, пемыд олӧмнысӧ, мед эськӧ челядьныдлӧн оз нин сэтшӧм шудтӧм олӧмыс ло.
Велӧдчӧм гӧтырӧс и мужикыс пыддиджык пуктӧ, оз лысьт увтыртны, омӧльтны. Велӧдчӧм мам кужас бурджыка и челядьсӧ ассьыс быдтыны. Велӧдчӧм мамӧс и аслас челядьыс бурӧ пуктӧ, кывзӧ. Велӧдчӧм нывбабаыд и обществоыдлы уна пӧльза вермас вайны: служитӧмӧн, бура эмбур лӧсьӧдӧмӧн. Со, бур аньясӧй, став бур олӧмыс, шуда олӧмыс нывбабалӧн ӧні велӧдчӧм помын. Энӧй жӧ бара ті тайӧ вунӧдӧй!
Ӧні быдӧн нин казялім — став бурыс велӧдчӧм помын вӧлӧма. Сідзкӧ, сэсся сьӧлӧмысь жӧ колӧ миянлы босьтчыны отсасьны школаяссӧ лӧсьӧдавны. Тайӧ кузь войнаӧн, тӧданныд буракӧ быдӧн, дзикӧдз государство гӧльмис. Ньӧти выльмӧдтӧгыд ӧд важыд быдтор киссьӧ.
Школаястӧ колӧ выльмӧдавны, абу кӧ школа, выльӧс стрӧитны, бура шонтыны, чышкыны-мыськыны. Велӧдысьяслы отсавны, мед тшыгла, кӧдзыдла оз пышйыны деревнясьыд. Мӧвпыштӧй, ставыс ӧд тайӧ лоӧ асланым челядьлы. Налы колӧ водзӧ кежлӧ лӧсьӧдны шуда олӧмсӧ. Ӧні миян государство ёна рӧзӧритчӧма, колӧ сылы отсавны, мӧдысь ёнмас да оз вунӧд, мынтас дас мында миянлы. Вермам чукӧртчӧмӧн, тэчсьӧмӧн унатор лӧсьӧдны, вӧчны, ньӧбны асланым челядьлы. Ӧтувтчӧмнад школаястӧ восьтавны кокньыда вермам, огӧ сэтысь рӧзӧритчӧй. Пӧльзаыс, бурыс школаяс помсьыс аслыным жӧ лоӧ. Школа помын миян челядьлӧн став шуда олӧмныс, озырлунныс. Ми асьным шудтӧмӧсь нин, гӧльӧсь нин асланым велӧдчытӧм вӧснаным. Асьныд жӧ тай нӧ пыр элясянныд бать-мамныд вылӧ: «Абу пӧ тай небось велӧдлӧмаӧсь, йӧйясыд». Мед миян челядьным нин кӧть оз кутны элясьны миян вылӧ, мед вермасны мӧдысь аттьӧ шуны школаяссӧ восьталӧмсьыс миянлы.
Мӧвпыштӧй гӧгӧр, коми аньясӧй: мыйла нӧ быд вӧлӧсьтын каменнӧй вичкоясыс кыпталӧмаӧсь, мыйла нӧ поп-дяклӧн быд вӧлӧсьтын медгажа, медкыпыд керкаясыс? Мыйла нӧ поп-дякыс медбура сёйӧны-юӧны, пасьтасьӧны-кӧмасьӧны? Коді нӧ налы сетӧ? Кутшӧм нӧ найӧ бур да пӧльза вӧчӧны тіянлы? Тіянлы кӧсйысьӧны мӧдаръюгыдын рай лӧсьӧдны. Найӧ тіянлы висьталӧны — абу пӧ ӧд таладорын олӧмыд, колӧ пӧ мӧдаръюгыдӧ олӧмтӧ лӧсьӧдны. (На ногӧн, поп-дяклы озырлун лӧсьӧдӧмӧн.) Видзӧдлӧй на вылӧ, асьныс тай нӧ найӧ таладорӧ озырлуннысӧ чукӧртӧны, оз мӧдаръюгыдса бур олӧм вылӧ лачаӧн овны. Мыйла нӧ вичколы, попъяслы быдтор эм, школаяслы, велӧдысьяслы, асланыд челядьыдлы немтор абу? Вайӧ жӧ медвойдӧр отсаламӧй школалы, асланым челядьлы.
Школаныд, бур аньясӧй, югдӧдӧ челядьныдлысь вежӧрнысӧ, мывкыднысӧ; эмбурнысӧ, озырлуннысӧ отсалӧ содтыны. Вичкоыд йӧймӧдӧ, пемдӧдӧ и пайкӧ эмбурнысӧ крестьяналысь.
Велӧдчӧмыд, школаыд мездӧ йӧзӧс вичко кипод улысь, попъяс гыж улысь. Мый вӧсна медъёна нывбаба вичко бердӧ, попъяс бердӧ кутчысьӧ? Велӧдчытӧмысла да пемыдлуннысла. Сійӧ и челядьсӧ ассьыс сійӧ жӧ туйӧд нуӧдӧ, мужиксӧ бӧрыньтӧ, кыскӧ вичко дінӧ. Со ӧд кӧн миян медыджыд шогным.
Конӧ Педӧр Иринь.
