КЫДЗИ ВУНДАВНЫ ДА ТАКСИРУЙТНЫ ЛЕСОСЕКАЯС
ВОДЗКЫВ
Войвыв край Сӧвет Союз пытшкын вӧр запас серти сулалӧ медся первоя местаын.
Вӧр — озырлун Войвыв крайлӧн.
1927 восянь, «Комилес» организуйтчӧмсянь, вӧр овмӧсын воим зэв ыджыд вермӧмъясӧ. Важ пӧраяс дырйи капиталистъяс пуктылісны став вынсӧ, медым не лэдзны войвывса вӧр овмӧс кыпалӧм. Найӧ важӧн Войвыв крайысь вӧрсӧ лэдзлісны зэв омӧля. 8 миллион куб. метрысь вылӧ некор эз лэдзлыны. Вӧр лэдзӧм да кылӧдчӧм механизируйтӧм йылысь весиг эз и мӧвпыштлыны. Став вӧрсӧ Войвыв крайысь, а медся нин ёна Коми обласьтысь нулісны бӧрйӧдлӧмӧн, медбурсӧ да медкызсӧ (выборочнӧй да приискӧвӧй рубкаӧн). Тадзикӧн мисьтӧмджык да посни вӧр кольлісны беспризорнӧйӧн.
Сӧвет Союз вӧр национализируйтӧм бӧрын (став вӧрсӧ Октябрса революция бӧрын вӧлі сетӧма государстволы) пуктіс могӧн заводитны лэдзны вӧр планӧвӧя да механизируйтны вӧр лэдзӧм. Правильнӧя вӧр овмӧс лӧсьӧдӧм да сійӧс механизируйтӧм могысь, колӧ сетны вӧр овмӧслы бур, квалифицированнӧй уджалысьясӧс, лесоводъясӧс, лесотехникъясӧс, десятникъясӧс да с. в. 1927 воясӧдз вӧр лэдзӧмын веськӧдлысьяс десятникъяс да мукӧд административнӧй техническӧй персонал вӧліны бокысь локтӧм йӧз, коми специалистъяс да руководительяс вӧліны зэв на этшаӧн. Ӧні сувтӧдӧма могӧн — велӧдны веськӧдлысьяссӧ меставывса вӧр лэдзысьяс пиысь да лӧсьӧдны национальнӧй кадр. Зэв ыджыд значенньӧ кутӧ техническӧй персоналлысь да вӧр лэдзысьяслысь квалификациясӧ кыпӧдӧм. Тайӧ ниганас ме кӧсъя сетны коми десятникъяслы, лесникъяслы, прорабъяслы да мукӧд административно-техническӧй персоналлы дженьыдикаӧн, кыдзи лӧсьӧдчӧ лесосекаяс вӧр лэдзигкежлӧ да кыдзи тӧдмавны делянкалысь вӧр запассӧ. Эмӧсь на ӧні миян лесопунктъясын десятникъяс, кодъяс тӧдмалӧны вӧр запассӧ видзӧдлӧмӧн (
Майбыров
КОМИ ОБЛАСЬТСА ВӦР — СОЦИАЛИСТИЧЕСКӦЙ СТРӦИТЕЛЬСТВО ВЫЛӦ
Основнӧй вӧр Коми обласьтын: пожӧм, коз да ниа — став вӧр пытшкас 87,6% мында. Бур качествоа экспортнӧй вӧр сетӧ обласьтлы да крайлы бур условйӧ кыпӧдны вӧр обрабатывайтан да пилитан промышленносьт. Важӧн капиталистъяс пуктылісны могӧн босьтны унджык барыш, эз тӧждысьлыны бура вӧр овмӧс сувтӧдӧм да вӧр лэдзӧм механизируйтӧм вӧсна. Вӧр лэдзан участокъяс (делянкаяс) вундавлісны уналаӧ, кутшӧм система оз вӧлі сет механизациялы туй, керавлісны вӧрсӧ бӧрйӧдлӧмӧн. Татшӧм капиталистическӧй система нога кер пӧрӧдӧм эз сетлы туй Войвыв крайын механизируйтны вӧр лэдзӧм. Войвылын вӧр овмӧс паськалӧмыс мунліс помещикъяс да лесовладелечьяс колӧм серти, а налӧн могыс вӧлі сӧмын, медым эськӧ босьтны унджык барыш.
СССР вит вося планӧн, Войвыв крайӧс индустриализируйтӧм могысь, сар дырся системаӧн (кыдзи некытчӧ шогмытӧм) уджалӧмлы вӧр овмӧс тэчӧмын пуктіс пом да сувтӧдіс могӧн: обеспечитны обласьтӧс да крайӧс древесинаӧн, сетны условйӧ Войвыв крайӧс индустриализируйтӧм вылӧ да паськӧдны вӧр лэдзан программа, вӧр овмӧс механизируйтӧм под вылын.
Крайком доклад кузя ВКП(б) ЦК шуис: «Войвыв крайын вит вося план помалігкежлӧ вӧр лэдзӧм вайӧдны 60–65 млн. кубометрӧдз. Тасянь гӧгӧрвоана, кутшӧм тӧдчана краювса овмӧсыс ставсоюзса овмӧсын да кутшӧм гырысь могъяс сы вылӧ пуктӧма вӧр лэдзӧмын. Вӧр овмӧс нуӧдӧм кузя партия да правительство ыджыд надея кутӧны Войвыв край вылӧ. Миян эм став вын да став условйӧ тайӧ могсӧ олӧмӧ пӧртны. Правительство да партия сувтӧдӧны могӧн лӧсьӧдны вӧр дӧрын уджалысь рабочӧй кадр. Вӧвлытӧма быдмӧны вӧр лэдзӧм, вӧр пилитан, бумага вӧчан, химическӧй да мукӧд пӧлӧс заводъяс, тайӧ корӧ став рабочӧйлысь да инженерно-техническӧй роботникъяслысь сьӧлӧмысь кутчысьӧмӧн бура тыртны вӧр лэдзан план. Миян ӧні сувтӧдӧма могӧн абу сӧмын паськӧдны вӧр лэдзӧм, а сыкӧд тшӧтш и бурмӧдны вӧр овмӧс лӧсьӧдан уджъяс. Лэдзӧм вӧр 100% вылӧ используйтӧм могысь ӧнӧдз вӧлі омӧля на видзӧдлӧма, сы понда 60% мында пӧрӧдӧм вӧрыс кольлі сісьмыны муас, сӧмын 40% мында кыскылісны керйӧн. Мӧд вит вося план пуктіс могӧн: пӧрӧдӧм вӧр используйтны 100% вылӧ. Химическӧй заводъяс паськӧдны. Вӧр пилитан, бумага вӧчан да химическӧй заводъяс паськӧдӧмӧн лоӧ условйӧ Войвыв крайӧс индустриализируйтны да петны гырысь вермӧмъясӧн социализм стрӧитӧмын.
ВӦРЛӦН БЫД ВОСЯ СОДӦМ (БЫДМӦМ) ДА МЫЙТА КЕРАЛӦНЫ
Быд во пу содӧ кузьтаӧн и кызтаӧн, тайӧ и шусьӧ приростӧн (содӧмӧн). Вӧрлӧн быд вося содӧм Войвыв крайын лыддьыссьӧ быд гектар вылӧ 1,5 м³ шӧр районын да 0,4 м³ войвывладорын, Коми обласьтын. Шӧркоддьӧм содӧм край пасьта гектар вылӧ — 0,7 м³, либӧ 32000000 м³. Планӧвӧя вӧр овмӧс лӧсьӧдӧм крайлысь да обласьтлысь корӧ, медым вӧлі тӧдмалӧма, мыйта шӧркоддьӧм содӧм пулӧн (да став вӧрлӧн) да мыйта важ пӧрысь (перестойнӧй) вӧр, кодӧс колӧ керавны регыдъя кадӧн. Обласьт пасьта арлыдӧн вӧр юксьӧ татшӧм прӧчентъясӧн: 1) том вӧр (80 арӧсӧдз) — 8%, шӧркоддьӧм вӧр (160 арӧсӧдз — 21%, гырысь да пӧрысь вӧр (160 арӧсысь вылӧджык) — 71%. Татысь тыдалӧ, мый обласьт пасьта ёнджыка гырысь да пӧрысь вӧр. Ми тӧдам, мый Коми обласьтын 1930 воӧдз вӧр кералӧм мунліс бӧрйӧдлӧмӧн, керавлісны сӧмын гырысь вӧр, коді практикуйтчӧ на миян и ӧні. Бӧръя воясӧ кутіс содны юасьӧмъяс (спрос) посни вӧр вылӧ, мый понда и лӧсьӧдӧма дорвыв кералӧм да условнӧ дорвыв кералӧм, медым эськӧ делянкаысь используйтны став гырысь пӧрысь (крупнотоварник) да том вӧр (мелкотоварник). Дорвыв кералігӧн керассьӧ вӧр 16–12 сантиметр кызтасянь, условнӧ дорвыв кералігӧн — 22 см кызтасянь да бӧрйӧдлігӧн — 26 сантиметр кызтасянь.
1930 воын ми керавлім 95% мында вося приростысь, а 1931 воын кералӧм панйис приростӧс 17% вылӧ. Вӧр лэдзӧм ёнджыка кутіс содны 1927 восянь. 1913 воын шӧркоддьӧма гектар вылысь вӧлі кералӧма 0,139 м³, 1930 воын — 0,341 м³, а 1932/33 воын миянлы ковмас керавны 1,2 м³ быд гектарысь не этшаджык.
Тайӧ лыдпасъяс петкӧдлӧны, мый 1930 воӧдз вося содӧм сертиыс кералӧмыс вӧлі ёна ичӧт. Дерт, тайӧ кольӧм приростыс быд во чукӧрмыліс, та вӧсна и миян обласьтын унджыкыс гырысь да перестойнӧй пӧрысь вӧр. Пӧрысь перестойнӧй вӧр сулӧдны вӧрын абу выгӧднӧ: пӧрысь вӧр качествоӧн омӧльтчӧ да регыдджык сетчӧ быд пӧлӧс висьмӧмлы. 1931 воын кералӧм приростсӧ панйис 17% вылӧ. Сійӧ содӧмыс лои чукӧрмӧм перестойнӧй да пӧрысь вӧр кералӧмӧн, мӧд-кӧ, пӧрӧдӧм пулысь древесинасӧ используйтӧма 100% вылӧ.
ВӦР КЕРАЛАН МЕСТАЯС ЛӦСЬӦДӦМ
Вӧр обработайтан промышленносьтлӧн паськалӧмыс Войвыв крайын восьтӧ выль вӧр участокъяс да тшӧктӧ тӧдмасьны вӧр запасъясӧн, медым кералӧм вӧрыс вӧлі шогмана. Важнога вӧр овмӧс лӧсьӧдан удж (лесоустройство) ӧнія кадӧдз эз вермыв сетны тырмымӧн колана материал, кодъяс колӧны план лӧсьӧдӧм вылӧ. Ӧнія кадӧ, медым сетны бур, тырмидз материал вӧр промышленносьтлы, вӧр уджалан план колӧ вӧчны сідз, медым ичӧтджык вын пуктӧмӧн да этшаджык сьӧм видзӧмӧн, регыдъя кадӧн тыртны сійӧ плансӧ. Медым вӧчны мӧд вит вося план вӧр овмӧс кузя, колӧ тӧдмавны стрӧевӧй ресурс (вӧр запас) сійӧ площадь вылысь, кӧні кутас мунны заготовкаыс тайӧ первойя вит вонас. Та вӧсна вӧр промышленносьт водзын пуктӧма мог, выль ногӧн сувтӧдны вӧр устроитан удж, быд вӧрпромхозын тӧдмавны вӧр запасъяс первойя вит во кежлӧ да вӧчны тайӧ материал сертиыс вит вося план вӧр пӧрӧдӧм кузя.
