ПОРСЬ ВӦДИТӦМЫН ОТСӦГ
ПОРСЬ ВИДЗӦМЛӦН КОЛАНЛУН
Воысь воӧ содӧ олысь лыд Сӧвет Союзын, стрӧиталӧны выль гырысь каръяс, пабрик-заводъяс, писькӧдӧны выль кӧрт туйяс, содӧ производство вылын уджалысь рабочӧй армия. Страналӧн индустриализируйтчӧмыс му-видз овмӧслысь корӧ век ӧтарӧ унджык и унджык сёян прӧдуктаяс, а на пытшкын медколанъясыс — яй да гос. Яя сёянтӧг оз позь дыр уджавны сьӧкыд удж вылын. Медым бура уджавны, колӧ бура сёйны. Сідзкӧ инӧ, медым уджавнысӧ да паськӧдчынысӧ промышленносьт вермис, сиктса овмӧслы зэв регыдъя кадӧн колӧ сідз котыртчыны, медым сетны тырмымӧн колана гос да яй. Воддза кадъясӧ ёнджыкасӧ вӧлі снабжайтӧны солалӧм мӧс яйӧн — говядинаӧн; ыж яйыд да порсь яйыд рынокъяс вылын зэв этша вӧлі. Ӧнія кадӧ яйӧн вузасян рынокъяс вылын, заграничаясын, делӧыс вежсис, ёнджыкасӧ кутчысисны порсь яйӧн вузасьны.
Америкаын да Германияын джын яйыс — порсь яй. Дзик жӧ татшӧм вежсьӧм, тӧдӧмысьӧн, лоӧ и Сӧвет Союзын. Лоӧ дерт оз весьшӧрӧ: сы вылӧ эм зэв гырысь помкаяс.
Кутшӧмӧсь нӧ сійӧ помкаясыс — причинаясыс?
Сійӧ помкаясыс порсь саяс: мукӧд пемӧсъяс (мӧсъяс да ыжъяс) дорысь порсьыд медуна да медрегыд вермӧ яйсӧ вӧчны.
Порсьыд — быдсяматорсӧ сёйысь пемӧс. Сійӧ сёйӧ став сикас кӧрымсӧ, кутшӧмӧн вердам мӧсъясӧс да ыжъясӧс, таысь кындзи порсьыд сёйӧ весиг сэтшӧм кӧрымъяс, кутшӧмӧс мӧс ни ыж оз сёйны. Порсьлы позьӧ сетны турун, силос, ӧтрубъяс, жмых, кос турун, любӧй сикас тусь (нянь), пызь, таысь ӧприч — яй пызь да вирысь вӧчӧм пызь, чери пызь, ӧтувъя сёянінысь шыбласъяс да с. в.
Ньӧти гортса пемӧс оз быдмы сэтшӧм ӧдйӧн, кутшӧма быдмӧ порсь. Английскӧй порсьпи чужӧм бӧрас веситӧ 1,2 килограмм, 6 тӧлысь мысти сьӧктаммӧ 80 килограммӧдз, а 1 во бӧрти — 160 кг-ӧдз; миян кукань чужиганыс веситӧ 28 кг мында, во джын мысьт 100 кг, а 12 тӧлысь мысьт 195 килограмм. Мӧд ногӧн кӧ шуны, порсьпиыс во чӧжнас быдмис-содіс 130 пӧв, а куканьыс сӧмын 7 пӧв.
Мӧскыд во чӧжнас вайӧ ӧти кукань, ыж — ӧти либӧ кык баля, порсь — быд во кык пӧръяысь пиянасигӧн вайӧ 20 порсьпи. Порсьлысь сӧмын ӧти вося йылӧмсӧ быдтӧмӧн позьӧ босьтны 1–2 тонна яй да гос.
10 да 12 тӧлысьӧдз быдтӧм бӧрын энь порсьясӧс позьӧ нин тырсьӧдны, найӧ асьныс ас кодьсӧ кутасны вӧчны.
Гырысь пемӧсъяс сетӧны 1 килограмм яй 10–12 кг кӧрым вердӧмысь (та мында кӧрымсӧ арталӧма ид пызьӧн), порсь 1 кг яйсӧ сетӧ 4–5 кг ид пызь вердӧмысь, мӧд ногӧн кӧ шуны — 1 кг яйсӧ порсьыд вӧчӧ мӧс серти джын дон вылӧ.
Вывті ӧдйӧ быдмӧмысла порсь стадаысь яй вылӧ позьӧ во чӧжӧн начкыны унджык порсь, мӧс да ыж дорысь. Америкаса лыдпасъяс серти со кутшӧм прӧчент воӧ начкӧмысь:
| Мӧсъяс | .... 30,8 |
| Ыж | .... 28,1 |
| Порсь | .... 81,2 |
Шуам сідз: миян кӧ эм 100 мӧс, 100 ыж, 100 порсь, то на пытшкысь быд во ми вермам начкыны сӧмын 31 мӧс да 28 ыж, а порсьсӧ ми вермам начкыны 81 душ. Та вӧсна порсь рӧдыс оз чин.
Начкигӧн порсь сетӧ медуна прӧдукта. Порсьлӧн начкӧм бӧрся сьӧктаыс ловъя сьӧкта сертиыс 75–88%, а мӧсъяслӧн уна вылӧ 50–60%.
Начкӧм бӧрас порсьлӧн некутшӧм шыблас абу: тшӧтьсӧ ёна ньӧбӧны заграничаӧ, кишкаыс (сювъясыс) мунӧны калбас вӧчны, вирсӧ косьтӧны, изӧны да видзӧны скӧт кӧрым вылӧ либӧ муяс куйӧдавны.
Порсьлӧн яйыс да госыс вывті бур, быд ногӧн сійӧс позьӧ сёйны. Сійӧс позьӧ солавны, позьӧ коптитны; коптитӧмӧн порсьыслӧн яйыс некутшӧма оз тшык, весиг бурджык да чӧскыдджык на лоӧ. Та боксянь порсь яйыд мукӧд пемӧс яйяс серти ёна бур.
Мӧс яй да ыж яй солалӧм бӧрас чӧскыдтӧмджык лоӧ, донтӧмджыка сэки сійӧс ценитӧны.
Порсь видзны Сӧвет Союзын позьӧ быдлаын, войвывса тундраын кындзи. Сьӧкыд индыны сэтшӧм район, кӧні эськӧ эз позь ыджыд выгӧдаӧн видзны порсь. Сибырын, ёна паськалӧма скӧт видзӧм, кӧні стрӧиталӧма да уджалӧны зэв уна сыр да вый вӧчан заводъяс, йӧв шыбласъяс вылас позьӧ видзны-вердны уна сюрс порсь. Украина, Войвыв Кавказ, Волга пӧлӧнса районъясын, кӧнъясын кӧдзӧны кукуруза, подсолнух да люцерна, порсьтӧ видзны ёна жӧ шогмӧ. Центральнӧй чернозёмнӧй обласьтын, кӧні кӧдзӧны уна нянь да выя культураяс, либӧ картупель, корнеплодъяс да клевер вӧдитана Рытыввыв обласьтын и быдлаын позьӧ кутчысьны порсь видзны.
Сійӧ этша на ещӧ. Сідз жӧ и промышленнӧй районъясын, гырысь каръясын да пабрик-заводъясын порсь видзӧмтӧ позьӧ паськӧдны: ӧтувъя гырысь сёян-юанінъясын, кысь зэв уна шыблас кольӧ, сійӧ шыбласъяснас позьӧ не ӧти сюрс порсь вердны. Медся нин ёна порсь видзӧмтӧ паськӧдны колӧ кутчысьны гырысь овмӧсъясын — совхозъясын да колхозъясын, совхозъясад да колхозъясад быдсикас кӧрым шыбласыс вывті жӧ уна. Шыбласъяс сортируйтчан пунктъясысь, мельничаясысь, элеваторъясысь, шыдӧс дернитанінъясысь, вый вӧчан, сыр вӧчан, крахмал-патока вӧчан заводъясысь, столӧвӧйясысь и быдлаысь — позьӧ вердны порсьяслы.
Ӧтка овмӧсъясын порсь видзны позьӧ, сӧмын дерт сідзинад абуджык выгӧднӧ. Порсь видзӧмыд тыр-бур сетас сӧмын гырысь овмӧсъясын — совхозъясын да колхозъясын, кӧні видзӧны уна сё либӧ уна сюрс душ.
Сӧвет Союз пытшкын сёйӧм кындзи порсь яйтӧ вузалӧны заграничаӧ и медъёнасӧ Англияӧ. Сӧвет Союзлы колӧ мый верман паськӧдны да содтыны порсь яйнас вузасьӧмсӧ: порсь яй вылӧ ми ваям заграничаысь зарни, а зарниыд, кыдзи ми тӧдам, миянлы ёна колӧ, медым ньӧбны пабрик-заводъяслы оборудованньӧ, тракторъяс да мукӧд сикас му-видз уджалан машинаяс да оруддьӧяс.
Порсь яй заграничаӧ нулывлісны и важӧн, сӧмын ёна этша-а. Революция бӧрын правительство ёна чорыда тайӧ удж дорас босьтчис, стрӧиталіс уна гырысь беконнӧй пабрикъяс. Бӧръя воясӧ Англияӧ со мыйта бекон нуӧма:
| Вояс | РСФСР | Украина | |
| Килограмм | Шайт дон | Килограмм | |
| 1925/26 | 984.000 | — | 1.392.000 |
| 1926/27 | 4.197.000 | 2.764.877 | 3.840.000 |
| 1927/28 | 7.882.000 | 5.402.825 | 4.656.000 |
Тайӧ табличасьыс тыдалӧ, заграничаӧ бекон вузалӧм РСФСР-ысь и Украинаысь воысь-во содӧ. Сӧмын сійӧ абу на ещӧ тырмымӧн, абу на став возможносьтсӧ сы вылӧ используйтӧма. Асьнымӧс кӧ ми ӧткодялам зэв дзоляник странакӧд — Даниякӧд (сылӧн площадьыс важ Мӧскуаса губерняся ичӧтджык), ми аддзам: сійӧ жӧ 1927-ӧд воын Дания начкис 4.952.818 порсь да 40.000 порсь вузаліс Германияӧ ловъянас. Дания вузаліс Англияӧ со мыйта бекон:
| Вояс | килограмм лыд |
| 1925 | .... 191.570.000 |
| 1926 | .... 190.229 000 |
| 1927 | .... 256.380.000 |
60%-ыс Англияӧ вайӧм бекон пытшсьыс Даниялӧн. Сыкӧд ӧттшӧтш — датскӧй бекон меддона став беконъяс пытшкас, весигтӧ Сӧвет Союзса беконысь донаджык.
Вайӧдӧм лыдпасъяс петкӧдлӧны, мый Данияыс ордйӧма Сӧвет Союзӧс бекон видзӧмнас да заграничаӧ нуӧмнас. Артавны кӧ порсь лыдсӧ Даниялысь да миянлысь, аддзам: Данияын кӧ быд 100 морт вылӧ воӧ 88 порсь, то миянын сӧмын 13 порсь. Колӧ ещӧ босьтны тӧд вылӧ со мый: миян порсьыд да датскӧй порсьыд абу ӧткодьӧсь. Миянлы ещӧ ёна на дыр лоӧ уджавны-мырсьыны, медым миянлысь порсьнымӧс вайӧдны датскӧй порсьӧдз.
Миянын эм став возможносьтыс, став коланторйыс порсь видзӧм кыпӧдӧм-паськӧдӧм вылӧ. Сӧмын кужтӧмыс миянӧс ёна унаысь торкӧ. Медыджыд удж порсь видзӧм ӧддзӧдӧмын усьӧ план серти уджалан социалистическӧй овмӧсъяслы — совхозъяслы да колхозъяслы.
ДОХОДНӦЙ ДА УБЫТОЧНӦЙ ПОРСЬ ВИДЗӦМ
Оз став сикас порсьыс вайны выгӧда овмӧслы. Пондам кӧ ми ас овмӧсаным видзны роч сикаса омӧлик порсьясӧс, миян став арталӧмъясыд да мырсьӧмыд весь вошӧ. Дженьыд кадӧн тырмымӧн яй сэки миянлы оз во. Овмӧсын порсь видзӧмлӧн выгӧдаясыс артавсьӧны со кутшӧмторъясӧн: 1) ӧдйӧ быдмӧмнас, 2) ыджыд сьӧктанас да 3) донтӧма вердӧмнас.
Вермӧ-ӧ прӧстӧй сикаса порсь могмӧдны тайӧ корӧмъяссӧ? Некутшӧма оз. Миян порсьыд вывті ньӧжйӧ быдмӧ, тыр-бурӧдз сӧвмӧ сӧмын 2–2½ во мысьт, а сьӧктаыс муртса-муртса воӧ 80–100 килограммӧдз. Сыысь ӧприч, сэтшӧм порсьтӧ быдтыны ёна дона сувтӧ, кӧрымыс вывті уна мунӧ да.
Украинаын вӧчӧм опытъяс серти прӧстӧй порсьыс 1 килограмм яйсӧ сетӧ 11–15 килограмм нянь вердӧмӧн, а английскӧй порсь 1 килограмм яйсӧ сетӧ 4,5–6 килограмм нянь вердӧмӧн.
Доход сетана порсь видзӧмтӧ прӧстӧй порсьяснад он вермы лӧсьӧдны. Видзӧдлам кӧ ми заграничаса удж вылӧ, ми аддзам: мый найӧ важӧн нин ӧткажитчӧмаӧсь асланыс порсь породаысь да вӧдитӧны культурнӧй порсь рӧдъяс, кодъяс доходсӧ ёна уна сетӧны.
Культурнӧй порсь быдмӧ ӧдйӧ, ылӧ кольӧ прӧстӧй сикас порсьясӧс. Во джын мысьт английскӧй подсвиноклӧн сьӧктаыс воӧ нин 80 килограммӧдз, а во мысьт сьӧктаммӧ 160–165 кг-ӧдз. Тыр-бурӧдз быдмӧмнас сылӧн сьӧктаыс воӧ 250–300 кг-ӧдз, либӧ — мӧд ногӧн кӧ шуны — ӧти сэтшӧм порсьыслӧн сьӧктаыс 3–4 прӧстӧй порсь мында.
2–3 во чӧж олігӧн прӧстӧй порсьыд унджык кӧрым сёяс, а яйсӧ сетас сӧмын 80 кг. Сымда яйсӧ сетӧ бур рӧд порсь 6 тӧлысьӧн. Дерт сэсся прӧстӧй порсьыдлӧн яйыс овмӧсыдлы вывті дона лоӧ, сійӧ жӧ кӧрымнас кӧ позьӧ быдтыны 4–6 порсь да босьтны 4–6 мында унджык бур яй.
Но кӧть мый, а прӧстӧй порсьыдлӧн эмӧсь бур качествояс и: сійӧ абу писка, оз требуйт бур оланінъяс да бур дӧзьӧр. Быд сиктса олысь тӧдӧ, мыйӧн вердӧны да кыдзи дӧзьӧритӧны прӧстӧй порсьястӧ. Тулыссянь арӧдз найӧ котралӧны некутшӧм дӧзьӧртӧг лудын, пӧткӧдчӧны, мый сюрӧ кокувсьыс. Найӧ йирӧны турун, паръясьӧны помӧй шыбласъяс пиын либӧ пырӧны град йӧръясӧ, садъяс пытшкӧ да корсьӧны пуктас колясъяссӧ да м. т. Найӧ вывті ёнӧсь кок йылас, зэв ыліті вермӧны кытшовтны, некутшӧма оз прамӧя мудзны. Сэсся та сикаса порсьыс зэв рӧдаӧсь: ӧтчыдйӧныс найӧ вайӧны 10–12 порсьпиӧдз. Бур мамъяс найӧ, ёна йӧлаӧсь, челядьнысӧ бура дӧзьӧритӧны, порсьпияныс тӧвйӧны кокньыдик кӧдзыд оланінъясын, кӧдзыдсьыс нинӧм мында оз повны. Сӧмын налӧн ньӧжйӧ быдмӧмыс, ичӧт сьӧктаыс да уна кӧрым сёйӧмыс туйтӧммӧдӧны найӧс.
Кутшӧм сикас порсь миянлы колӧ вӧдитны? Тайӧ юалӧмас став специалистъясыс воӧны ӧти кыв вылӧ — колӧ пӧ вӧдитны английскӧй порсь рӧд.
Му вылын ньӧти страна абу, кӧні эськӧ оз вӧдитны английскӧй порсьяссӧ ассьыныс порсь видзӧмсӧ кыпӧдӧм могысь. Сэтшӧм жӧ туйӧд колӧ мунны Сӧвет Союзын и, сы ног кыпӧдны порсь видзӧмсӧ.
Кымынкӧ дас во сайын Англиялӧн вӧліны сэтшӧм жӧ прӧстӧй порсьяс, кутшӧмъясӧс ӧні ми вӧдитам. Порсьясыслӧн вывті ньӧжйӧ быдмӧмыс да ыджыд вердас доныс англичанаӧс чуйдӧдісны ассьыныс порсьяссӧ, найӧс бурмӧдӧм могысь, тырсьӧдны китайса порсьяскӧд. Китаечьяс — нэмӧвӧйся порсь видзысьяс, налӧн порсьясыс ёна торъялӧны англияса порсьяс дорысь. Налӧн вӧлі буретш став бурторйыс, мый эз вӧв английскӧй порсьяслӧн. Китайскӧй порсьяс вывті ӧдйӧ сӧвмӧны, 12 тӧлысь мысьт найӧ воӧны нин тыр-бурӧдз, сӧмын мый омӧльыс налӧн вӧлі: китайскӧй порсь 12 тӧлысь мысти дугдӧ быдмӧмсьыс, сьӧктанас воӧ сӧмын 100–115 килограммӧдз. Сэсся найӧ кӧдзыдӧс некутшӧма оз терпитны. Ёна дырӧн, китайскӧй да английскӧй порсьяссӧ мӧда-мӧдыскӧд тырсьӧдӧмӧн, найӧ лӧсьӧдісны аслыссикас рӧд — английскӧй посни порсьяс. Тайӧ порсь рӧдыс эз на бурмӧд сьӧлӧмъяссӧ англичаналысь, найӧ водзӧ уджсӧ нуӧдісны. 1851-ӧд воын прӧстӧй рабочӧй ткач — Иосиф Тулей — выставка вылӧ петкӧдіс выль порсь рӧд, коді вӧлі торъялӧ воддза пӧрӧдасьыс. Сэтшӧм рӧдсӧ кутісны шуны «еджыд гырысь английскӧй порсьясӧн».
Тулейлӧн шедӧдӧмторъясыс эз на эндыны.
Воан 1852-ӧд воын сійӧ бара выль сикас порсь рӧд петкӧдіс, кодӧс нимтісны «шӧркоддьӧм еджыд порсьӧн». Англияын ёна паськалӧма шӧркоддьӧм сьӧд порсь рӧд, либӧ беркширъяс.
ПОРСЬ ПОРОДАЯС.
АНГЛИЙСКӦЙ ПОСНИ ЕДЖЫД ПОРСЬ РӦД.
Татшӧм рӧда порсьясыс эз паськавны Англияын ни миян Сӧвет Союзын. Татшӧм сикас порсьясыс зэв ӧдйӧ сӧвмӧны, 6 тӧлысь мысти налӧн сьӧктаыс лоӧ 65–75 килограммӧдз. Ёна бура пӧткӧдчӧны йӧла помӧйясӧн да сулӧдӧмӧн вердігӧн. Пӧскӧтина вылын оз вермыны йирсьыны, ветлынысӧ оз вермыны и, лыясыс сылӧн вывті небыдӧсь да. Яйыс налӧн вывті госа, солавны ни коптитны оз шогмы, бекон лӧсьӧдны он жӧ вермы. Порсьясыс вывті нежнӧйӧсь, кӧдзыдысь да шоныдысь ёна полӧны; вывті пискаӧсь, корӧны бур дӧзьӧр, этша порсьпи вайӧны и. Ёна ӧдйӧ йывмӧны (
Тайӧ пемӧсъясыслӧн гӧныс нач еджыд, куыс вӧсни, тшӧтьыс шоч. Юрыс дженьыд, нырыс чангыля (ёна чегӧма), лысикас лыясыс пытшкӧслань пырӧмаӧсь, а увдоръя кӧрша лыыс (челюсьтыс) водзӧ чургысьӧма.
Овмӧс боксянь наысь ыджыд бур абу, медся нин миян Союзын. Сӧмын гаралан помыс сылӧн бур; сійӧ порсьсяньыс кык английскӧй порсьяс артмисны — гырысь еджыдъяс да шӧркоддьӧм еджыдъяс.
АНГЛИЙСКӦЙ ГЫРЫСЬ ЕДЖЫД ПОРСЬЯС.
Английскӧй гырысь еджыд рӧда порсьяс артмисны посни еджыд порсьясӧс меставывса порсьяскӧд тырсьӧдӧмӧн. Медводдзаысь сійӧс лӧсьӧдӧма Йоркширскӧй округын, сы вӧсна сійӧ шусьӧ «йоркширскӧй пӧрӧдаӧн» — йоркширӧн. Йоркширъясыд ёна ӧдйӧ паськалісны Англия пасьтала. Бурлунъясыс татшӧм сикас порсьясыслӧн вывті тӧдчанаӧсь да, регыд мысьт пондісны нин петкӧдны заграничаӧ да заграничаын ассьыныс порсьяссӧ сійӧн пондісны тырсьӧдавны. Ӧні йоркшир порсьтӧм странаыд некӧн нин абу. Америка, Дания, Германия, Швеция, Норвегия, Финляндия, Польша, Италия, Чехословакия и мукӧдъяс — торйӧн донъялісны сылысь бурлунсӧ да вайисны асланыс странаас. Йоркширъясӧс ваявлісны революцияӧдзся Россияӧ и. Сэки нин вӧлі лӧсьӧдалӧма рассадникъяс рӧдйӧдны, йоркшир порсь рӧдсӧ паськӧдны. Сӧмын, колӧ шуны, сэтшӧм порсьясыд зэв на жӧ этша вӧлі. Сӧмын революция бӧрын, порсь видзӧм вӧснаыс ёнджыка пондісны тӧждысьны да, рассадникъясыс ёна содісны.
Асланым Союзпытшса порсьясӧс видзӧм паськӧдӧм кындзи, сэтшӧм порсьяссӧ ыджыд партияясӧн ваявлісны Англияысь. Ӧнія кадся йоркширъясыд этша торъялӧны нин важ дырся сертиыс. Войдӧрсӧ Англияад ёнджыкасӧ вӧлі разалӧма чангыля ныра порсьяс, вӧсни, шоч тшӧтяӧсь, нач пасьтӧм кодьӧсь. Англичана регыдӧн казялісны, мый сэтшӧм порсьыд налы оз шогмы. Чангыль ныра порсьясыдлӧн увдоръя кӧрша пиньясыс вевдорсаясыскӧд оз ӧтлаасьны да, порсьыс оз вермы бура сёянсӧ, медся нин тусьястӧ, курччавнысӧ. Сёйигас порсьыс сьӧкыда лолалӧ, овлӧ — весиг вир мунӧ ныр пырыс. Дженьыдик вӧсни кокъясыс тэрыба ветлынысӧ оз лэдзны да, сэтшӧм сикас порсьясыд пӧскӧтина вылын видзны оз шогмыны. Та вӧсна англичана регыд эновтісны найӧс видзӧмсьыс да босьтчисны видзны кузь кокъяса, ён лыяса порсьясӧс, кодъяслӧн гӧныс сук да небыдик шӧвк кодь, яй дінас топыда пуксьӧма. Татшӧм порсьясыс оз повны ветлӧмысь, йирсьӧны пӧскӧтина вылын, бура курччалӧны кӧрымсӧ дай оз повны поводдя вежласьӧмысь.
