ИВАН-ДУРАК

Олісны-вылісны гозъя. Налӧн вӧлі куим пи. Кыкыс тӧлкаӧсь, а коймӧдыс дзик йӧй — Иван-дурак. Ыджыд вокъяс гӧрӧны-кӧдзӧны да ыжъяс видзӧны, а Иван-дурак паччӧрын куйлӧ да тӧрӧканъяскӧд воюйтӧ.

Вот коркӧ вокъяс ыжъясӧс видзны мӧдӧдчисны асывсяньыс да Иванлы шуӧны:

— Тэ, дурак, кор пӧжассяс, вай миянлы пажын.

Босьтіс Иван пажын кузов, тырыс сэтчӧ пӧсь нянь сӧвтіс да мӧдӧдчис вокъясӧс корсьны. Мунӧ да ӧтарӧ-мӧдарӧ дзӧръялӧ.

Луныс вӧлі шондіа. Мыйӧн сійӧ петіс сикт помӧ, аддзис ассьыс вуджӧрсӧ. Кымынысь Иван воськовтас, сымынысь и вуджӧрыс воськовтӧ. Вот Иван-дурак аскежас мӧвпалӧ: «Кутшӧм морт нӧ тайӧ ме бӧрся вӧтчӧ, ни ӧти воськов меысь оз кольччы? Дерт, кӧнкӧ, коньӧрлӧн кынӧмыс сюмалӧ, ме кузов вылӧ вежгӧ».

Мӧдіс Иван-дурак кузолысь нянь кыскавны да ас вуджӧрыслы шыблавны. Тадзи став няньсӧ кузовсьыс шыблаліс. А вуджӧр пыр вӧтчӧ.

— Аттӧ, кутшӧм пӧтлытӧм рушку! Кузов тыр нянь верді, а сійӧ век эз пӧт и пыр на нянь корӧ! — сэсся скӧрмис да тыртӧм кузовнас вуджӧрлы шыбитіс.

Воис вокъяс дінӧ. Вокъясыс сылысь и юалӧны:

— Кӧні нӧ кузолыд да няньыд?

— Ме вӧлі локта да ме дінӧ кутшӧмкӧ морт кӧвъясис.

Сійӧ ставсӧ сёйис.

— Кутшӧм морт нӧ сэтшӧмыс? — юалӧны вокъяс.

— Со тай мекӧд орччӧн сулалӧ, — индіс Иван ас вуджӧр вылас.

Скӧрмисны вокъяс йӧй вок вылӧ, кучкалісны сійӧс да асьныс гортӧ пажнайтны лэччисны, а Иванӧс ыжъясӧс видзны колисны.

Пукалӧ Иван да ыжъясӧс видзӧ. А ыжъяс чӧв оз овны: ӧтарӧ да мӧдарӧ разӧдчалӧны, Иванлысь оз кывзыны. Иван скӧрмис ыжъяс вылӧ:

— Мыйла нӧ тіян синъясыд пыр бокӧ видзӧдӧны.

Мӧвпыштіс Иван, кыдзи эськӧ вӧчны, медым ыжъяс оз разӧдчавны. Сэсся став ыжсӧ ӧти-ӧтиӧн куталіс, кыскаліс налысь синъяссӧ да ӧтчукӧрӧ чукӧртіс. Ыжъясыс пондісны ӧти местаын сулавны.

Вот локтісны пажнайтанінысь вокъяс да уськӧдчисны Иван вылӧ.

— Мый нӧ, тэ, дурак, вӧчӧмыд? Мыйла ыжъясыд синтӧмӧсь?

— Нинӧм налы синсьыс, этшаджык мӧдасны пышъявны!

Нӧйтісны да нӧйтісны дуракӧс, чорыдакодь нӧйтісны.

Ӧтчыд вокъяс Иван-дуракӧс кӧбрӧгӧ ырӧшла ыстісны.

Петіс Иван, а кӧбрӧг ӧдзӧс дорын ыж баксӧ.

— Ыжӧй, ыжӧй, эн колӧкӧ баксы, эн дӧзмӧд менӧ!

Ыж оз дугды, пыр баксӧ. Скӧрмис Иван да ырӧш лагун тувнас ыжлы лыйис. Эз инмы да мӧд лагунысь тувсӧ кыскис да лыйис, сэсся коймӧд лагунысь да нёльӧдысь. Ыж котӧртіс. Иван муніс лагун тувъяс бӧр корсявны да сэк кості став ырӧшыд ортсӧ петіс.

— Кӧні нӧ, Иван, ырӧшыд? Мыйла эн вай? — юалӧны вокъяс.

