ВӦР ХИМИЯ ЙЫЛЫСЬ
Мый колӧ тӧдны быд комсомолечлы
вӧр промышленносьтын вӧр химия йылысь
Вӧр промышленносьт реконструкция вопросъяс кузя том йӧзлӧн первойя ставсоюзса конференция, кодӧс чукӧртлісны Кардорӧ «
Медводдза пятилеткаын вӧр химия промышленносьт сӧмын на кутіс быдмыны, да древесинасӧ кустарнӧй ногӧн химическӧй переработкакӧд тшӧтш кутісны стрӧитчыссьыны вӧр химиялӧн гырысь заводъяс. Сӧмын медыджыд вниманньӧсӧ правительстволӧн, партиялӧн да ВЛКСМ-лӧн вӧлі пуктӧма вӧр промышленносьтсӧ дзоньнас кыпӧдӧм вылӧ, вӧр лэдзӧм вылӧ да вӧр пилитан да вӧрсӧ экспортируйтан могъяс вылӧ.
Научно-исследовательскӧй уджъясыс сідзжӧ вӧліны сӧмын на заводитчан выйынӧсь — медыджыд вниманньӧсӧ научнӧй исследованньӧын вӧлі пуктӧма бумага да канифольно-скипидарнӧй промышленносьтъяслы древесинасӧ химическӧй ногӧн переработайтан вопросъяс вылӧ. Дзик мӧд делӧыс ӧні, вӧр химия промышленносьт мӧд пятилеткаын паськалігӧн. Капиталовложенньӧяс обеспечивайтӧны вӧр химия промышленносьтын быд пӧлӧс продукциялысь ёна кыптӧм-паськалӧмсӧ. Татшӧм кыптӧм-паськалӧмыслы колӧ мунны ӧттшӧтш научно-исследовательскӧй уджъяссӧ кыпӧдӧмкӧд, квалифицированнӧй кадръяс лӧсьӧдӧмкӧд да медсясӧ инженерно-техническӧй персоналлысь да паськыд рабочӧй массалысь водзмӧстчӧмсӧ кыпӧдӧмкӧд. Тані том йӧз аслас энтузиазмӧн, бодросьтнас да настойчивосьтнас кутас ворсны зэв важнӧй да ответственнӧй роль. Миянлы колӧ кыпӧдны производствоын быд комсомолечлысь рольсӧ массаӧс мобилизуйтӧм гӧгӧр мӧд пятилеткасӧ срокӧдзыс — вит во тыртӧдзыс олӧмӧ пӧртӧм вылӧ.
Вӧр химия промышленносьт кустарнӧй производствоысь пӧртчӧ ыджыд социалистическӧй промышленносьтӧ. Мӧд пятилеткаын миянлы ковмас, кустарнӧй промышленносьтсӧ да кустарно-промыслӧвӧй кооперациясӧ используйтӧмӧн, лӧсьӧдны вӧр химиялысь ыджыд индустрия. Комсомолечлы колӧ лоны примерӧн да чуйдӧдысьӧн (
Сӧвет Союзын вӧрлӧн став площадьыс 27% мирӧвӧй вӧр площадьсьыс да лоӧ 913,5 млн. га гӧгӧр. Сідзкӧ миян страна вӧрӧн мирас медозыр странаыс. Но тайӧ озырлунсӧ используйтӧм вылӧ миянлы колӧ вермыны вель уна сьӧкыдторъяс: ӧти-кӧ, миянлы колӧ бура тӧдмавны миянлысь вӧр озырлунсӧ да, мӧд-кӧ, миянлы колӧ паськӧдны миянлысь туйяс вӧрсӧ да вӧрлысь переработайтӧм прӧдуктаяссӧ кыскӧм-нуӧмыс вылӧ. Зэв омӧля миян тӧдмалӧма Якутскӧй да Бурят-Монгольскӧй автономнӧй республикаясысь вӧръяссӧ. Оз ков вунӧдны сійӧс, мый СССР-лӧн медуна вӧрыс войвыв юкӧнас, медся нин Войвыв крайын, Уралын, Сибырын, Дальнӧй Востокын, кӧні вӧрсӧ петкӧдны позьӧ сӧмын юясті да ӧткымынлаын сӧмын — кӧрт туйясті.
Омӧль туйяс понда став вӧр запассьыс ми эксплуатируйтам сӧмын 200 млн. га гӧгӧр.
Мый ми босьтам вӧр угоддьӧясысь?