Миян Союзын, кытчӧ войдӧр вӧлі чангыль ныра йоркширъяссӧ вайлылӧмаӧсь, крестьянаыс зэв мисьтӧма видзӧдӧны выль сикас йоркширъясыс вылӧ.
«Йоркшир» нима порсьтӧ найӧ чайтӧны тшук чангыль ныраӧс да куш яяӧс. Но, тӧдӧмысь, сійӧ ӧшыбка. Сэтшӧм сикас порсьясыд кӧ эз шогмыны Англиялы, миянлы — Сӧвет Союзыдлы — сійӧ важӧн нин оз шогмы.
Оз позь сӧмын чангыль ныра да гӧнтӧм йоркширъясӧс бӧрйыны, а колӧ бӧрйыны сэтшӧм йоркширъясӧс, кодъяслӧн нырыс веськыд, кузь гӧна да ён кокъяса.
Миян Союзса рассадникъясын рӧдмӧдӧны сӧмын мӧд сикас йоркширъяссӧ и некутшӧма оз бергӧдчыны чангыля ныра йоркширъяс дорад.
Татшӧм сикас порсьяс ёна гырысьӧсь. Ай порсьяс быдмӧны да тшӧгӧны 410 кг-ӧдз, энь порсьяс — 240–290 кг-ӧдз. Овлывлӧ, кодыр бура вердӧм порсьяслӧн сьӧктаыс 409,5 кг, а выставкаяс вылын торъя быдтасъяс вӧвліны сьӧктанас 573 кг-ӧдз.
Миян порсь видзысьяслы, совхозын да колхозын, медся ёна синмӧ шыбитчана англияса гырысь еджыд порсь рӧд, мый понда зэв колана сувтлыны бурджыка, тайӧ скӧтъяс йывсьыс гижӧдъяс вылӧ.
ЗАВОДСКӦЙ ТУШАЛӦН СЬӦКТА
| Ӧти арӧсалӧн | .... 147–180 кг. | ||
| Кык арӧсалӧн : | ай порсьяс | .... 246–234 | |
| энь порсьяс | .... 213,5–294 „ | ||
| Мера | Кузя | ӧти арӧса | .... 135–150 см. |
| кык арӧса | .... 155–172 „ | ||
| Кыза | ӧти арӧса „ | .... 120–135 | |
| кык арӧса | .... 140–160 „ | ||
| Судта | ӧти арӧса .. | ... 70–80 см | |
| кык арӧса | .... 80–92 „ | ||
Порсьлӧн кузьтаыс муртавсьӧ лентаӧн юрчут йывсяньыс (кык пель костас) бӧж вуж дінӧдзыс, спина кузяыс. Лентаӧн жӧ босьтсьӧ кыза ногыс кык лопатка сайтіыс мурталӧмӧн.
Судтаыс порсьлӧн муртавсьӧ джоджсяньыс шоша весьтӧдзыс.
Рӧдлӧн тӧдчанъясыс: еджыд гырысь, типичнӧй шӧркодь еджыд порсьясысь торъялӧны, бура вылын сулалӧ кок йылас.
Формаяс. Кузь тушаа, абу ёна кузь да лайкнитчӧм коска, шӧръя тушаыс пыдын да паськыд, бура да местаын кокъясыс.
Вӧрасыс. Вӧляа да веськыда ветлӧдлӧ, мунігас оз дзирньӧдлы задсӧ.
Кондиция. Яя, но абу тшӧг (заводскӧй туша), спокойнӧй характера, но абу вялӧй.
Юрыс. Умереннӧя кузь, омӧлика пытшлань нюкыльтчӧма чужӧмбанладорыс, но абу чангыля ныра, нырыс паськыд, абу вывлань кайӧма, тшӧкаыс яя, но абу сьӧкыд, кык пель костыс паськыд, синъясыс ыджыдӧсь, синлапъясыс нормальнӧя пукалӧны.
Пельясыс. Кузьӧсь, абу ёна паськыд, вӧсниӧсь да зумыдӧсь, доргӧгӧртіыс небыд гӧннас быгӧртӧма кодь, (кокнидика) омӧлика нёрӧма водзлань, пель вужтіыс абу лясӧма.
Сьыліыс. Абу ёна кузь, яя, абу грубӧй, вевдорыс тушаыскӧд йитчӧ шыльыда.
Пельпомыс. Паськыдӧсь, пуксьӧма пӧлӧсӧн, яя, абу чорзьӧма, спинаыскӧд йитчӧ шыльыда.
Кокъясыс. Веськыдӧсь, пидзӧсъясыс мичаа тӧдчӧны, лопатка лыыс да кокчӧрыс овальнӧйӧсь, но абу ёна кузьӧсь, гыжъя лекыс веськыдӧсь, дженьыдӧсь, кок гыжъясыс зумыдӧсь, паськыдӧсь.
Морӧсыс. Паськыд да джуджыд.
Спинаыс да коскыс. Паськыд, веськыд либӧ омӧлика лайкнитчыштӧма, яя да абу гуранаӧсь лопатка гӧгӧрыс и креста лы ӧтвывтчан гӧгӧрыс.
Бокъясыс. Джуджыдӧсь, кузьӧсь да гӧгрӧс ордлыаӧсь.
Рушкуыс. Топыд, абу ӧшӧдчӧма, увдортіыс дзик веськыд, морӧс да рушку вежӧсыс абу чегӧма, нёньясыс абу этшаджык 12-ысь да мичаа ӧтырышйӧн пукалӧны, быдсӧн дзоньвидзаӧсь.
Пакыс. Топыд да тырӧсь.
Креста лыыс. Кузь, паськыд, яя, абу ӧшӧдчӧма.
Окорокаыс. Тырӧсь, кызӧсь, кокбӧрляӧдзыс яяӧсь, выліыс гӧгрӧсӧсь.
Кокъясыс. Веськыдӧсь, лючки местаын пукалӧны, кокбӧрыс оз матысмыны, абу чукыльтчӧмны, лыыс овальнӧй да мича, сӧстӧм, гыжйыс да гыжъя лекыс водз кокъясыслӧн кыдзи и бӧръяыслӧн.
Бӧжыс. Вылын, вуж дінтіыс кызӧсь, кузь, бӧж йылыс тугъя гӧна.
Кучикыс. Нежнӧй да абу ёна вӧсни, еджыд да сӧстӧм (абу карсӧсь), кокъясас абу кӧрсьӧма, абу чукырӧсь, абу сьӧд чутӧсь да мый позьӧ пемыдӧдз чуттӧм.
Вылысыс. Гӧныс кузь, еджыд шӧвк кодь, абу читкыльӧсь (омӧлика читкыльтчӧм овлӧ.) Ӧткодя тупкӧма вылыссӧ. Пемыдлӧзов чутъяс тупйысьӧмны сідзжӧ еджыд гӧннас.
Тайӧ рӧдсьыс скӧтыс зэв регыдӧн сӧвмӧмны (быдмӧны), сідзкӧ найӧӧс вердӧмыс-быдтӧмыс асьнысӧ ӧдйӧ вештӧ. Россияса опытнӧй станцияяс серти йоркширъяс 10–17 тӧлысь бӧрын ӧти килограмм быдмӧм яй вылӧ сёйисны 3,5 кг-сянь 5 кг-ӧдз туся сёян, арӧсӧн джынйӧн бӧрын 4,5 кг-сянь 6–7 кг-ӧдз. Видзӧдлам кӧ сійӧ жӧ опытсьыс, прӧстӧй бурмӧдтӧм порсь быдмигас ӧти килограмм яй вылӧ сёйис 11–15 кг-ӧдз.
Йоркшир энь порсь вайӧ пиянсӧ тырмымӧна. Россияса рассадникъяс видзӧдӧм серти йоркширъяс шӧркодя вайӧны 10–12 порсьпиӧн.
Тшӧкыда овлӧ, порсьяс вайӧны 15–17–19 порсьпиӧдз. Сідзкӧ йоркширъясӧс ньӧти оз ков винитны, мый найӧ этшаджыкӧн вайӧны. Мӧд ногӧн кӧ, быд порсь видзысьлы колӧ ёнджыка тӧждысьны сьӧкыда новлӧдлысь порсьяс понда, этшаджык пияна энь порсьяс дорысь.
Пиянӧс порсьяс радейтӧны, бура вӧдитчӧны накӧд дай йӧлаӧсь.
Кузь да ён кокъясӧн йоркширъяс лӧсьыда ветлӧны да зэв бура пӧльзуйтчӧны пӧскӧтинаясӧн, ёнджыкасӧ томджыкъяс. Бура вердӧм порсьяс начкӧм бӧрын лоӧны 80–87%-ӧдз ловъя дорысь. Яйыс лоӧ зэв бур, пӧшти ставыс гос. Томджыкъяс сетӧны зэв бур бекон. Яйыс зэв бура кутӧ совсӧ, коптитӧмсӧ да видзӧ аслыс зэв чӧскыд кӧр, коді рынок вылын донъявсьӧ донӧн.
Бӧръя вояснас Сӧвет Союзын, кыдзи и Англияын, кутісны паськӧдны кык пӧлӧс йоркширъяс, кодъяс зэв бура тӧдчымӧн торъялӧны мӧда-мӧдсьыс. Ӧти пӧлӧсыс — госа-яя.
Госа-яя йоркширъясыс торъялӧны дженьыдджык, гӧгрӧсджык, паськыд да джуджыдджык тушаӧн, паськыда пукалан дженьыдик кокъясаӧсь. Окорокаыс тырджык, кокбӧрляӧдзыс лэччӧ яйыс, лопаткаясыс яяӧсь. Став тушаыс яяджык дай сьӧкыдджык. Мӧд пӧлӧсыс — беконнӧй. Беконнӧй йоркширъяс кузьджык кокаӧсь, водзладорыс абу сэтшӧм яя, тушаыс кузьджык и окорокаыс омӧльджык. Тушаыс вӧсниджык, абу сэтшӧм джуджыд, кутшӧм госа-яя пӧлӧс порсьлӧн.
Англичана эз случайнӧ гӧгӧрвоны беконнӧй йоркшир пӧлӧс порсьясӧс вӧдитӧм паськӧдӧм йылысь. Пӧрысь порсьяслысь госа яйсӧ найӧ оз радейтны, а радейтӧны томджык гостӧм порсь яйяс. Татшӧм порсь яйсӧ найӧ босьтӧны кыдзи йоркширъяс помысь, сідз жӧ метисъяс помысь, мукӧд пӧлӧс рӧдъяскӧд меставывса рӧдсӧ сорӧмӧн. Но кодыр налӧн меставывса рӧдъясыс зэв госаӧсь, сэки и рӧдсӧ сорӧмӧн лоӧны сэтшӧм жӧ госаӧсь. Сы понда найӧ, мый вермӧны, старайтчӧны вежны йоркширъясӧс, медым лоины кыдзи позьӧ гостӧмӧсьджык. Сэтшӧм метисъяссяньыс пияныс кутасны лоны гостӧмӧсьджык, кос чигъя яяӧсь.
Миян Сӧвет Союзын беконнӧй йоркшир порсь лыд содтӧм некутшӧм требованньӧясӧн оз оправдайтчы. Миян прӧстӧй рӧда порсьыд томджык вывсьыс сэтшӧм кос да омӧль, мый беконнӧй йоркширӧс сетны некыдзи оз шогмы. Сылы колӧ сетны кыдзи позьӧ регыдджык сӧвманлун, быдмӧм да мед бурджыка вештіс вердӧм донсӧ. Ставсӧ тайӧ могмӧдӧны зэв бура госа-яя пӧлӧс йоркширъяс, кодъяс зэв дзоньвидзаӧсь, зэв бура быдмӧны да сідзжӧ сетӧны водзӧ ассьыныс бур качествосӧ пияныслы.
Гырысь еджыд рӧдлысь, кыдзи тырмытӧмтор вылӧ позьӧ индыны унасикаслунсӧ. Миян Союзын, кыдзи и Англияын, йоркширъяс пӧвстын зэв сьӧкыд аддзыны, кӧні эськӧ вӧлі ставыс ӧткодь сикас. Тайӧ висьталӧ сійӧ, мый йоркширлӧн рӧдыс абу на тырмымӧн сформируйтчӧма, эм на кежӧмъяс основнӧй типсьыс. Мӧд боксянь, порсь видзысьясыс асьныс вежлалӧны порсьяслысь типсӧ, корсьӧны бурджыкӧс асланыс места условйӧяс серти.
АНГЛИЯСА ШӦРКОДЬ ЕДЖЫД РӦД.
Рӧдысь рӧдӧ вежлалӧмӧн, посни еджыдъясӧс гырысь еджыдъяскӧд сорлалӧмӧн, англичанинъяс артмӧдісны выль пӧлӧс рӧд — английскӧй шӧркоддьӧм еджыд рӧд. Тайӧ пӧлӧс рӧдыс дзик еджыд, ыджданас лоӧ шӧркоддьӧм, сійӧ кык порода пӧвстас. Пӧрнӧй порсьясыс сьӧктанас овлӧны 164–204 кг-ӧдз. Туша да юр мода сертиыс, найӧ лоӧны посни еджыдъяс кодьӧсь, а ыджданас матысмӧны ыжыд еджыд порсьяс ыдждаӧ. Юрыс дженьыдик, тушаыс гӧгрӧсіник, кокъяс дженьыдӧсь.
Серпас вылысь зэв бура тыдалӧны яй формаясыс. Спинаыс да кос туйыс тшӧтшыд, бур окорокаыс, яя водзладорыс, зэв джуджыд тушаыс, пырысьтӧм-пыр висьталӧны, мый тайӧ пемӧслӧн эм уна яй.
Регыдӧн быдмӧмӧн да вердӧм донсӧ вештӧмӧн шӧркодь еджыдъяс ньӧти оз уступайтны гырысь еджыдъяслы, нӧшта сы дорысь бурджыкӧсь на. Но яйыс сылӧн госаджык вӧснаыс донъявсьӧ донтӧгджык. Пиянсӧ вайӧмыс энь порсьяслӧн шӧркоддьӧм. Миян россияса порсьяскӧд скрещивайтӧмӧн сетӧ зэв бур результат.
Тайӧ рӧдлӧн тырмытӧмыс сэні, мый найӧс колӧ ёнджыка дӧзьӧритны, зэв требовательнӧйӧсь кӧрым вылӧ. Зэв нежнӧйӧсь, пӧскӧтинаын ветлӧны омӧля.
Ӧнія кадӧ Союзӧ оз вайны сы понда, мый английскӧй гырысь еджыд порсьясысь ми аддзам ёнджыка бур материал, кыдзи пӧрӧдистӧй порсь паськӧдны, сідзи и ассьыным прӧстӧй порсьяс бурмӧдӧм вылӧ.
АНГЛИЯСА ШӦРКОДЬ СЬӦД ПОРОДА.
Тайӧ рӧдсӧ тӧдӧны ёнджыкасӧ беркширскӧйӧн. Революцияӧдзся пӧраын беркширъяссӧ вӧлі ёнакодь паськӧдӧма Россияын, ёнджыкасӧ лунвыв юкӧнас. Ӧнія кадӧ беркширъясӧс сідзжӧ оз вайны Сӧвет Союзӧ сы понда, мый бурджыкӧн планӧвӧя порсь рӧд бурмӧдӧмын аддзӧма англияса гырысь еджыд рӧдсӧ.
Беркширъяс пемыд либӧ дзик сьӧд рӧмаӧсь, неыджыд еджыд чутъяс эмӧсь юрас, кокас да бӧж йылас.
Тушаыс зэв джуджыд, паськыд, лӧсьыд модаа, дженьыд да ён кокъяса. Ставнас ачыс ёна яя, веськыд спинаа, водзладорыс зэв яя окорокаыс тыр. Ӧдйӧ быдмӧмӧн да вердӧм донсӧ вештӧмӧн беркширъяс ньӧти оз уступайтны гырысь еджыд породалы. Начкӧм бӧрын яйыс оз ло унджык, сьӧктанас гырысь еджыд рӧда порсь дорысь.
Йоркшир дорысь неуна посниджыкӧсь беркширъясыд. Ыджыд ай порсьяслӧн сьӧктаыс став тушанас овлӧ 205 кг гӧгӧр, а энь порсьяслӧн 164 кг гӧгӧр.
Торъя нин зэв колана пасйыштны беркширскӧй породалысь буртор: найӧ жар дырйи зэв выносливӧйӧсь.
Роч порсь видзысьяс важӧн нин тӧдӧны, мый лунвылын, жар пӧраясӧн, беркширъяс бурджыка вермӧны овны порсь видзан пӧскӧтинаясын мукӧд пӧлӧс порода порсьяс дорысь.
Беркширъяс — установитчӧмджык порода мукӧдъяс дорысь. Сы понда найӧ вермӧны бурджыка сетны ассьыныс качествосӧ пияныслысь. Беркширъяслӧн пияныс ӧткодьӧсьджык. Беркширъяс омӧльджыка сетчӧны висьӧмъяслы мукӧд культурнӧй рӧдъяс дорысь, абу сэтшӧм требовательнӧйӧсь.
ДАТСКӦЙ ДА НЕМЕЧСА ПОРСЬЯС
Важӧн датчана видзлісны порсьяссӧ меставывса рӧдсьыс, кодъяс омӧля вӧлі торъялӧны миян порсьясысь. Пӧрӧдасӧ бурмӧдӧм могысь найӧ унаысь вайлісны Англияысь йоркширъясӧс да сорлавлісны асланыс порсьяскӧд. Сыкӧд ӧттшӧтш найӧ бурмӧдісны видзӧмсӧ, дӧзьӧритӧмсӧ да вердӧмсӧ. Метисъяссьыс бӧрйылісны бурджыкъяссӧ, найӧс мӧда-мӧдыскӧд бара скрещивайтлісны, шогмытӧмъяссӧ бракуйталісны да рӧд вылас лэдзисны сӧмын бурджыкъяссӧ. Татшӧм заводскӧй уджӧн, 1895 воын найӧ нуӧдісны став порсь стадаяссӧ видлалӧм да кольӧдісны рӧд вылӧ на пӧвстысь сӧмын ӧткымынъясӧс. Кольӧдӧм стадасӧ найӧ шуисны племеннӧй центръясӧн, и сӧмын сійӧ стадаысь лоӧм пияныс кутіс шусьыны племеннӧй рӧдӧн. Сӧмын найӧс пондісны тырсьӧдны. Татшӧм ногӧн найӧ вермисны регыдӧн закрепитны кӧзяйственнӧй качествояссӧ порсьяслысь да 40 во гӧгӧрӧн петкӧдісны ассьыныс выль датскӧй рӧда порсьяс. Датскӧй породаа порсьяс лоины дас батьысь да сё кымын мам помысь.
Германия сэтшӧм жӧ ногӧн лӧсьӧдіс аслыс выль порода «облагороженнӧй немецкӧй порсь».
Тайӧ выль рӧдыс оз вермы лоны бурмӧдана рӧдӧн миян прӧстӧй рӧда порсьяслы. Ставыс тайӧ лоины англияса еджыд гырысь рӧдысь меставывса прӧстӧй рӧдкӧд сорлалӧмӧн. Сідзкӧ, медым бурмӧдны миянлы порсьяс, бурджык лоӧ босьтны важ йоркшир породаа порсь.
Миянлы колӧ босьтны датчаналысь да немечьяслысь удж ногсӧ порсь видзӧм бурмӧдӧмын. Сӧвет Союз зэв ыджыд да уна пӧлӧс климата, мусина да кӧрыма, мый англияса гырысь еджыд рӧд оз вермы быдлаын овмӧдчыны бура. Важӧн нин кывсьӧ, мый омӧль олӧмын (обстановка) йоркширъяс зэв регыдӧн воштӧны ассьыныс ыдждасӧ да лоӧны посни порсь кодьӧсь.
Та кузя Союзса порсь видзысьяслӧн мог — меставывса порсьясӧс йоркширъясӧн тырсьӧдӧмӧн лӧсьӧдны бур порода рӧд. Бура порсь рӧдъяс бӧрйӧмӧн да водзвылӧ метисъясӧс рӧдйӧдӧмӧн, кӧрым бурмӧдӧмӧн, бура видзӧдӧмӧн да дӧзьӧритӧмӧн ми вермам лӧсьӧдны бур рӧда порсь. Бур рӧда порсь буретш лоӧ миян серти.
РӦД ПАСЬКӦДӦМ
АНГЛИЯСА ПОРСЬЯСӦС ПРӦСТӦЙЯСКӦД СОРЛАЛӦМ
Выліын висьталӧм англияса породаяс, посни еджыдъясысь кындзи, зэв бурӧсь. Найӧ гырысьӧсь, ӧдйӧ быдмӧны, дай бура вештӧны вердӧм донсӧ. Вӧлі эськӧ зэв омӧль, кутім кӧ ми лӧсьӧдны тайӧ рӧдсӧ яй вылӧ. Ӧти-кӧ, тайӧ порсьясыс зэв донаӧсь, уна ньӧбны он вермы. Мӧд-кӧ, оз на став совхозъясыс да колхозъясыс вермыны сійӧн вӧдитчынысӧ. Тайӧ породаыд оз вермы овны сэтшӧм условйӧясын, кутшӧмын олӧны миян прӧстӧй рӧда порсьяс. Англияса порсьӧс оз позь лэдзны видзысьтӧг сы вылӧ надеяӧн, мый сійӧ ачыс аслыс корсяс сёян. Татысь некутшӧм бур оз ло, мӧдарӧ на нӧшта: тайӧ дона порсьясыс регыд пӧраӧн вермасны йывмыны да нинӧмӧн оз кутны торъявны прӧстӧй порсьясысь. Налы колӧ бур кӧрым, бур оланін да бур дӧзьӧр. Лӧсьӧдны найӧс колӧ сӧмын сэтшӧм колхозъясӧ да совхозъясӧ, кодъяс вермасны сетны налы став коланторсӧ. Радӧвӧй совхозъяслы да колхозъяслы колӧ видзны сӧмын бур ай порсьясӧс да наӧн тырсьӧдны энь порсьясӧс. Татшӧм тырсьӧдӧмыс лоӧ рӧдысь, кыдзи ми тӧдам нин, шусьӧны метисӧн, а лӧсьӧдӧм ногыс шусьӧ метизацияӧн. Тайӧ способнас пӧльзуйтчӧмӧн миян лоӧ порсьпиян, кодъяс джын вирсӧ нуӧны батьсяньыс, английскӧйӧс, мӧд джынсӧ мамсяньыс, прӧстӧйӧс. Татшӧм порсьпияныс шусьӧны полукровкаӧн.
Полукровкаяс зэв донаӧсь. Прӧстӧй рӧда мамлысь джын вирсӧ босьтӧмӧн найӧ оз сэтшӧма корны бур кӧрым да видзӧм. Сыкӧд тшӧтш бать сертиыс найӧ регыдӧн сӧвмӧны, бура вештӧны вердӧм донсӧ, да и асьныс ыджыдӧсь прӧстӧй порсьяс дорысь. Зэв уна опытъясӧн сӧветскӧй опытнӧй станцияясын петкӧдлӧма, мый сэтшӧм полукровкаясыс сувтӧны донтӧгджык овмӧслы да унджык вайӧны пӧльзасӧ прӧстӧй рӧда порсь дорысь.
Косовскӧй опытнӧй станцияын вердсьылісны куим пӧлӧс порсь пиян: англияса сӧстӧм вира, меставывса метисъяс да меставывса прӧстӧй рӧдысь. 12 тӧлысь тыригкежлӧ быд йоркшир порсь вӧлі сьӧктанас шӧркодя 168 кг, меставывса — 143,7 кг, а прӧстӧй рӧда — 79,8 кг.
Англияса ай порсь первой пияныслы содтіс сьӧктасӧ 80% вылӧ прӧстӧй рӧда порсь дорысь. Сыысь кындзи, ӧти килограмм яй содӧм вылӧ прӧстӧй рӧда порсьяслы мунӧ 12–13 кг туся кӧрым сэк, кодыр метисъяс сетісны 1 кг яй 8 кг туся сёян пыдди. Мӧд ногӧн кӧ, прӧстӧй рӧда порсьяс кӧрымсӧ сёйисны 1½ пӧв унджык метисъяс дорысь.