— Ме лагун тувнас ыжлы лыйи да сэк кості ырӧшыс ортсӧ петӧма.

Бара ёнакодь нӧйтісны Иванӧс.

Коркӧ кык вок Иван-дуракӧс ыстісны карӧ мыйсюрӧ праздник кежлӧ ньӧбавны. Быдторсӧ ньӧбаліс Иван: пызанъяс, паньяс, чашкаяс, мешӧк тыр сов. Ньӧбӧм тӧварыд дзик додь тырыс лои. Мӧдӧдчис гортас, а вӧлыс ӧдва восьлалӧ.

— Вӧв нёль кока и пызан тшӧтш нёль кока. Пызаныд и ас кокнас вермас мунны, а тані, доддьын, сӧмын вӧвлы сьӧктӧд. — И лэдзис доддьысь пызансӧ туй шӧрӧ, а ачыс водзлань мӧдӧдчис. Мунӧ водзӧ, а сы юр весьтын чукӧрӧн ракаяс лэбалӧны да кравзӧны. Иван и шуӧ:

— Коньӧръяслӧн, тыдалӧ, кынӧмныс сюмалӧма, сійӧн и горзӧны.

Сэсся Иван карысь ньӧбӧм став сёянсӧ кыскаліс, тэчис блюдъяс вылӧ, туй шӧрӧ пукталіс да мӧдіс ракаясӧс гӧститӧдны.

Мӧдӧдчис водзӧ, воис сотчӧм эрд вылӧ. Син улас сылы мыр чукӧр уси.

— Ок, тайӧ молодечьясыс тай шапкатӧмӧсь! Коньӧръяслӧн ӧд юрныс кынмас. Час жӧ ме тіянӧс шапкаӧда. — Сэсся додьсьыс кыскаліс став ньӧбӧм кашникъяссӧ, гырничьяссӧ да ӧшліс мыръяс вылӧ.

Воис Иван ю дорӧ да вӧвсӧ мӧдіс юктавны, а вӧв юны оз кӧсйы.

— Мый нӧ он ю, дуб али мый ваыс? — Сэсся доддьысь кыскис сов мешӧксӧ да дзоньнас кисьтіс юӧ, а вӧлыс век оз ю. Иван скӧрмис:

— Мый нӧ сэсся чатрасян, он ю? Дзонь куль мешӧк солалі, а тэныд век на дуб. — Сэсся скӧр вывсьыс кучкис вӧлыслы да вӧлыс сэтчӧ и кулі.

Ньӧбӧм тӧварысь Иван ордӧ коли сӧмын нин пань чукӧр. Кӧрталіс сійӧ пань чукӧрсӧ мешӧкас да гортлань мӧдӧдчис. А паньясыд восьлалӧмысь гиля-голякылӧны: драк-драк-драк. Кывзӧ Иван, да сылы кажитчӧ, быттьӧкӧ паньясыд сійӧс «дурак-дуракӧн» нимтӧны. Скӧрмис Иван паньяс вылӧ, шыблаліс туй вылӧ да мӧдіс талявны:

— Ме тіянӧс ас мыш вылын кыска, а ті нӧшта нимтысьны лысьтанныд!

Тадзи став паньсӧ туй вылын таляліс. Воис гортас да шуӧ:

— Ставсӧ ньӧби, мый тшӧктылінныд.

— Аттьӧ тэд, дурак, а кӧні нӧ тӧварыд?

— Пызанъясыд асьныс нёль кокаӧсь, асьныс локтӧны. Сёянторъястӧ да блюдъястӧ рака-чойӧяслы коли. Совтӧ, вӧлыд эз мӧд юны да, юӧ солалі; паньясыд нимтысьӧны да, туй вылӧ шыблалі; гырнич-кашникъястӧ туй бокса молодечьяс вӧлі кынмӧны да налы шапкаӧді.

Скӧрмисны вокъяс Иван вылӧ да шуӧны:

— Пырысь-пыр жӧ бергӧдчыв да гырничьяссӧ кӧть вай!

Муніс Иван сотчӧм мыръяс дінӧ, ӧктіс гырничьяссӧ, кашникъяссӧ, пыдӧсъяссӧ налысь жугліс, сэсся пысаліс ставсӧ майӧг йылӧ да гортас мӧдӧдчис.

Гортӧ воӧм мысти вокъяс поводнӧя сійӧс пӧвсалісны, сэсся праздник кежлӧ асьныс мунісны карӧ ньӧбасьны, а Иванӧс горт овны колисны.

Пукалӧ Иван паччӧрын да кывзӧ, кыдзи лагунъясын сур овмӧдчӧ да дзизгӧ.