Бура сувтӧдӧма вӧр овмӧсӧн шусьӧ сэтшӧм овмӧс, кор вӧрсьыс позьӧ босьтны медыджыд доход да медым тайӧ доходсӧ босьтігӧн вӧрыс эз чин, эз быр. Коми обласьтын, сідз жӧ и крайын, вӧр запасъяс тӧдмӧдӧм могысь мӧд 5 вося план тыртӧм вылӧ заводитчис первой вояс на. Трест «Комилес» 1932 воын тайӧ удж вылӧ мӧдӧдаліс вӧрпромхозъясӧ специалистъясӧс (лесоустроительясӧс), кодъяс нуӧдісны тайӧ гожӧмын вӧраин запас тӧдмӧдан удж да кутасны вӧчны вӧр уджалан план мӧд вит во кежлӧ. Вӧр уджалан планыс кутас петкӧдлыны уна-ӧ быд во керавны торъя участокъясысь да кутшӧм сортиментъяс, ыджыд-ӧ места вылын, кыдзи керавны, кыдзи механизируйтны вӧр лэдзӧм, кыдзи нуӧдны стрӧительство да с. в. Тайӧ уджыс зэв колана да вывті ответственнӧй, код вылӧ кутас пыксьыны став вӧр лэдзан уджыс. Партиялӧн да правительстволӧн пуктӧма могӧн, мӧд пятилетка помалігӧн механизация вайӧдны 75%-ӧдз. Механизируйтны вӧр лэдзӧм позьӧ сэк, кор лесосекаяс да делянкаяс лоӧны чукӧрын, медым ӧти туйӧд, ӧти пӧлӧс стрӧительствоӧн нуӧдны вӧр лэдзӧмсӧ не ӧти во, а уна во, коді ёна чинтас вӧрлысь асдонсӧ, а мӧд-кӧ, видзтас уна рабочӧй вын. Вӧр делянкаяс лӧсьӧдігӧн кыдз лесоустроительяс, сідз жӧ и лесоводъяс уджсӧ нуӧдӧны вӧр лэдзан план серти.
Медводз тӧдмӧдны, кыдзи керавны: уна-ӧ дорвыв, условнӧ дорвыв да уна-ӧ бӧрйӧмӧн. Сы бӧрти тӧдмалӧны, кутшӧм сортиментъяс да уна-ӧ петӧны быдпӧлӧс нога кералӧм дырйи, сэсся тӧдмавсьӧ, ыджыд-ӧ места колӧ торйӧдны: дорвыв, условнӧ дорвыв да бӧрйӧмӧн кералӧм вылӧ. Тайӧ ми вермам тӧдмӧдны, босьтам кӧ вося заданньӧ леспромхозлысь, коді, шуам, лоӧ 100009 м³, та пиысь 60000 м³ крупнотоварник (пиловочник, стрӧевӧй, шпальник) 15000 м³ баланс, 10090 м³ пропса, 15000 м³ пес. Вӧр лэдзан лыдпасъяс серти да водзвыв тӧдмӧдан (пробнӧй) лыдпасъяс серти позьӧ тӧдмавны, кымын прӧчент дорвыв кералігӧн петӧ крупнотоварник, баланс, пропса, пес. Дорвыв кералігӧн пиловочник петӧ 60% да мелкотоварник (баланс, пропса, пес) — 40%. Мелкотоварник заготовитігӧн 25000 м³ вермас сійӧ жӧ лесосекаысь сюрны крупнотоварник 60% общӧй запассьыс, коді лоӧ 37 500 м³. Тайӧ лыдпасъяс кузя ми аддзам, мый дорвыв кералӧмӧн лесосекаысь ми вермам заготовитны крупнотоварник 37500 м³, а миянлы колӧ 60000 м³, 23000 м³ вылӧ лоас корсьны выль делянка условнӧ дорвыв кералӧмӧн либӧ бӧрйӧмӧн керавны, — 26 сантиметрсянь. Пес вӧрлы торъя лесосекаяс вундыны оз ков, сы вӧсна мый тайӧ жӧ лесосекаяссьыс пес вӧр сюрӧ тырмымӧн. Пес лэдзан лесосекаяс вундыссьӧны сэк, кор сы вылӧ эм торъя заданньӧ торъя участокын, кӧн оз мун некутшӧм заготовка.
Лесосекаяс лӧсьӧдӧм бӧрын леспромхоз бердын чукӧртчыссьӧ производственнӧй сӧвещанньӧ, кӧні тӧдмӧдсьӧ став сӧветскӧй общественносьтсӧ да производственнӧй аппаратсӧ сійӧ местаясӧн, кӧні кутас мунны отвод да кӧні кутшӧм ногӧн да кутшӧм воын лӧсьӧдӧма керавны. Тайӧ лесосекаяс лӧсьӧдӧм кузя да производственнӧй сӧвещанньӧ шуӧм кузя лесосекаяс юклыссьӧны делянкаясӧ, кодъясӧс юклӧны лесоводъяс, техникъяс либӧ лесникъяс — лесоводъяс индалӧм да велӧдӧм серти.
КЫДЗИ ДЕЛЯНКАЫСЬ ТӦДМАВСЬӦ ВӦР
Вӧр площадь тӧдмалӧм. Делянкаясысь, кӧні кутас мунны заготовка, удж заводиттӧдз колӧ: а) делянкаысь лыддьыны керавны позяна став пусӧ, б) тӧдмавны вӧрсӧ пробнӧй площадьяс видлалӧмӧн.
Пу лыдӧн тӧдмалӧм. Пу лыдӧн тӧдмалӧм нуӧдсьӧ бӧрйӧмӧн керасигӧн. Став шогмана пусӧ пасъялӧны, быд пуӧ пуктӧны № да клеймитӧны.
Кер лыдӧн тӧдмалӧм. Кер лыдӧн вӧр тӧдмӧдӧм мунӧ сэк, кор пӧрӧдӧны кос вӧр, сідзжӧ, кор этшаникаӧн лэдзсьӧ торъя заготовитысьяслы. Быд лэдзӧм керлысь тӧдмӧдӧны кызта, кузьта да ёна-ӧ бур, ёна-ӧ шогмана (качество).
ЛЕСОСЕКАЯС ДЕЛЯНКАЯСӦ ЮКЛӦМ
Леспромхоз лӧсьӧдӧм серти меставывса участкӧвӧй лесоводъяс, сылӧн отсасьысьяс либӧ найӧ велӧдӧм серти лесникъяс май тӧлыссянь заводитӧны лесосекаяс юклыны делянкаясӧ. Участкӧвӧй лесовод, медым ас пӧраӧ да бура нуӧдны тайӧ уджсӧ, вӧрӧ кайтӧдз чукӧртӧ аслас участокысь став лесниксӧ, отсасьысьяссӧ, сетӧ налы чорыд индӧдъяс, велӧдӧ, кыдзи нуӧдны делянкаясӧ юклӧм. Удж вылӧ петтӧдз юксьӧны партияяс вылӧ, быд партиялы сетсьӧ торъя заданньӧ. Быд партияын юралысьыс мед вӧлі лесовод либӧ техник. Делянкаяс вылӧ юклӧм колӧ помавны август тӧлысь кежлӧ, лӧсьӧдӧм (обработайтӧм) материалсӧ мӧдӧдны леспромхозӧ сентябр 15-ӧд лун кежлӧ.
Ыджыдӧсь-о овлӧны делянкаяс
Быд лесосека юклысьсӧ делянкаясӧ сы вӧсна, медым кокньыдджыка да бурджыка тӧдмавны вӧр запас, а мӧд-кӧ, мед лӧсьыдджык нуӧдны торъя бригадаяслы керасьӧм, а сэсся и кокньыдджык тӧдмавны, уна-ӧ коли керавтӧм вӧр.
Делянкаяслӧн ыдждаыс лӧсьӧдчӧ сы серти, кутшӧм ногӧн кутас керассьыны местаыс. Лӧсьӧдчӧ сідзи: дорвыв кералігӧн — 25 гектарнӧйӧс либӧ 500 × 500 м. Бӧрйӧмӧн дырйи — 500 × 1000 да 1000 × 2000 м. Медым бурджыка тӧдмавны вӧр запас да торйӧдны керасянін торъя бригадаяслы, делянкаыс вундавсьӧ клеткаяс вылӧ — 50–22 гаӧдз. Делянкалысь пасьта да кузьта колӧ лӧсьӧдны ӧтпасьта 500 × 500, 1000 × 1000 да с. в., а ӧтпасьтаӧн кӧ оз позь, колӧ лӧсьӧдны: 250 × 1000, 500 × 1000, 1000 × 2000 да с. в. Таксируйтігӧн, делянкаыс кӧ гӧгӧр ӧтпасьта, бокыс сылӧн дженьыдджык, мунӧ этшаджык вын. Кузьмӧс делянка лёкджык кералігӧн да кыскалігӧн. Делянкалӧн кузьта ногыс мед вӧлі лунӧ-войӧ (кыдзи петкӧдлӧма 1, 2, 3 да 4 № серпас вылын). Делянкаяс мӧда-мӧдысь торйӧдлӧны тӧдчана визиръясӧн, лӧсасъясӧн (затёскаӧн) и столбъясӧн, коді сувтӧдсьӧ делянка пельӧсъясас.
Визирка кералӧм. Визиръяс лоӧны делянкаяслӧн граничаясыс. Первой заводитан местасяньыс, техник индӧм кузя, рабочӧйяс мерайтӧны кузьтасӧ, шуам, 1000 метр, да тайӧ местасяньыс техник сетӧ инструментӧн (гониометрӧн, компасӧн, эккерӧн) визирлысь направленньӧ да тшӧктӧ сувтӧдны куим вешка (5-ӧд серпас). Тайӧ куим сувтӧдӧм вешка кузяыс лесникъяс рабочӧйяскӧд кералӧны визир. Вешкаяс сувтӧдчӧны ӧтик веськыд визь вылӧ, кор видзӧдан ӧти вешкасянь мукӧд вылӧ, мед ставыс сулалӧны дзикӧдз ӧтик визь вылын, кыдзи ӧти вешка. Вешка сувтӧдлысь мед вӧлі опытнӧй лесник либӧ рабочӧй. Вешитчысь техник сетӧм визьсянь сійӧ жӧ направленньӧӧн мунӧ 30–50 метра да сувтӧдӧ ассьыс вешка сійӧ визь вылӧ жӧ, медым аслас вешкаыс лои буретш воддза вешкаяс весьтас. Мед визирка нуӧдны веськыда, вешитчысь сувтӧ вешкаяслы паныд да сувтӧдӧ вешкасӧ. Вешка сатшкытӧдз (сувтӧдтӧдз) сійӧ вешкасӧ вешталӧ веськыдвылӧ да шуйгавылӧ сэтчӧдз, кытчӧдз сылы оз сюр сійӧ точкаыс, кор выль сувтӧдӧм вешка тыртас видзӧдігӧн став воддза вешкаяссӧ. Вешка сувтӧдӧм бӧрын вешитчысь мунӧ бара водзӧ 30–50 м да сідз жӧ корсьӧ веськыд визь, сувтӧдӧ вешка да с. в. Вешкасӧ сувтӧдӧм бӧрын рабочӧйяс пӧрлӧдӧны пуяс да кералӧны кустъяс, кодъяс сюрӧны веськыд визь вылӧ (визир вылӧ). Визирка вылысь пуяс пӧрлӧдлӧм бӧрын визиркалы колӧ лоны югыдӧн, чистӧйӧн, медым ньӧти мешайтчысь пу ни мыр эз вӧв.