Сэтшӧм жӧ куим сикас порсьяскӧд мӧд опытын йоркширъяслӧн 12 тӧлысь бӧрын сьӧктаыс вӧлі 131 кг, метисъяслӧн — 82 кг, а прӧстӧй рӧдлӧн сӧмын 51 кг. 15 тӧлысь тырӧм бӧрти вӧлі сувтӧдӧма тшӧгӧдӧм вылӧ да помасигкежлас сьӧктанас вӧліны: йоркширъяс — 262 кг, метисъяс — 188 кг, прӧстӧй рӧд — 123 кг.
Поставаса опытнӧй станцияын англияса порсьяс ӧти арӧсӧн вӧліны сьӧктанас — 197 кг, метисъяс — 123 кг, прӧстӧй рӧда порсьяс — 82 кг. Медым артмыны ӧти килограмм яй, англияса порсьлы мунӧ 5,5 кг туся кӧрым, прӧстӧй рӧда порсьлы — 10–12 кг.
Татысь сідзжӧ тыдалӧ, мый прӧстӧй рӧда порсьяслы 1 кг яй артмӧм вылӧ мунӧ 1½ пӧв унджык кӧрым метисъяс серти.
Зэв бура тыдалӧ, мый быд колхоз и совхоз кутас старайтчыны, медым лӧсьӧдны полукровкаясӧс прӧстӧй рӧда бурмӧдтӧм порсьяс дорысь, сы понда мый метисъяс выгӧднӧйӧсьджык яй вылӧ вердны.
Но кыдз вӧчны позьӧ? Пыр-ӧ видзны прӧстӧй рӧда порсьяс да тырсьӧдны англияса ай порсьясӧн, вердны ставсӧ яй вылӧ либӧ старайтчыны и энь порсьяссӧ вежны полукровкаясӧн, кодыр найӧ сэтшӧм бурӧсь овмӧсъяслы. Либӧ тырсьӧдны полукровкаяссӧ сэтшӧм жӧ ай порсьясӧн.
Видзӧдлам торйӧн куимнан торсӧ.
Медводзын колӧ тӧдны, мый метисъяслӧн кымын уна англияса вирыс, сымын сьӧкыд видзны сэтшӧм порсьястӧ. Налы колӧ бур оланін, тӧвся пӧраын мед вӧлі шоныд, бур кӧрым и медся нин ёна — бур дӧзьӧр да видзӧм. Сы серти колхозъяслы да совхозъяслы, кодъяс регыдджык кадӧн оз вермыны бурмӧдӧм порсьяслысь бурмӧдны олӧмсӧ, бурджык видзны полукровкаясӧс.
Полукровкаяс крепыдӧсьджык. Налы оз ков сэтшӧм бур дӧзьӧр, найӧ миритчӧны ӧткымын судзсьытӧмторъяскӧд, абу пискаӧсь. Колхозъяслӧн да совхозъяслӧн кӧ эм бурджык стрӧйбаяс, тырмымӧн кӧрым да велӧдчӧм войтыр порсьясӧс дӧзьӧритӧм вылӧ, найӧ вермасны мунны водзӧ метизация туйӧд.
Метизация водзӧ вылӧ кутас мунны татшӧм ногӧн: ӧткымын полукровкаясӧс кольӧдӧны да быдтӧны рӧд вылӧ.
Кор быдмасны, тырсьӧдӧны бара англияса ай порсьясӧн да босьтӧны порсьпиян, кодъяслӧн ¾ вирыс лоӧ англиясалӧн и ¼ сӧмын прӧстӧйлӧн. Татшӧм метисъяс лоӧны пӧшти англияса порсь кодьӧсь. Быдмӧмын да вердӧм донсӧ вештӧмын найӧ нӧшта на лоӧны бурджыкӧсь овмӧслы, полукровкаяс дорысь.
Метизация нуӧдны позьӧ нӧшта на ылӧджык. Тырсьӧдны кӧ ¾ вира порсьясӧс англияса ай порсьӧн, босьтам 7/8 вираӧн, водзвылӧ 15/16 да с. в. Збыльвылӧ лыддьыссьӧ, мый тырсьӧдавлам кӧ ми сэтшӧм метисъяссӧ англияса ай порсьясӧн 4–5 пӧв, сэк бӧръя помӧ босьтам порсьяс, кодъяс зэв омӧля торъяласны йоркширъяс дорысь.
Прӧстӧй рӧда порсьлӧн вирыс вежсьӧ культурнӧй рӧда вирӧн.
Тадзи рӧдысь рӧдӧ вежигас (
Овмӧсъяс мукӧддырйиыс полукровкаясӧн вӧдитчигӧн вӧчӧны и мукӧд ӧшыбкаяс: мича порсьӧн нимкодясигӧн найӧ пондасны паськӧдны джынвыйӧ вираясӧс «ас пӧвстысь», тырсьӧдны джынвыя вира айясӧн джынвыйӧ вира эньясӧн. Тшӧкыда оз радейтны видзны сьӧм, медым босьтны бокысь бур рӧда англияса айӧс. Сӧмын сійӧ вичмӧдӧмысь овлӧ зэв омӧль результат да сувтӧ донӧн. Важӧн нин тӧдӧны, мый сэтшӧм скрещиванньӧыд некор оз сет батьыс да мамыс кодь порсьяс. Пияныс лоӧны уна сикаса: ӧткымынъяс лоӧны бать-мамыс кодьӧсь, ӧткымын — бабыс кодь, мукӧдыс — пӧльыс кодь. Тадзи вежлалӧмнад ми некор огӧ вермӧ лӧсьӧдны ӧти сикаса порсьяс. Медся бур, донтӧм, — видзны бур рӧда англияса айӧс.
ПРОМЫШЛЕННӦЙ ДА БУР РӦДА ПОРСЬ ВИДЗӦМ
Быд колхозлы, совхозлы порсь видзны босьтчигӧн колӧ бура индыны, кутшӧм порсьяс найӧ кӧсйӧны лӧсьӧдны: бур рӧд вузӧс вылӧ либӧ ас овмӧсын быдтӧм-тшӧгӧдӧм вылӧ. Пондасны кӧ вӧдитны бур рӧда порсь вузӧс вылӧ — сійӧ лоӧ племеннӧй порсь видзӧм, мӧдысьнас промышленнӧй. Вермас лоны коймӧд ног, кор стадасьыс ӧти пайыс лоӧ бур рӧда, племеннӧй, а мӧд пайыс — метис — промышленнӧй. Медводзын колхоз-совхозса удж нуӧдысьяслы колӧ артавны ассьыныс верманлуннысӧ.
Эм кӧ налӧн шоныд гидняяс, кӧні позьӧ тӧвнас порсьяслы пиянасьны, тырмымӧн бур кӧрым да велӧдчӧм войтыр, позьӧ лӧсьӧдны бур англияса чистокровнӧй порсьяс. Лоӧ ыжыд ӧшыбка, босьтчас кӧ колхоз вӧдитны бур рӧд племеннӧй вылӧ бурджыка сы дорӧ лӧсьӧдчытӧг. Водзвыв колӧ шуны: бур рӧда племеннӧй порсь видзӧм сэки нинӧм оз артмы, бура сійӧс тӧдтӧг. Дона культурнӧй порсьяс зэв регыдӧн посняммасны да бӧрвылас лоӧны метиснӧй дорысь омӧльджыкӧсь.
Татшӧм условйӧын бурджык лоӧ босьтчыны промышленнӧй порсь видзӧмӧ, джынвыйӧ либӧ куим пай вира метисъясӧс лӧсьӧдӧмӧн, меставывса условйӧяс серти. Сӧмын сэк, кор бурмас обстановкаыс, порсьясӧн вӧдитчӧмын чӧжсяс опытыс, позьӧ босьтчыны племеннӧй ужӧ.
ПЛЕМЕННӦЙ АЙ ПОРСЬӦС БӦРЙӦМ
Бур ай порсь во гӧгӧрӧн вермӧ тырсьӧдны 50 энь порсьӧс, — сетны 500 порсьпи. Колхозник – порсь видзысьлы колӧ бура тӧдны, кутшӧм ай англияса рӧдысь лоӧ медбур племеннӧй вылӧ. Унджыкысьсӧ ай порсьяс лоӧ ньӧбны томджыкъясӧс, 8–10 тӧлыссяӧс. Сэтшӧм ай порсьяс бура нин сӧвмӧмаӧсь, тыдалӧ нин налӧн став тырмытӧмторйыс. Мӧд ногӧн кӧ, найӧ абу сэтшӧм донаӧсь. Ыджыдджык, пӧрнӧйджык ай порсьяс вылӧ рассадник босьтӧ донӧнджык. Племеннӧй ай порсь ньӧбигӧн колӧ видзӧдны, мед сылӧн вӧлі племеннӧй свидетельство. Сійӧ документтӧгыс оз позь веритны, мый сійӧ збыльысь сӧстӧм вира племеннӧй ай порсь. Метисъяс ¾ вираяс, медся нин 7/8 вираяс дзик чистопороднӧй кодьӧсь, мый оз вермыны торйӧдны найӧс весиг опытнӧй порсь видзысьяс, абу кӧ налӧн вылас сьӧд чутъяс, сьӧд тшӧтя инъяс.
Сідзкӧ вузалысьлысь шуӧм, мый тайӧ порсьыс чистопороднӧй, пыдди босьтны оз ков. Племеннӧй рӧда айяслӧн свидетельствоыс лоӧ со кутшӧми:
| Ай порсь «Пионер» чужӧм 5/III 30 воӧ. Пель. № 351. Англияса гырысь еджыд порсьяс вӧдитан «Маяк» коммуна заводысь, Ленинскӧй район, Мӧскуа обл. | |||||||
| Мамыс « |
Батьыс «Пионер» чужи 4/ІV 1928. Пель № 293 ас заводысь | ||||||
| Мамыс « |
Батьыс «Монитор» чужис 16/VІ 1923 в. Пель №51 коммуна « |
Мамыс «Удача» чуж. 18/III 1926 в. Пель №454 « |
Батьыс «Москвич» чужи 12/IV 1927 в. Пель № 43 коммуна « |
||||
| Мамыс | Батьыс | Мамыс | Батьыс | Мамыс | Батьыс | Мамыс | Батьыс |
| «Грация» чужис 6/ІI 1922 в Пель №34 ас заводысь | «Желаннӧй» чужи 15/V 1919 в. Пель № 33, ас заводысь | «Леди» чужи 18/III 1921 в. Пель № 28 Коммуна « |
«Тарас» чужи 6/ІIІ 1921 в. Пель № 23 совхоз «IIІ Интернационал» заводысь | «Находка» чужи 15/ІIІ 1924 в. Пель № 78 Госплемкультура заводысь | «Удачнӧй» чужис 7/ІIІ 1921 в. Пель № 137, Госплемкультура заводысь | «Москвичка» чужи 13/VII 1927 в. Пель № 148 « |
«Монитор» чужи 16/ІV 1926 в. Пель № 23 « |
Колӧ бура лыддьыны племеннӧй свидетельствосӧ да видзӧдлыны пельсьыс номерсӧ, свидетельствоас гижӧм серти-ӧ. Чуксалан нимыс свидетельство вылын кӧть и абу, дай сійӧ вермас и не лоны, но пель №-ыс колӧ быть. Кыдзи да кытчӧдзджык пуктыссьӧ номерыс порсьяслы, кыдзи найӧс лыддьыны, висьталӧма лоӧ водзын, порсьясӧс пасъялӧм юкӧнын.
Кор тӧдмалан, мый тайӧ айыс эм збыль сійӧ, кодӧс гижӧма племеннӧй свидетельство вылӧ, бур лоӧ видзӧдлыны сылысь ай-мамсӧ, эмӧсь кӧ найӧ заводас. Кор ыджыд партияӧн ай порсьяс вузалӧны, ньӧбасьысьяс тшӧкыда оз тӧдны, кодӧс бӧрйыны. Сэки бурджык видзӧдлыны став эньсӧ и айсӧ да корлыны петкӧдлыны найӧлысь пиянсӧ, кодъяс ёнджыка кажитчӧны ыджданас, мича ногнас и форманас. Позьӧ видзӧдлыны сідзжӧ мӧдысь вайӧм пиян вылас сійӧ эньыслысь, код помысь ньӧбан ай порсьыс. Порсьпияныс кӧ ӧтиысь вайӧмась уна, ставыс ӧткодьӧсь, дзоньвидзаӧсь, — висьталӧ, мый мамыс миян айыслӧн зэв йӧла. Мамлӧн йӧлалуныс зэв буртор, кодӧс порсь видзысьяс пырджык донъялӧны.
Йӧлалуныс мунӧ оз сӧмын эньяслы, сідзжӧ айяслы. Сідзкӧ кымын йӧла мамыс ньӧбан айлӧн, лоӧ ыжыд надея сы вылӧ, мый энь пияныс лоӧны сэтшӧм жӧ йӧлаӧсь.
Ньӧбан айлысь став рӧдвужсӧ видлалӧм бӧрын, колӧ бура видлавны асьсӧ. Некор оз ков ньӧбны порсьӧс станокысь, куйланінысь. Колӧ корны сійӧс лэдзны вӧля вылӧ да медводз видзӧдны мунӧмсӧ, неуна бокӧджык сувтӧмӧн.
Босьтан айяс мед вӧліны збойӧсь. Мунӧ мед вӧлі вӧляпырысь, гырысь воськола, кокъясас мед вӧлі оз тӧдчы некутшӧм нелючкияс. Тшӧтьыс мед югъяліс шӧвк моз, лӧсьыда мед пукса вӧлі спина вылас, мед оз сулав, абу дзуг. Кучикыс мед кельыд гӧрд рӧма. Еджгов кучик висьталӧ, мый омӧля ветлӧма сійӧ вӧля вылын да шонді водзын. Омӧльджык, кучикыс кӧ лӧзов либӧ му рӧма, татшӧм айыд омӧля кутас сёйны да быдмыны.
Мунігас мед бӧр задсӧ оз дзирньӧдлы. Дзирнясьӧмыс петкӧдлӧ, мый омӧль сылӧн сюрса лыыс. Спинаыс мед вӧлі дзик весьыд, некутшӧм чукыльтӧм. Абуӧсь кӧ веськыд спинаа айяс, бурджык босьтны неуна гӧрбыляӧс, некутшӧм ногӧн оз позь лайкнитчӧм коскаӧс. Медбура колӧ видлавны спинаа-лопаткаа кост вуджӧмсӧ. Сэті мед дзик шыльыда вуджӧ, мед эз вӧв некутшӧм тшупӧд. Томысяньыс кӧ быдмыліс дӧзьӧриттӧг, либӧ висьліс, либӧ организмыс слаб рӧдсяньыс — лопаткаяс саяс сылӧн лоӧ тшупӧд, кыдз быттьӧ водзвыв коркӧ кӧртавлӧмаӧсь паськыд тасмаӧн да сэті абу бурдӧма. Татшӧмъяссӧ рӧд вылӧ ньӧбны абу шогмана, некутшӧма оз позь.
Нырыс абу зэв чангыля, омӧлика чукля. Оз ков вӧтлысьны ёна чангыля ныра бӧрся, сійӧ абу англияса культурнӧй рӧдлӧн пасыс. Дзик веськыд ныраяс бара жӧ абу шогманаӧсь, мисьтӧммӧдӧ юрсӧ. Промышленнӧй порсь видзысьяслы айясӧс колӧ бӧрйыны бурджык рӧдысь, мичаджыкӧс, ӧд сылы лоӧ бурмӧдны грубӧй, кузь ныра прӧстӧй порсьясӧс. Синъясыс мед гырысьӧсь, сӧстӧмӧсь, вӧсньыдик синлыскаӧсь, мед абу тамыш, куньса кодь синма. Синъяс да пельяс костыс паськыдӧсь. Пельясыс абу чорыдӧсь, вӧсньыдикӧсь, абу ёна паськыд — мед оз ӧшав син вылас, но абу жӧ шыбитчӧма бӧрвылӧ.
Водз кокъясыс мед вӧліны веськыдӧсь, бура пукалісны, абу кусыня пидзӧс весьттіыс, кыдзи пӧсьвылысь юкталӧм вӧвлӧн, абу чукля ортсылань, ни пытшкылань. Бӧръя кокъясыс мед абу пырӧма туша улас, абу чукля. Лыыс сӧстӧм, овальнӧй, кос, кучикыс мед кокас абу чукырӧсь, медся нин пидзӧс кусыньясас — бӧръя кокъясас. Тайӧ арлыдын ёна колана, медым айыс сулаліс сӧмын гыж дор йылас, а эз став кок пыдӧснас. 8–10 тӧлысся айлысь кӧ ми огӧ кутӧй видлавны гыжъя лекйыслысь ёнлунсӧ, сэки татшӧм ай 3–4 во бӧрын кок йылас омӧльтчас да оз вермы тырсьӧдны эньясӧс.
Кокъясыс мед вӧлі пукалӧны паськыда да ӧткодя кузялаыс. Векниа кӧ пукалӧны воддза кокъясыс, сійӧ петкӧдлӧ, мый порсьпилӧн векни, слаб морӧсыс. Бӧръя кокъясыс мед абу топалӧма пидзӧс весьттіыс, кыдзи мӧслӧн. Окорокаыс яя, кыз, улӧдз лэччӧ яйыс. Бӧжыс вылын, вуж дінсяньыс кыз, кузь, кольчаӧн чикыльтчӧма да помыс тугъя.
Медся нин бура колӧ видлавны айлысь полӧвӧй органъяссӧ. Колькъясыс мед вӧлі ӧткодь кыкнаныс да бура тӧдчӧны кыкнанныс мошня пырыс. Тшӧкыда овлӧны айяс, кодъяслӧн ӧти колькйыс абу петӧма мошнясьыс. Татшӧм айяс ньӧбӧмысь бур рӧд вылӧ колӧ видзчысьны.
Айыс кӧ 10 тӧлысьысь ыджыд, зэв эськӧ бур вӧлі ньӧбигӧн видлыны сійӧс удж вывсьыс. Заводын эм кӧ пышъялысь энь порсьяс, бур лоӧ айӧн ӧтиысь нуӧдны удж. Тайӧ сетас миянлы эскӧм (уверенносьт), мый ньӧбӧм ай лоӧ бур производительӧн.
Томджык айяс босьтігӧн (2–4 тӧлыссяӧс) зэв кокниа позьӧ ылавны. Сэки ёнджыкасӧ колӧ видлавны сылысь ай-мамсӧ, веритчыны сы вылӧ, мый бур рӧдысь оз ло омӧль кӧйдыс.
Порсьпиянӧс босьтігӧн пырджык колӧ бӧрйыны дзоньвидзаӧс, збойӧс, бура вердӧм порсьпиянӧс. Бур лоӧ ветлыны верданінас да видзӧдлыны, кыдзи найӧ сёйӧны. Кӧрым вылӧ азымджык порсьпи бурджык лоӧ да быдмасджык.
Порсьпиӧс бӧрйыны некор оз ков сійӧ пораын мичаӧс, шыльыдӧс да гырысьӧс. Опытнӧй порсь видзысь пырджык бӧрйӧ сэтшӧмӧс, коді кузьджык кока, абу сэтшӧм шыльыд, вылынджык бӧрладораӧс, водзладор сертиыс. Татшӧм порсьпиян быдмӧны бурджыка да лоӧны гырысьджык порсьяс. Мича, шыльыд, гӧгрӧс порсьпиян регыдӧн сӧвмасны дай омӧля быдмасны. Висьысь да висьлӧм порсьясӧс зэв кокни тӧдны ыджыд ӧшйӧм рушку сертиыс, няйтӧсь, сулалан тшӧть серти, ыджыд пельяс да скӧр мурыштчӧма сертиыс.
Пӧрысьджык айясӧс ньӧбигӧн зэв колана видзӧдлыны сійӧ сямлун вылӧ. Тшӧкыда, омӧля дӧзьӧритӧмӧн, дзикӧдз тшыкӧдлывлӧны айясӧс, порсьяс лоӧны зэв скӧрӧсь, лёкӧсь. Вӧдитчыны татшӧм порсьясӧн зэв абу лӧсьыд, а пӧраӧн овлӧ весиг ӧпаснӧ йӧзлы. Вӧля вылӧ либӧ тырсьӧдчанінӧ лэдзны лоӧ чукӧртны порсь видзанінысь став уджалысьсӧ. Татшӧм порсьяс унаысь дойдавлӧны йӧзӧс. Медым йӧртны гидняӧ, мукӧддырйиыс уджалысьяслы лоӧ пуксьыны вӧвъяс вылӧ да плетьӧн вӧтлӧмӧн йӧртны оланінас. Дерт, бурджык лоӧ дзикӧдз не босьтны татшӧм пӧрысь, лёк ай порсьясӧс.
ПОРСЬЯСЛӦН ПЫШЪЯЛӦМ
Бур айӧс ньӧбӧм бӧрын порсь видзысь виччысьӧ аслас порсьяслысь пышъялӧмсӧ. Пышъялігӧн энь порсь оз инась, омӧля либӧ ньӧти оз сёй, вӧля вылын чеччалӧ мукӧд порсьяс вылӧ. Пекляыс гӧрдӧдӧ-пыктыштӧ. Тӧвся кадын, кодыр энь порсьяс олӧны гидняын, этша ветлӧны вӧля вывті, колӧ бура видзӧдны, медым не лэдзны найӧлысь колӧмсӧ. Порсь видзысь пырджык волӧ гидняас сёянсӧ разӧдӧм бӧрын, кодыр порсьясыс ставыс узьӧны. Сійӧ пӧранас позьӧ бурджыка гӧгӧрвоны пышъялысь эньӧс. Аддзас кӧ сійӧ порсьсӧ, коді оз узь, руксӧ, морт матыстчигӧн сувтӧ кок йылас; колӧ бурджыка видзӧдлыны, оз-ӧ сійӧ пышъяв. Медым тӧдмавны, станоксьыс восьтӧны ӧдзӧссӧ да видзӧдӧны, кытчӧ мунас эньыс. Пышъялысь порсь мунас айяс дінӧ да кутас исасьны сыкӧд. Пӧскӧтинаын ветлігӧн, кодыр эньяс олӧны сӧстӧм сынӧдын, пышъялӧмыс мунӧ зэв тӧдчанаӧн. Энь порсь сулалӧ сэки ай станок дорын мыр моз, зэв сьӧкыд сэтысь сійӧс вӧтлыны.
Но овлӧны эньяс, кодъясӧн лоӧ зэв ёна вӧдитчыны, кытчӧдз найӧ оз тырсявны. Сэтшӧмъясыс лоӧны ялӧвӧй эньяс, кодъяс мыйкӧ понда водзвылыс эз на вайлыны: либӧ пӧрысьысла, либӧ сы понда, мый зэв нин дыр найӧ эз тырсявлыны. Тырсявлытӧм эньяс овлӧны пырджык зэв госаӧсь да пышъялан пӧра прӧйдитӧмыс омӧля тӧдчӧ. Медым тырсьӧдны сэтшӧм эньсӧ, колӧ водзвыв лэдзны сылысь госсӧ. Гос чинтӧм радиыс джын мында чинтӧны сёянсӧ, ньӧти оз сетны картупель да туся сёян. Лоӧ кӧ найӧ гожӧмын, сэк эньӧс вӧтлӧдлӧны пӧскӧтинаӧдыс, оз сетны куйлыны станокын. Эньыс кӧ оз омӧльтчы татшӧм вердӧмнас, колӧ нӧшта на этша сетны сылы сёянсӧ. Ӧти либӧ кык тӧлысь бӧрын эньыс омӧльтчас, кутас ёнджыка ветлӧдлыны. Бур лоӧ сэки сюйны сійӧс станокӧ ай порськӧд ӧти радӧ. Пырджык айяс пукалӧны станокын, кодъясӧс эньяс дорысь торйӧдӧма стенаӧн, медым найӧ эз вильшавны эньясӧс да асьныс эз ярмыны. Пуктам кӧ ми татшӧм эньсӧ ай порсь станоккӧд орчча станокӧ, сэки порсьыс зэв бура кылас, кор пондас эньыс пышъявны да порсь видзысь гӧгӧрвоас ай сертиыс, оз кӧ гӧгӧрво энь сертиыс. Сыысь кындзи ай дорын матын олігӧн эньыс регыдджык пондӧ пышъявны.