— Сурӧ, сурӧ, дугды, эн дзизгы, менӧ эн дӧзмӧд!

Сур оз кывзы Иванлысь: пыр дзизгӧ. Скӧрмис Иван да став сур дозъяссӧ путкыляліс, быдсӧн джоджыс сурӧн ойдіс, а ачыс сӧліс сур вийӧдан ворйӧ да вокъяс челядькӧд мӧдіс пыжын моз гуляйтны. Воисны вокъяс, бара поводнӧякодь сійӧс видісны да нӧйтісны.

Вот коркӧ вокъяс гӧститны мӧдӧдчисны, а Иванӧс гортын овны кольӧны. Вокъяс муніганыс шуӧны:

— Тэ, Иван, ми ветлігкості ыж кучикъястӧ посйыв свезьӧ косьтыны ӧшлы, челядьӧс ывлаӧ пальӧдчыны петкӧдлы, ми воигкежлӧ ӧти ыж начкы да пу.

Иван шуӧ:

— Кутшӧм ыж нӧ начка? Ме ӧд ог куж бӧрйынысӧ.

— Мыйкӧ он куж! Карта вылӧ лэччан да кутшӧм ыж тэ вылӧ видзӧдлас, сійӧс и начкы.

Иван-дурак вокъясыслысь тшӧктӧмсӧ ставсӧ сорлаліс да гудраліс: первой ывлаӧ ыж куясӧс пальӧдчыны петкӧдліс, сэсся вокъясыслысь челядьсӧ посйыв свезьяс вылӧ ӧшліс, а медбӧрын карта вылӧ лэччис. Ӧдзӧсӧд юрсӧ сюйис да шуис. «Ӧсьт, ӧсьт!» Видзӧдӧ: кутшӧм ыж сы вылӧ медпервой видзӧдлас. А ыжъяс стадаӧн сы дінӧ котӧртісны да видзӧдӧны. Став ыжсӧ и начкис Иван.

Воисны вокъяс гӧститанінысь да юалӧны:

— Кӧні нӧ, дурак, ыж кучикъясыд?

— Ме найӧс пальӧдчыны ывлаӧ петкӧді.

— Кӧні нӧ, дурак, челядьыд?

— Асьныд тшӧктінныд, да ме найӧс посйыв свезьӧ косьтыны ӧшлі.

— А кӧні нӧ, дурак, ыжъясыд?

— Асьныд шуинныд, кутшӧм ыж пӧ мелань бергӧдчас да видзӧдлас, сійӧс и начкы. Ме карта вылӧ лэччи, да ставныс ме вылӧ видзӧдӧны, ме ставнысӧ и начкалі.

Вокъяс вывті нин ёна скӧрмисны. Кватитісны Иван-дуракӧс, вурисны куль мешӧкӧ да нуисны сійӧс юкмӧсӧ вӧйтны. Сэсся куль мешӧксӧ берег дорӧ колисны, а асьныс юкмӧс видлыны ю вылӧ лэччисны. Буретш сійӧ кадас берег пӧлӧн вӧлі гӧнитӧ тройкаа купеч.

Иван-дурак мӧдіс горзыны:

— Ой, менӧ мырдысьӧн царӧ пуктӧны, а ме саравны ог куж! Ой, ог пуксьы!

Кыліс купеч да сылы нимкодь лои:

— Царӧ кӧ пуктӧны, кыдзи нӧ он пуксьы. Пет куль мешӧксьыд, тэ пыдди ме сэтчӧ пыра. Мед менӧ царӧ пуктасны.

Пырис Иван пыдди купечыд куль мешӧкӧ. Иван сійӧс зэв топыда кӧрталіс, ачыс пуксис купеч тройкаа вӧлӧ да гортас гӧнитіс. Кык вокыд локтісны да кыскисны морт тыра мешӧктӧ ю вылӧ да юкмӧсӧ брунгисны. Мӧдӧдчисны вокъяс гортӧ, а налы паныд тройкаа вӧлӧн локтӧ Иван-дурак, вокъяс водзын ошйысьӧ:

— Со ӧд кутшӧм мича вӧвъясӧс нажӧвиті. Сэтчӧ татшӧм вӧвъясыд уна на коли.

Вокъяслӧн збыльысь вежныс петіс. Найӧ кевмысьӧны Иванлы:

— Вай регыдджык вур миянӧс куль мешӧкӧ да юкмӧсӧ лэдз!

Вурис Иван вокъяссӧ куль мешӧкӧ да юкмӧсӧ быгльӧдліс. Сэсся муніс гортас вокъяслысь сур юны да найӧс казьтывны.