Визиркалӧн пасьтаыс колӧ лоны 0,5 м не паськыдджык. Пуяс пӧрӧдсьӧны делянка пытшкӧ, кералӧм пулӧн мырйыс мед колис дженьыдик, медым эз мешайтчы таксируйтігӧн кок улын.
Кутшӧм колӧ вешка. Вешка перйыссьӧ (вӧчсьӧ) пожӧм и коз пуысь. Судтаысь колӧ лоны вешитчысьлы мусяньыс да синмӧдз, мед вешитігӧн позьӧ видзӧдны вешка йывті. (6-ӧд серпас). Медым бурджыка тыдаліс вешитчысьлы вешка, кырсьсӧ йывсьыс кульӧны да помсӧ ёсьтӧны. Вешка колӧ веськыд да не кызджык 4 сантиметрысь.
Кыдзи вешитчигӧн ордйӧны пуяс. Вешитчигӧн частӧ визь вылӧ сюрӧ зэв кыз пуяс, кодӧс пӧрӧдны лоӧ зэв дыр дай, медым бур пу не тшыкӧдны, частӧ лоӧ татшӧм пуяс кытшовтны (ордйыны). Медым не кежны веськыд визьысь, ордйӧны татшӧм ногӧн: пуяс вотӧдз куим-нёль вешкасянь веськыд вылас либӧ шуйга вылас (кодарас лӧсьыдджык кежны) сувтӧдсьӧ, шуам кӧть, 5 метра сайӧ отсасян (вспомогательнӧй) вешкаяс, код кузя керассьӧ первойя визирлы орччӧн мӧд визир (7-ӧд серпас). Тайӧ куим вешка кузя сувтӧдсьӧ пу сайӧдзыс 3–4 вешка да куим вешкасяньыс сійӧ жӧ мераӧн 5 м сувтӧдсьӧ бара вешка первойя визь вылӧ, код кузя вешитчысь бара мунӧ водзӧ.
Кыз пуяс позьӧ ордйӧдлыны и компасӧн либӧ инструментӧн (гониометр, буссоль да мукӧд). Кор визирка воас кыз пуӧ, сэк сувтӧдчӧ пу мӧдарас инструмент да сетсьӧ выль линия сійӧ жӧ направленньӧӧн.
Кыдзи веськыда визиркаавны рӧвъяс, гуранъяс
Визиркаяс вундалігӧн зэв шоч делянкаӧ оз сюрлы шоръяс, юяс, коді мунӧ логъясті. Зэв тшӧкыда овлӧ, мый тайӧ логті вешитігӧн, вешитчысь веськыд визьсьыс кежӧ. Медым тайӧ логсӧ вешитігӧн не кежны бокӧ, колӧ вешитны ӧти вешка йывсянь мӧд вешка дінӧ, шуам, а, в, с, д да вешка «с»-сянь д, э, вешка «д»-сянь э, х да «э»-сянь х, ч (8-ӧд серпас).
Визиркаяс мерайтӧм
Делянкалысь кузьта да пасьта (площадь) визирка кералӧм бӧрын колӧ мерайтны стальнӧй лентаӧн либӧ рулеткаӧн. Мернӧй лента овлӧ 10 да 20 метра кузьта. Регыдджык мунӧ мерайтчӧм и бурджык лоӧны визьяслӧн мераяс 20 метра лентаӧн мерайтігӧн. Мерайтчигӧн колӧ кык рабочӧй: ӧтик рабочӧй мунӧ водзас, кутӧ киас ӧти помсӧ ленталысь да 10 тув, кодъясӧс сюялӧма стальнӧй кытш пытшкӧ. Мӧд рабочӧй киас кутӧ ленталысь мӧд помсӧ да ӧтик стальнӧй кытш. Воддза рабочӧй нюжӧдӧ визир кузьта лента, сатшкӧ лента помас ӧтик колышок да мунӧ бара водзӧ сэтчӧдз, кытчӧдз бӧрса рабочӧйлӧн лента пом оз во бӧръя сатшкӧм тувйӧдз. Сэки воддза рабочӧй сатшкӧ бара ӧтик тув, а бӧрса рабочӧй нетшыштӧ тувсӧ да тэчӧ аслас стальнӧй кытшӧ. Тадзи тайӧ рабочӧйяс мерайтасны сэтчӧдз, кытчӧдз воддза рабочӧйлӧн оз быр даснан тувйыс, а бӧрсалы оз во киас став дас тувйыс. Тайӧ дас тув бырӧм бӧрын лоӧ мерайтӧма 200 метра (10 × 20) = 200 м. Бӧрса рабочӧй 10 тувсӧ бара сетас воддза рабочӧйлы да мерайтӧны водзӧ. Мерайтны колӧ точнӧя 0,1 метраӧдз веськыд визь кузя (визирка вывті), лента вӧлі мед век зэлӧдӧма веськыда. Быд бок мерайтӧм бӧрын, сэн жӧ места вылын гижсьӧ тетрадьӧ мералысь лыдсӧ (серпас № 4).
Деляночнӧй столбъяс сувтӧдӧм
Быд делянка пельӧсӧ, сідз жӧ клеточнӧй визиркаяс помӧ сувтӧдчӧ сюръяяс 12–20 сантиметра кызта. Сюръя колӧ сувтӧдны зумыда, медым вӧлі муӧ сюйӧма 0,4–0,5 метра да му вылын тыдалан 1–1,25 м. Дженьыд сюръяяс миян войвыв районын оз туйны сы вӧсна, мый тӧвнас джуджыд лым вӧсна заготовка дырйи керасьысьяс-десятникъяс оз аддзыны. Сюръя сувтӧдчӧ пожӧм либӧ коз пуысь. Кырсьсӧ колӧ вольны. Сюръяӧ гижсьӧ краскаӧн делянкалысь номер, лесосекалысь во. Клеточнӧй сюръяӧ гижсьӧ клеткалысь номер: кл. № 1, кл. № 2 да с. в. Деляночнӧйӧ: дел. №1, лес. 1933 во. Гижны колӧ бура, медым вермасны лыддьыны быдӧн да непременнӧ краскаӧн (медбур — сьӧдӧн). Делянкалӧн номеръяс нуӧдсьӧ быд во выльысь да быд кварталын, аслас номеръяс позьӧ нуӧдны вӧр участокын став кварталас (9-ӧд серпас).
ДЕЛЯНКАЫСЬ ПУ ЛЫД ТӦДМАЛӦМ
Делянкаяс вундалӧм бӧрын места вылын пырысьтӧм-пыр жӧ заводитӧны тӧдмавны пу лыд (запас), сылысь качествосӧ, быд делянкалысь торйӧн. Пу лыд тӧдмавсьӧ делянкаысь быд пу лыддьӧмӧн да пробаяс серти.
Быд пу лыддьӧм (сплошнӧй перечёт)
Сплошнӧй перечёт дырйи делянкаысь лыддьыссьӧ да мерайтсьӧ став пуыс отпускнӧй размерсянь, кутшӧм кызтасянь керавсьӧ — дорвыв кералігӧн 16 сантиметрасянь, условнӧ дорвыв кералӧм дырйи — 24 см. Пу лыд да кызта тӧдмалігӧн делянкаысь мед ньӧти пу эз коль мерайттӧг, но и мед эськӧ эз сюр ӧти пу кыкысь. Кыкпӧвcтӧн пу мерайтӧмӧн либӧ пу кольӧмӧн он вермы тӧдны збыльвылӧ, уна-ӧ запас. Медым оз коль ньӧти пу мерайттӧг, оз сюр кыкысь, мерайтӧм бӧрын колӧ вӧчны лӧсас (затёска) да медым лӧсыштӧминыс (затёскаыс) тыдаліс бура, вӧчсьӧ кодаркӧ ӧтар боксянь — лунвывсянь, войсянь либӧ мукӧд боксянь. Медым ньӧти пу оз коль мерайттӧг, мерайтігӧн ветлӧдлӧны ӧти нырӧн (направленньӧӧн) (10-ӧд серпас), заводитӧны ветлыны векньыдджык боксянь. Миян вундалӧм делянкаяс унджыкысь овлӧны векньыд бокӧн лунӧ-войын. Сідзкӧ мерайтны колӧ заводитны войладорсянь либӧ лунладорсянь да ветлӧдлыны асылӧ-рытылӧ. Позьӧ лыддьыны делянка гӧгӧр бергалӧмӧн векньыдик полосаӧн да помавны делянка шӧрас (11-ӧд серпас).
Татшӧм перечёт, кор делянкаысь лыддьыссьӧ став пусӧ, шусьӧ дорвыв пу лыддьӧмӧн. Пу лыддьӧм нуӧдігӧн партия организуйтчӧ кык-куим мортысь.
а) Партия кык мортысь: ӧти мерайтӧ пулысь кызта, тӧдмалӧ качество да вӧчӧ пуӧ пас (затёска), мӧдыс гижӧ перечётнӧй тетрадьӧ мераяс.
б) Партия куим мортысь: ӧтик на пиысь мерайтӧ вилкаӧн пулысь кызта да тӧдмалӧ пулысь качество, мӧд вӧчӧ затёскаяс мерайтӧм пуясас, а коймӧд гижӧ.
Кык морта партия озджык практикуйтчы сы понда, мый пу мерайтысь ёна ӧтнас мудзӧ, а сы понда вӧчӧ уна ӧшыбкаяс качество тӧдмалігӧн. Гижигӧн бланоксӧ колӧ кутны картон либӧ фанера вылын, медым эз розявлы. Бланокӧ колӧ гижны мичаа, прӧстӧй карандашӧн. Некор оз ков вӧрын гижны химическӧй карандашӧн сы понда, мый зэригъясӧн, асъя лысваяс дырйи тетрадь и став гижӧд вермас марайтчыны. Быд пу мерайтӧм бӧрын мерайтысь горӧдӧ гижысьлы, кутшӧм пу мерайтӧ, кызта да качество (делӧвӧй, дровяннӧй). Мерайтысь горзӧ тадзи: «пожӧм, 24, здоровӧй; коз, 16, паут; коз, 20, здоровӧй» да с. в.. Кор перечёт вылын ӧти партия уджалӧ уна лун, то мерайтчысь зэв ёна мудзӧ, та понда гижыськӧд сёрниӧн, мерщик горӧдӧ сӧмын «паут», а пуыс кӧ здоровӧй, сылысь горӧдӧ сӧмын кызта. Шуам кӧть, мерайтысь горӧдӧ тадзи: «пожӧм, 28 (гижысь уговор серти тӧдӧ, мый сійӧ здоровӧй), пожӧм, 24, паут; коз, 20, паут; коз, 24» да с. в. Лӧсас вӧчсьӧ кокньыдика, медым сӧмын тӧдны, мый тайӧ пуыс мерайтӧма нин. Пыдӧдз (пуӧдзыс-яйӧдзыс) лӧсыштны оз позь, сы понда, мый унаысь овлӧ — лыддьӧм бӧрын заготовка заводитӧны во кык-куим бӧрын. Ми тӧдам, мый торйӧн нин коз пу лӧсыштӧм бӧрын регыд заводитӧ сісьмыны, мӧд-кӧ, лӧсалӧм пуӧ регыдджык кутчысьӧ быд пӧлӧс висьӧмъяс.