ТЫРСЬӦДЧӦМ
Энь порсьлысь пышъялӧмсӧ тӧдмалӧм бӧрын, заводитчӧны тырсьӧдны. Тырсьӧдчӧны кык ногӧн — вӧлявывса да кипомса.
Крестьяна пӧвстын быдлаӧ паськалӧма вӧлявывса тырсьӧдчӧм. Видзсьӧны айяс ӧтув эньяскӧд да, асьныс корсьӧны пышъялысь эньясӧс да тырсьӧдӧны. Порсь видзӧм кӧ бура кӧсъян лӧсьӧдны, некытчӧ оз туй татшӧм тырсьӧдӧмыд. Ӧти-кӧ, он вермы тӧдны, кутшӧм эньӧс кутшӧм ай тырсьӧдіс. Тшӧкыда овлӧ, мый тырсьӧдас сэтшӧм ай, кодлы доныс сӧмын грӧш. Порсьпиянӧс сійӧ оз бурмӧд, а нӧшта на омӧльтӧ. Мӧд-кӧ, он тӧд, кодыр эньыс тырсялӧ, порсь видзысь оз вермы тӧдны ваян кадсӧ да стӧча лӧсьӧдчыны ваян кад кежлӧ. Коймӧд-кӧ, вӧлявывса тырсьӧдӧмӧн он вермы лӧсьӧдны став стадалысь ӧтиджык кадӧ вайсьӧм. А кыдзи ми аддзам водзӧ — тайӧ зэв ыжыд удж порсь видзысьяслы. Айяс вӧлявывса тырсьӧдчӧмӧн зэв ёна омӧльтчӧны. Зэв колана уджсӧ пуктыны сідз, медым порсь видзысьыс веськӧдліс порсьясӧн, а эз порсьыс порсь видзысьнас.
Ки помысь тырсьӧдчигӧн ставыс тайӧ зэв кокниа артмӧ. Порсь видзысь сэки стӧч тӧдмалӧ эньӧс да вермас сылы бӧрйыны бур айӧс. Бура тӧдӧ тырсьӧдчан лунсӧ, сы серти вермас лыддьыны ваян лунсӧ новлӧдлан таблича сертиыс, коді индыссьӧ водзын.
Кипомса тырсьӧдчӧм колӧ нуӧдны сэтшӧм джодж вылын, мед эз вильдавны энь порсь ни ай. Тырсьӧдчӧмыс кӧ лоӧ гожӧмын, кос кадӧ, позьӧ му вылын. Тӧвся пӧраын лоӧ тырсьӧдчыны свинарникъясын. Сэні тырсьӧдчӧмсӧ нуӧдӧны ыджыд станокын либӧ кутшӧмкӧ вӧляджыкинын свинарникас, кӧні эськӧ эньыс и айыс вермисны вӧляысь бергавны. Оланінысь либӧ станокысь став ковтӧмторъяссӧ колӧ петкӧдны да джоджсӧ вольсавны посни идзасӧн, торфӧн либӧ пилипызьӧн, мед порсьяс эз вильдавны. Лӧсьӧдӧм оланінӧ либӧ станокӧ водзвылас йӧртӧны эньсӧ, а сэсся айсӧ. Эньыс кӧ бура пышъялӧ, айыс вына, сійӧ регыд чеччыштас энь вылӧ. Бур лоӧ, эньлысь бӧжсӧ ай чеччышттӧдзыс вештыштны бокӧ, медым айыс эз дойд чорыд энь тшӧтяс ассьыс полӧвӧй членсӧ. Кор айыс бура пуксяс энь вылас, зэв колана видзӧдлыны, бура-ӧ мунӧ пуктӧмыс. Мукӧддырйиыс айлӧн полӧвӧй членыс веськалӧ задньӧй проходас эньлы да чеччыштӧмсьыс некутшӧм пӧльза оз ло.
Вынаджык том айяс зэв дырӧн радейтӧны пукавны эньяс вылын да унаысь лэдзны кӧйдыссӧ лэччывтӧг. Эньяслы тайӧ ньӧти оз ков, айяслы зэв омӧль, вреднӧ, сэк ёна сійӧс мудзтӧдӧ. Медым бура используйтны айӧс, порсь видзысьлы оз ков лэдзны татшӧмторсӧ да бура видзӧдны чеччыштӧм вылас, кыдзи петӧ кӧйдысыс. Тӧдны тайӧс кокни, видзӧдны кӧ задньӧй проход костіыс да ай мошонка костіыс. Кӧйдыс петігас сійӧ пондас вӧрны, кыдзи вӧрӧ ловъя мортлӧн пульс сӧнъясын. Сідзжӧ позьӧ гӧгӧрвоны ай порсь вӧрӧм сертиыс.
Кӧйдысыс кор петас, порсь видзысьлы колӧ вӧтлыны энь вылысь айӧс, медым весьшӧрӧ не воштыны сылысь вынсӧ. Вӧтлыны оз позь паличӧн либӧ плетьӧн, оз позь лёкысь горзыны. Колӧ кокньыдика ки пыдӧснад кучкыны ныр помас. Ныр йылыс порсьлӧн зэв нежнӧй да айыс ыръянитыштӧм бӧрын лэччас энь вылысь.
Эньӧс сы бӧрын нуӧны аслас местаӧ, а айлы сетӧны минут 5–10 успокоитчыны, бӧрвылас сідзжӧ йӧртӧны аслас станокӧ.
Медым тырсьӧдны эньӧс, тырмана ӧтиысь чеччӧдлӧм. Оз кӧ чайт порсь видзысьыс тырсялігӧн, 8–10 час бӧрын позьӧ чеччӧдны мӧдысь. Воддза чеччӧдлӧмыс кӧ вӧлі асывнас, мӧдысьсӧ тырсьӧдӧны рытнас.
Некор оз ков ӧтувтны айкӧд эньӧс дзонь вой кежлӧ, коді тшӧкыда вӧчсьӧ сиктъясын. Омӧльысь кындзи айлы сійӧ нем оз сет. Дона англияса айлӧн мый позьӧ унджык колӧ тырсьӧдны, а не сылысь видзны вынсӧ весьшӧрӧ воддза дас эньлы.
Тырсьӧдчигӧн вермас лоны кык пӧлӧс сьӧкыдъяс: айыс кӧ энь дорсьыс ёна ыджыд да эньыс кӧ оз вермы кутны сійӧс, либӧ эньыс кӧ ыджыд, а айыс том на да ичӧт. Племеннӧй порсь видзӧмын овлывлӧ, кодыр пӧрысьджык да ыджыдджык энь вылӧ колӧ чеччӧдны том айӧс.
Крестьяна пӧвстысь унаысь кывлан, ньӧбӧм бур порсь пӧ ӧти либӧ кык во уджалӧм бӧрын найӧ эньяслы удж вылӧ сьӧктаммӧ да тырсьӧдчыны оз позь. Сэтшӧм дырйиыс колӧ пӧльзуйтчыны тырсьӧдчан станокӧн. Айыс воддза кокъяснас пыксьӧ пӧперегӧн (вомӧн) тэчӧм станок пуясӧ да эньыс сэки кокниа вермӧ кутны сылысь сьӧктасӧ. Эньяс овлӧны уна сикас тушаӧсь, сы понда вомӧна пуыс вӧчсьӧ места вежлаланӧн, медым сійӧс позис лэптыны либӧ лэдзны кыдзи колӧ. Эньяс кӧ рамӧсь, ки помсаяс, зэв регыдӧн позьӧ тырсьӧдны.
Вӧйджык порсьясӧн вӧдитчыны колӧ вель уна кад, медым айӧс сы вылӧ пуксьӧдны.
Мукӧддырйиыс вӧчӧны сідзи: кынӧм улас эньлы пуктӧны кык пӧвстӧн кузяногыс мешӧк либӧ паськыд пӧдпруга да кык боксяньыс кыкӧн кутӧны, кодыр сы вылӧ пуксяс ай порсьыс.
Кодыр томиник айяс первой на мунӧны тырсьӧдчыны, ичӧт тушааяс, сэк порсь видзысьлы сідзжӧ ковмас примитны ӧткымын мераяс. Татшӧм айяс ёна ноксьӧны да сюйсьӧны, быд боксянь чеччалӧны энь вылӧ. Колӧ сійӧс веськӧдны бура да видзӧдлыны, вермас-ӧ тырсьӧдны эньӧс. Эньыс кӧ ёна ыджыд да сійӧ кӧ чеччыштныс оз судз, сылы колӧ отсавны.
Не ӧтиысь нин ми пуктывлім пуысь вӧчӧм кокньыдик щит 10 сантиметр судта, метра джын пасьта. Ёна кӧ эньыс пышъялӧ, тӧдӧмысь, бура сулалӧ ӧти местаын, щитыс пуктыссьӧ эньлы бӧръя кокъяс дінас. Сійӧ щит вылас каяс бӧр кокъяснас айыс да зэв бура вермӧ тырсьӧдны эньӧс.
КУТШӦМ КАДЫН ПОРСЬЯСӦС ЛЭДЗНЫ ТЫРСЬӦДЧЫНЫ ДА КЫМЫН ЭНЬӦС СЕТНЫ АЙ ПОРСЬЛЫ
Вит тӧлысь тырӧм бӧрти порсьяс заводитӧны пышъявны, сӧмын тырсьӧдны татшӧм кадын некутшӧма оз позь. Медым босьтны бурджык порсьпиян да эньӧс не тшыкӧдны, тырсьӧдны колӧ сӧмын 10–12 тӧлысь бӧрын, быдмӧны кӧ найӧ бура да дзоньвидзаӧсь. Бурджык виччысьны ӧти-кык тӧлысьтӧ, тэрмасьӧм да порсьлысь быдмӧмсӧ торкӧм дорысь. Шӧркодя быдмӧмыс порсьлӧн лыддьыссьӧ сідз: порсьлысь быдмӧм тӧлысь лыдсьыс чинтыны 2-ӧс, колян лыдыс петкӧдлӧ сьӧктасӧ порсьлысь пудйӧн. Порсьыс кӧ 8 тӧлысся, сылӧн сьӧктаыс лоӧ 96 кг (6 пуд), 10 тӧлысся — 128 кг (8 пуд), 12 — 160 кг (10 пуд). Оз ков вунӧдны, тайӧ сьӧктаыс порсьяслӧн заводскӧй тушаын, абу бура вердӧмлӧн. Бурджыка кӧ вердны, найӧ вермасны сетны килограмм лыдсӧ, тӧлысь лыдкӧд, но сэки найӧ бур рӧд вылӧ оз туйны.
Зэв ёна сиктъясын паськалӧма сёрни, мый эньлысь первойя вайӧмсӧ рӧд вылӧ, порсьпиянӧс, кольӧдны оз позь. Тайӧ зэв ыджыд ӧшыбка. Сійӧ лоӧ сы понда, сиктса порсьяс ветлӧны видзысьтӧг да зэв водзӧн пышъялӧны. Кутшӧм порсьпи вермас сійӧ вердны, кор ӧдва ачыс чукӧртӧ сьӧктасӧ сӧмын 65–70 кг-ӧдз? Сійӧс кӧ видзыштӧны, пӧранас тырсьӧдны да тырсьӧдны не кутшӧм сюрӧӧн, а сӧвмӧм айӧн — абу некутшӧм помка, медым бракуйтны порсьпиянӧс.
Племеннӧй порсь видзан овмӧсъясын видзӧдӧны порсьпиян вылӧ, а оз эньяс вылӧ. Порсьпияныс кӧ мичаӧсь, сэк найӧс оз бракуйтны, вӧліны кӧть найӧ первойя вайсьӧм энь помысь.
10–12 тӧлысся ай порсь лэдзӧны тырсьӧдчыны, найӧ кӧ дзоньвидзаӧсь, мичаӧсь да бура быдмӧны. Сӧмын пыр жӧ полнӧй нагрузка сетны налы оз позь, медым эз омӧльтчыны.
Арӧсӧн-джынйӧнӧдз сетӧны тырсьӧдны ӧти либӧ кык вежонын, колӧ бура соблюдайтны вылӧ индӧм правилӧяссӧ. Порсь видзан овмӧсъясын ӧти вонас нуӧдӧны кыкысь вайсьӧм, сідзкӧ и тырсьӧдчӧмыс лоӧ кыкысь. Тадзнад ӧти ай порсьлы сетӧны 25 эньӧс тырсьӧдчан кадын, 50 эньӧс вонас. Колхозъяслы да совхозъяслы колӧ бура уджавны тайӧ правилӧ сертиыс. Вайсьӧдчӧмъяс да тырсьӧдчӧмъяс кӧ мунӧны правилӧяс серти бура во чӧжыс, ыджыдджык дзоньвидза айлы позьӧ сетны унджык, 70–80 эньӧдз.
КУТШӦМ ПӦРА БУРДЖЫК ВАЙСЬӦМЛЫ
Порсь видзан овмӧс бура пуктігӧн колӧ зільны, медым быд вонас вайсис кыкысь. Порсь видзысьлы водзвыв колӧ индыны тырсьӧдчан кадсӧ, медым вайсьӧмыс лои шуӧм пӧраӧ. Медколана порсь видзысьлы, медым, кыдзи позьӧ водзджык вайсисны мӧдысьсӧ, мед эз нюжав лымйӧдз, арся кӧдзыд пӧраӧдз. Кымын уна мӧдысь вайӧм порсьпияныс пӧльзуйтчасны шондіӧн, веж кӧрымӧн, сӧстӧм сынӧдӧн, сымын найӧ ёнджыкӧсь лоӧны да кокниджыка тӧвъясны. Сідзкӧ порсь видзысьлы колӧ тэрмасьны, медым мӧд вайсьӧмсӧ босьтны юль тӧлысь помасигӧн да августын, кодыр порсьпиянӧс позьӧ на лэдзлыны вӧля вылӧ. Татшӧм ногсӧ лӧсьӧдӧмӧн позьӧ лыддьыны, кутшӧм тӧлысь вылӧ сэки воас первойя вайсьӧмыс.
Порсьпиянсӧ порсьяс новлӧдлӧны 113–116 лунӧдз, шӧркодя 114 лун либӧ 3 тӧлысь, 3 вежон да 3 лун. Сідзкӧ сы вылӧ, медым босьтны августся либӧ юль тӧлысся порсьпиян, миянлы колӧ первой вайсьӧмсӧ нуӧдны февраль тӧлысьӧ. Февраль тӧлысся вайсьӧмыс бур сійӧн, мый водзын лоӧ шоныд кад да порсьпиян быдмасны бурджыка. Но февраль тӧлысьӧ овмӧсъяссянь колӧ шоныд оланін порсьпиянлы да бур дӧзьӧр, мый йылысь висьтавсьӧ водзын. Пуктӧм таблича новлӧдчӧм йылысь порсь видзысьлы индӧ, кутшӧм пӧраӧ тырсьӧдны найӧс, медым вайсьӧмсӧ босьтны индӧм тӧлысьӧ. Арталігӧн зэв ыджыд значенньӧ колӧ пуктыны кыктор вылӧ — энь дорысь порсьпиянсӧ торйӧдан кад да возможносьт тырсьӧдны «йӧв вылас», либӧ сэк, кодыр сылӧн эмӧсь на нёнясьысьяс. Племеннӧй порсь видзанінын порсьпиянӧс торйӧдӧны 8 вежон бӧрын, а промышленнӧйын унджыкысьсӧ нуӧдӧны торйӧдӧмсӧ 6 вежон бӧрын. Тайӧ сетӧ ыджыдджык возможносьт нӧшта дженьдӧдны сроксӧ вайсьӧмлысь.
Тшӧкыда овлӧ, мый порсьяс пышъявлӧны нёнясьысь порсьпияныс кӧть дінасӧсь на. Кыдзи вӧчны татшӧм пӧранас?
Порсь видзысьяслӧн та вылӧ овлӧ кык пӧлӧс тӧлкуйтӧм. Ӧтияс видзчысьӧны тырсьӧдны нёньӧдчысь эньясӧс, сы понда мый тшӧкыда вайсьӧмыс омӧльтӧ найӧс. Оз на эштыны эньяс бурджыка шаньмыны воддза вайсьӧмсьыс, кыдзи регыдӧн воӧ мӧд вайсьӧм. Тайӧ нӧшта нин ёнджыка омӧльтӧ томджыкъясӧс, кодъяс эз на вермыны бурджыка ёнмыны. Мукӧд порсь видзысьяс индӧны тырсьӧдны нёньӧдысь эньясӧс, сы понда, мый тадзӧн ёна кокняммӧ мӧд вайсьӧмысь быдтыны порсьпиянсӧ. Быдӧн гӧгӧрвоӧны, мый юль тӧлысся порсьпиянӧс видзны бурджык, августся, юнься дорысь.
Миян ног кӧ, быд торъя конкретнӧй случайын порсь видзысьлы аслыс колӧ бурджыка видлавны, вермас-ӧ тырсьӧдны нёньӧдчысь эньӧс, а не лӧсьӧдны пыр кежлӧ кутшӧмкӧ рецепт.
Видзны кӧ вынаджык эньясӧс, кодъяс 3-ысь либӧ 4-ысь не этшаджык вайсьылісны, эм кӧ бур кӧрым, бур пӧскӧтина, бур дӧзьӧр, тшӧкыдджыка вайсьӧмысь повны оз ков. Сӧмын колӧ бурмӧдыштны эньӧс мӧдысь вайсигкежлӧ. Опытнӧй порсь видзысь вӧчас тайӧ тулысся да гожся куим тӧлысьясӧн (апрель, май, юнь), а велавтӧмыд тайӧ во джынйӧн оз вермы вӧчны. Тайӧ медся нин индӧ промышленнӧй порсь видзысьяслы, кодыр сулалӧ могӧн, кыдзи позьӧ унджык видзны бурджык, вынаджык порсьпиян, кӧть мамъяслы этшаника и ущерб лоӧ. Зэв нин водзджык мамыс пӧрысьмас, а сы пыдди любӧй кадӧ позьӧ сувтӧдны энь порсьпиянсӧ, миян лоӧ бурджык, унджык порсьпиян.
Тӧдӧмысь, абу кӧ опытнӧй морт, кӧрымъясыс омӧльӧсь да абу тырмымӧн шоныд гидняас, нёньӧдчысь эньясӧс бурджык не тырсьӧдавны. Татшӧм случайяс дырйи бурджык лоӧ нуӧдны сӧмын ӧти вайсьӧм, шоныдджык тӧлысьяс кежлӧ лӧсьӧдӧмӧн, апрель кежлӧ либӧ май кежлӧ. Бурджык ӧти вонас босьтны эньлысь ӧти вайсьӧм да дзоньвидзаӧс, некытчӧ туйтӧм кыкысь вайсьӧм дорысь.
ПОРСЬЯСӦС ПАСЪЯЛӦМ
Медым бура нуӧдны порсь видзӧм, колӧ тӧдны стӧч быд порсьӧс. Вӧвъясӧс либӧ мӧсъясӧс лӧсьӧдігӧн тайӧ абу сьӧкыд, позьӧ скӧтӧс тӧдмавны гӧн сертиыс, мода сертиыс да с. в. Порсь видзӧмын тӧдмавны, кӧть чукӧрас сӧмын 100 порсь, некыдзи оз позь. Колӧ мыйӧнкӧ найӧс торйӧдны ёрта-ёртсьыс. Пасъялӧны найӧс номеръясӧн. Номер сетсьӧ сӧмын ӧти порсьлы да овмӧсын сійӧ номерыс оз нин нуӧдсьы мӧд пӧв. Порсьяслы номеръяс пуктыссьӧны пельясас. Эм куим пӧлӧс пасъясян ног порсьяслы: маркаясӧн, клещиӧн чепльӧдлӧмӧн да татуировкаӧн.
Маркаыс — металлысь вӧчӧм гӧгрӧс пластинка номеръясӧн. Пӧскӧтинаясын видзигӧн тайӧ маркаясыс абу удобнӧйӧсь, медся нин вӧръясын ветлігӧн найӧ тшӧкыда орласьӧны да вошласьӧны. Маркаясӧн вӧдитчӧм миян Союзын омӧля паськалӧма.
Порсьясӧс пасъялӧны клещиӧн. Порсьлы пеляс пасйӧны торъя вӧчӧм чепӧльтанӧн, клещиӧн. Медым тӧдны клещиӧн тӧдмалӧм пасъяс, колӧ кужны лыддьыны условнӧй пасъяссӧ. Нигаын пуктӧм серпас петкӧдлӧ пасъяслысь лыддянногсӧ.
Колӧ кӧ пуктыны миянлы 87-ӧд номер, сэк ми вӧчам кык тшупӧдӧн пель вевдорас и увдорас шуйга пеляс увдор дорышас (3+3) да ӧтиӧс вевдор дорас. Татшӧм нога пасъялӧм лӧсьыд дай прӧстӧй, номеръясыс тыдалӧны ылысянь. Но сійӧ зэв ёна мисьтӧмтӧ порсьсӧ; пельясыс лоӧны быттьӧ косясьлӧма, медся нин клещиӧн вӧдитчыны кужтӧмла. Медым кыдзи позьӧ видзчысьны сыысь, чеплялігӧн некор оз ков босьтны пельсӧ клещи вом тырнас. Порсьясӧс пасъялӧны томджык вывсьыс, 6 либӧ 8 вежонсяяс. Татшӧм порсьпилысь кӧ босьтны клещи вом тырнас, сійӧ быдмӧм сертиыс быдмӧ тшупӧдыс. Вӧлі кӧ ичӧтнас ыджыд тшупӧдыс, быдмӧмнас нин лоӧ зэв ыджыд. Томиник порсьпиянлы тшупӧдсӧ вӧчны колӧ сӧмын ⅓ либӧ ¼ клещи вом тыр дорысь. Быдмӧм бӧрас зэв бура пондас тыдавны.
Медся ёна паськалӧма татуировка. Татуировка вӧчсьӧ сідзи: нарошнӧ вӧчӧм клещиӧн, кытчӧ пуктӧма лыдпаса пластинка, порсьпилысь розьӧдӧны пельсӧ да ранасӧ мавтӧны сьӧд краскаӧн. Рана пытшкас краскаыс пырас да пельыс сэті лоӧ пемыд, сьӧд рӧма. Зэв регыдӧн пельыс бурдӧ, а пасйӧм местаыс нэм кежлас кольӧ сэтшӧм сьӧд рӧмаӧн. Номерыс пуктыссьӧ пель вевдорас, медым вӧлі тыдаланаджык.
Татуировка пасйыны эм уна пӧлӧс краскаяс. Зэв бур да донтӧм краска лоӧ голландскӧй сажа спиртӧн сорлалӧмӧн. Он кӧ вермы аддзыны виннӧй спирт, позьӧ пуктыны денатурат. Сажасӧ пуктыны блюдйӧ, кисьтны сэтчӧ спиртсӧ да гудравны, мед лоӧ сук нӧк кодь. Клещиӧ пуктыссьӧ кутшӧм колӧ номер, мавтсьӧ красканас да розьӧдӧны порсьпилысь пельсӧ. Розьӧдӧм бӧрас нӧшта на босьтӧны чунь йылас краскасӧ да мавтӧны пельсьыс ранасӧ. Сы бӧрын порсьпиӧс лэдзӧны вӧля вылӧ. Краскасьыс спиртыс зэв регыдӧн косьмӧ, лишнӧй сажаыс пельсьыс киссьӧ, а сійӧ, коді сюрӧ ранаас, бурдӧ сэтчӧ да петкӧдлӧ порсьлысь номерсӧ. Краскаыс кисьыд зэв кокниа мынӧ.