Эксплуатируйтны вермана районъяссьыс на ми используйтам сійӧ площадяс быдмысь вӧрсӧ этша юкӧн вылӧ. Вӧр лэдзӧмын ми уна на колям используйттӧг мыръяс, пу йывъяс, кырсьяс, чагъяс, увъяс да мукӧд «шыбласъяс».
Босьтам кӧ пусӧ вужнас 100 пыдди, то заготовкаыслӧн «шыбласыс» лоӧ:
| Мыръяс | .... 2 |
| Йывъяс | .... 18 |
| Кырсь | .... 10 |
| Пильнӧй пызь | .... 12 |
| Чагъяс | .... 4 |
| Быдсяма пӧлӧс обрезки | .... 16 |
| Ставыс | 62 |
Сідзкӧ вӧр лэдзигӧн ми 62% быдмӧм древесинасӧ либӧ шыблалам, либӧ используйтам древесина переработка вылӧ ог нин сэтысь изделльӧяс вӧчӧм вылӧ, а сэтшӧм прӧдуктаяс вылӧ, кодъяс дзик мӧд пӧлӧс свойствоаӧсь, мӧд качествоаӧсь поделочнӧй древесина серти.
Вӧр вӧчанінысь миян вӧр пилитан заводъясӧ ми ваям пӧрӧдӧм древесина массасьыс сӧмын 38%. Тайӧ тшоктӧ миянӧс мӧвпыштны — кыдз бурджыка да кытчӧджык позяс используйтны вӧрсӧ пӧрӧдан местаын лоан «отходъяссӧ», сійӧ индӧм 62%-сӧ. Механическӧй обработка вылӧ пулӧн тайӧ колясыс оз туй, некутшӧм изделльӧ аслыспӧлӧс переработкатӧг тайӧ колясъяссьыд вӧчны оз позь. Тані и воӧ отсӧг вылӧ химическӧй переработкаыд.
Прӧста кӧ весиг сотны пулысь коляссӧ, то и сэн сотчӧмыс сетӧ кутшӧмсюрӧ прӧдуктаяс, уна пӧлӧс газъяс, шом да мук. Пусӧ сотӧмӧн артмӧм прӧдуктаяслӧн свойствоыс дзик мӧд пӧлӧсӧсь пу свойство дорсьыс. Тані пу дзик вежсьӧ, лоӧны сотчӧм бӧрас дзик мӧд пӧлӧс качествояс. Пу ёна шонтӧмӧн распадайтчӧ аслас составнӧй часьтъяс вылас, мед главнӧй составнӧй часьтысь разложитчӧм пулӧн — шом. Сыысь кындзи пуӧс шонтігӧн петӧны сэтысь (пусьыс) уна пӧлӧс газъяс. Сэтшӧм газъяс пиас эм сложнӧй газ углекислота. Тайӧ углекислотаыс сійӧ жӧ углеродысь, сӧмын кислородкӧд — газкӧд химически ӧтлаасьӧма (
Кыдз ми используйтам вӧр лэдзанінысь петкӧдӧм стрӧительнӧй да поделочнӧй древесина?
Сійӧ пуысь кодӧс ми вӧрсьыс нуам керйӧн вӧр пилитан заводъясӧ (кылӧдӧмӧн, вӧлӧн, автотранспортӧн, подвеснӧй да кӧрт туйясӧн), вӧр пилитан заводъясас, вӧр лэдзанінас моз жӧ, ог став древесинасӧ используйтӧ.
Лыддьыны кӧ сӧмын сійӧ пусӧ (древесинасӧ), коді локтӧ механическӧй разработка вылӧ вӧрпилитан заводъясӧ да водзӧ — пусӧ механическӧй обработка нуӧдан заводъясӧ быдсяма пӧлӧс изделльӧ вылӧ, миян лоӧ со кутшӧм серпас древесина шыбласыслӧн (отходъясыслӧн):
| Мый вӧчигӧн | Шыбласъяс (прӧчент лыд пу турассьыс). |
| Плака вылӧ кер пилитігӧн 2 гӧрбуш брусъяс вылӧ 4 гӧрбуш | .... 5–10 |
| Пӧв вундалӧмын 2 рейка | .... 10–15 |
| Стульчакъяс торцуйтӧм | .... 4–6 |
| Бракуйтігӧн орйӧдлӧм | .... 3–5 |
| Пильнӧй пызь (2 мм кузя, 1 мм кыза) | .... 10–15 |
| Стружитӧм да лӧсалӧм (дӧлбитӧм) | .... 10–15 |
Тайӧ табличасӧ позьӧ вӧлі нюжӧдны водзӧ, сӧмын и сэтысь нин тыдалӧ, мый механическӧй обработка дырйи пуыслӧн ыджыд пай мунӧ отходӧ.