Лентаӧн пу лыддьӧм.
Медым регыдджык тӧдмавны пу лыд этшаджык вынӧн, делянка вылысь пу лыд босьтӧны сӧмын кымынкӧ юкӧдысь пробнӧй местаясысь лентаӧн лыддьӧмӧн. Лентаӧн лыддьӧм нуӧдігӧн, медъёна колӧ видзӧдны, мед бура вӧлі тӧдмӧдӧма делянкалысь пасьта да кузьта, а сідзжӧ и сійӧ юкӧдлысь, кытысь кӧсйим лыддьыны. Лентаӧн лыддьӧм шусьӧ сы вӧсна, мый лыддьӧны сӧмын визирка пӧлӧн 5–10 метра пасьтаысь. Тадзи лыддигӧн босьтчӧ луна-воя визирка, кодыс кузьджык. Лыддьыссьӧ став луна-воя визирка пӧлӧн 10 м пасьтаысь. Торъя юкӧдыслысь пасьтасӧ некор оз позь тӧдмавны куш синмӧн видзӧдӧмӧн, а колӧ мерайтны 5 либӧ 2,33 м кузьта беддьӧн. Бурджык 5 м бедь: 2,33 м беддьӧн мерайтчӧны сӧмын сэк, кор зэв тшӧкыд подулыс да сы вӧсна делӧ бергавны кузь бедьнас. Бедь колӧ вӧчны кос пуысь (козйысь), мед вӧлі кокньыдджык мерайтчыны. Быд лыддьӧм визь гижсьӧ тетрадьӧ торъя номер улӧ.
Кызталӧн тшупӧдъяс (
Важӧн вӧрын пулысь кызта мерайтлісны вершӧкъясӧн. Ӧні быдлаын вуджӧма метрическӧй система вылӧ. Пулысь кызта мерайтігӧн сантиметра лыдӧн быд тшупӧдын содӧ воддза тшупӧдысь 4 сантиметрӧн. Первой тшупӧд 4 сантиметра, мӧд тшупӧд 8 см, коймӧд 12, нёльӧд 16 да с. в.
Тайӧ кызтасӧ тӧдмалӧны вилкаӧн (12-ӧд серпас). Тӧдмассьӧ тадзи: кутшӧм судтаті колӧ мерайтны (1,3), мернӧй вилкаӧн топӧдӧны пу, ветлан линейкаыс кутшӧм лыдӧ сувтас, сійӧ и лоӧ пулӧн кызтаыс. Ми водзын висьталім, мый тшупӧдъяс содӧны 4 сантиметрӧн.
Кыдзи пасъявны тшупӧдъяс
Шуам кӧть, пулӧн кызта лои 23 см. Тайӧ нин гижсьӧ кыдзи 24 см, 26 см кызта пу гижсьӧ 28-ӧд тшупӧдӧ, 30 см кызта — 32-ӧд тшупӧдӧ да с. в. Мерайтігӧн линейка вылын кӧ петкӧдлӧ кызта: 22, 23, 24, да 25 сантиметр, гижсьӧ тшупӧд 24, линейка вылын кӧ петкӧдлӧ кызта 26, 27, 28 да 29, гижсьӧ тшупӧд 28 да с. в.
Мый вылнаті колӧ мерайтны да кыдзи мерайтны
Мукӧдъяс чайтӧны, мый вилкаӧн пу мерайтны зэв кокни. Сійӧ абу веськыд. Мерайтчысьлы колӧ тӧдны уна сикас правилӧяс, кодъясӧс тӧдтӧг вермас лоны ыджыд ӧшыбкаяс.
Бурджыка пу вылӧ видзӧдлӧмӧн ми аддзам, мый абу став пуыс мича гӧгрӧс. Унаысь овлӧ лолӧд, либӧ ӧтар бокыс воргаа (13-ӧд серпас). Овлӧ ӧтар боксянь мерайтігӧн пулӧн кызта 36 см, а мӧд боксянь мерайтігӧн — 28 см. Мерайтысьлы тані колӧ тӧдны: 28 см либӧ 36 см, горӧдны гижысьлы, мед эськӧ эз ло ӧшыбка. Тайӧ пулысь кӧ гижны 28 см, лоӧ чинтӧма запас, гижны кӧ 36 — лоӧ содтӧма. Татшӧм пу пыр колӧ мерайтны кык ног: кызта боксянь да вӧсньыдла боксянь. Тайӧ кык мераыслысь колӧ корсьны шӧрсӧ (збыль мерасӧ). Тайӧ кык нога мералысь шӧрсӧ корсьӧны тадзи: кызджык мерасӧ да вӧсньыдиксӧ ӧтлаалӧны да юкӧны кык пельӧ 28 + 36 / 2 = 32, кодӧс и колӧ гижны тетрадьӧ. Босьтам мӧд пример, мед миян пулӧн кызта татшӧм: 28 да 32. Сэки ми пӧлучитам: 28 + 32 / 2 = 30. Ми тӧдам, мый 30 см кызта миян пырӧ нин кыдзи 32 см. Сідзкӧ тайӧс колӧ нин гижны кыдзи 32 тшупӧда. Медым став ӧткыза пулӧн лоис ӧткодь мера (а мера висьталӧ пулысь запас), колӧ тӧдны мый вылнаті мерайтны. Ӧткыза пусӧ кӧ мерайтны торъя местаясті, шуам кӧть ӧтиыслысь мусяньыс ӧти метра вылнаті, а мӧдыслысь 1,5 метра вылнаті, дерт первой пуыслӧн кызта лоас кызджык. Мед мераыс лоӧ ӧткодь, шуӧма мерайтны быд пу мусяньыс 1,3 метра вылнаті. 1,3 м вылна босьтӧма сійӧн, мед мерайтчысьлы эз ковмы копыртчыны ни нюжӧдчыны. 1,3 м-ысь улынджык оз позь мерайтны нӧшта сы понда, мый сыысь улысянь пу ёна друг кызӧ, коді бара жӧ сетас ыджыдджык мера (запас). Мерайтчыны заводитігӧн колӧ быд мерщиклы аслас тушаӧ вӧчны пас, кытчӧдз сылы локтӧ 1,3 м. Тайӧ пас судтаті и заводитны мерайтны пуяссӧ. Дерт, медся бур да точнӧй лоас, 1,3 метра кӧ кутам мерайтны буретш кузьта беддьӧн.
Кыдзи колӧ кутны мерайтчигӧн вилка
Зэв гырысь ӧшыбкаяс вермас лоны, лёка кӧ кутан мерайтігӧн вилка. Мем зэв частӧ ковмывліс уджавны рабочӧйяскӧд да лесникъяскӧд, кодъяс мед эськӧ ӧдйӧнджык помавны уджсӧ, оз прамӧя и матыстчывны пу бердас, ылысянь пуктылӧны сӧмын вилка йывсӧ, мый кузя и висьталӧны гижысьлы кызта (14-ӧд серпас). Мӧд-кӧ, вилкасӧ пуктӧны пу бердӧ оз веськыда, а пӧлӧн (15 серпас), мый вӧсна мераыс содӧ. Кыдз правилӧ, колӧ мерайтігӧн вилкаӧс вайӧдны пу бердӧдзыс, медым куимнан линейкаыс инмисны пуас, мӧд-кӧ, вилка колӧ кутны веськыда, медым вилкаыс и пуыс вӧчисны веськыд пельӧс.
Кыдзи мерайтны пу кыр пӧлӧнысь
Кыр пӧлӧн быдмысь пуӧс позьӧ мерайтны куим боксянь, кодъяс сетӧны ставыс уна пӧлӧс кызта. Мерайтны кӧ гӧра дорсяньыс, кызта петкӧдлас ыдждӧдӧмӧн. Мерайтан кӧ гӧра боксяньыс, то кызта петкӧдлас этшаджык нин. Тані медся бур мерайтны гӧра йывладорсяньыс (16-ӧд серпас). Овлӧ сэтшӧм пуяс, кор мерайтан 1,3 м выйті друг кызӧ, татшӧм пу колӧ мерайтны тадзи: первой мерайтны 1,3 метраысь вылітіджык (17-ӧд серпас), а сэсся 1,3 м. улітіджык. Тайӧ мерайтӧм кыкнан кызтасӧ колӧ ӧтлаавны да юкны кык пельӧ, коді и лоӧ веськыд мера пулӧн. Шуам кӧть, 1,3 метраысь выліті мерайтігӧн лои 36 сантиметр, а 1,3 м улітіджык мерайтігӧн — 44 см. Лоӧ: 36 + 44 / 2 = 40 см.
Перечётнӧй бланок да кыдзи сэтчӧ колӧ гижны
Медым вӧрын мерайтӧм пуӧс гижны, лесникъяслы, техникъяслы колӧ босьтны тырмымӧн перечётнӧй бланок. Унаысь овлӧ, мый леспромхозъяс оз вермыны ас пӧраӧ мӧдӧдны перечётнӧй бланокъяс да лоӧ гижны асланыс кутшӧм сюрӧ бумага вылӧ. Ас вӧчӧм бланокъяс частӧ вӧчсьӧны зэв мисьтӧма, лёк чукрасьӧм бумага вылӧ, сы понда ёнджыка вӧчӧны ӧшыбкаяс графитігӧн и гижигӧн. Форма № 1 (видзӧд бӧрсьыс) петкӧдлӧ, кутшӧм колӧ перечётнӧй бланок. Бланокӧ гижӧны быд сикас пу торйӧн да быд сикас пу ещӧ юклӧны: здоровӧй, фаутнӧй да дровянӧй вылӧ. Делянкаын дорвыв керасигӧн мерайтӧны 12 см-сянь. Быд пу, кодӧс горӧдӧ мерайтысь, гижсьӧ перечётнӧй ведомосьтӧ чутӧн либӧ визьӧн. Шуам кӧть, мый пожӧм пу здоровӧй 20 см кызта, перечёт дырйи сюри 12 пу; первойя нёль пу пасйыссьӧ ведомосьтӧ чутъясӧн (....), водзӧ витӧд пу, квайтӧд, сизимӧд да кӧкъямысӧд пасйысьӧны визьӧн сідзи, медым быд пу, кодӧс пасйӧма визьӧн, ӧтвывтіыс йитліс кык чут (кык пу). Нёль визь пуктӧм бӧрти колӧ лоны, медым лоис нёльпельӧса куд (....), ӧкмысӧд да дасӧд пасйыссьӧ бара жӧ визьӧн тайӧ нёль чут да визьяс пытшкӧ крестӧн (....), кор тырас дас пу, лоӧ татшӧм (....). Водзӧ гижсьӧ бара жӧ тадзи. Торъя юкӧд вылысь либӧ делянкаысь став пу мерайтӧм бӧрын пырысьтӧм-пыр жӧ вӧрын ӧтлаалӧны, кыдзи петкӧдлӧма бланок вылын. Визьясӧн ӧти чукӧрӧ пасъявны позьӧ сӧмын вит пуӧн (....), первойя 4 пусӧ пукталӧны орччӧн, а витӧдсӧ кресталӧны да с. в.