Татуировка вӧчны колӧ кыклы. Ӧтиыс кутӧ порсьписӧ, а мӧдыс клещиас лӧсьӧдалӧ номеръяссӧ, розьӧдӧ пельсӧ да мавтӧ краскаӧн. Пасъялӧм мунӧ зэв ӧдйӧ да кокниа. Ӧти минутӧн позьӧ пасйыны кык порсьпи.
Порсьпиян кӧ видзсьӧны урӧда, татуировкаӧн пасйытӧдз бур эськӧ вӧлі мыськыштны налысь пельнысӧ, код пельӧ пуктыссьӧ номерыс, медым ранаас эз веськав няйтыс да эз висьмы. Дзоньвидза порсьлӧн пельыс бурдӧ 4–5 лун бӧрти.
Омӧльджык тайӧ сӧмын сійӧн, мый пуктӧм номерыс тыдалӧ мича пель вылас, а пельыс кӧ няйтӧсь, сэки пельсӧ лоӧ мыськыны, медым тӧдмавны стӧч номерсӧ.
Племеннӧй заводъясын быд порсь аслас нэмын новлӧ кык пӧлӧс номер — ӧтиыс гнездӧвӧй, а мӧдыс заводсаыс (пеляс). Гнездӧвӧй номерыс порсьпилы пуктыссьӧ зэв водз, чужӧм бӧрас первойя вежонас шуйга пеляс. Тайӧ номерыс пуктыссьӧ сы понда, медым не сорлавны порсьпиянӧс уна пӧлӧс эньяслысь. Ӧткымын эньяс эмӧсь зэв рамӧсь, мӧд мамлӧн да мӧд станокысь порсьпиыс вермас локны рам энь дінӧ да овмӧдчыны. Сыысь кындзи, кыдзи ми аддзам водзӧ, порсь видзысьлы ковмывлӧ аслыс пуктыны мӧд мамлысь порсьпиянсӧ рам эньяс дінӧ. Медым водзӧ найӧс не сорлавны, зэв колана номеравны гнездӧвӧй номерӧн. Номерыс пуктысьсӧ став порсьпиянлы, кодъяс лоӧны ӧти эньысь. Шуам сідз. Февраль 3-ӧдлунӧ пиянасис ӧти порсь. Февраль ӧкмысӧд либӧ дасӧд лунӧ ми порсьпиянлы клещиӧн шуйга пельясас пукталам номер 1 ставыслы. Мӧд порсь пиянасяс — порсь пиянлы пуктам номер 2 ставыслы да с. в. Лоӧ кӧ миян вонас 50 вайсьӧм, медбӧръя вайӧм порсьпиянлӧн ставыс лоӧ ветымынӧд номер. Локтан воӧ бара жӧ номеръяс тэчавсьӧны дзик выльысь, первойя порсьпиянлы 1, мӧдъяслы 2 да с. в.
Заводса, либӧ пельӧ пуктан номер, пуктыссьӧ сӧмын ӧтчыд порсьяслы. Сійӧ номерыс мӧдысь оз нин пуктыссьыв. Оз вермы лоны ӧти овмӧсын кык порсь, ас быдтаса, кодъяслӧн вӧлі эськӧ ӧти пӧлӧс номер, шуам 248-ӧд. Заводса номеръяс пуктыссьӧны веськыд пеляс да ыжыдджык порсьяслы. Пырджык найӧлы пуктӧны мамсьыс торйӧдігӧн 8 вежон тыриг гӧгӧр да сӧмын сійӧ порсьпиянлы, кодъяс кольсьӧны рӧд вылӧ. Заводскӧй порсьпиянӧс пасъявны томджыкӧн оз ков, сы понда, мый найӧ ёна пондасны быдмыны да омӧля пондасны тӧдчыны.
Заводскӧй номерӧн порсьпиянӧс пасъялігӧн бурджык став айсӧ пасъявны пӧла номерӧн, шуам 1, 3 да с. в., а эньясӧс гозъя номерӧн, шуам 2, 4 да с. в. Тайӧ сетӧ ыджыд отсӧг. Шуам, порсь видзысьлӧн кӧ киас эм номера гижӧд аслас либӧ мукӧд порсьяс пӧвстысь, сійӧ пырысьтӧм-пыр вермас лыддьыны, кымын энь да кымын ай. Татуируйтны позьӧ и гырысьджык порсьясӧс, сӧмын сьӧкыдджык.
ЭНЬЯСӦС ВАЙСЬЫНЫ ЛӦСЬӦДЧӦМ
Порсь видзысь аслас календар серти, тӧдӧ кӧ порсьлысь тырсялан лунсӧ, кокниа вермӧ тӧдны кор лоӧ ваян луныс.
Эньяссянь ми виччысям ён, дзоньвидза порсьпиян, сы понда миянлы колӧ бура вердны да видзны найӧс. Медся нин ыджыд вниманньӧ колӧ тыра порсьяс вылӧ вӧля вылын ветлігӧн. Кымын уна найӧ оласны вӧля вылын, шонді водзын, сӧстӧм сынӧдын, пондасны сёйны веж сёянъяс, сымын бур найӧ выль лоысь порсьпиянлы. Гожся пӧраын бур кольны найӧс вӧля вылӧ сутки чӧж кежлӧ, вой кежлас йӧртны лэбулӧ — чомъясӧ. Сэтчӧ жӧ пуктавсьӧны воръяс, кытчӧ ваявсьӧ да разӧдсьӧ кӧрымыс.
Порсьясӧс кӧ вой кежлӧ да вердны вайӧдлӧны гортас, пӧскӧтинаыс мед эз вӧв ылын гидсянь. Тӧлын кӧ, ваясьысь эньясӧс зэв колана лэдзлывлыны час либӧ кык кежлӧ карта водзӧ ветлыштны да лолавны сӧстӧм сынӧдын. Дерт ёна кӧдзыдъяс, чорыд тӧвъяс дырйи эньясӧс вӧля вылӧ лэдзны оз ков, но и лым вылӧ лэдзӧмысь повны оз ков. Кынмӧмысь полӧмла тӧлын англияса рӧда порсьясӧс крестьяна оз лэдзлывлыны вӧля вылӧ гуляйтыштны, сы понда мый найӧлӧн зу сиыс (гӧныс) зэв шоч, кокни, небыд — прӧстӧй рӧдаяс дорысь. Тайӧ видзчысьӧмлы дерт некутшӧм помка абу. Порсьӧс оз шонты гӧныс, а шонтӧ госыс. Сӧмын оз ков порсьясӧс велавтӧг лэдзлывлыны тӧв шӧрын, а арсяньыс ньӧжйӧникӧн велӧдӧмӧн да тӧлын шоныдджык лунъясӧ лэдзлӧмӧн. Пырджык ми англияса порсьясӧс лэдзлывлімӧ 17°C поводдя дырйи, мед эз вӧв тӧла да некор эз вӧвлыны кынӧм висьӧмъяс. Тадз вӧля вылӧ лэдзлывлӧмысь эм пӧльза. Порсьлысь тырсялӧмсӧ тӧдмалӧны первойсӧ сійӧн, мый эньыс дугдас пышъявныс, порсьяс лоӧны рамӧсьджык да сёян вылӧ азымӧсьджык. Коймӧд тӧлысь вылӧ содӧ сылӧн рушкуыс. Кӧрымсӧ тыра порсьяслы колӧ сетны свежӧйӧс, мед абу шоммӧма. Омӧль кӧрымъяс вред вайӧны гыркпытшкӧсса порсьпияныслы. Зэв колана этшаника пуктыштны сёян пытшкӧ минерала сёян — мел, сотӧм лы, извесьт да мукӧд, пань мындаӧн быд лунӧ, ёнджыкасӧ тӧвся кадӧ. Порсьпиянлы зэв коланаӧсь тайӧ сёянторъясыс лыяснысӧ сӧвмӧдны.
Тӧвся кадӧ, кодыр абу веж сёянъяс, тыра эньяслы колӧ содтыштны сёянъяс, клевер турун либӧ люцерна да корнеплодъяс. Зэв бурӧсь тайӧ кӧрымъясыс сійӧн, налӧн эм особӧй вещество (витамин), порсьпияныс сытӧг омӧля сӧвмӧны.
Тыра эньяслы бурджык сёян пыдди лоӧны нянь тусьяс, ӧтруб, корнеплод, пуӧм картупель, веж сёян, клевер да люцерна турун, йӧв да йӧвлӧн шыблас торъяс. Унаджык вердны бара жӧ оз позь, порсьпияныс лоӧны зэв омӧльӧсь. Тыра эньяслы жмыксӧ сетӧны пырджык 800 г-ысь не унджык сутки чӧжӧн.
Клевер да люцерна туруныс кӧ абу, сійӧс позьӧ вежны кутшӧмкӧ мукӧд сикасӧн. Сӧмын колӧ бӧрйӧдны небыдджык турун, пӧраӧн идралӧм да мед абу чорзьӧм. Турун сетӧны кыдз мукӧд сёянкӧд сорӧн, сідз жӧ куш турунсӧ.
Сорӧн сетігӧн колӧ шырны турунсӧ идзас шыран машинаӧн, овлӧ сетӧны ставнас тшытштӧг.
Тӧдысь велӧдчӧм порсь видзысь энь порсьясӧс некор он верд госавтӧдзыс. Важӧн нин тӧдӧны, мый госа эньяслӧн пияныс чужӧны пырджык омӧльӧсь, кулысьӧсьджык, дай эньыс омӧльджыка вермӧ вердны найӧс. Тані сьӧкыд висьтавны стӧча, кутшӧм колӧ лоны племеннӧй тыра порсьлы. «Заводскӧй» тушанас шусян порсьсӧ колӧ сідз гӧгӧрвоны, мед вӧлі шӧркодь омӧльджыкъяс пӧвстын да ёна госа порсьяс пӧвстын. Тыра эньясӧс колӧ видзны гӧняйтӧдӧмысь, кучкӧмъясысь, зургысьӧмъясысь, усьӧмъясысь. Вермас лоны кадтӧм вайӧмъяс, либӧ тшыксясны порсьпияныс рушкуас. Сідзжӧ тыра эньясӧс ёна кӧдзыд ваӧн оз позь юктавны.
Тыра эньӧс вайтӧдзыс вежон кык водзті колӧ торйӧдны мукӧдъяс дінысь да индыны торъя станокӧ, медым сетны сылы лӧня овны. Вӧля вылӧ ӧтнассӧ лэдзлывлыны карта водзӧ да сӧмын первойя вежонас, мӧд вежонас дугӧдны и сійӧс. Зэв бур сійӧ пӧранас порсь видзысьлы пыравлыны энь дінӧ кыкысь-куимысь лун, малавны сійӧс, видлавны нёньяссӧ, велӧдны ас дінӧ. Тайӧ зэв колана порсьӧс видлӧм могысь да медым эньыс велаліс морт дорас, пондіс артавны бур ёртӧн, а эз лёкӧн. Водзӧ вылӧ, кодыр эньыс ваясяс, тайӧ вермас зэв бура ковмыны. Ӧткымын порсьяс, ёнджыкасӧ томджыкъяс, кодъяс первойысь на вайисны, йӧзъяс дорӧ зэв скӧрӧсь, пиян пондаыс полӧмысла. Ог кӧ ми кужӧ татшӧм порсьяссӧ водзвыв раммӧдны, накӧд лоӧ сьӧкыд вӧдитчыны.
Колӧ бура видзӧдлыны, абу-ӧ эньыс тойӧсь. Тойясыс ёнджыкасӧ позъясьӧны бӧръя кок пытшкӧсладорас, водз кокъясас, сюрса лы вылас. Казялан кӧ, кыдз позьӧ регыдджык колӧ наысь мынтӧдчыны; он кӧ бырӧд, найӧ вуджасны порсьпиян вылас да пондасны ёна дӧзмӧдчыны. Медым бырӧдны тойяссӧ, порсьясӧс мавтӧны кутшӧмкӧ донтӧмджык вый сорасӧн, шуам, олеонафтӧн. Бур лоӧ, нӧшта кӧ содтыштны татчӧ 3–5% креолин либӧ лизол, медым дезинфекцияавны вылыссӧ. Тадзи вӧчӧм бӧрын мӧд луннас жӧ эньӧс мыськӧны майтӧгӧн. Мыссьӧдны порсьясӧс гожӧмын позьӧ быдлаын, а тӧвнас сӧмын шоныдінын, медым не кынтыны порсьӧс. Мыськалӧмыс мунӧ тадз: пузьӧдӧм ва пытшкӧ гудралӧны веж майтӧгсӧ да сійӧс кӧдзӧдыштӧны, мед лоӧ сӧмын шоныд. Шоныд ванас кӧтӧдӧны порсьлысь став вылыссӧ да тшӧткаӧн либӧ трапйӧӧн ниртӧны порсьлысь вылыссӧ, медым майтӧгыс лои не сӧмын зу сияс, а сідзжӧ куас. Тадзи ниртӧны дыр, кытчӧдз оз быгзьы. Ты бӧрын шоныд ванас да тшӧтканас весалӧны майтӧгсӧ да киськалӧны ваӧн. Ньӧжйӧджык колӧ мыськавны порсьлысь юрсӧ, медым майтӧгыс эз веськав синмас, а ваыс пеляс. Ваыс кӧ порсьлы веськалас пеляс, сэк порсьыс кымынкӧ лун пондас ветлӧдлыны юрсӧ чукыльтӧмӧн да ёна пондас пессьыны.
Ӧти тазйӧн тойясысь мынны он вермы. Позъясьӧны найӧ не сьӧмын порсь вылын, сідзжӧ станок тшельясын, джоджас, вольӧсас да с. в. Сы понда вайсян станокыс мед вӧлі мыськӧма пӧсь кунваӧн да белитӧма известкаӧн. Кусӧдӧм известкаыс мед вӧлі порсь видзысьлӧн матын ки улас, да кымын тшӧкыда пондас мавтны сійӧн станок стенъяс, сёянінъяс, щитъяс — сымын бур. Известкаыс виӧ став гагъяссӧ, уна сикас посни вреднӧй бактериясӧ.
Вежонӧн-джынйӧн вайсьытӧдз эньяслӧн вӧраыс тырӧ да ӧшӧдчӧ. Нёньясыс содӧны да гӧрдӧдӧны, яндзимыс сідзжӧ пыктыштӧ да гӧрдӧдӧ. Татшӧм тыдалана торъясыс лунысь лунӧ лоӧны тӧдчанаӧсь. Эньяслысь сёянсӧ колӧ чинтыны, турун да корнеплод не сетны да сёянсӧ сетны кизьӧрджыкӧс. Порсь видзысьлы колӧ видзӧдны энь бӧрся да видлавны сылысь нёньсӧ. Эньыс кӧ пондӧма вӧчны аслыс поз, а нёньсьыс петӧ нин йӧлыс — сійӧ жӧ лунъяснас колӧ дасьтыны вайсигкежлӧ. Оз нин позь кольны сійӧ пӧранас эньӧс дӧзьӧртӧг. Пырджык порсьяс ваясьӧны войяснас, сы понда колӧ индыны сы дінӧ видзӧдысьӧс (дежурнӧйӧс) да сетны сылы ножич, небыд сӧстӧм рузумъяс да кокни ящик. Ящиксӧ небыда вольсавны да рузумӧн тупйыны. Бур кутны ножичьястӧ стӧканын, креолин либӧ лизол раствор пытшкын. Порсьпиянлы колана ящикъяс кӧ абуӧсь, позьӧ индыны папирос улысь кокни фанернӧй ящикъяс. Видзӧдысьлы колӧ пӧнар, кодӧс позьӧ ӧшӧдны кытчӧкӧ вылӧджык.
ВАЙСЬӦМ ДА ВОДДЗА ДӦЗЬӦР ПОРСЬПИЯН БӦРСЯ
Порсьпи чужӧм бӧрын колӧ вундыны сылысь гӧгсӧ ножичӧн сантиметр 5 кузя кымын да заводитны зыравны рузумӧн. Медводзын колӧ чышкыны вом гӧгӧрсӧ, сэсся синъяссӧ да пельсӧ, а бӧрвылас тушасӧ да кокъяссӧ, мездыны нильӧгсьыс. Порсьпиӧс чышкӧм бӧрын пуктыны ящикӧ да вевттьыны рузумӧн. Ящиксӧ вевттьӧны сы понда, медым порсьпиянлы вӧлі шоныдджык, медся нин тӧвся пӧраясӧ. Абу шань, лоӧ кӧ сэні шоныд, но ва ру сынӧдыс да сьӧкыд лолавныс. Сы понда и колӧ вевтсӧ босьтны сэтшӧмӧс, код пыр сынӧдыс бура пырӧ. Ящик бокъясас, вылӧ, позьӧ вӧчны розьяс. Ящик колӧ пуктыны станокысь бокӧ, калидорас.
Шӧркодя вайсьӧмын порсьпиян чужӧны ӧти-мӧд бӧрсяыс зэв регыдӧн, ваясьӧмыс помасьӧ 2–6 час бӧрын. Бура колӧ видзӧдны порсь видзысьлы, мед порсьыс эз сёй чужан сювсӧ. Порсь видзысь кӧ ачыс оз ло видзӧдысьын вайсигӧн, а мӧд, колӧ тӧдны кыдз правилӧ, не шыбитны чужан сювсӧ гидняысь порсь видзысь вотӧдзыс, а сӧмын идравны станоксьыс. Чужан сювйыс да порсьпияныс пондасны петкӧдлыны, мый видзӧдысьыс ваясьӧмсӧ бура нуӧдӧма, а абу узьӧма.
Энь порсьлӧн чужан сювсӧ сёйӧмыс омӧль сійӧн, вермас велавны сёйны пиянсӧ. Нӧшта нин эньыс кӧ том на, вайсьӧ первой на, бурджыка видзӧдтӧг вермас сёйны ассьыс пиянсӧ. Водзӧ вылӧ тышкасьны сыкӧд лоӧ зэв сьӧкыд. Мый понда эньяс сёйӧны пиянсӧ, бура абу на тӧдмалӧма, но казялӧма, мый эньыс кӧ новлӧдчигас овлӧма вӧля вылын, найӧ пиянсӧ некодыр оз сёйны. Тыдалӧ, тӧвся пӧраын эньяслы сёянысь оз тырмы кутшӧмкӧ колана веществояс. Сідзжӧ эньясӧс кӧ велӧдан уль яйӧн вердны, сэк найӧ пондасны жӧ сёйны пиянсӧ.
Вайсьӧм бӧрын энь порсьлӧн зэв ёна косьмӧ горшыс, сы понда сёянінас мед сылӧн вӧлі пыр сӧстӧм да шоныд ва.
Вайсьӧм бӧрын, гырдӧн да нильӧгӧн лякӧссьӧм вольӧссӧ колӧ идравны да сы местаӧ вольсавны выльӧс. Воддза кык вежӧннас бурджык вольӧссӧ вольсавны посниджыкӧс, а не кузь идзасӧн, либӧ вундавны сійӧс, медым порсь пияныс эз крукасьлыны да конъясьлыны сэтчӧ.
Эньыслы кӧ новлӧдлігас вӧлі бур кӧрым да бур дӧзьӧр, сэки порсьпияныс лоӧны ёнджык. Омӧль кӧ вӧлі кӧрымыс, дӧзьӧрыс — порсьпияныс чужӧны тупкысьӧмаӧсь виж брӧдӧн, омӧльӧсь, рамӧсь. Рузум моз ӧшӧдчӧны ки вылын, ньӧти оз пессьыны, кор найӧс бергӧдлӧны чышкалігас. Татшӧм омӧль порсьпияныд омӧля и вермӧны кутчысьны мам нёнь дінас да водзӧ вылӧ зэв тшӧкыда мытитӧны.
Англияса гырысь еджыд рӧдлӧн порсьпияныс чужигас овлӧны сьӧктанас 1,2 кг гӧгӧрӧн. Овлӧ 0,8-сянь 1,8 кг-ӧдз.
Кыдзи аддзам воддза висьталӧмсьыс, сӧмын ӧти сьӧктаыс оз на висьтав порсьпилысь бурлунсӧ. Порсьпилӧн кӧ чужигас сьӧктаыс 1,6 кг, но омӧль, сэки быд порсь видзысь вежас эськӧ найӧс мукӧд позтырса порсьпиянӧн, кӧть сьӧктаыс налӧн 1,2–1,3 кг, мед сӧмын вӧліны мичаджык да збойджыкӧсь.
Крестьяна пӧвстӧ паськалӧма сэтшӧм мӧвп, быттьӧ медбӧръя порсьпияныс чужӧны посниӧсьджык. Тадзи шуны некутшӧм помка абу. Посни порсьпиян чужӧны водзвылас и, шӧрас и, бӧрвылас и. Порсь видзӧм кузя ӧткымын индӧдъясын тшӧктӧны бӧрйыны эньяссӧ, кодъяс вайӧны унджык порсьпи. Тшӧктӧны кольӧдны племеннӧй вылӧ сэтшӧмлысь пиянсӧ, кодлӧн мамыс вайӧ уна пи. Англияса гырысь еджыд рӧд паськӧдігӧн татшӧмторйыд абу зэв колана. Ни ӧти бурджык заводӧс либӧ рассадникӧс оз позь индыны, коді эськӧ тӧждысис этша порсьпиян понда. Тшӧкыдджыка овлӧ мӧдарӧ.
Порсь видзысьяслы порсьяс пиянасигӧн ёна лоӧ жугӧдлыны юрнысӧ. Кӧсйысьлӧны унджык видзны порсьпи эньяс дінын, а унаысь лоӧ либӧ разӧдны матігӧгӧрса олысьяслы либӧ прӧстӧ чинтыны порсьпиянсӧ. Уна порсьпиыд оз петкӧдлы, мый бура пуктӧма порсь видзӧмсӧ. Бурыс сэк, кор уна лоӧ видзӧма мам дорсьыд торйӧдтӧдз. Порсь видзысь оз нимкодясь, а ёнджыка скӧрмӧ, кор порсьыс вайӧ 15–17 дай унджык порсьпи ӧтчыд вайсьӧмас. Сылы выгӧднӧджык ваяс кӧ 10–12 порсьпи ӧти эньыс. Сэки порсьпияныс лоӧны гырысьджыкӧсь да ӧтъяджыкӧсь. Унджыкысьсӧ овлӧ сідз, кымын уна порсьпи вайӧны, сымын найӧ посниӧсь. Некутшӧм энь оз вермы новлӧдлыны 17 порсьпи 1,6 кг кӧ сьӧктаыс ӧти порсьпиыслӧн. Бӧрйыны кӧ эньясӧс, бурджык бӧрйыны йӧладжыкъясӧс либӧ кольӧдны порсьпиянсӧ рӧд вылас сэтшӧм порсьяслысь, кодъяс вайӧны пиянсӧ сьӧкыдджыкӧс, гырысьджыкӧс.
Вайсьӧм помасьӧм бӧрын да чужан сювсӧ идралӧм бӧрын, кор станокас лоӧ лӧсьӧдӧма пӧрадок, порсь видзысь видлалӧ став порсьписӧ да бракуйталӧ найӧ пӧвстысь омӧльджыкъяссӧ. Вӧліны кӧ кулӧмӧн чужысь порсьпиян, зэв колана тайӧ гижыштны, медым водзӧ вылӧ бракуйтны сэтшӧм эньяссӧ, кодъяс быд вайсьӧмӧ вайӧны медся уна кулӧм порсьпи. Бракуйтны сэтшӧмъясӧс, кодъяс эм кутшӧмкӧ нелючкияс — мӧдарӧ кокаяс, либӧ асмогасяніныс абу, либӧ юр лыыс абу лючки да с. в. Мӧдысь бракуйтігӧн бӧрйӧны ёна омӧльяс да сьӧктаӧн кокньыдджык порсьпиян. Шоча овмӧдчывлӧны сэтшӧм порсьпиян, кодъяс оз вермыны бура сулавны кок йылас, кӧть сылӧн сьӧктаыс и ыджыд. Омӧля вермӧ сійӧ кутчысьны нёнь дінӧ, вынаджык порсьпияныс вӧтлӧны сійӧс мам дінсьыс. Сьӧктаӧн кокньыдджык порсьпиян зэв визулӧсь, бура кутчысьӧны нёнь дінӧ. Порсь видзысьлы колӧ татшӧмъяссӧ бракуйттӧдз бура артавны да вӧлись бракуйтавны.