Шуам фанернӧй производствоын пусӧ пӧлезнӧя используйтӧмыс кайӧ сӧмын 55%-ӧдз производствоас воан турассьыс (объёмсьыс).
Сідзкӧ и тані, механическӧй обработка нуӧдан заводъясӧ вайӧм пусӧ используйтӧмын миян артмӧны уна отходъяс, кодъясӧс колӧ кыдзкӧ используйтны. Мукӧд колясъяссӧ позьӧ на индыны механическӧй обработка вылӧ посньыдик ящикъяс да бӧчкаяс вӧчӧм вылӧ да мук. Но вель уна юкӧнсӧ бара жӧ колӧ индыны мӧдтор вылӧ, оз механическӧй обработка вылӧ, а химическӧй переработкаӧ.
Медбӧрын, оз ков вунӧдны, мый вӧр лэдзӧмын да пусӧ механическӧя обработайтӧмын, уна пӧлӧс колясъяс зэв бурӧсь химическӧй переработка вылӧ — найӧ зэв дона прӧдуктаяс народнӧй овмӧслы. Сідз, шуам, кыдз пу сюмӧдысь зэв бура артмӧ дьӧгӧдь, ньыв пулӧн лысъясыс — мунӧ ньыв пу вый вӧчӧм вылӧ; коз пулӧн, бадь пулӧн, дублӧн, каштанлӧн да с. в. кырсьыс — дубильнӧй экстрактъяс вӧчӧм вылӧ; пожӧмлӧн живича (уль сирыс), коді петӧ пусьыс ранитӧм местаястіыс (подсочка), а сідзжӧ важ пожӧм мыръяс — медбур используйтны канифоль да скипидар вӧчӧм-перйӧм вылӧ да с. в.
Пу оз жӧ ставыс мун поделочнӧй изделльӧ вылӧ либӧ ломтас вылӧ — уна мунӧ пуыс переработка вылӧ, сэтшӧм дона продукция вӧчӧм вылӧ, кыдз бумага, картон да мукӧд тор вылӧ. Но тайӧ переработка йывсьыс ми тані ог кутӧ сёрнитны, сійӧ относитчӧ особӧй производствоӧ.
Пулӧн (древесиналӧн) свойствоыс кольӧ сӧмын стрӧевӧй материалын да поделочнӧй изделльӧ древесинаын.
Пулӧн став мукӧд юкӧныс, коді мунӧ ломтас вылӧ либӧ сырьё вылӧ, сэтшӧм переработка вылӧ, код бӧрын пулӧн основнӧй природнӧй свойствоыс вежсьӧ, химическӧй переработкаӧ. Пусӧ химическӧй переработка нуӧдан вопросъясыс пырӧны особӧй наукаӧ — вӧр химияӧ.
Карл Маркс гижліс аслас медтӧдчана уджас, «Капиталын».
«Экономическӧй эпохаяс торъялӧны оз сы серти, мый вӧчсьӧ (производитсьӧ), а сы серти кыдз, кутшӧм уджалан средствоӧн производитчыссьӧ. Уджалан средствоясыс абу сӧмын морт (
«Ми олам особӧй эпохаӧ, социалистическӧй общество стрӧитан эпохаӧ. Водзын сулалысь капиталистическӧй странаясса научно-техническӧй мысльлысь став медбур достиженньӧяссӧ миянлы колӧ используйтны миян народнӧй овмӧсын. Миян колӧ «суӧдны да панйыны» водзын сулалысь капиталистическӧй странаясӧс!» (Ленин).
Комсомол быд предприяттьӧын лӧсьӧдӧ особӧй бригадаяс «Д и П» («
Ленинеч-большевикъяслӧн ставсоюзса коммунист партия — ВКП(б) да сыкӧд тшӧтш да сійӧ веськӧдлӧм улын том йӧзлӧн ставсоюзса ленинскӧй коммунистическӧй союз — ВЛКСМ, рабочӧй класслӧн да колхознӧй крестьянстволӧн водзмӧстчысь ӧти ӧтрадыс, СССР-са уджалысь массакӧд ӧтлаын нуӧдӧ куим главнӧй мероприяттьӧ народнӧй овмӧс кыпӧдӧм паськӧдӧм вылӧ:
1. Электрификация, производство став процессъясын кыдз механизациялӧн да удж медрациональнӧя применитӧмлӧн мыджӧдыс (опораыс). Электричество медудобнӧй энергия ылӧ сетӧм вылӧ да электромоторъясын механическӧй энергия применитӧм вылӧ. Сы понда быдлаын, кӧні эм ломтас, ёна визув ваяс да тӧвъяс, сэні сулалӧны электроцентральяс, гырысь вына электростанцияяс.