МЫЙ СЕРТИ ВӦЧСЬӦ ФАУТИРОВКА
Уна быдмысь пулӧн эм кутшӧмкӧ да тырмытӧмтор, либӧ кос бока, сісь бока, чукля, гӧрба, лёк увъя, вожа да. с. в. Пулӧн омӧльлуныс юксьӧ: а) пытшкӧсса тырмытӧмторъясӧ (
1. Ройки — овлӧны пуын дінладорас, кыдзи «гудӧк мех». Мукӧдлаын шуӧны «сарапана пуӧн»;
2. Чукля пу, кор пуыс гӧрбыльтчӧма ӧтарвыв;
3. Развилина — кор пуыс чукля уна ног (уна гӧрба);
4. Пасынӧк (чаль) — кор пу бокӧ быдмӧ кыз ув зэв ёсь пельӧсӧн;
5. Косослой — кор пулӧн слӧйыс кайӧ пуыслы оз веськыда, а винтӧн;
6. Морозобой (ветренича) — кор пу шӧрӧд кайӧ тшель (потас);
7. Сухобочина — кос бока пу;
8. Суковатӧй — ёна увйӧсь пу;
9. Губа — тшака пу;
10. Вила — вожа пу (кык йыла пу).
Пожӧмӧс фаутируйтӧм
Пожӧм пу фаутируйтсьӧ лыддигӧн татшӧм тырмытӧмторъяс вӧсна:
Тшакысь, табачнӧй увйысь, кос бокаысь (кор кос бокыс 1 метраысь кузьджык), ветреничаысь (кор 2 метраысь кузьджык), пасынӧкысь, вилаысь (вожаысь), кор пасынӧк да вож 8 м. улынджыкӧсь, ёна увйӧсьысь, гӧрбаысь да уна гӧрбаысь.
Козйӧс фаутируйтӧм
Козъяс фаутируйтсьӧны сэтшӧм торъяс серти жӧ, кыдзи и пожӧм. Коз лыддьыссьӧ нӧшта фаутӧ татшӧм признакъяс серти: кор засечка пырӧ 1 см пыдӧ да сылӧн кузьта 1 метр либӧ кузьджык, кор вила да пасынӧк козйын дінладорас, фаутируйтӧм пуяс лыддьыссьӧ кыдз дровянӧй. Дровянӧй пуысь оз позь вӧчны некутшӧм сортимент, а сӧмын туйӧны пес вылӧ.
КЫДЗИ ТӦДМАЛӦНЫ ПУЛЫСЬ СУДТА
Делянка юклігӧн, медым тӧдны шӧркодь судта вӧрлысь, колӧ мерайтны кымынкӧ пу. Судта позьӧ тӧдмавны пӧрӧдӧм пуяс мерайтӧмӧн, а абу кӧ пӧрӧдӧм пуыс, нарошнӧ пӧрӧдны оз ков, мед не мудзтыны уджалысьясӧс да не воштыны пӧра. Медым тӧдмавны судта пӧра воштытӧг, эмӧсь инструментъяс. Тані ми тӧдмасямӧй прӧстӧйӧн, кодӧс регыдджык позьӧ вӧчны вӧрын лесникъяслы да уджалысьяслы.
Пӧрӧдӧм пу мерайтӧм
Визирка орйӧдлігӧн пӧрлӧдлӧны шӧрсьыс став пусӧ, та вӧсна оз ковмы пӧрӧдны нарошнӧ. Пӧрӧдӧм пу мерайтны позьӧ метрӧвӧй беддьӧн. Мерайтны, кымын мера лоӧ дінсяньыс да йылӧдзыс, та бӧрын колӧ нӧшта содтыны мырлысь судта. Шуам кӧть, дінсянь да йылӧдз лои 20 мера да джын да мырлӧн судта 50 сантиметр, сэки пулӧн судта лоӧ 20,5 + 0,5 = 21 м.
Мернӧй вилкаӧн мерайтӧм
Мернӧй вилка делянка юклігӧн эм быд лесниклӧн да техниклӧн, а та вӧсна тайӧ медъёна практикуйтчӧ судта мерайтігӧн. Вилкаӧн мерайтӧны тадзи: вилкалысь ветлысь линейкасӧ колӧ босьтны да ветлытӧм линейкаӧ пельӧссяньыс мерайтӧмӧн кӧртавны либӧ тувъявны кӧрт тувйӧн сунис, а сунис помас ӧшӧдны изтор либӧ путор. Кутшӧм пу кӧсъям мерайтны, водзын видзӧдлӧмӧн тӧдмалӧны судта. Шуам, лоис 20 м, да метрӧн пу бердсянь бокӧ мерайтасны сымда метра, кымын метр надейтчам лоиг, коді миян 20 м. Кызьӧд метра помас и колӧ сувтны мерайтысьлы. Ӧні колӧ видзӧдны ветлытӧм линейка кузя пу вылӧ, мед эськӧ линейканым да пу йылыс лоисны ӧти визь вылын (18-ӧд серпас). Ӧні колӧ виччысьны, кор сувтас качайтчӧмысь шӧрт, сэки пырысьтӧм-пыр жӧ колӧ чуньнад личкыны шӧртсӧ линейка бердӧ да видзӧдны, кутшӧм лыдпас дорӧ сувтас. Шуам, шӧрт сувтіс 50 см вылӧ. Ӧні судта тӧдмалӧны тадзи: 40 см босьтам сы мындаысь, кымын метра лои пусяньыс да морт дінӧдзыс. Сэсся юкӧны сійӧс лыдпас вылӧ, кымынӧд сантиметрӧ сувтас шӧрт. Пулӧн судта лоас: 40 × 25 / 50 = 20 м. Тайӧ 20 м лоас сӧмын на морт син судта выйсянь пу йылӧдз, а медым тӧдны став судтасӧ пулысь, колӧ нӧшта 20 м дінӧ содтыны кымын сантиметра лоӧ мортлӧн судтаыс синмӧдз, шуам 1,5 м, пулӧн став судта лоӧ 20 + 1,5 = 21,5 м.
Буссе беддьӧн судта тӧдмалӧм
Тайӧ судта мерайтан инструмент вӧчсьӧ прӧстӧй беддьысь, кытчӧ тувъявсьӧ кык кӧрт тув 70 см костӧн, кык кӧрт тув костӧ тувъявсьӧ коймӧд кӧрт тув 7 см улысса кӧрт тувсянь (19 серпас). Медым тӧдмавны пулысь судта, колӧ тайӧ бедьсӧ кутны улысса помӧдыс ки нюжӧдӧмӧн веськыда. Колӧ видзӧдны (визируйтны) вылыс кӧрт тув пыр пу йылӧ, мунны пу дорсянь сэтчӧдз, кытчӧдз оз кут тыдавны вылыс кӧрт тувті видзӧдігӧн пу йыв, а улыс кӧрт тувті видзӧдігӧн — вуж діныс. Сы бӧрын колӧ видзӧдны шӧрса кӧрт тув пыр да тӧдмавны пулысь сійӧ местасӧ «в», кытчӧ локтӧ визируйтан визь. Тайӧ судтаыс пу вуж дінсянь да тайӧ чутӧдз «в» лоӧ ⅒ юкӧд пу судталӧн. Мерайтны кӧ тайӧ костсӧ да босьтны дасысь, лоӧ пулӧн судтаыс. Шуам, костыс «в» — «с» лоӧ 2,5 м, сэк судтаыс пулӧн лоӧ — 2,5 × 10 = 25 м.
КЫДЗИ ТӦДМАВНЫ БОНИТЕТ
Вӧр быдмӧ уна пӧлӧс мусин вылын (бур и омӧльын). Сы вӧсна ӧти арлыда пуяслӧн кызта, кузьта да бурлуныс абу ӧткодь. Ӧти пу мича, кузь; мӧд — мисьтӧм да дженьыд. Найӧлӧн запас абу ӧткодь, мый понда и юклыссьӧ 7 пельӧ (бонитетӧ).
Кыдз пуктас бурджык му вылын быдмӧ бурджыка, сідзжӧ и вӧр бурджык мусина му вылын быдмӧ ёнджыка да бурджыка. Медся бур вӧр I-й бонитетын да I–II, шӧркоддьӧм вӧр III–IV бонитетын. Омӧль вӧр — V да V-а бонитетын. V-а — нюръясын, кӧні судтаыс оз овлы 10–13 м кузьджык, сійӧ жӧ арӧса пулӧн I-а бонитетын лоӧ 35–40 метра. Тайӧ петкӧдлӧ, мый налӧн запас оз вермы лоны ӧтмында. Мед бурджыка тӧдны запас, колӧ перечёт вӧчигӧн тӧдмавны быд делянкалысь шӧркодь бонитет.
Кызта тӧдмалӧмӧн
Медым тӧдны делянкалысь бонитет, колӧ пуяслысь тӧдны судтасӧ быд тшупӧдысь (16, 20, 24 см да с. в.). Быд кызталысь судта тӧдмалӧм бӧрын видзӧдӧны таблича серти да тӧдмалӧны шӧркодь бонитет. Шуам, мерайтӧм бӧрын лои:
| кызта морӧс (1,3) судта весьтті — | 16 см | судта — | 15 м. |
| „ „ „ | 17 см | 17 м. | |
| „ „ „ | 15 см | „ | 16 м. |
| Шӧркодь | 16 см | 16 м. | |
| Кызта (1,3 м) судтаті | 24 см | судта | 19 м. |
| „ „ „ | 25 см | „ | 21 м. |
| Шӧркодь кызта | 24,5 см | „ | 20 м. |
| Кызта (1,3) м-ті | 31-сянь | судта — | 25 м. |
| „ „ „ | 33-сянь | „ | 24 м. |
| Шӧркодь кызта | 32-сянь | „ | 24,5 м. |
Сэсся видзӧдам таблича серти, кытысь и тӧдмӧдам кутшӧм бонитетӧ сюйны тайӧ мераяссӧ.
| Таблича серти | Мера серти | ||||||
| Коз III бонит. | Коз. IV бонитет | Коз. V бонитет | Кызта морӧс судтаті | Судта пулӧн | |||
| Кызта морӧс судтаті | Пулӧн судта | Кызта | Судта | Кызта | Судта | ||
| 16 | 16 | 16 | 14 | 16 | 16 | ||
| 24 | 21 | 24 | 19 | 24 | 20 | ||
| 32 | 25 | 32 | 23 | 32 | 24,5 | ||
Мерайтӧм лыдпасъяс табличакӧд ӧтлаалӧм бӧрын тыдовтчӧ, мый вӧрыс тайӧ делянка вылын ёнджыка лӧсялӧ ІІІ бонитетӧ, кытчӧ и колӧ пасйыны тайӧ делянкасӧ.