Позтырыс кӧ абу ыджыд, эм кӧ тыртӧм нёньяс, энь дінӧ позьӧ кольӧдны порсьпиянӧс 1 кг сьӧктаысь сӧмын не кокньыдджыкӧс. Позтырыс кӧ ыджыд да эмӧсь порсьпиян 1 кг-ысь сьӧкыдджыкӧсь, но оз тырмы найӧлы нёньыс, сэки колӧ вӧчны сідз, кыдзи лоӧ висьталӧма водзын.
Порсьпиянӧс бракуйталӧм бӧрын, босьтчӧны найӧлысь жугӧдӧны пиньяссӧ. Овмӧс условйӧяс серти кӧ колана, порсьпиянӧс сыӧдз веситӧны.
Быд порсьпилӧн чужигас эм 4 пиньӧн ан вылӧ, ставыс 8 пинь. Тайӧ пиньясыс зэв ёсьӧсь. Крестьяна овмӧсъясын унаысь позьӧ вӧлі аддзывны, мый томджык эньяс дугдӧны вердны ассьыныс пиянсӧ. Помкасӧ тӧдмалігӧн тыдовтчӧ — эньыс дзоньвидза, уна йӧла, бура йӧвсӧ сетӧ, но кыдзи сӧмын порсьпияныс пондасны нёнявны, пырысьтӧм-пыр чеччыштас да пышъяс. Лоӧ сійӧ сы понда, мый порсьпияныс асланыс йӧв пиньясӧн курччӧны мамыслысь нёньсӧ да мамыс доймӧм пондаыс и пышйӧ.
Медым татшӧмторйыс эз ло, бурджык пырысьтӧм-пыр жӧ чегъявны ёсь йывъяссӧ пиньясыслысь. Тайӧс вӧчныд зэв кокни. Ӧти морт кутӧ порсьписӧ киас, а порсь видзысьыс кык чуньӧн шуйга кинас увдорсяньыс либӧ вевдорсяньыс паськӧдӧ порсьпилысь вомсӧ да ичӧтик клещиӧн (плоскогубцыӧн) топӧдӧны пиньсӧ. Оз ков нетшкавны пиньсӧ либӧ бергӧдлыны бокӧ а сӧмын топӧдыштны. Пиньяс чегъясьӧны джын либӧ коймӧд пай гӧгӧрыс. Сы бӧрын колӧ чуньнад зырыштны колян пиньяссӧ, медым эз кольны чегӧм ёсь йывъясыс. Плоскогубцы клещиыс кӧ абу, позьӧ пӧльзуйтчыны сакар торйӧдлан клещиӧн.
Порсьпиянлысь кӧ пиньяссӧ не чегъявны, мамнысӧ дӧзмӧдӧм кындзи вермӧны курччавны мӧда-мӧдыслысь тшӧкаяссӧ нёнь дінын косясигӧн да сюрӧ кӧ ранаясас няйт, вермасны висьмыны.
Пиньяс жугӧдлӧм бӧрын, порсьпиянӧс юклӧны, порсьпиыс кӧ уна, 14–15, сэк позтырсӧ колӧ юкны кык пельӧ: ӧтиас — 9–10 вынаджыкъяссӧ да ӧткодьджыкъяссӧ, а мӧдас — омӧльджыкъяссӧ. Видзны найӧс торъя ящикъясын, мам дінӧ лэдзлывлыны ӧчередьӧн. Воддзаясыс, вынаджыкъясыс, кольсьӧны мамыс дінӧ, мукӧдсӧ колӧ индыны мӧд энь дінӧ. Миян вайсьӧмъяссӧ арталӧма став эньяслы ӧти кад кежлӧ, лоӧны сэтшӧмъяс, кодъяс пондасны вайсьыны воан лун войясас. Пырджык овлӧ сідзи, мый кутшӧмкӧ помкаяс вӧсна лоӧны эньяс, кодъяс дінӧ бракуйтӧм бӧрын кольӧ сӧмын 5–7 порсьпи. Татшӧм эньяс дінас и индавсьӧ лишнӧй порсьпияныс. Но оз быд энь дінӧ позь пуктыны йӧзлысь порсьпиянсӧ. Ӧткымынъяс зэв скӧра вӧдитчӧны вайӧм порсьпияныскӧд да вермасны найӧс дойдавны. Важӧн нин тӧдмалӧма, мый порсьыд тӧдӧ ассьыс пиянсӧ дук сертиыс, а оз мыгӧр сертиыс. Тайӧн и пӧльзуйтчӧны порсь видзысьясыд. Налӧн мог — бырӧдны дуксӧ вайӧм порсьпиянысь мыйӧнкӧ ёнджыка дукаторйӧн. Вӧчӧны сідз: сійӧ порсьпияныслы, кодъясӧс пуктӧны мӧд энь дінӧ, пельясас ножичӧн либӧ пасъяс вӧчан клещиӧн вӧчӧны пас, медым пондісны торъявны мӧд позтырса порсьпиянсьыс, кодъяс пӧвстын мӧдасны овны. Сы бӧрын став порсьписӧ кыкнан позтырсьыс пуктӧны ӧти ящикӧ, тасьтіӧ вӧчӧны креолин либӧ лизол слабӧй раствор либӧ мукӧд пӧлӧс дукаторйӧн, шуам гортса уксусӧн, кӧтӧдӧны тайӧн кинысӧ да мавтыштӧны сійӧн став порсьпиянсӧ. Сэсся пуксьӧдалӧны найӧс бара ящикӧ да видзӧны минут 10–15, кытчӧдз ставныс оз лоны ӧти сикас дукаӧсь. Сӧмын сэк пукталӧны порсьпиянӧс энь дінӧ да видзӧдӧны, кыдзи сійӧ найӧс примитас. Некутшӧм ногӧн оз позь порсьпиянӧс энь дінӧ пуктавны войын, сы вылӧ надеяӧн, мый сійӧ оз тӧд найӧс. Вӧчны колӧ сійӧ югыдын, медым тӧдны, мый энь дінӧ порсьпиянӧс пукталӧм муніс бура, эньыс примитіс. Оз ков порсьпиянӧс мавтны сорлавтӧм карасинӧн либӧ нефтьӧн. Порсьпиыслӧн сэки зэв на нежнӧй кучикыс да сорлавтӧм карасиныд, нефтьыд вермас висьмӧдны.
Порсьпиян лыд ӧткодялӧм бӧрын пондӧны пуксьӧдавны. Сы вылӧ, эрд вылӧ, перъялӧны став нёньсӧ куйлысь эньыслысь, лысьтӧны кымынкӧ войтӧн йӧвсӧ быд нёньысь да кӧтӧдӧны йӧвнас нёньяссӧ. Порсьпиян регыдджык аддзӧны татшӧм нёньяссӧ кос нёньяс дорысь. Племеннӧй порсь видзӧмын энь дінӧ унджыкысьсӧ кольӧны сӧмын 10 порсьпи, да сӧмын сэк, эньыс кӧ йӧладжык да вынаджык.
Порсьпияныс кӧ ӧтъяӧсь да вынаӧсьджык, сэк найӧ зэв регыдӧн босьтчӧны нёнь дінӧ, бӧръясны найӧс да лун 2–3 бӧрти пондасны нёнявны сӧмын ӧти нёнь, быдӧн ачыс ассьыс. Порсьпияныс абу ӧтъяӧсь, эмӧсь ёнджык да омӧльджык порсьпиян, сэки порсь видзысьяс юклӧны порсьпиянсӧ нёньяс дінас асьныс.
Порсьлӧн воддза нёньясыс йӧлаӧсьджык, бӧръяяс сертиыс. Сы понда омӧльджык порсьпиянӧс индӧны воддза нёньяс дінас, а ёнджыкъяссӧ бӧръя нёньяс дінас, медым водзӧ вылӧ вӧліны ставыс ӧткодьӧсь. Колӧ видзӧдны, медым порсьпияныс эз ветлыны нёньысь нёньӧ, а нёнялісны ӧти нёнь помысь сэтчӧдз, кытчӧдз эз велавны сы дінӧ.
Первой лунъяснас порсьпияныс зэв на омӧльӧсь да медым эньясыс найӧс эз дойдавны, пуктавлӧны сӧмын вердыштны, а мукӧд пӧрасӧ найӧ видзӧны ящикъясас. Куим сутки чӧж энь дінын дежуритӧны вежласьӧмӧн порсь видзысьяс. Быд 1½–2 час бӧрын найӧ пуктавлӧны энь дінӧ порсьпиянӧс вердны. Нёньӧдчысь эньясыс кӧ унаӧн, порсь видзысьясӧс сувтӧдӧны унаӧс жӧ, быд видзысьлы 4–5 эньӧн. Унджыксӧ сійӧ видзны оз вермы. Порсьпияныс тайӧ куим луннас бура нин сӧвмӧны да вермӧны пышйыны мамыс бергалігӧн сійӧ улысь асьныс. Эньыс кӧ бергалӧ порсьпиян гӧгӧрыс омӧля, водӧ кыдзи веськалӧ да пиянсӧ лямӧдалӧ, колӧ станок пытшкӧсса куим стен кузялаыс тувъявны столбъясас потшъяс, 25–30 сантиметр кымын вылнаӧ джоджсяньыс да костӧн стенсяньыс. Сэки эньыс кутас водны потш вылас, а порсьпияныс сэк кості вевъяласны пышйыны стенма-потшка костіыс.
Температураыс порсь гидняас, кӧні вайсьӧны порсьясыс, оз ков улынджык 14–15°-ысь да васӧд сынӧда.
ВАЙСЬӦМ ПОРСЬ БӦРСЯ ДӦЗЬӦР
Сиктъясын зэв унаысь тшыкӧдӧны вайсьысь эньясӧс вайсьӧм бӧрас не лючки вердӧмнас. Арталӧны, мый вайсьӧм бӧрын пӧ эньяслы ёна колӧ сёйны да мед сетас унджык йӧвсӧ; вердӧны сійӧс мыйта вермӧ сёйны да нӧшта медбур кӧрымнас. Омӧльысь кындзи татысь лоны нинӧм оз вермы. Эньыс кӧ ещӧ йӧладжык да бурджык, ёна вердӧмысь сійӧ пырысь-пыр пондас сетны уна йӧв, порсьпияныс сылӧн оз вермыны ставсӧ нёнявны, вӧраыс пыктӧ дай вермӧ висьмыны, а бӧрвылас сэсся и вошӧ вӧрасьыс йӧлыс.
Вайсьӧм бӧрын эньяслӧн чинӧны органъясыс, кытӧні нӧбалісны порсьпиянсӧ. Чинны налы колӧ сетны лючкиджык, гырк пытшсӧ не сьӧктӧдны лёк сёянъясӧн. Сыысь кындзи, порсьпиянлы первой лунъясас оз ков уна йӧв, сёйӧны найӧ этшаникаӧн да тшӧкыда.
Сы понда вайсьӧм бӧрын эньяслы кӧрымсӧ колӧ сетны этшаникӧн да тшӧкыда. Бурджык заводъясын вӧчӧны сідз — первой лунъяснас эньяслы некутшӧм кӧрым оз сетны, сетӧны сылы сӧмын сӧстӧм шоныд ва. Мӧд суткинас сетӧны кӧрым пайсӧ, коймӧднас — джын нормасӧ, нёльӧднас ¾ пайсӧ и сӧмын витӧд суткинас сетӧны тыр нормасӧ. Сыысь кындзи став сёянсӧ сетӧны кизьӧриникӧс. Кыдзи лыддьыны да тэчны сёян сетӧмсӧ, лоӧ висьталӧма водзын.
Тайӧ каднас медбур сёянӧн лоӧ йӧв, шобді ӧтруб, ид, зӧр, веж клевер да люцерна, корнеплод, картупель. Первой лунъяснас вайсьӧм бӧрын жмыкӧн оз вердны да и водзӧ вылӧ видзчысьӧны сетны 800 г-ысь унджык суткиын.
Ӧткымын эньяслӧн йӧлыс оз пет вайсьӧм бӧрас регыдӧн, да порсьпиян вермасны тшыгъявны. Татшӧм дырйиыс вӧрасӧ эньыслысь колӧ бура ниравны кутшӧмкӧ выйӧн мавтӧм киӧн. Сідзжӧ бур эськӧ вӧлі юктавны эньсӧ мӧс йӧлӧн. Энь порсьыс кӧ этша йӧла, омӧля вердӧ порсьпиянсӧ, сійӧс колӧ видлыны мӧдысь вайсигас, да оз кӧ сійӧ бурмы, — колӧ бракуйтны, кутшӧм кӧть эз вӧв сійӧ мича тушанас. Эньлӧн йӧлалуныс, сійӧ подув порсь видзӧмын. Эньяслӧн вайсьӧм бӧрын да нёньӧдчигӧн тшӧкыда овлӧны запоръяс. Сы понда сёянсӧ колӧ сетны сылы кизьӧрӧс (болтушка) да видзӧдны кыдзиджык сійӧ асмогасӧ. Эньыс кӧ пондас сёйны омӧля, калыс кӧ абу, шоныдкодь ваысь колӧ вӧчны клизма. Клизмаыс кӧ ванас оз отсав, колӧ вӧчны майтӧга клизма. Сы вылӧ кисьтӧны Эсмарх кружкаӧ шоныд ва да сэтчӧ лэдзӧны майтӧгсӧ. Майтӧга клизмаыс сетас ыджыд отсӧг эньлы. Слабитана веществояс сетны эньлы оз позь, порсьпияныс тшӧтш пондасны мытитны.
Зэв бура колӧ видзӧдны сёян да сёянінъяс сӧстӧма видзӧм бӧрся. Омӧльджык кӧрымъясӧн эньӧс вердӧм понда пырысьтӧм-пыр омӧльтчӧны порсьпияныс. Нёньӧдчысь порсьяслӧн сёяніныс мед вӧлі пыр сӧстӧм, некутшӧма оз позь кольны сэтчӧ сёянсӧ да шоммӧдны сійӧс, коді зэв кокниа вермас лоны гожся пӧраын. Быд лунӧ колӧ мыськавны да вежоннас кыкысь мавтны свежӧй сӧстӧм известка растворӧн.
Зэв колана сёян пытшкӧ пуктыны минерала веществояс, кыдзи мел, сӧстӧм лы, известка да с. в.
Американечьяс нёньӧдчысь порсьяслы тшӧктӧны быд лун сетны сёян пытшкӧ ӧти тшайнӧй пань сернӧй чвет.
ПОРСЬПИЯНӦС БЫДТӦМ
Порсьпиян лун куим бӧрти вынсялӧны сэтшӧма, мый найӧс позьӧ пыр кежлӧ индыны мамыс дінӧ. Воддза 3–4 вежоннас порсьпиян пӧткӧдчӧны дзик ӧти мам нёнь йӧвнас. Сы понда порсь видзысьлы ассьыс став уджсӧ колӧ пуктыны энь дорӧ бура да кужӧмӧн сійӧс вердны да видзны. Нёньӧдчысь порсьлы колӧ сетны быд лун вӧля вывті ветлыны. Пӧраыс кӧ тайӧ гожӧмын, шоныд поводдяӧ, 10–12 лун бӧрын эньӧс порсь пияныскӧд колӧ лэдзлывлыны вӧля вылӧ. Ылӧдз вӧтлыны эньӧс порсьпияныскӧд оз ков. Быд порсь видзысь тӧдӧ, мый тулысын да гожӧмын чужӧм порсьпиян ньӧти оз мытитны, ветлӧдлӧны кӧ найӧ вӧля вывті, кодыр найӧ вермӧны ныръясьыштны му пытшкын. Сӧмын оз ков лэдзны найӧс жар пӧраӧ, бурджык асывнас, кор косьмас нин лысваыс либӧ рытнас, жар усьӧм бӧрын. Порсьпиянӧс шондіыс вермас сотны. Сотӧмысь спинаас да пельясас лоӧны гӧрд чутъяс. Лоӧ кӧ татшӧмыс, гӧрдӧдӧм чутъяссӧ колӧ мавтны вазелинӧн либӧ солавтӧм мӧс выйӧн, сливочнӧйӧн либӧ прӧстӧйӧн. Вӧля вылын ветлігӧн мамыс вермас тальччыны порсьпилысь коксӧ да дойдны либӧ курччаласны мукӧд порсьяс. Татшӧм дырйиыс ранасӧ колӧ мыськавны шоныд ваӧн да мавтны иодӧн. Бинтъясӧн кӧртавлыны порсьпиянӧс оз ков. Кӧртӧдсӧ мукӧд порсьпияныс пондасны нетшкыны.
Том вир-яя порсьпилӧн ранаясыс регыдӧн бурдӧны, сӧмын колӧ видзӧдны, мед станокыс вӧлі сӧстӧм да кос, мед ранаас няйт оз во.
Вайсьӧмыс кӧ лоӧ тӧвся пӧраын, быд лунӧ колӧ лэдзлыны эньӧс вӧля вылӧ ветлӧдлыштны час джын кежлӧ. Поводдяыс мед абу ёна кӧдзыд да абу ёна тӧла. Сэн сійӧ лолыштас сӧстӧм сынӧднас. Вӧля вылын ветлӧдлыштӧмӧн эньлӧн озджык йӧрмы гыркыс.
Воддза кык вежоннас порсьпияныс ёнджыкасӧ узьӧны, ворсӧны либӧ нёнялӧны мамсӧ. Сэк найӧ дзоньвидзаӧсь, кучикныс кельыд гӧрд рӧма, зу сиыс шыльыд, асьныс кызӧсь да долыдӧсь. Водзӧ вылӧ порсьпиянлы воӧ медомӧль кадыс. 2½–4 вежон бӧрын найӧ тшӧкыда висьмӧны мытӧн, мыйысь вермӧны уна кувны. Ӧткымын овмӧсъясын кулӧны 50%-ӧдз дай унджык на став порсьпи пытшсьыс. Мытӧн ёнджыкасӧ висьмӧны англияса культурнӧй порсьпиян. Быд порсь видзысьлы колӧ тӧдны, мыйысь мытыс да кыдзи сыкӧд косясьны. Ёнджыкасӧ висьмӧны арын да тӧлын чужӧм порсьпиян, кодъяс оз вермыны пӧльзуйтчыны вӧлявывса сӧстӧм сынӧдӧн да шондіӧн. Гидняыс кӧ ва руа, пемыд да кӧдзыд, сёяныс эньыслӧн омӧль, станокыс дурк, мыт висьӧмыд пырджык овлӧ. Ӧткымынысь мыт висьӧмыс овлӧ и сы понда, эньыслӧн йӧлыс омӧль да.
Босьтны колӧ правилӧ пыдди: некодыр порсьпиянӧс не вайӧдны мытӧн висьмытӧдз, а водзвыв вӧчны став мерасӧ, медым мездысьны сыысь. Татшӧм мера примитӧмас пырӧны: сӧстӧма да тырмымӧна кос вольӧсӧн станок видзӧм, кутны гидняын температурасӧ 12° не улынджык, вӧчны сынӧд ветлан розь (
Порсьпияныс мыт босьттӧдзыс на оз инасьны. Бурджыка кӧ видзӧдны, позьӧ аддзыны, мый найӧ лоӧны дзик мӧд ногаӧсь. Мамсӧ нёнялӧм бӧрын найӧ ёна ветлӧдлӧны станок кузяыс, мыйкӧ корсьысьӧны, курччалӧны ёгсӧ пельӧсъясысь да кысь сюрӧ, босьталӧны вомас вольӧссӧ. Йӧвсьыс найӧлы мыйкӧ оз тырмы. А кутшӧмсюрӧ ёг ньылалӧмыд томиник порсьпияныдлы зэв лёк: кынӧм пытшкӧсыс висьмӧ, босьтӧ мыт.
Мыт висьӧм помысь кулӧм порсьпиянлысь кӧ рушку пытшкӧссӧ перъям, сэк позьӧ аддзыны кутшӧмкӧ ёг, ньылыштӧм вольӧссӧ да с. в.
Медым татшӧмторъясыс эз лоны, станоксӧ колӧ потшны решеткаӧн либӧ тшӧкыда потшкӧн сідз, мед порсьпияныс костӧдыс вермисны вӧляа ветлӧдлыны, а эньыс мед эз тӧр. Тайӧ татшӧм пельӧсас пуктыны кык ляпкыдик вор, медым порсьпияныс кокниа вермисны судзӧдлыны сэтысь. Ӧти воръяс кисьтӧны минерала торъяс: мел, лы пызь, пӧим, шомъяс, стрӧитчан известка. Зэв эськӧ бур вӧлі, заптыны кӧ арсяньыс эжа кой, тэчны кытчӧкӧ вевт улӧ либӧ тыртӧминӧ порсь видзанінас да сетавны порсьпиянлы быд лунӧ ӧти пластӧн. Эжа койсӧ колӧ босьтны ылысьджык, медым эз вӧв сэн стеклӧ торъяс, кӧрт тувъяс, сутугаяс да с. в. Эжа койыс кӧ тӧвнас куйлӧ ывлаын, порсьпиянлы сеттӧдз колӧ сутки водзвыв пыртны гидняас, медым сійӧ шоналіс да порсьпияныс эз кынмыны сійӧс сёйигӧн. Оз ков повны сыысь, мый порсьпиян ёна сёясны тайӧ минерала торсӧ. Кодыр гожӧмнас порсьпияныд мамыскӧд ветлӧны вӧля вывті, найӧ сэтшӧма жӧ сёйӧны мусӧ, а пӧльзаыс татысь порсьпиянлы зэв ыджыд.
Порсьпиянлы минерала сёян ёна колана — медым ёнмӧдны ассьыныс том лыяссӧ колӧ уна кальций, фосфор да мукӧд веществояс. Сыысь кындзи, минерала веществоясыс зэв бура отсалӧны пищеваренньӧыслы да, озджык мытитны.
Мӧд воръяс кисьтӧны зӧр либӧ ид кыд. Эм кӧ зӧрйыс и, идйыс и, бурджык пуктыны кыкнансӧ ӧтмындаӧн да гудралӧмӧн сетны. Сэки порсьпиян оз кутны сёйны кутшӧм сюрӧ ёгъяс да куйӧд, озджык вись кынӧмыс.
Оз ков сетны ставсӧ ӧтпырйӧн, воръяс тырӧн, бурджык этшаникаӧн да тшӧкыдджыка. Луннас кыкысьӧн мыськавны воръяссӧ пӧсь ваӧн да сетны выльысь татшӧм сёянсӧ. Первойсӧ порсьпияныд сӧмын ворсӧны татшӧм кӧрымнад, «кеслӧны пиньяссӧ», а бӧрвылас регыд велаласны да пондасны сёйны бура.
Татшӧм сорлалӧм сёянъяссӧ сеталӧ порсьпиянлы нёнь дінсьыс чӧвттӧдз.