2. Ми индустриализируйтам странаӧс, стрӧитам сэтшӧм заводъяс, кытӧн ми вермам, капиталистическӧй странаясысь зависиттӧг, асьным вӧчны машинаяс да мукӧд пӧлӧс оборудованньӧяс промышленносьт став отрасльяслы. А та вӧсна миянлы колӧ странаӧс обеспечитны медвойдӧр ломтас запасъясӧн да металлӧн.
Сідзкӧ индустриализациялӧн могнас лоӧ заводъяс стрӧитӧмкӧд ӧттшӧтш, ломтас да металл перйӧм, кӧн вӧчсьӧны производство оруддьӧяс — машинаяс да оборудованньӧ промышленносьтлысь став отрасльяссӧ снабжайтӧм вылӧ.
3. Медбӧрын, народнӧй овмӧссӧ кыпӧдӧм-паськӧдӧмкӧд ми пӧртам олӧмӧ странаын химизация. Ми ӧддзӧдӧмӧн кыпӧдам-паськӧдам став отрасльяссӧ химическӧй промышленносьтлысь, основнӧй химиясянь, сырьё да быдпӧлӧс кислота да щелоч производствосянь да наысь быд пӧлӧс соединенньӧяс — совъяс да мувынсьӧданъяс перйӧмсянь заводитӧмӧн. Та кындзи ми паськӧдам химическӧй ногӧн переработайтӧм мупытшса природнӧй естественнӧй озырлунсӧ, минералъяс, металлъяс, му вылын быдманторъяссӧ, сэсся ми используйтам и сынӧдсӧ; сынӧдысь ми перъям газ — азот, а сэтысь мукӧд химическӧй веществояскӧд ӧтлаалӧмӧн (соединитӧмӧн) вӧчам урожай кыпӧдӧм вылӧ мувынсьӧданъяс.
Тайӧ куим основнӧй могыс и лоас ӧнія наукалы да техникалы, ӧнія экономическӧй эпохалы — кыдз велӧдліс К. Маркс — общественнӧй отношенньӧяс петкӧдлысьӧн; но капиталистическӧй странаысь тані ми торъялам сійӧн, мый ми нуӧдам электрификация, индустриализация да химизация планӧвӧй социалистическӧй сӧветскӧй овмӧсын уджалысь йӧз интересъяслы, а ог торъя капиталист-собственникъяс интересъяслы.
Мый босьтам пуысь химическӧй обработкаӧн?
Кутам кӧ следитны пу быдмӧм да сӧвмӧм бӧрсяыс кӧйдыссьыс чужӧмсяньыс, мыччысьӧмсяньыс да сійӧ кадӧдзыс, кор пуыс лоӧ нин шогмана вӧр лэдзигӧн кералӧм вылӧ, медводз дум вылад усьӧ: кытысь чӧжсьӧ пуыс, пуын мукӧд составнӧй юкӧнъясыслӧн запасъясыс?
Вӧлӧмкӧ, пулӧн медыджыд пайыс — «углерод», кодӧс ми тӧдам шомӧн. Природаын тайӧ углеродыс эм сынӧдын мӧд прӧстӧй веществокӧд — «кислородкӧд» ӧтлаасьӧмӧн. Углеродыслӧн кислородкӧд татшӧм ӧтлаасьӧмыс (соединенньӧыс) шусьӧ углекислӧй газӧн.
Сійӧ углекислӧй газыс петӧ быдлаысь, кӧн мунӧ углерода веществояслӧн кислородкӧд ӧтлаасьӧм (соединенньӧ). Быдлаын, кӧні сотӧны пу, из шом, нефть да мукӧд пӧлӧс ломтасъяс, кӧні эм углерод, — углерод пыр соединяйтчӧ сынӧдса кислородкӧд да лоӧ (артмӧ) углекислӧй газ. Тасянь вермас чужны сэтшӧм вопрос: мый лоӧ, кутам кӧ ми шонтыны пусӧ тупкӧса дозйын, шуам кӧть, котёлын либӧ трубаын, коді гӧгӧр тупкӧса, медым сэтчӧ эз пыр сынӧдыс?