Арлыд тӧдмалӧмӧн
Медым тӧдны, кутшӧм бонитетӧ сюйны делянка, колӧ тӧдны нӧшта пуяслысь арлыд. Арлыд тӧдмӧдӧм могысь пусӧ ковмас пӧрӧдны (арлыд тӧдмалӧны пӧрӧдӧм пуясысь). Пӧрӧдӧм пулысь мырсӧ колӧ мичаа черӧн шыльӧдны, да сэк тыдовтчас, мый пуыс йитчӧма уна гӧгрӧс кольчаысь (20-ӧд серпас). Колӧ тайӧ кольча лыдсӧ лыддьыны, кымын кольча лыд лоӧ мыръяс, сійӧ и лоӧ пулӧн арлыд. Тайӧ арлыд дінӧ колӧ нӧшта содтыны мыр весьтӧ 5 кымын арӧс. Шуам, кольча лыд лои 150. Сы дінӧ колӧ содтыны 5 — мыр весьтӧ. Лоӧ: 150 + 5 = 155 арӧс. Талӧн судта 21 м. Тадзи уна пу тӧдмалӧм бӧрын чукӧртім татшӧм мераяс:
| судта | 20 м | арӧс | 100 |
| „ | 21 | „ | 150 |
| „ | 21 | „ | 200 |
| „ | 22 | „ | 200 |
| „ | 22 | „ | 230 |
Корсям таблича вылысь (№ II, видзӧд бӧрсьыс), кутшӧм бонитета тайӧ вӧрыс. Аддзам, мый унджык вӧрыс IV бонитетын. Та серти делянкаӧ шӧркодь бонитет колӧ пуктыны IV.
КЫДЗИ ДА МЫЙЛА ВӦЧӦНЫ ТАКСАЦИОННӦЙ ОПИСАННЬӦ (ГИЖӦМ)
Таксационнӧй описанньӧӧн шусьӧ места вылын мерайтӧмӧн тӧдмӧдан лыдпасъяс, тетрадь вылӧ пасъялӧм, кутшӧм вӧр быдмӧ: кызта серти, кузьта серти, сори-кості пуяс быдмӧм серти да с. в. Медым тӧдмӧдны делянкаысь быдпӧлӧс вӧр да кӧн сійӧ быдмӧ, техник мунӧ мерайтчысьяскӧд первой визиркаті (21-ӧд серпас) лунвывсянь войлань 800 м. Тані вӧрыс вӧлі пожӧм 9 юкӧдыс, 1 юкӧд коз, арӧс 150, кызта 28, судта 20, бонитет IV, полнота 0,7, кодӧс ми тетрадьӧ пасъям «Б» букваӧн. Водзӧ мунігӧн 1200 м: вӧр 5 юкӧд — пожӧм да 5 юкӧд — коз, судта 20 м, кызта 24 см, бонитет IV, полнота 0,4, арӧс 200, кодӧс пасъям «а» букваӧн. Первой визирка помалӧм бӧрын, мунам асылӧ, рытылӧ да сідз жӧ пасъям «а». Тайӧ жӧ вӧр миянлы сюрӧ и шӧр визирка вывті мунігӧн 1300 м, сы бӧрти 300 м сюрӧ козъя вӧр: арӧс — 250, судта — 15, кызта — 20, бонитет — V. Водзӧ заводитчас 400 м бара участок «Б». Тадзи быд визирка вывті мерайтігӧн гижалам став сикас вӧр. Тайӧс тӧдмавны да пасъявны абрис вылӧ колӧ сы понда, мед делянкаяс юклӧм бӧрын позис тӧдны, а кутшӧм жӧ делянкаын, кутшӧм клеткаын да пельӧсын миянлы колана вӧр.
Мый лоӧ полнота?
Быд делянкаын абу ӧткодь тшӧкыд вӧр. Овлӧ: ӧтик делянкаын зэв тшӧкыд, а мӧдын зэв шоч. Медым тӧдмавны вӧрлысь тшӧкыдлун, вӧр юксьӧ 10 пельӧ. Самӧй тшӧкыд лоӧ сэтшӧм вӧр, кор вӧрас оз нин позь сувтӧдны ньӧти пу да увъясыс быдмысь пуяслӧн кайӧны мӧда-мӧд вылӧ некутшӧм куш места абу; тайӧ гижсьӧ — 1. Медся шоч вӧр, кор делянкаын сулалӧны (быдмӧны) пуяс зэв шоча, ӧта-мӧд дорысь ылын костӧн, зэв уна куш места — гижсьӧ — 0,1. Тшӧкыд вӧр лоӧ: 1, 0,9 да 0,8; шӧркодь тшӧкыд: 0,7; 0,6; 0,5; 0,4; шоч: 0,3; 0,2 да 0,1.
Шӧркодь кызта тӧдмалӧм
Тайӧ тӧдмавсьӧ зэв кокньыда. Колӧ босьтны да мерайтны визирка пӧлӧн 30–40 пу да гижны налысь кызтаяссӧ, сэки аддзам, кутшӧм кызта медся унаысь сюрлӧ, сійӧ и лоӧ шӧркодь кызтаыс тайӧ участокын.
Шӧркодь кузя да арӧс тӧдмалӧм
Тӧдмавсьӧ сідз жӧ, кыдзи и кызта. Кутшӧм кузьта унджыкысь сюрлӧ сійӧ и лоӧ шӧркодь кузьта. Шӧркодь арӧс позьӧ тӧдмавны тадзи — лыддьыны кымынкӧ пулысь арлыд. Шуам, лои татшӧм лыдпасъяс: 100, 120, 150, 150, 160, 180, 200, 100, 130, 170 да 150. Тайӧс ставсӧ ӧтлаалӧм бӧрти лоӧ ставыслӧн 1610 арӧс, кодӧс юкам пу лыд вылӧ, 1610 : 11 = 140 ар, коді и лоӧ шӧркодь арӧс.
Экономическӧй сведенньӧ ӧктӧм
Быд делянкалы таксация да перечёт вӧчӧм бӧрын колӧ чукӧртны, тӧдмӧдны делянкасӧ, кутшӧм сылӧн эм буртор да кутшӧм нелючкияс. Колӧ тӧдмӧдны, кутшӧм фаутъяс ёнджыка кӧн сюрӧны, кӧні эм чардӧн жугӧдӧм пуяс, коді кутас мешайтчыны заготовка нуӧдігӧн. Колӧ тӧдмӧдны местасӧ (рельефсӧ), ёна-ӧ гӧраӧсь, кыті мунӧ туйяс, кӧн эмӧсь важ баракъяс, катищеяс, ылын-ӧ кыскыны делянкасянь катищеӧдз, кытчӧ колӧ пуктыны (стрӧитны) выль барак да с. в.
КУТШӦМ ИНСТРУМЕНТЪЯС КОЛӦНЫ ДЕЛЯНКА ЮКЛІГӦН
Компас. Компассӧ миян шуӧны маткаӧн. Матка охотниклӧн, лесниклӧн да став вӧрӧ ветлысь йӧзлӧн медводдза ёрт. Делянка вундалігӧн матка бур сійӧн: ӧти-кӧ, быд сикас вӧрті матка серти позьӧ мунны веськыда, кытчӧ тэд колӧ. Мӧд-кӧ, матка серти позьӧ визирка вундігӧн сетны нырсӧ (направленньӧ). Матка быдӧн тӧдӧны. Ыджда сылӧн карманнӧй часі кодь. Вӧчӧма тадзи: кудйыс маткалӧн гӧгрӧс, пу либӧ ыргӧн. Шӧрас стальнӧй кӧрт тув вылӧ пуктӧма магниталӧм стальнӧй пластинка (22-ӧд серпас), коді и эм маткалӧн медколана торйыс. Медым тӧдны визирка вундалігӧн либӧ ветлігӧн, кутшӧм бокӧ мунны, куд пыдӧсыс юксьӧ 360 пельӧ (градусӧ). Стрелкаыслӧн войладорыс мавтӧма сьӧд краскаӧн, а лунладорыс — еджыдӧн, код серти и тӧдӧны лун да вой. Ветлӧдлыны маткаӧн колӧ тӧдны: лун, вой, асыв да рытыв. Кор стрелка сувтас вӧранінысь, сьӧдладор век петкӧдлӧ вой, а еджыдладор — лун. Войладорӧ видзӧдігӧн, веськыд ки вылад лоас асыв, а шуйга вылад — рытыв.
Мернӧй вилка. Мернӧй вилкаӧн мерайтӧны пулысь кызта. Вилка вӧчӧма зэв кокньыда, вермас вӧчны быд столяр. Вӧчсьӧ куим торйысь: ӧтик линейка да кык кок. Линейка юклыссьӧ сантиметрӧн. Кузьтаыс линейкалӧн 1 м, а кокъяслӧн — ½ м. Ӧти кокыс тувъяссьӧ ӧтар помас чорыда, ветлытӧм вылӧ. Пельӧсыс линейкалӧн да кокыслӧн веськыд — 90° (23-ӧд серпас). Мӧд кок помас вӧчсьӧ розь, медым сӧмын тӧрис линейкаыс. Коксӧ сюйӧм бӧрын колӧ лоны, медым сійӧ первой кок мозыс жӧ вӧчис линейкакӧд веськыд пельӧс — 90° да медым кокньыда ветлӧдліс линейка кузьта. Мерайтігӧн пуыс топӧдсьӧ кык кок костас да линейка бердас топыда. Ветлысь кок петкӧдлас, кымын сантиметра кызта пуыс. Мернӧй вилкаяс овлӧны прӧстӧй пуысь да кӧртысь. Миян тані вӧдитчӧны пу вилкаӧн, коді бура вӧчӧмӧн сетӧ зэв точнӧй результат. Мукӧд десятникъяс, лесникъяс уджалӧны некытчӧ шогмытӧм вилкаӧн: важ, изсьӧм вилкаӧн. Важ, изсьӧм, туйтӧма вӧчӧм вилкаясӧн вӧдитчыны оз позь. Петкӧдлам кык пример:
1. 24-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма, кор пусӧ петкӧдлӧ вӧсньыдджыка — №1, а мӧдыс кызджыка — №2. Тайӧ кык пӧлӧс мера лоӧ сы вӧсна, мый коклӧн розьыс изсьӧма, кокыс веськыда оз сулав, шатласьӧ, оз сет веськыд пельӧс линейкакӧд. Татшӧм вилкаӧн проба босьтігӧн ёна вермас шыблӧдлыны. Татшӧм вилкаӧн мерайтчыны оз позь, колӧ тайӧс пырысьтӧм-пыр жӧ вежны выльӧн.
Мернӧй лента. Визиркаяслысь кузьта мерайтны места вылын колӧ мернӧй лента (стальнӧй) либӧ рулетка. Мернӧй лента вӧчсьӧ стальысь, пасьтаыс 3 сантиметра, кызта 0,05 см. Кузьта овлӧны 10 м, а ёнджыкасӧ 20 м. Помъясас эм кутӧдъяс. Быд метра да метра джын выйын эм ыргӧн чутъяс, кытчӧ и гижалӧма кузьтасӧ. Медым бура видзны да мед вӧлі лӧсьыдджык новлӧдлыны ӧтик местасянь мӧдлаӧ, лента гартчыссьӧ кӧрт кольча вылӧ, коді игнассьӧ винтӧн. Лента дінӧ колӧ 10 тув, кодӧс вӧчӧма стальнӧй сутугаысь (25-ӧд серпас). Татшӧм стальнӧй лентаяс леспромхозъясын оз на тырмыны, сы вӧсна лесникъяслы визирка мерайтігӧн лоӧ уджавны рулеткаӧн. Рулетка, навернӧ, быдӧн тӧдӧны, вӧчӧма дӧраысь, мавтӧма еджыд краскаӧн. Стальнӧй лента моз жӧ юклӧма да гижалӧма метра лыдъяс (26-ӧд серпас). Тайӧ рулетка бур сійӧн, мый зэв кокньыд дай места сылы колӧ ичӧт. Но абу бур да озджык сійӧн вӧдитчыны сы понда, мый зэрӧм бӧрын асъя лысва бӧрын кӧтасьӧ да дженьдаммӧ, а сы вӧсна мера оз ло збыль. Тайӧн позьӧ мерайтны сӧмын кос пӧраын.