Эньясыс кӧ унджыкӧн либӧ станокыс кӧ ичӧтджык, кодыр оз позь торйӧдны порсьпиянлы потшӧсӧн, порсь видзысьяс тані вердчӧны мӧд ногӧнджык. Станок ӧдзӧсас вӧчӧны неыджыд розь, мед порсьпиыс тӧрис сэті ветлыны. Порсь видзанінын кутшӧмкӧ пельӧсӧ бӧрйӧны лӧсьыдджык места кымын кӧ кв. метр пасьта, мед пыр-пыр тӧв оз ветлы косыд, сэтчӧ пукталӧны минерала кӧрымӧн воръяс да эжа пластъяс. Порсьпиян зэв регыдӧн велалӧны татшӧм «челядь садйӧ» да нимкодьпырысь волывлӧны сэтчӧ. Мам дінӧ волывлӧны сӧмын нёнясьны, кодыр сійӧ аслас руксӧмӧн корӧ найӧс ас дінас, да узьыштны. Дерт татчӧ порсьпиянӧс колӧ лэдзны сӧмын сэтшӧмъясӧс, кодъяслӧн эмӧсь позтырса номеръяс, медым найӧ эз сорсьыны. Татшӧм коммунальнӧй воспитанньӧ дырйи колӧ сідзжӧ видзӧдны энь характер бӧрсяыс. Эмӧсь кӧ скӧр эньяс, кодъяс зэв ёна курччалӧны станокӧ пыралысь мукӧд эньяслысь порсьпиянсӧ, бурджык сэтшӧм порсьлысь пиянсӧ вердны торйӧн, аслас станокын. Сӧмын татшӧмыс овлӧ шоча. Да и порсьпияныс зэв бура тӧдӧны ассьыныс станокнысӧ да мамнысӧ. Кутшӧмкӧ энь кӧ ӧбӧдитас, сійӧ и ачыс сэтчӧ мӧдысь оз пыр. Татысь пӧльзаыс зэв ыджыд. Тӧвся пӧраӧн кымын ёна порсьпияныс ветлӧдлӧны, сымын бур.
Татшӧм ыджыд ӧтувъя оланін дерт колӧ ёна кутны сӧстӧма.
Медся нин омӧль, кодыр порсь видзысь аддзас, мый порсьпияныс заводитчӧны мытитны. Медводдза тӧдчанторйыс мытлӧн сійӧ: омӧльджык порсьпиян, бӧръя нёньяс нёнялысьяс, воштӧны ассьыныс кельыд гӧрд рӧмсӧ, лоӧны бледӧсь да лӧзӧдӧны, зу сиыс сувтӧ, кынмӧны да пырӧны вольӧс пытшкас. Водзӧ найӧ пыр омӧльтчӧны да омӧля пондасны ветлӧдлыны, тшӧкыда асмогасьӧны. 2–3 лун бӧрын кулӧны. Вынаджык порсьпиян олӧны 6–8 лунӧдз. Мыт висьӧм зэв регыдӧн вежӧ порсьпиянлысь модасӧ. Порсь видзысь рытнас кольӧ порсьпиянсӧ дзоньвидзаӧс, а асывнас найӧс оз нин тӧд, быттьӧ вежӧма кодкӧ войнас став позтыртӧ.
Лечитӧм омӧля отсалӧ мыт висьӧмлы. Колӧ весавны гырк пытшкӧссӧ шоммӧм йӧвсьыс да бактериясьыс, кодъяс сэтчӧ овмӧдчӧмаӧсь. Та вылӧ, бурджык лоӧ юктавны касторкаӧн. Неыджыд сулея пытшкӧ кисьтны 1–1½ тшайнӧй пань касторкасӧ да пуктыны сійӧс 5–10 минут кежлӧ шоныд ва пытшкӧ, медым касторкаыс эз ло сэтшӧм сук.
Порсьписӧ йӧжгыльтны вевдорсянь чужӧмӧн пукалысь морт пидзӧс вылын, шуйга кинас восьтыны сылысь вомсӧ, а веськыд кинас касторкасӧ кисьтӧны вомкӧтшас порсьпилы. Оз ков порсьпилы кисьтны касторкасӧ водзладорсяньыс, сэк зэв кокниа вермас веськавны лолаланінас да пӧдтыны порсьписӧ.
Сы бӧрын порсьпиӧс торйӧдны торъя станокӧ мам дінсьыс час квайт кымын кежлӧ, медым сійӧ дзикӧдз мынӧ гырк пытшса шоммӧм йӧвсьыс. Квайт час бӧрын порсьпиӧс бара лэдзӧны мамыс дінӧ. Тшӧктӧны сідзжӧ сетны салол 0,2 г, сакар пызь сливочнӧй вый сорӧн. Тайӧ сорассӧ мавтыштӧны неыджыд тэльӧбӧн порсьпиыслы кыв вылас. Салолыс крепитӧ гырк пытшсӧ порсьпилысь.
Мытыс кӧ эз на помась, сэк бара сетӧны касторкасӧ да торйӧдӧны. Сӧмын оз быд порсьпи вермы тайӧс терпитны. Сэки найӧ зэв нин ёна омӧльтчӧны, мӧдысь тшыгъялӧм бӧрын этша овмӧдчӧны.
Некодыр оз ков надейтчыны мыт висьӧм лечитӧм вылӧ, а пӧраӧн примитны став мерасӧ, медым не лэдзны висьмыныс. Кӧть и верман кыдзкӧ бурдӧдны мытӧн висьысьясӧс, найӧ век нин лоӧны омӧльджыкӧсь мукӧд, висьтӧм, порсьпиян дорысь. Висьтавлӧны, мый порсьпиян, кодъяс висьлӧны мытӧн томӧнджык, кык вежонӧдз, кокньыдджыка сійӧс терпитӧны да бӧрвылас пӧшти оз нин висьмывны.
Висьысь порсьпиянлысь оланінсӧ, станоксӧ, зэв бура весалӧны да киськалӧны известкаӧн.
3½ вежон бӧрын порсьпиянӧс заводитӧны содтӧд юктавны йӧлӧн. Мамыс кӧ омӧля йӧла, юктавны колӧ заводитны водзджык, медым быдмӧмыс оз сувт. Мамыс кӧ ёна йӧла, порсьпиян вежон 4–4½ оз матыстчывны йӧв вор дінӧ. Но вежон 3½ бӧрын колӧ видлавны. Колӧ босьтны кружка пӧжӧм мӧс йӧв, кисьтны ичӧтик ворйӧ да пуктыны сэтшӧминӧ, кытчӧ эньясыс локны оз вермыны. Оз пыр порсьпиян босьтчыны юны. Тшӧкыда лоӧ сетлыны 3–4-ысь, кытчӧдз найӧ оз велавны. Зэв бур, видлас кӧ кӧть ӧти порсьпи — мукӧдыс регыд вӧтчасны сы бӧрся. Порсьпияныс кӧ оз юны йӧвсӧ, колӧ сійӧс босьтны сэсь, а оз ков кольны кӧдзавны. Кӧдзыд йӧлыс вермас висьмӧдны кынӧмсӧ порсьпилысь.
Кутшӧм йӧлӧн юктавны порсьпиянӧс? Татӧні порсь видзысьяслӧн мӧвпыс вожалӧ. Ӧтияс юкталӧны уль йӧлӧн, мукӧдъяс шуӧны, колӧ пӧ водзвыв пуӧдны, медым порсьпиян эз висьмыны кутшӧмкӧ висьӧмӧн.
Уль йӧлыд бурджык порсьпияныдлы. Уль йӧв пытшкас эм особӧй веществояс, кодъяс шусьӧны «витаминӧн», кодтӧг порсьпиыс омӧльджыка быдмӧ да регыдджык вермӧ висьмыны рахитӧн. Витамин йылысь бурджыка лоӧ висьталӧма водзын «порсьяслы сёян». Та серти кӧ, бурджык вердны порсьпиянӧс уль йӧлӧн.
Но порсьпиянӧс пуӧдтӧм йӧлӧн вердігӧн, колӧ бура тӧдны, мый мӧсъясыс дзоньвидзаӧсь. Эмӧсь кӧ висьысь мӧсъяс, медся нин туберкулёзӧн (чахоткаӧн), сэк йӧв пырыс висьӧмыс вермас вуджны порсьпиянлы. Бурджык совхозъяслысь быд воӧ мӧсъяссӧ кыкысьӧн видлалӧ ветеринарнӧй врач, оз-ӧ висьны туберкулёзӧн. Эм кӧ висьысь мӧсъяс, сэк сылысь йӧвсӧ оз кисьтавны мукӧд мӧсъяс йӧвкӧд ӧтлаӧ. Бурджык, порсь видзысьлы водзвыв сёрнитчыны скӧт картаын, медым сылы сетісны йӧвсӧ сійӧ мӧсъяслысь, кодъяс ветеринарнӧй врач висьталіс дзоньвидзаӧн. Порсьяс пӧвстӧ веськалӧм туберкулёзкӧд косясьны лоӧ зэв сьӧкыд.
Кӧть кутшӧм йӧв эз сетсьы порсьпиянлы, пыр колӧ, мед вӧлі шоныд 38 градус гӧгӧр C. серти.
Кодыр став порсьпияныс велаласны йӧв сёйны, ньӧжйӧникӧн сетӧмсӧ содтӧны. Томиник порсьпиянӧс колӧ юктавны тшӧкыда, медэтша нёльысь суткинас, а верман кӧ и витысь. Лун 5–6 бӧрын йӧв пытшкас пондӧны этшаникӧн содтыны зӧр пызь. Порсьпиян первойсӧ оз вермыны чорыдджык сёянъяссӧ сёйны да, зӧр пызьсӧ колӧ пожнавны, соддзӧн пуктыны йӧв пытшкӧ да гудравны. Кымынкӧ лун бӧрын ньӧжйӧникӧн пызьсӧ пожнавны дугдӧны, содтӧны посни ид кыд, ӧтруб, посни жугӧдлӧм жмык, велӧдӧны быд вынаджык кӧрым дінӧ, коді эм овмӧсын. Сӧмын оз ков сетны дзик ӧти пӧлӧс кӧрым, а сюйны мукӧдъяскӧд сорӧн. Тайӧ правилӧыс инмӧ быд порсьлы.
Сэк жӧ заводитӧны пуктыны порсьпиянлы минерала да сорлалӧм туся сёянъяс.
Зэв бур эськӧ вӧлі сетны порсьпиянлы сӧстӧм ва воръясӧн. Миян наблюдайтӧмъяс петкӧдлӧны, мый порсьпиянлы ёна колӧ ва. Порсьпияныс тшӧкыда оз юны мӧс йӧвсӧ, а васӧ зэв нимкодьпырысь юӧны. Гашкӧ сы понда и порсьпияныс пыр ветлӧдлӧны станокӧд да корсьысьӧны быдсяма ваяс юны.
Порсь видзысьлы колӧ быд позтырлы сетлыны ва, да найӧ кӧ юӧны, сетны луннас 3–4-ысь. Оз ков повны, мый порсьпиян ёна сёясны минерала торъяс да юасны ва. Омӧльджык лоӧ найӧлы и порсь видзысьыслы, пондасны кӧ найӧ сёйны кутшӧмсюрӧ ёгъяс да юны кудзьяссӧ.
Мыйта колӧ юктавны йӧв порсьпиянлы? Сэні медыджыд значенньӧыс экономическӧй условйӧяслӧн. Порсьпиянлы йӧлыд дзик сэтшӧм, кутшӧм рок пытшкӧ вый — кымын уна выйыс, сымын бур рокыс. Колхозыс либӧ совхозыс кӧ олӧны матын йӧв вузалан рынокъяс дорын, сэки ковмас тайӧ артавны да видзны порсьпиянӧс этшаджык йӧлӧн. Велалӧмджык порсь видзысьлӧн, кор сійӧ став правилӧсӧ соблюдайтӧ эньясӧс да порсьпиянӧс видзӧм кузя, бурджык порсьпияныс лоӧны и этшаджык йӧлӧн. 15 литра мӧс йӧв кӧ юкталан 3½ вежонсянь 8 вежонӧдз, либӧ мамсьыс торйӧдтӧдз и. Йӧлыс кӧ эм уна да донтӧм — бурджык порсьпиянлы сетны унджык. Кымын бура быдмасны порсьпиян ичӧтысянь, сымын бур овмӧслы. Колхозыс либӧ совхозыс кӧ нуӧдӧ йӧвсьыс вый вӧчӧм, колӧ ньӧжйӧникӧн кӧкъямысӧд вежонсяньыс пондыны вежны йӧвсӧ сепаратор увсьыс босьтӧм йӧвнас (обрат) да сійӧн юктавны. Кымын дыр юкталан, сымын бур, позьӧ ар джынйӧдз дай ыджыдджыкӧдз. Бурыс кындзи татысь нинӧм оз ло.
Порсьпиянлы сёяныс сетсьӧ шонтӧмӧн. Порсьпи быдмӧм сертиыс, кодыр йӧлыс оз нин кут тырмыны, медым кизьӧрмӧдны сёянсӧ содтыссьӧ пузьӧдӧм ва. Ва видзны колӧ торъя бидон либӧ кутшӧмкӧ мӧд сикас дозмук. Васӧ колӧ сэтчӧ кисьтны зварк пуанӧс.
Медся нин сӧстӧма колӧ видзны порсьпиянлысь сёянінсӧ. Колӧ пырысьтӧм-пыр весавны, мыйӧн порсьпиянлӧн сёйсяс. Дзоньвидза порсьпиян зэв горша уськӧдчӧны сёян вылӧ, мӧда-мӧднысӧ дзескӧдӧны, медым унджык сёян сюри, да воръяс пырӧны кокнас. Быд сёйӧм бӧрын колӧ ворсӧ мыськавны пуан пӧсь ваӧн да пуктывлыны шонді водзӧ, медым тӧлӧдны. Тӧлын петкӧдлыны ывлаӧ кӧдзыд вылӧ. Бур эськӧ вӧлі вежоннас кыкысь кымын мавтны ворсӧ известкаӧн.
Сёян пытшкӧ порсьпиянлы пуктыны мел, лы пызь; 1 тшайнӧй пань мында быд порсьпи вылӧ зэв колана быд суткиӧ. Сідзжӧ колӧ пуктыны сов 1–2 тшайнӧй пань мында, ӧти мам дінын олысь порсьпиян вылӧ, порсьпиян арлыд серти.
5–6 вежон бӧрын, кодыр порсьпиян быдмыштасны нин, найӧ пырӧны мамыс ворйӧ, кытысь вермасны сёйны сэтшӧм сёянъяс, кутшӧмӧн порсьпиянӧс эз на позь вердны. Сы понда ӧткымын порсь видзысьяс видзчысьӧны эньяссӧ вердны станокас. Калидорыс кӧ ыджыдджык да паськыд, сэк петкӧдӧны калидорас новлӧдлан кормушкасӧ да эньяссӧ лэдзӧны вердны сэтчӧ. Сэк жӧ пуктӧны сёянсӧ и порсьпияныслы. Тадзсӧ оз пондыны мешайтчыны ни мамыс порсьпияныслы, ни порсьпияныс мамыслы. Оз пырны йӧз кормушкаӧ.
Зэв бур вӧлі эськӧ, нёль вежон тырӧм бӧрын кӧ порсьпиянӧс заводитны мыськавны шоныд ваӧн да майтӧгӧн. Сӧмын бурджык кадын. Шоныд кӧ порсь видзаніныс, порсьпияныс кӧ оз прӧстудитчыны, позьӧ мыськавны и тӧлын.
Тӧвся пӧраын нёнясьысь порсьпиянлӧн овлӧны тойяс, висигас сэк, кор порсь видзысь водзвылысь примитас колана мераяс. Тойяссьыс мынны верман порсьпиянӧс майтӧгӧн либӧ табак кунваӧн бура мыськалӧмӧн. Мукӧддырйиыс овлӧ сэтшӧм условйӧяс, кодыр порсь видзанін сертиыс да поводдяяс сертиыс мыськавны порсьпиянӧс оз позь, вермасны прӧстудитчыны. Татшӧм дырйиыс тойясысь позьӧ мынтӧдчыны ртутнӧй руд мазьӧн кӧ мавтан. Тайӧ мазьыслӧн руыс зэв омӧль порсьпиянлы, сы понда вӧдитчыны сійӧн колӧ шочджыка да видзчысьӧмӧн.
Порсьпиянлы тойяс чужӧны пель вужъясас, кок костъясас. Порсьпиянӧс зэв ёна дӧзмӧдӧны. Колӧ чунь йылад босьтны этшаник ртутнӧй мазьсӧ, истӧг юр ыджда кымын, да мавтыштны тойӧсь инсӧ. Нинӧмла мавтны став порсьпиянсӧ. Бур лоӧ, мавтны кӧ джынсӧ. Ртутнӧй мазь тойяссӧ виӧ аслас руӧн. Порсьпиян тӧвнас узьлӧны чукӧрӧн мӧда-мӧд вылас водалӧмӧн. Мазьыслӧн руыс, улысса порсьпиянсяньыс кайӧ вылӧ, инмӧ вывсаясыслы да виӧ тойяссӧ. Бурджык вӧлі эськӧ порсьпияныслысь тойяссӧ бырӧдігӧн мыйӧнкӧ мӧд пӧлӧс лекарствоӧн вӧдитчыны, но сэтшӧмыс либӧ абу на, либӧ некӧн оз вузавны. Карасина сорасъяс тайӧ условйӧын оз шогмыны. Карасиныс зэв ёна сотӧ кучиксӧ, весиг гырысь порсьяслысь. Сыысь кындзи вый да карасин сорасъясӧн мавтӧм бӧрын, колӧ порсьпиянӧс бура мыськавны, а тайӧ тӧвся кадӧ оз быдлаын позь вӧчны. Дерт порсьпиянкӧд жӧ тшӧтш колӧ весавны тойсьыс и мамъяссӧ. Мамсӧ кӧ он весав, тойясыс вуджасны порсьпиян вылас.
Гырысь порсьпиянлы ртутнӧй мазьыд оз шогмы. Сылӧн тойясыс гырысьӧсь, мазь русьыс пышйӧны мӧдлаӧ дай кольӧны кувтӧг.
Племеннӧй порсь видзӧмын, кодыр вайӧм позтыръясыс зэв ыджыдӧсь, вермӧны ӧткымын порсьпиян кольны позтыръяссӧ ӧткодялӧм бӧрын на мамтӧг. Кутшӧм жӧ ногӧн позис эськӧ вердны найӧс, медым не шыбитны татшӧм дона порсьпиянсӧ? Крестьяна унаысь быдтывлісны мӧс йӧлӧн вердӧмӧн. Овмӧсын кӧ нуӧдсьӧ и промышленнӧй порсь видзӧм, кӧні вайсьӧмъяссӧ индӧма племеннӧйяскӧд ӧттшӧтш, позьӧ татшӧм порсьпиянсӧ пуксьӧдавны прӧстӧй рӧда порсь дінӧ, ассьыс порсьпиянсӧ либӧ бырӧдны, либӧ пуктыны мӧд энь дінӧ. Татшӧм эньыс вермас зэв бура вердны порсьпиянсӧ, да наысь вермас лоны зэв дона порсьяс.
Племеннӧй порсь видзӧмын порсьпиянӧс нёнь дінысь торйӧдӧны пырджык 8 вежон бӧрын. Регыдджыкӧн промышленнӧй порсь видзӧмын, кӧні пырджык 6 вежон бӧрын торйӧдӧны. Порсьпиянӧс нёнь дінысь торйӧдігӧн колӧ бура видзӧдны, медым не тшыкӧдны вӧрасӧ эньыслысь, медся нин ёна бурджык да ёна йӧла эньяслысь. Эньыслӧн кӧть сійӧ кад кежлас зэв этша йӧлыс, но пыр кӧ торйӧдан, позьӧ вӧрасӧ тшыкӧдны.
Нёнь дінысь торйӧдӧм некор оз нуӧдны пырысьтӧм-пыр, а лун 3–4-ӧдз нюжӧдчӧ, кутшӧмджык эньыс. Первой луннас порсьпиянӧс торйӧдӧны асъя да лунся вердӧм костас, мӧд луннас асывсяньыс рытъя вердӧмӧдз, коймӧд луннас торйӧдсьӧны и вой кежлӧ, суткинас ӧтпыр либӧ кыкысь вердӧмӧн. Эньыслӧн кӧ йӧлыс этша либӧ вошӧма нин, сійӧ ачыс сэки чӧвтӧ порсьпиянсӧ нёньӧдӧмысь, вӧтлӧ найӧс. Вӧраыс кӧ чорзяс эньыслӧн, нёльӧд луннас колӧ лэдзлыны порсьпиянсӧ, медым найӧ нёняласны йӧвсӧ либӧ лысьтыны кинад, лысьтытӧдзыс водзвыв колӧ вӧрасӧ ниралыштны. Сыкӧд тшӧтш татшӧм йӧла эньлы колӧ чинтыны вынаджык кӧрым сетӧм, кытчӧдз вӧрасьыс йӧлыс оз быр.
Англияса ыжыд гырысь да бур рӧда порсьпиян ӧти тӧлыссяяс овлӧны сьӧктанас 7 кг-ӧдз, а кык тӧлысся — 16 кг. Овлӧны порсьпиян ёна сьӧкыдджыкӧсь нёнь дінысь чӧвтігӧн 20–22 кг, но сӧмын татшӧмыс этшаджык.
Нёнясьысь порсьпиян бӧрся дӧзьӧритысь мортлы колӧ лоны зэв внимательнӧйӧн, ӧкуратнӧйӧн. Порсьпиянӧс воспитайтӧмын ставыс сулалӧ мелочьяс вылын, кодъясӧс колӧ вӧчны зэв ӧкуратнӧя. Ӧти мелоч кӧ кутшӧмӧс кӧ он вӧч — вермас сы сайсянь тшыксьыны ставыс. Татшӧм удж вылас бурджыкӧсь лоӧны пӧрысьджык нывбабаяс, кодъяс ёнджыка вермӧны терпитны да вӧчны бурджыка. Сійӧ удж вылад оз ков ёна ыджыд вын, а сӧмын меліджыка да дӧзмытӧг на гӧгӧр бергавны.
ПОРСЬПИЯНӦС КОДЗӦМ
Айясӧс, кодъяс индӧма вердны яй вылӧ, зэв колана кодзны. Кодзӧдтӧмъясыд быдмӧны омӧльджыка. Медбур кӧдзны нёнясян кадас, кодыр ай порсьпиыс кокньыдджыка мам дінас терпитӧ кодзӧмсӧ. Кодзӧны порсьпиянӧс ёнджыкасӧ 4–6 вежонсяясӧс. Операцияыс абу сложнӧй, сӧмын вӧдитчыны колӧ зэв сӧстӧма. Быд порсь видзысь вермас велӧдчыны кодзны ветеринарнӧй врачлысь да водзӧ вылӧ пондас вӧчны сійӧ уджсӧ ачыс.
Кодзны босьтчытӧдз, кӧдзан инструментсӧ нуӧдӧны пуан ва пытшкын либӧ чышкалӧны спиртӧн. Мошонкасӧ мыськалӧны шоныд пӧсь ваӧн да майтӧгӧн, дезинфекцияалӧны сулемаӧн либӧ лизонӧн, креолинӧн, иодӧн. Колькъяссӧ босьтӧны кык чунь костӧ, неыджыда вундыштӧны мошонка кусӧ да колькъяслысь кышсӧ. Вундыштӧм розь пырыс колькъяссӧ петкӧдӧны вевдорас, нюжӧдӧны бӧрвылас колькъяссӧ да вундӧны сійӧс пуртӧн либӧ клещиӧн. Вундӧмысь лоӧм ранасӧ киськалӧны иодоформӧн, ксероформаӧн либӧ иодӧн. Кодзтӧдзыс сутки водзвыв, порсьпиянлы кӧрым сетӧмсӧ дугӧдӧны, сетӧны сӧмын юан сӧстӧм ва. Кодзӧм бӧрын станоксӧ колӧ видзны сӧстӧма, медым ранаясас няйт эз сюр.
Шочджыка кодзӧны энь порсьясӧс. Энь порсьӧс кӧ кодзан, тшӧгӧдны лоӧ ёна бурджык, сӧмын тайӧ операцияыс ёна сложнӧйджык ай порсьӧс кодзӧм дорысь да колӧ вӧчны опытнӧй ветеринарнӧй врачлы. Энь порсьясӧс кодзӧны 2–4 тӧлыссяясӧс.