Татшӧм шонтӧмыс шусьӧ кос перегонкаӧн (
Но ӧд оз быть ков пусӧ сотны, медым сійӧ сетіс углекислӧй газ пулӧн углеродыс кислородкӧд соединичӧмӧн — тайӧ процессыс вермас мунны зэв ньӧжйӧ да ми сійӧс шуам ог сотчӧмӧн, а кислород окисляйтчӧмӧн (пу сісьмӧмӧн). Тасянь — углекислоталӧн сынӧд тыртан мӧд источникыс.
Ещӧ эм углекислоталӧн сынӧдӧ петан коймӧд источник — пемӧсъяс лолалігӧн углекислота петӧм. Кор ми лолалам, то миян тыясын (лёгкӧйын) сынӧдса кислород ӧтлаасьӧ (соединяйтчӧ) вирпытшса углеродыскӧд и ми «сӧстӧм» сынӧдсӧ лолыштігӧн, кӧні этша углекислотаыс, бӧр лолыштам «тшыкӧм» сынӧдсӧ, кӧні эм нин ыджыд прӧчент углекислота.
Пуяслӧн коръяс да лысъяс составас эмӧсь особӧй веществояс, коді коръяслы да лысъяслы сетӧ веж рӧм — «хлорофилл». Тайӧ хлорофиллыс вермӧ шонді вылын кыскыны ас пиас (поглощайтны) сынӧдса углекислотаысь составнӧй юкӧнсӧ — углеродсӧ да сетӧ бӧр сынӧдас кислород.
Мый жӧ артмӧ пуысь, пусӧ разложитігас? Артмӧны разнӧй веществояс, кодъясын эм углерод, сӧмын пыр мукӧд веществояскӧд ӧтлаасьӧмӧн.
Тайӧ мукӧд веществоясыс веськалӧны пу составӧ оз сынӧдсьыс, а почваысь (муысь). Почваас, сійӧ состав сертиыс, эмӧсь разнӧй пӧлӧс минеральнӧй совъяс, растенньӧяслӧн муас сісьман прӧдуктаясыс. Растенньӧлӧн вужъясыс почвасьыс васӧ кыскигӧн кыскӧны тшӧтш и минеральнӧй совъяссӧ, кодъяс неуна сылӧны почваса ваас.
Сідзкӧ пулӧн основнӧй массаыс — углеродысь, ваысь да сійӧ составнӧй юкӧнсьыс (водородысь да кислородысь) да мукӧд минеральнӧй совъясысь.
Пу разнӧй пӧлӧс составнӧй часьтъясысь, да сы вӧсна сылӧн разнӧй часьтъясыс используйтчыссьӧны разнӧй могъяс вылӧ.
Коръя порода пуяслӧн (бадь, дуб, каштан) кырсяс эмӧсь дубильнӧй веществояс, а кыдз пу кырсьлӧн медвылысыс — сюмӧдыс — эм дона материал, коді сетӧ сухӧй перегонкаӧн дьӧгӧдь.
Обработайтігӧн пу йывъяс, гырысь увъяс да лапъяс, а сідзжӧ пес, мунӧны сухӧй перегонка вылӧ либӧ шом вӧчӧм вылӧ.
Основнӧй юкӧныс стволлӧн используйтчыссьӧ поделочнӧй да стрӧитчан вӧр вылӧ.
Лыска пуяслӧн (шуам, коз пулӧн) кырсьыс сідзжӧ мунӧ дубильнӧй экстрактъяс перйӧм вылӧ.
Пу йывъяс, гырысь увъяс да лапъяс (веткаяс), а сідзжӧ пес — мунӧны шом вӧчӧм вылӧ. Кырсьтӧм пожӧм пес (
Кырсьтӧм коз пу пес (
Ньыв пулӧн лысъясыс мунӧны эфирнӧй вый («ньывпу вый») перйӧм вылӧ, пожӧмлӧн да коз пулӧн лыскыс туйӧны пластическӧй масса перйӧм вылӧ, пӧдӧшва вӧчӧм вылӧ.
Уль сир (живича) мунӧ канифоль да скипидар перйӧм вылӧ.
Важ пожӧм мыр (
Пулӧн основнӧй массаыс мунӧ стрӧитчан материал вылӧ да поделочнӧй материал вылӧ — пуысь изделльӧяс вӧчӧм могысь.
Гӧгӧрбокджык кӧ ми тӧдмасям СССР-ын медводдза пятилеткаӧ вӧр химия промышленносьтӧн, то миянлы синмӧ усьӧ жеба на сылӧн быдмӧм-паськалӧмыс. Сійӧ медсясӧ кустарнӧй промышленносьт нога на.
Гырысь заводъяс медводдза пятилеткаын вӧчӧма зэв этша.