КОНТРОЛЬНӦЙ ПЕРЕЧЁТ ВӦЧӦМ
Ми висьталім нин, мый нелючкиа перечёт вӧчӧм оз збыль вылӧ петкӧдлы вӧрлысь запас, коді дзугӧ вӧр лэдзан план. Медым производственнӧй вӧр лэдзан план вӧчны бура, колӧ петкӧдлыны запассӧ сы мында, мыйта эм збыльвылӧ, мыйта позьӧ заготовитны. Уджалӧм петкӧдлӧ, мыйтӧм уджалысьяс, роботникъяс, техникъяс, а медся нин ёна лесникъяс, перечёт дырйи петкӧдлӧны пу лыдсӧ (а пу лыд серти тӧдмавсьӧ запас). Куш пу лыддьӧм серти тӧдмӧдны вӧр запас да сы кузя вӧчны производственнӧй план оз туй. Медым запас лоӧ петкӧдлӧма веськыда, быд лесосекаяс вундалӧм бӧрын, быд том техникъяслысь да лесникъяслысь вундалӧм да перечёт вӧчӧм делянка колӧ видзӧдлыны, выль пӧв тӧдмӧдны, сюсьджык, важ уджалысьяслы (техникъяслы). Выль пӧв тӧдмӧдӧмыс колӧ лоны не этшаджык 10%-ысь став лесосека вундалӧмысь. Тайӧ 10% мында вылысь тӧдмалӧмыс нуӧдсьӧ сэтшӧм ногӧн жӧ, кыдзи и воддза перечёт: 1) торъя местаяс босьтӧмӧн, 2) дорвыв перечёт вӧчӧмӧн.
Торъя местаясті перечёт вӧчӧм
Нелючкиа перечёт нуӧдігӧн вермас торъявны, уна-ӧ лои вӧр запас перечёт серти да уна-ӧ збыльвылӧ, 10–20%-ӧдз да вылӧджык. Медым татшӧм нелючкиясыс эз вӧвны, лесосекаяс вундалӧм бӧрын, леспромхоз командируйталӧ ёнджыка тӧдысь техникъясӧс выль пӧв тӧдмӧдны. Найӧ вӧчӧны контрольнӧй перечёт 10% мында лесосекаяслы вундалӧмӧн. Выльысь тӧдмӧдӧм нуӧдсьӧ инструкция серти. Выльысь тӧдмӧдігӧн перечёт кӧ торъялас воддза перечётысь 10%-ысь вылӧджык, став перечётыс нуӧдсьӧ мӧд пӧв. Мӧдысь перечёт вӧчӧ оз сійӧ, коді нуӧдіс водзын, а мӧд морт.
Дорвыв перечёт вӧчӧм
Торъя местаысь запас тӧдмалӧм оз на сет тырмымӧн надея, мый запас лои тӧдмалӧма бура кыдзи качество боксянь, сідз жӧ и пу лыд. Медым тӧдны, мый тайӧ торъя местаӧн тӧдмӧдӧм перечёт збыль, колӧ делянка пасьтаысь лыддьыны да тӧдмавны качество быд пулысь. Торъя местаысь пробнӧй перечёт вӧчӧм бӧрын босьтӧны кымынкӧ делянка да вӧчӧны дорвыв перечёт. Торъя места тӧдмӧдӧмӧн да дорвыв тӧдмӧдӧмӧн колӧ лоны ӧткодь.
Торъявны не унджык 10%-ысь.
1931 воын Лӧкчимса лесничествоын ме выль пӧв нуӧдлі перечёт да аддзи, мый пробнӧй перечёт миян условйӧын зэв бур, торъялӧмыс бура уджалӧмӧн оз овлы 5–10%, коді и тыдалӧ тайӧ табличаысь:
| Запас кубометр лыдӧн | |||
| Ленточнӧй перечёт сертиыс | Сплошнӧй перечёт серти | ||
| Общӧй | Делӧвӧй | Общӧй | Делӧвӧй |
| 5412,42 | 4166,22 | 5615,47 | 4483,23 |
Тайӧ таблича петкӧдлӧ, мый ленточнӧй (торъя местаын) перечёт нуӧдӧм петкӧдлӧ запассӧ этшаджык дорвыв перечёт серти. Общӧй запасын 3,62% мында, делӧвӧйын 6,08% мында. Ленточнӧй перечётӧн бура тӧдмӧдам вӧр запас да этшаджык пуктам вын дай этшаджык сьӧм видзам.
ПЕРЕЧЁТЪЯС ДА МЕРАЯС СЕРТИ МАТЕРИАЛЪЯС ЛӦСЬӦДӦМ
Кыдзи тӧдмавны делянкалысь площадь
Меставывса мераяс серти лесовод либӧ сылӧн отсасьысь контораын тӧдмӧдӧны быд делянкалысь пасьтасӧ, а сідзжӧ и торъя местаясысь босьтӧм пробаяслысь. Колӧ тӧдны шӧркодь кузьта да пасьта быд делянкалысь. Лесник либӧ техник вӧрын мерайтігӧн гижӧны чертёж вылӧ визиркаяслысь кузьтаяссӧ да костъяссӧ (27-ӧд серпас). 1-ӧд визиркалӧн кузьта 950 м, ІІ-ӧд визиркалӧн — 1000 м. Вомӧна визиркаяслӧн кузьтаяс: І-лӧн 500 м, ІІ-лӧн — 450. Тані шӧркодь кузьта делянкалӧн лоӧ 950 + 1000 / 2 = 975 м, пасьталӧн 450 + 500 / 2 = 475. Ӧні кузьтасӧ босьтны сы мындаысь, мыйта петкӧдлӧ пасьта. Миян делянкалӧн места пасьта лоӧ 975 × 475 = 463125 кв. м. Гектарын кӧ 10000 кв. м, тан лоӧ: 463125 : 10000 = 46,31 га. Торъя месталысь (пробаяслысь) пасьтасӧ тӧдмавсьӧ тадзи: колӧ босьтны дорса визиркалысь кузьтасӧ І = 950 да II = 1000, лоӧ 1950 м. Тайӧ кузьтасӧ колӧ босьтны 5-ысь. 5-ысь босьтсьӧ сы понда, мый тӧдмӧдӧмсӧ дорса визиркаяслысь босьтӧны 5 метра пасьта, 1050 × 5 = 0,975 га.
Шӧр визиркалысь кузьтасӧ босьтсьӧ 10-ысь, сы понда мый тӧдмӧдӧм шӧрса визирка дорті босьтӧны 10 м пасьта. Шуам: шӧр визиркалӧн кузьта — 975 м, то сэки 975 × 10 = 0,975, а став пасьтаыс куим пробалӧн лоӧ: 975 + 975 × 1,95 га. Ми тӧдам, мый делянкалӧн 43,31 га пасьта пробалӧн пасьта ичӧтджык делянкаысь 43,31 / 1,95 = 22,2.
Проба серти пу лыд тӧдмалӧм
Ми тӧдам, мый делянкалӧн пасьтаыс 43, 31 га, пробалӧн — 1,95 га. Тӧдмалім делянка паськыдджык пробнӧй местаысь 22,2-ысь. Делянка пасьтаысь пу лыд тӧдмалам, босьтам кӧ да куимнан пробалысь пу лыдсӧ ӧтлаалам да босьтам сійӧ 22,2-ысь (таблича №–2).
Таблича № 2
| Кызта (д) | Пу лыд пробаяс вылын | Делянка ыджыдджык пробаысь | Пу лыд делянка вылын | |||||||
| Здор. | Фаут. | Дров. | Ставыс | Здор. | Фаут. | Дров. | Ставыс | |||
| 24 | 120 | 12 | 15 | 147 | 22,2 | 2664 | 266 | 333 | 3263 | Пожӧм |
| 28 | 130 | 15 | 20 | 165 | 2886 | 333 | 444 | 3663 | ||
| 32 | 125 | 10 | 11 | 146 | 2775 | 222 | 244 | 3241 | ||
| 36 | 100 | 15 | 7 | 122 | 2220 | 333 | 155 | 2708 | ||
| 40 | 75 | 17 | 10 | 102 | 1665 | 377 | 222 | 2264 | ||
| 44 | 50 | 7 | 5 | 62 | 1110 | 155 | 111 | 1376 | ||
| 48 | 10 | 2 | 3 | 15 | 222 | 44 | 66 | 332 | ||
| 610 | 78 | 71 | 759 | 13542 | 1730 | 1575 | 16847 | |||
| 24 | 50 | 15 | 5 | 70 | 22,2 | 1110 | 333 | 111 | 1554 | Коз |
| 28 | 35 | 10 | 3 | 48 | 777 | 222 | 67 | 1066 | ||
| 32 | 20 | 5 | 4 | 29 | 444 | 111 | 89 | 644 | ||
| 36 | 10 | 5 | 2 | 17 | 222 | 111 | 44 | 377 | ||
| 40 | 5 | 2 | 1 | 8 | 111 | 44 | 22 | 177 | ||
| 120 | 37 | 15 | 172 | 2664 | 821 | 333 | 3818 | |||
Промышленнӧй таксация
Таксацияӧн шусьӧ сійӧ, кор вӧрлысь тӧдмалам пу лыдсӧ да качествосӧ. Таксация вӧчӧны пӧрӧдӧм пулысь да сувтса пулысь. Таксация сувтса пулысь вӧчсьӧ сы понда, медым тӧдны вӧр лэдзан план вӧчигкежлӧ, мый позьӧ заготовитны делянкаысь, кодӧс лэдзӧма заготовка вылӧ. 1930 воӧдз лесничествояс таксация вӧчлісны перечётӧн делянкаысь став пусӧ отпускнӧй размерсянь. Тайӧс перечётнӧй клейменньӧ серти лесничӧй либӧ сылӧн отсасьысь сортиментнӧй таблича серти вӧчлісны: уна-ӧ петӧ тайӧ клейменнӧй пуысь гырысь, шӧркодь, посньыд кер да уна-ӧ пес вӧр. Тайӧ жӧ юклӧм кузьта и донъявлісны, уна-ӧ сувтас кер лэдзӧм да уна-ӧ сулалӧ клейменнӧй вӧр, медым вузавны. Татшӧм таксация нинӧм оз сет ньӧбысьлы. Налы медъёна колӧ тӧдны, а мый жӧ петӧ (позьӧ заготовитны) делянкаысь: шпал, пиловочник, стрӧевӧй, пропса, баланс да с. в. Торъя йӧзлы вӧр вузавлӧм бырӧдӧм бӧрын, вӧр овмӧс да вӧр промышленносьт ӧтувтӧм бӧрын, донъялӧм вежӧма промышленнӧй таксацияӧн, ӧні донъялӧм вежӧма 20,6% перйӧмӧн вӧр промышленнӧй организация оборот серти. Тайӧ промышленнӧй таксация кузя вӧр промышленнӧй кӧзяйствояс вӧчӧны производственнӧй план, кутшӧм участокӧ, уна-ӧ да кутшӧм сортиментъяс позьӧ заготовитны быд участокын торйӧн да вӧрпромхоз пасьта. Перечётнӧй ведомосьт да пром. таксация миянлы петкӧдлӧ, уна-ӧ позьӧ заготовитны 125-ӧд кварталысь, 5-ӧд делянкаысь быд пӧлӧс сортимент. Ведомосьт № 3-ысь (видзӧд помсьыс) ми аддзам, мый пиловочник позьӧ заготовитны 6275,4 кубометра; стрӧевӧй — 1914,1 кбм, баланс — 22,9 кбм, пропса — 653,7 кбм, пес — 261,5 кбм, а ставсӧ — 9127,6 кбм.
Делянкаяс вундалӧм да промышленнӧй таксация вӧчӧм бӧрын, лесохозяйственнӧй секторъяс сетӧны производственнӧй секторӧ ӧтувъя ведомосьт. Производственнӧй сектор юклӧ торъя заданньӧ, уна-ӧ колӧ заготовитны лесопунктъяслы. Заданньӧ юклігӧн лоӧ видзӧдны сы вылӧ, кутшӧм сортиментъяс позьӧ заготовитны да уна-ӧ торъя лесопунктъясын, медым заданньӧ эз ло сетӧма унджык збыльвылӧ эм на запас серти, кодӧс тӧдмӧдӧма вӧр лэдзан сезон кежлӧ.
ЙИТӦД (ЗАКЛЮЧЕННЬӦ)
Лесосекаяс вундалӧм да найӧс таксируйтӧм, запас тӧдмалӧм — зэв ответственнӧй удж. Нелючкиа вӧр запас тӧдмӧдӧм торкӧ вӧр лэдзан план. Бура запас тӧдмӧдӧм отсалӧ вӧр лэдзан уджлы. Быд техник, лесник, десятник да радӧвӧй уджалысьлы оз ков вунӧдны тайӧ основнӧй пунктъяссӧ делянка юклігӧн, перечёт вӧчигӧн да пром. таксация вӧчигӧн. Быд уджалысьлы вӧр овмӧс тэчӧм кузя колӧ тӧдны, мый уджсӧ колӧ вӧчны бура да срок кежлӧ, срок тыртӧдз помавны делянка юклан удж, кыпӧдны производительносьт уджалысьяслысь. Удж организуйтны бригаднӧй методӧн, восьтыны паськыда социалистическӧй ордйысьӧм бригадаяс костын, лоны ударникъясӧн ас уджын.
Форма №1
Дача.... Квартал .... Лесосека .... Дел. № .... Проба № .... Пробалӧн площадь .... Кӧні муніс проба ....
| Тшупӧд | Пожӧм | Коз | Джуджда | |||||||
| Здоровӧйяс | Фаут | Пес | Здоровӧйяс | Фаут | Пес | Здоровӧйяс | Фаут | Фаут | ||
| 12 | = 23 | = 6 | = 14 | = 8 | ||||||
| 16 | = 26 | = 8 | = 18 | = 6 | ||||||
| 20 | = 11 | = 4 | = 6 | = 2 | ||||||
| 24 | = 8 | = 2 | = 1 | |||||||
| 28 | = 3 | = 1 | ||||||||
| 32 | =2 | |||||||||
| 36 | = 1 | |||||||||
| 40 | ||||||||||
| 44 | ||||||||||
| 48 | ||||||||||
| 52 | ||||||||||
Таблича II
Кыдзи юклыссьӧ вӧр судта серти бонитетъясӧ
| Арлыд | Бонитет | ||||||
| I-а | I | II | III | IV | V | V-а | |
| Пуяслӧн судтаяс метраӧн | |||||||
| 10 | 6–5 | 5–4 | 4–3 | 3–2 | 2–1 | — | — |
| 20 | 12–10 | 9–8 | 7–6 | 6–5 | 4–3 | 2 | 1 |
| 20 | 16–14 | 13–12 | 11–10 | 9–8 | 7–6 | 5–4 | 3–2 |
| 40 | 20–18 | 17–15 | 14–13 | 12–10 | 9–8 | 7–5 | 4–3 |
| 50 | 24–21 | 20–18 | 17–15 | 14–12 | 11–9 | 8–6 | 5–4 |
| 60 | 28–24 | 23–20 | 19–17 | 16–14 | 13–11 | 10–8 | 7–5 |
| 70 | 30–26 | 25–22 | 21–19 | 18–16 | 15–12 | 11–9 | 8–6 |
| 80 | 32–28 | 27–24 | 23–21 | 20–17 | 16–14 | 13–11 | 10–7 |
| 90 | 34–30 | 29–26 | 25–23 | 22–19 | 18–15 | 14–12 | 11–8 |
| 100 | 35–31 | 30–27 | 26–24 | 23–20 | 19–16 | 15–13 | 12–9 |
| 110 | 36–34 | 31–29 | 28–25 | 24–21 | 20–17 | 16–13 | 12–10 |
| 120 | 38–34 | 33–30 | 29–26 | 25–22 | 21–18 | 17–14 | 13–10 |
| 130 | 38–34 | 33–30 | 29–26 | 25–22 | 21–18 | 17–14 | 13–10 |
| 140 | 39–35 | 34–31 | 30–27 | 26–23 | 22–19 | 17–14 | 13–10 |
| 150 | 39–35 | 34–31 | 30–27 | 26–23 | 22–19 | 18–14 | 13–10 |
| 160 | 40–36 | 35–31 | 30–27 | 26–23 | 22–19 | 18–14 | 13–10 |
| 180 | 40–36 | 35–31 | 30–27 | 26–23 | 22–19 | 18–14 | 13–10 |
| 200 | 40–36 | 35–31 | 30–27 | 26–23 | 22–19 | 18–14 | 13–10 |
| 240 | 40–36 | 35–31 | 30–27 | 26–23 | 22–19 | 18–14 | 13–10 |
| 280 | 40–36 | 35–31 | 30–27 | 26–23 | 22–19 | 18–14 | 13–10 |
| 300 | 40–36 | 35–31 | 30–27 | 26–23 | 22–19 | 18–14 | 13–10 |
Форма № 3
Перечёт да промышленнӧй таксация нуӧдан ведомосьт
| Леспромхоз, хозчасьтса да налӧн ним, кор кералӧма | Квартал № | Делянка № | Га площадь | Бонитет | Порода | Пуяс лыддьӧм да мерайтӧм | |||||||
| Ставыс | Мыйта эсплуатируйтсьӧ | Кызта тшупӧд | Пу лыд | Пулӧн объёмыс сортиментнӧй таблича серти кубометръясӧн | Став запасыс сортіментнӧй таблича серти (кбм) | ||||||||
| Делӧвӧй | Пес | Джынвыйӧ делӧвӧй | Ставыс | ||||||||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| Сыктывдінскӧй леспромхоз, Лӧкчимса вӧр овмӧс тэчан юкӧд, лесосека, 1932 во | 125 | 5 | 105 | 100 | IV | Пож. | 24 | 2664 | 266 | 333 | 3263 | 0,43 | 1370,46 |
| 23 | 2386 | 333 | 444 | 3663 | 0,61 | 2234,43 | |||||||
| 32 | 2775 | 222 | 244 | 3241 | 0,80 | 2592,80 | |||||||
| 36 | 2220 | 333 | 155 | 2708 | 1,05 | 2843,40 | |||||||
| 40 | 1665 | 377 | 222 | 2264 | 1,33 | 3011,12 | |||||||
| 44 | 1110 | 155 | 111 | 1376 | 1,67 | 2297,92 | |||||||
| 48 | 222 | 44 | 66 | 332 | 1,99 | 441,80 | |||||||
| 15010,81 | |||||||||||||
| V | Коз | 24 | 50 | 15 | 5 | 70 | 0,40 | 28,0 | |||||
| 23 | 35 | 10 | 3 | 48 | 0,55 | 26,40 | |||||||
| 32 | 20 | 5 | 1 | 29 | 0,75 | 21,75 | |||||||
| 36 | 10 | 5 | 2 | 1 | 0,86 | 14,62 | |||||||
| 40 | 5 | 2 | 1 | 8 | 0,86 | 6,88 | |||||||
| Ставыс | 120 | 37 | 15 | 172 | 97,65 | ||||||||
| А ставыс пожӧм и коз | 13662 | 1767 | 15901 | 17019 | 15108,46 | ||||||||
| Промышленнӧй таксация | Ю да склад ним кытчӧ шуӧма кыскавны вӧрсӧ | Кыскан ылна (км) | |||||||||||
| Став петӧм продукция плотнӧй массаын | |||||||||||||
| Лесоматериалъяс кубометръясын | Пес (кбм) | Став петӧм продукция (кбм) | |||||||||||
| Кер | Шпал | Баланс | Пропса | Ставыс | Лыска | Коръя | Ставыс | ||||||
| Пиловочник | Строевӧй | Заграничнӧй | Русскӧй | ||||||||||
| 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
| 506,2/3,6 | 213,1/13,3 | 719,1/44,9 | 26,6 | 26,6 | 790,8 | ||||||||
| 750,4/43,3 | 404,0/23,0 | 1154,4/66,6 | 57,7 | 57,7 | 1178,7 | ||||||||
| 943,5/37,7 | 555,0/22,2 | 1498,5/59,9 | 41,5 | 41,5 | 1599,9 | ||||||||
| 932,4/69,9 | 666,0/50,0 | 1538,4/119,9 | 27,9 | 27,9 | 1746,2 | ||||||||
| 1298,7/147,0 | 266,0/30,0 | 1564,7/177,0 | 53,0 | 53,0 | 1794,7 | ||||||||
| 1098,9/76,7 | 233,1/32,6 | 1332,0/109,3 | 32,2 | 32,2 | 1473,5 | ||||||||
| 285,3/27,3 | 51,1/5,0 | 336,4/32,3 | 21,1 | 21,1 | 389,8 | ||||||||
| 5815,4/433,5 | 1771,2/139,8 | 8203,7/609,0 | 260,0 | 260,0 | 9073,6 | ||||||||
| 12,0/1,8 | 12,0/1,8 | 0,5 | 0,5 | 14,3 | 5 | ||||||||
| 8,8/4,2 | 4,2/0,2 | 13,0/1,8 | 0,3 | 0,3 | 15,1 | ||||||||
| 6,8/9,0 | 3,8/1,5 | 10,6/1,4 | 0,4 | 0,4 | 12,4 | ||||||||
| 4,7/1,2 | 2,0/0,2 | 6,7/1,7 | 0,2 | 0,2 | 8,6 | ||||||||
| 2,4/0,5 | 0,4/0,2 | 2,8/0,7 | 0,1 | 0,1 | 3,6 | ||||||||
| 22,7/3,8 | 2,4/0,7 | 45,1/7,4 | 1,5 | 1,5 | 54,0 | ||||||||
| 6275,4 | 1014,1 | 8866,1 | 261,5 | 261,5 | 9127,6 | ||||||||
Пасйӧд
1) Числительясӧн петкӧдлӧма здоровӧй пулысь запас, знаменательӧн — джынвыйӧ делӧвӧйлысь.
2) Джынвыйӧ делӧвӧй запассӧ босьтӧма 50% мында здоровӧй дорысь.