Сӧмын тайӧ воын контрольнӧй лыдпасъяс (
К. Маркс велӧдліс миянӧс различайтны эпохаяс эз сы серти, мый именнӧ сійӧ либӧ тайӧ эпохаӧ производитчыссьӧ (вӧчсьӧ), а сы серти, кыдз, кутшӧм уджалан средствоӧн производитчыссьӧ сійӧ либӧ тайӧ продукцияыс. Сідзкӧ миянлы колӧ нуӧдны комсомольскӧй тышсӧ со кутшӧм туйясӧд:
1. Миянлы колӧ воӧдчыны вӧр химияӧс сэтшӧм кыпӧдӧм-паськӧдӧмӧ, медым нуӧдны пу переработайтӧм разнӧй пӧлӧс колан продукцияӧ да медсясӧ сійӧс, коді миян эз тырмывлы да заграничаысь лоӧ вӧлі вайны.
2. Ӧттшӧтш миянлы колӧ воӧдчыны вӧр химиясӧ сэтшӧма кыпӧдӧм-паськӧдӧмӧ, медым ставсӧ сійӧс, мый ми вӧчам (производитам), кутім вӧчны медбур методъясӧн медбӧръя, медвылын наука да техника применяйтӧмӧн, медрациональнӧй уджӧн.
3. Сэсся миян колӧ воӧдчыны вӧр химия промышленносьтсӧ сэтшӧма кыпӧдӧм-паськӧдӧмӧдз, кор став куим воддза индӧм принципъясыс: электрификация, сідзкӧ и механизация, индустриализация да химизация миян вӧр заготовкаясын да вӧр разработкаын лоӧ ставнас пӧртӧма олӧмӧ.
Та вылӧ миян том йӧзлы колӧ аддзыны туйсӧ, кыті кутас кыпавны-паськавны вӧр химия. Ӧнія кадын вӧр химия сулалӧ кустарнӧй промышленносьт выйын на, да сӧмын сӧвет власьт дырйи, медводдза пятилеткаын, вермим пуктыны да лэдзны уджӧ медводдза ыджыд заводъяс вӧр химия промышленносьтын. Колӧ отсавны вӧр химия кыпалӧм-паськалӧмлы сідз, медым кустарнӧй промышленносьт водзӧ кыпалӧм-паськалӧмкӧд тшӧтш пуктавны гырысь вӧр химия заводъяс, сюйны медбӧръя достиженньӧяссӧ наукалысь да техникалысь став вӧр промышленносьтас. А тайӧ лоӧ — колӧ пӧртны олӧмӧ воддза индӧм куим основнӧй могъяссӧ.
Мыйсянь босьтчыны?
Колӧ мый вынысь, решительнӧя кучкыны веськыдвыв опасносьт кузя, кыдз главнӧй опасносьт кузя, коді (веськыдвыв опасносьтысь) лоӧ сыын, мый на ногӧн абуӧсь уджалысьяслӧн водзӧ вылӧ перспективаясыс технологическӧй процессъясӧ выль, бурджык методъяс сюйӧм вылӧ, оз кужны тышкасьны электрификацияын, механизацияын ӧдъяс олӧмӧ пӧртӧм вӧсна, бурджык методъяс да бурджык оборудованньӧяс лӧсьӧдӧм понда да гырысь заводъяс вӧр химия промышленносьтын лӧсьӧдӧм вӧсна. Веськыдвыв оппортунистъяс оз эскыны рабочӧй класс вынӧ да ёнлунӧ, соцсоревнованньӧ да ударничество результатӧ да кутчысьӧны «важас», став выльторйысь полӧмӧн. Татшӧм веськыдвыв оппортунистъяслӧн сямыс, ногыс, ӧдва вӧрӧмын (неповоротливосьт), бюрократизмын, план серти уджсӧ лӧсьӧдны кужтӧмын, план нуӧдӧмсӧ да примитӧм решенньӧяссӧ прӧверитны кужтӧмын. Ӧттшӧтш колӧ нуӧдны решительнӧй тыш став «шуйгавыв» кусыньтысьяскӧд, миян промышленносьтӧ техника достиженньӧяссӧ сюйӧм кузя упорнӧй уджсӧ административнӧй приказъясӧн вежны зільӧмъяскӧд. Сталин ёртлысь квайт условйӧсӧ олӧмӧ пӧртӧмыс вӧр химия уджъяс вылын лоӧ медбур гарантияӧн вӧр химия ӧдйӧджык кыпалӧм-паськалӧмын.
Кыдз ипользуйтчыссьӧны вӧр промышленносьтлӧн отходъясыс
Унджык отходъясыс вӧр лэдзӧмын да вӧрпилитан заводъясын либӧ ньӧти оз используйтчыссьыны либӧ используйтчыссьӧны котёлъяс установкаын сотӧм вылӧ. Вӧр кылӧдан юяс бердын матысса вӧр пилитан заводъясын унджык отходыс используйтчыссьӧ вадорса увтасінъяс да гуранъяс тыртӧм вылӧ. Сӧмын мыетшкӧ коляссӧ сотӧны пильнӧй пызьӧн да рейкаӧн электростанцияяс котельнӧйын да парӧвӧй установкаясын.
Комсомолечьяслы колӧ лоны водзмӧстчысьӧн вӧр лэдзанінъясын, вӧр пилитан заводъясын да вӧр разработкаясын лоӧм отходъяссӧ стӧч учитывайтӧмын да тайӧ отходъяссӧ медрациональнӧя используйтӧм кузя план лӧсьӧдӧмын.
Заводитны колӧ электрическӧй да паросилӧвӧй овмӧс котыртӧмсянь. Сотнысӧ колӧ сӧмын механическӧй обработкалы шогмытӧмсӧ.
Вӧр лэдзӧмлы быд паросилӧвӧй установка либӧ электрическӧй станция обеспечивайтӧ тырвыйӧ механизация олӧмӧ пӧртӧм. Талӧн зэв ыджыд значенньӧыс кыдз уджалысь ки видзтӧмын (экономитӧмын) — сійӧ миян оз тырмы да, сідз жӧ и уджалысьясыслысь уджсӧ кокньӧдӧмын.
Сэтшӧм жӧ значенньӧыс силӧвӧй установкаяслӧн и вӧр разработкаын, вӧр пилитӧмын да пу обрабатывайтан заводъясын. Сӧмын сэні эм отходъяссӧ ломтас вылӧ используйтан нӧшта ӧти важнӧй значенньӧ: миян пӧшти абу на лӧсьӧдӧма поделочнӧй вӧр косьтӧм! Та вӧсна пӧшти абу на стрӧевӧй да медсясӧ поделочнӧй вӧрсӧ искусственнӧя косьтӧмыс.
Пу отходъяс ломтас вылӧ используйтӧмын пыр колӧ кутны куим основнӧй условйӧ:
1. Колӧ видзны (расходуйтны) сӧмын сійӧ отходъяссӧ, кодысь оз позь перйыны (босьтны) выгӧднӧйджык составнӧй часьтсӧ вӧр химия специальнӧй продукция производство вылӧ. Сідз, шуам, оз ков сотны ёна сира пуяс либӧ кырсь, сэтысь позьӧ перйыны сир либӧ дубильнӧй экстрактъяс.
2. Колӧ не прӧстӧ сотны пу отходъяссӧ, а сідз найӧс сотны, медым найӧ сетісны унджык пӧльза шоныд чукӧртӧмын, котёлъяс шонтӧмын да мук. Та вӧсна пу искусственнӧя косьтігӧн колӧ вӧчавны косьтанінъяс (сушильняяс) шоныдсӧ медвыгӧднӧя используйтӧмӧн (
3. Колӧ сідз видзны (расходуйтны) отходъяссӧ ломтӧм вылас, медым наысь ломтысигас ыджыдджык выгӧда перйыны. Шуам, кыдз правилӧ, отходассӧ ми сотам котельнӧй установкаясын. Пильнӧй пызь, чаг да мукӧд отходъяс сотчӧны, медым шонтыны ва парӧвӧй машина котёлъясын, турбиноустановкаясын да теплоцентральясын. А позьӧ ӧд вӧлі и сотан отходъяссьыс ӧттшӧтш перйыны дона газъяссӧ да кизьӧрсӧ (сирва). Та могысь колӧ сотны отходъяссӧ сідз шусян газогенераторъясын. СССР-ын найӧс зэв на этша лӧсьӧдӧма, сӧмын ми стрӧитам нин сэтшӧмъяссӧ, машинаяс вӧчан да оборудованньӧ вӧчан заводъясын.
Став тайӧ вопросъясас том йӧзлы колӧ лоны водзмӧстчысьӧн, босьтчӧдысьӧн, уджсӧ водзӧ йӧткысьӧн да планӧвӧй календарнӧй заданньӧяссӧ примернӧя олӧмӧ нуӧдысьӧн.
Химическӧй переработка вылӧ пуысь отходъяссӧ используйтан мӧд могыс — сынӧдтӧг шонтӧмӧн пусӧ переработайтӧм — кос перегонка (
Кос перегонкаыс паськыда мунӧ кустарнӧй промышленносьтын со кутшӧм прӧдуктаяс перйӧм вылӧ: шом — шом вӧчан пачьясын, а сідзжӧ аслыспӧлӧс установкаясын — «казанъясын» — кӧрт котёлъясын отводнӧй трубкаӧн, кӧні кӧдзыд сынӧднас (шоча ваӧн) сукмӧдӧны парсӧ сир валысь да тайӧ сир васьыс (либӧ «
Вӧр химия переработка коймӧд юкӧнас пырӧ канифоль да скипидар вӧчӧм. Тайӧ участокас тышкасьӧны кык теченньӧ: тайӧ прӧдуктаяссӧ уль сирысь (живичаысь) перйӧм, кодӧс чукӧртӧма «подсочкаӧн», да сійӧ жӧ прӧдуктаяссӧ веськыда пусьыс перйӧм (пырджык пожӧм мырйысь), на пиысь сырьё массасӧ бензинын да с. в. экстрагируйтӧмӧн либӧ сывдӧмӧн.
САСШ-ын 25% гӧгӧр канифольсӧ перйӧны экстрагируйтӧмӧн, сӧмын сэн паськыда на нуӧдчыссьӧ подсочнӧй метод. Сы вӧсна миянлы колӧ зэв ёна используйтны кыкнан методсӧ, но экстрагируйтан методыс медся удобнӧй лесосекаясын важ пожӧм мыръяссӧ используйтӧм кузяыс. Вӧр химияын ӧти медыджыд заводыс, кодӧс стрӧитӧма медводдза пятилеткаын — «Вахтан» завод Нижегородскӧй крайын — сы вылӧ пуктӧм надеясӧ сійӧ оправдайтіс.
Нёльӧд юкӧнас вӧр химия промышленносьтын лоӧ сідз шусян древесина гидролиз нуӧдан заводъяс стрӧитан мог. Древесина гидролизыс сійӧ — пу отходъяссӧ кутшӧмкӧ нибудь кислотаӧн (сернистӧй, сернӧй, солянӧй, фосфорнӧй, муравьинӧй да мукӧд пӧлӧс минеральнӧй да органическӧй кислотаясӧн) обработайтӧм, мый понда пуысь сылӧн основнӧй составнӧй часьтыс пӧрӧ «пу сакарӧ» (
Капиталистическӧй овмӧсын медбӧръя достиженньӧяссӧ колӧ миянлы используйтны древесинаӧс сэтшӧм жӧ химическӧй переработка вылӧ, медым перйыны (вӧчны) разнӧй пӧлӧс пласт массаяс, кыдз пильнӧй пызь, сідзи и лысъясысь да мук. Ми вермам не сӧмын прессуйтны пулысь колясъяссӧ кирпич ногӧн (
Сэсся позьӧ сорлавны пусӧ химическӧй материалъяскӧд да вӧчны дона стрӧительнӧй материал плитаясӧн.
Ставыс тайӧ пӧшти абу на паськалӧма СССР-ын да сӧмын на научно-исследовательскӧй уджъяс выйынӧсь, да медводдза заводъяссӧ на проектируйтан выйын. Тані том йӧзлы колӧ мунны медводзын, техника достиженньӧяс бӧрся следитны да отсавны вӧр химия выль отрасльяслы. Дженьыдик весьталӧмын он вермы гӧгӧрбок тӧдмӧдны вӧр химияӧн. Тайӧ книгаас ми пуктам мог сӧмын тӧдмӧдны быд комсомолечӧс медглавнӧйнас, медым сійӧ ас велӧдчӧмӧн (самообразованньӧ), аслас производство технологиясӧ бура велӧдӧмӧн, быдсяма пӧлӧс курсъяс вылын велӧдчӧмӧн паськӧдіс ассьыс знанньӧсӧ. Лоасны кӧ кутшӧмкӧ вопросъяс, шыӧдчӧй «
Миян абу на тырмымӧн литератураыс, кодӧс позьӧ вӧлі эськӧ индыны, а бурджыкыс ставыс нин разаліс. Но позьӧ на индыны химиясӧ да вӧр химиясӧ этша тӧдысьяслы:
«
Налы, кодъяс тӧдӧны химиясӧ, ме инда (рекомендуйта) Н. И. Никитин общӧй редакция улын «
Сэсся налы, кодъяс тӧдӧны вӧр химиясӧ, верма индыны неважӧн на роч вылӧ вуджӧдӧмӧн лэдзӧм нига:
Л. Ф. Хайлей да Л. 3. Уайз, «