Сылы операциясӧ вӧчигӧн вундӧны рушку шӧрӧдыс неуна выліджык медбӧръя нёньяссьыс. Вӧчӧм розьӧдыс кыскыштӧны маткасӧ да сійӧ вожъясысь вундӧны яичникъяссӧ. Сы бӧрын ранасӧ вурӧны да дезинфицируйтӧны.
ВЕРДӦМ
ВЕРДӦМЛӦН ПОДУЛЫС
Медым велавны стӧч да бура вердны порсьясӧс, быд порсь видзысьлы колӧ тӧдны бура, кыдзи быдмӧ порсьпиыс да мыйысь сійӧ лоӧ ачыс.
Быдсяма скӧтиналӧн тушаыс сідз жӧ, кыдзи и быдмӧгъяслӧн, лоӧны медсясӧ сідз шусяна органическӧй веществоясысь: 1) белокысь, 2) госысь, 3) углевод да минеральнӧй веществоясысь, 4) пӧимысь. Сідзкӧ, медым порсь быдмис, миянлы колӧ сетны порсьяслы став тайӧ колан веществояссӧ сёянӧн.
Зэв уна белок эм скӧт сетӧм кӧрымъясын — йӧлын, йӧв шыбласъясын, яйын, яй да чери пызь пытшкын.
Белокыс — главнӧй составнӧй часьт мускулъяслӧн (яйлӧн).
Кымын том скӧтинаыс, сымын унджык колӧ сетны сылы белока кӧрымсӧ, ӧд сійӧ ачыс быдмӧ, чукӧртӧ белоксӧ ас организмас.
Быдмӧгъяс пӧвстысь белокӧн озырӧсь жмык, анькытш, боби, чечевича да вика. Нянь тусьясын белокыс ёна этша. Тӧдчымӧн уна веж турунын да бобӧвӧй быдмӧгъясын — клеверын, люцернаын, викаын да эспарцетын. Корнеплодын да картупельын белокыд этша.
Углеводӧн сёянын медсясӧ лоӧ сакар либӧ крахмал. Сійӧн озырӧсьджык картупель, сакарнӧй свеклӧ да мупытшса груша. Нянь тусьясын сідзжӧ уна углеводъяс. Уна углеводыд жмыкын.
Госыд медся уна выя быдмӧгъясын: шабдіын, кӧнтусьын, подсолнухын да наысь вӧчӧм жмыкын. Нянь тусьясын абу уна. Унджык зӧрйын, кукурузаын, просаын.
Минерала веществояс сідзжӧ зэв коланаӧсь порсьяслы. Став лыясыс артмӧны минерала веществоясысь. Порсь видзӧмын медся нин ёна да бура колӧ видзӧдны порсьпи лыяс сӧвмӧм да крепалӧм вылӧ. Лыясыс кӧ порсьпилӧн оз бура быдмыны — оз ло уна бур яй да гос. Бура лыяс артмӧмыс — порсь видзысьлӧн подув, мый вылын сійӧ стрӧитӧ став уджсӧ ассьыс.
Кыдзи быдтӧ порсьыс асьсӧ тайӧ веществояссьыс, кодъяс эмӧсь сёянын?
Белок мунӧ медъёна яй да мускулъяс ёнмӧм вылӧ. Белокыс сідзжӧ мунӧ и гос артмӧдӧм вылӧ, но медыджыд могыс сылӧн ёнмӧдны мускулъяс. Татысь зэв бура тыдалӧ, мый белока кӧрымыс зэв колана сійӧ пӧраӧ, кодыр порсьпиыс быдмӧ да яйсялӧ. Сійӧс порсь видзысьлы колӧ лыддьыны пыр быд сёян сетігӧн либӧ сёянсӧ лӧсьӧдігӧн.
Гос да углевод сетӧны госсявны. Сы понда порсьпиянӧс кӧ вердны татшӧм кӧрымъясӧн, кӧні белокыс этша, а углеводыс уна, найӧ быдмӧны омӧльджыка, но ёна госсялӧны. Углевода кӧрымъясӧн ёнджыка колӧ вердны пӧрысьджык порсьясӧс — тшӧгӧдӧм вылӧ, кодыр найӧ оз нин быдмыны, яйсӧ оз нин содтыны, а сӧмын госсялӧны.
Став тайӧ кӧрымнас вердігӧн сідзжӧ зэв колана пемӧсъясӧс видзӧмыс. Томиник быдмысь порсьпияныс кӧ, кодъясысь ми виччысям яй, колӧ сетны найӧлы тырмымӧн белока сёян да вӧля вывті ветлӧдлӧм.
Гожӧмнас пӧскӧтинаын мед ветліс, тӧлын ывла вылӧ, дворас лэдзлывлыны. Медым порсьяслӧн лои ён мускулъяс, колӧ мед быд лун ветлӧдлыштісны.
Пӧрысь порсьясӧс тшӧгӧдӧм вылӧ вердігӧн колӧ дзик мӧд нога. Сэк миянлы колӧ унджык гос. Сэки колӧ сетны унджык углевода сёян да не лэдзлывлыны ветлӧдлыны. Ветлӧдлігас оз вермы госсявныс.
Но став тайӧ веществоясысь кындзи, кодъяс сӧмын пӧткӧдӧны, нӧшта эмӧсь сэтшӧм веществояс, кодъяс веськыда оз отсавны порсьяслы яйсявны, тшӧгны да лыяснысӧ ёнмӧдны, но натӧг бура быдмыны, развивайтчыны порсьыд оз вермы. Тайӧ веществоясыслӧн нимыс петӧма латин кывсянь «вита»-сянь. Ми ногӧн сійӧ лоӧ «олӧм». Витаминъясыс кӧ кӧрымын абуӧсь, порсьяс оз вермыны лоны дзоньвидзаӧсь, кӧть мед сёянас и эмӧсь минерала веществояс, белок, гос, углевод да мукӧд. Порсьясӧс быдтігӧн овлӧ зэв уна нелючки, порсь вӧдитысьяс кӧ оз кужны пӧльзуйтчыны витаминъясӧн. Медым эз лоны сэтшӧм нелючкиясыс, порсь вӧдитысьяслы колӧ тӧдны, кутшӧм кӧрымъясын эм сійӧ витаминъясыс.
Порсь вӧдитӧмад медколанаӧсь кык витамин — витамин А да С. Витамин А мӧд ногӧн шусьӧ быдмӧдысь витаминӧн. Абу кӧ сійӧ кӧрым пытшкын, порсьыд омӧля быдмӧ, воштӧ аппетитсӧ, гажтӧмтчӧ. Татшӧм висьлӧсіник порсьяс дінад кокниа кутчысьӧ быдсяма сикас висьӧмыс да насянь медъёна паськалӧны висьӧмъяс порсьяс пӧвстын. Витамин А вошӧ, бырӧ пуӧдӧмӧн. Ӧні порсь вӧдитысьлы лоӧ гӧгӧрвоана, мый понда колӧ вердны порсьпиянтӧ пузьӧдтӧм йӧлӧн да мукӧд пӧлӧс пузьӧдлытӧм кӧрымъясӧн.
Витамин С мӧд ногӧн шусьӧ цинга висьӧмкӧд водзсасьысьӧн. Абу кӧ сійӧ витаминыс кӧрымъяс пытшкад, сэк порсьпиян воштӧны аппетитнысӧ, омӧльтчӧны лыясныс, суставъясныс налӧн пыкталӧны ветлӧдлыны вермӧны нисьӧ оз. Тайӧ витаминыс сідзжӧ кокниа вошӧ пузьӧдлӧмӧн да косьтӧмӧн (видзӧд 51-ӧд лист б. таблича).
Тайӧ табличасьыс тыдалӧ, мый пӧшти став кӧрымыс, кодъяс ёнджыка паськалӧмаӧсь порсь вӧдитӧмад, зэв пӧтӧсаӧсь да донаӧсь, но дзик витаминтӧмӧсь либӧ, эм кӧ, зэв этшаника. Босьтам кӧ веж турун, кос турун, корнеплод да мукӧд пӧлӧс градвыв пуктасъяс, найӧ сюрӧны ас овмӧс пытшкысь дай донтӧмӧсь. Порсьпиянлы бурджыка витаминъяс усваивайтны зэв ёна отсалӧны шонді лучьяс. Колӧ веськыда шуны, мый веж кӧрымъястӧг, корнеплодъястӧг, кос турунтӧг, шондітӧг да сӧстӧм сынӧдтӧг зэв сьӧкыд быдтыны бур племеннӧй порсьясӧс, кӧть мед ми и вердім найӧс медся бур да дона кӧрымъяснас. Быд порсь видзысь зэв бура тӧдӧ, кутшӧм ӧдйӧ быдмӧны тувсовъя да гожся порсьпиян веж турун вылын, шондіаинын да сӧстӧм сынӧдаинын, и кутшӧм сьӧкыд быдтыны арся порсьпиянӧс, медся нин кор овмӧсад абу йӧв да мукӧд витамина сёянъяс.
Витамин кӧрымъясын
| Кӧрымъяслӧн нимъяс | Витамин А (быдтысь) | Витамин С (цингакӧд водзсасьысь) |
| Ид | — | — |
| Боби | — | — |
| Зӧр | — | — |
| Анькытш | + | — |
| Сю (рудзӧг) | — | — |
| Шобді | — | — |
| Шобді ӧтруб | — | — |
| Шобді пызь | — | — |
| Люцерна да клевер турун | +++ | — |
| Тимофеевка турун | ++ | — |
| Веж клевер | +++ | ++++ |
| Веж люцерна, веж турун | +++ | ++++ |
| Виж морков | ++ | ++ |
| Галан | + | +++ |
| Картупель | — | ++ |
| Томатъяс | +++ | +++ |
| Подсолнух жмык | + | — |
| Шабді жмык | ++ | ++ |
| Улльӧв | +++ | + |
| Жодз йӧв, вылльӧв | + | + |
| Йӧвва | + | + |
| Петкӧдлӧны: — витамин абу, + этшаника эм, ++ эм шӧркоддьӧма, +++ эм уна, ++++ эм зэв уна. | ||
Порсь вӧдитысьлы сідзжӧ сетӧ ыджыд отсӧг зэв уна витамина кӧрым — чери вый. Абу сэтшӧм чери вый, кодӧс сеталӧны аптекаясысь, а весавтӧм вый, коді мӧд ногӧн шусьӧ ворваньӧн. Сійӧ миянлы коланаджык аптекаса чери вый дорысь. Племхозъясын зэв тшӧкыда сійӧн вердчывлӧны. Результатъяс пыр овлӧны бурӧсь. Чери вый колӧ зэв этшаник — грамм 15–22 сутки кежлӧ юр (душ) вылӧ. Миянлы сійӧ оз ков кыдзи кӧрым, а кыдзи вещество, коді отсалӧ порсьпиянлы бурджыка усвоитны мукӧд кӧрымъяссӧ.
Кутшӧм пӧльза сетӧ чери выйыд, петкӧдлӧ опыт, кодӧс вӧчлӧмаӧсь Мӧскуа дорын 1929 воӧ. Опыт вылӧ босьтлӧмаӧсь кык поз нёль тӧлысся порсьпиянӧс. Кыкнан позъяс 4 порсьпиӧн. Босьтігас найӧлӧн сьӧктаныс вӧлӧма ставныслӧн ӧткодь. Вердісны найӧс сідзжӧ ӧткодя кукурузаӧн, шабді ӧтрубӧн да подсолнух-жмыкӧн.
Минерала кӧрым пыдди сетӧны вӧлі мел. Ӧти позса нёль порсьпиыслы кӧрым пытшкас пуктывлӧмаӧсь 20 граммӧн сутки чери вый, а кукурузалысь нормасӧ чинтывлӧмаӧсь 50 г мында вылӧ.
Опытыслысь результатъяссӧ петкӧдлӧ тайӧ табличаыс.
| Порсьпи группаяс | Ӧти порсьпи вылӧ усьӧ шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн | ||
| Сьӧкта кг-ӧн | Туша кузя см-ӧн | Туша кызта см-ӧн | |
| Чери выйӧн вердтӧм порсьпиян поз | 61,7 г | 99,25 | 87,0 |
| Чери выйӧн (20 г сутки) вердӧм порсьпиян поз | 89,1 | 114,0 | 102,5 |
Агроном Гребень Л. К. вӧчлӧма опыт 8 тӧлысся порсьпиянкӧд, сідзжӧ кык группа вылӧ торйӧдӧмӧн. Ӧти группасӧ вердӧма веж кӧрымъясӧн — люцернаӧн, градвыв пуктасъясӧн, свеклӧ корйӧн, мӧдсӧ — туся кӧрымӧн. Видзан условйӧясыс вӧлӧмаӧсь сідзжӧ ӧткодьӧсь.
| Группаяс | Порсьпи лыд | Став порсьпиыслӧн сьӧктаыс опытӧдзыс | Сьӧкта опыт бӧрын | Опыт вӧчан кадӧ содӧма сьӧкта |
| Веж люцерна да мукӧд | 5 | 270,7 кг | 461,5 кг | 191 кг |
| Туся | 5 | 269,3 „ | 367,5 „ | 98,2 „ |
Витамина кӧрымъясӧн нуӧдӧм уна пӧлӧс опытъяс, висьталӧны, мый миянлы колӧ ёна кутны донъявны сэтшӧм кӧрымъяссӧ да кужӧмӧн найӧн пӧльзуйтчыны. Витаминъясӧс абу на тырмымӧн тӧдмалӧма, эз на вермыны дзикӧдз торйӧдны найӧс кӧрымъясысь, но лючки нин тӧдмалӧма налысь зэв ыджыд пӧльзасӧ. Йӧлыд зэв бур, зэв колан кӧрым быд быдтаслы нӧшта на и сы понда, мый сэні эм зэв уна витамин. Порсь вӧдитысь тшӧкыда пӧльзуйтчӧ сійӧн, мед эськӧ дзоньвидзаӧнджык быдтыны порсьпиянӧс. Мый сійӧ збыль сідзи, тыдалӧ сыысь, мый йӧв действуйтӧ не кыдзи сӧмын кӧрым, кыдзи уна витамина ыджыд пӧльзаа кӧрым.
Медъёна нин йӧв кӧрым колана тӧвся порсьпиянӧс быдтыны, кор найӧс мам дінсьыс торйӧдасны.
ПОРСЬЯСЛЫ КӦРЫМЪЯС
Медбуръясыс кӧрымъяс пытшкысь лоӧны: 1) туся кӧрымъяс, 2) корнеплодъяс да картупель, 3) йӧв да мукӧд йӧв помысь босьтӧм прӧдуктаяс, 4) жмыкъяс 5) сёян-юан колясъяс 6) турунъяс 7) чери-яй кӧрымъяс да 8) пӧскӧтина.
ТУСЯ КӦРЫМЪЯС
Медбур туся кӧрымӧн порсьяслы лоӧ ид. Порсьяс сійӧс зэв радейтӧны. Неыджыд турасын идлӧн уна эм пӧтӧса веществояс. Идйӧн вердігӧн порсьяс ёна яйсялӧны да тшӧгӧны. Ид сетӧны порсьяслы гырыся изӧмӧн. Сетӧны ӧтнассӧ и мукӧд сёянъяскӧд. Медся нин пӧтӧсаӧн лыддьыссьӧ йӧв сорӧн либӧ мукӧд йӧла сёянъяс сорӧн, а сідзжӧ корнеплодъясӧн да веж турунъясӧ сорлалӧмӧн.
Зэв бур порсьяслы сідзжӧ сю, но шочджыка сійӧн вердӧны. Сетны изӧмӧн жӧ да сідзжӧ мукӧд кӧрымъяс сорӧн. Сюӧн вердігӧн порсь ёна тшӧгӧ дай тшӧгыс зэв бур лоӧ. Пызьӧн сетны оз сӧветуйтны — ӧти-кӧ, сы понда, мый пызьыд зэв ёна пуксьӧ пиньяс вылӧ, а мӧд-кӧ, озджык бура пусьы рушкуын.
Зӧр ӧткымын порсьяслы зэв колана кӧрым. Зэв бур сетны сійӧс изӧм ид сорӧн нёнясьысь порсьпиянлы. Зӧрйӧн сідзжӧ вердӧны ай порсьясӧс тырсьӧдчан пӧраясӧ. Зэв бур висьыс да омӧль порсьяслы. Тшӧгӧдігӧн вердны абуджык выгӧднӧ донаджык пондаыс, дай тшӧгыс лоӧ небыдджык.
Анькытш лыддьыссьӧ порсьяслы зэв бур кӧрымӧн. Сійӧ зэв озыр белокӧн, сы понда сетӧны мукӧд кӧрымъяс сорӧн, кодъяс гӧльӧсь белокӧн, босьтам картупель, свеклӧ, турнепс да с. в. Кӧрым лӧсьӧдігӧн анькытш кӧрымтӧ пыр колӧ содтыштны мукӧд кӧрымъясӧ, сетан нормаыс кор гӧль белокӧн. Вердны колӧ изӧмӧн. Норма сетны этшаникаӧн заводитӧмӧн. Унджык кӧ сетан, вермас порсьлӧн йӧрмыны гыркыс. Анькытш кӧрымнад вердігӧн зэв бур лоӧ порсьлӧн яйыс дай тшӧгыс.
Викаӧс курыдысла порсьясыд озджык радейтны. Пӧтӧс боксяньыс сійӧ этша сетчӧ анькытшлы.
КОРНЕКЛУБНЕПЛОДЪЯС
Зэв бур кӧрым порсьясыдлы — свеклӧ, морков, галан да турнепс. Найӧс зэв радейтӧны порсьясыд. Найӧ зэв коланаӧсь ещӧ сы понда, мый позьӧ заптыны тӧв кежлӧ, мунӧны веж кӧрымъяс пыдди. Корнеплодъясӧн позьӧ вердны том и пӧрысь порсьясӧс. Кыдзи вылынджык висьталім нин, корнеплодъясыд зэв гӧльӧсь белокӧн, сы понда порсьпиянлы унаӧн сетны оз позь. Сідзжӧ уна корнеплодтӧ оз позь сетны нёньӧдчысь эньяслы. Порсьясӧс тшӧгӧдігӧн корнеплодтӧ позьӧ сетны унджык 40–50%-ӧдз став туся кӧрымъяс (косӧн арталӧмӧн) пӧвстсьыс. Тадзӧн вердігад корнеплодъясыд сетӧны зэв бур яй да гос, куш изӧм идйӧн тшӧгӧдӧм дорысь на бурджыкӧс.
Корнеплодъяс пӧвстын медбур сакарнӧй да кормӧвӧй свеклӧ, сы бӧрын морков, галан да турнепс. Куш ӧти корнеплодӧн порсьтӧ он жӧ вермы бура тшӧгӧдны, но сорӧн кӧ туся кӧрымъяскӧд, жмыккӧд да ӧтрубкӧд, пӧльзаыс лоӧ зэв ыджыд.
Порсьяслы сеттӧдз корнеплодъяс пуӧдны ньӧти оз ков. Пуӧмӧн ми сэтысь бырӧдам витаминъяссӧ, кодъяс миянлы зэв донаӧсь, медъёна нин тӧвся пӧраын. Сыысь кындзи лоӧ лишнӧй рӧскод пес вылӧ дай весь вошӧ морт вын. Колӧ сӧмын корнеплодъястӧ лэдзны корнеплодъяс вундалан машина пыр, сэсся и сетавны мукӧд сёянъясӧн сорлавлӧмӧн.
Порсьяслы кӧрым туйӧ сідз жӧ бура мунӧ картупель. Зэв окотапырысь порсьясыд сёйӧны картупельтӧ. Позьӧ вердны 50%-ӧдз став кӧрымсӧ босьтӧмӧн (косӧн арталӧмӧн). Сідз жӧ, кыдзи и мукӧд корнеплодъяс, картупельыд зэв гӧль белокъясӧн, сы понда томджык порсьяслы унаӧн сетны оз шогмы. Картупельӧн вердігӧн порсьыдлӧн яйыс да госыс лоӧны тӧдчымӧн омӧльджык корнеплодъясӧн вердігӧн дорысь.
Роч овмӧсъясын, медся нин ёна войвылын, картупель порсьяслы сетӧны пуӧмӧн. Но позьӧ и вердны путӧг. Сӧмын оз ков сетны ӧтпырйӧн уна, а негырысь порцияясӧн велӧдны порсьясӧс. Медся нин ёна колӧ видзчысьны нырсялӧм картупель сетӧмысь, кӧні вермӧны лоны вреднӧй гырк висьмӧдан веществояс. Сідзжӧ оз позь пуктыны кӧрым пытшкӧ сісьмӧм картупель.
Унаысь порсьяслы миян сетӧны медся омӧль картупельсӧ, тшыкӧмсӧ, кодлы местаыс сӧмын нин гу. Миян мӧвпалӧны, мый порсьлы позьӧ сетны быдтор дай босьтны сы пыдди бур яй.
Туся кӧрымъясӧн, жмыкӧн, ӧтрубӧн, йӧв колясъясӧн да клевер либӧ люцерна турунӧн сорлалӧмӧн картупельтӧ колӧ лыддьыны зэв бур кӧрымӧн.
ЙӦВ ДА СЫЫСЬ ВӦЧӦМ ПРӦДУКТАЯС
Кӧні уджалӧны вый вӧчан да сыр вӧчан заводъяс, зэв уна сэні весь шыбитчӧ йӧв коляс, — шомйӧв, сливки босьтӧм йӧв (юмов йӧв) да йӧвва (быркмӧс). Тайӧ шыбласъясыс абу донаӧсь, унаысь весь вошлӧны, но порсьясыдлы найӧ зэв колана, зэв бур кӧрымъяс.
Медбур пыддиыс татӧні лоӧны юмов йӧв да пахтанньӧ (быркмӧс). Найӧ ас ног сертиныс пӧшти ӧткодьӧсь. Унаысь вӧчлӧм опытъяс петкӧдлӧны, мый туся да мукӧд кӧрымъяс юмов йӧлӧн сорлалӧмӧн артмӧ медся бур кӧрым. Сійӧ кӧрымыс аслас пӧтӧса кындзиыс, нӧшта нин колана сы понда, мый кыпӧдӧ пӧтӧссӧ мукӧд, сы пытшкӧ сорлалӧмӧн кӧрымъяслысь.
Юмов йӧвваӧн да быркмӧсӧн позьӧ вердны быд порсьӧс. Шоммӧм йӧлӧн нёнясьыс порсьпиянӧс да нёньӧдчысь эньясӧс вердны оз ков.
Шома йӧввалӧн (сывороткалӧн) пӧтӧсыс кык мындаӧн этшаджык юмов йӧвва дорысь. Татшӧм шома йӧвванад оз тшӧктыны вердны порсьпиянӧс, мед оз торксьы налӧн гырк пытшкӧс да мед оз омӧльтчыны налӧн кокъясыс.
Шыблас йӧлӧн вердігӧн зэв сӧстӧма колӧ видзны сёян дозъяс да оз ков резкӧя вежлавны мӧд ногӧн лӧсьӧдӧм сёянъяс.
ТЕХНИЧЕСКӦЙ ПРОИЗВОДСТВОЯСЛӦН КОЛЯСЪЯС
Ӧтрубъяс абу зэв ошкана кӧрым порсьяслы. Налӧн этша пӧтӧсныс, турасаӧсь да оз бура пусьыны порсь гырк пытшкын. Бурджык лоӧ, вердӧма кӧ лоӧ сійӧс гырысь скӧтлы. Ӧтрубъяс позьӧ сетны порсьяслы кутшӧмкӧ мукӧд кӧрымъяс сорӧн, жмык сорӧн либӧ корнеплодъяс сорӧн, болтушка вӧчӧмӧн.
Жмык зэв пӧтӧс, зэв бур кӧрым. Порсьяс сійӧс зэв радейтӧны. Жмык пӧвстын эм уна белок. Но вый, коді эм жмык пытшкын, абу колана. Сійӧ выйыс вывті ӧдйӧ тшӧгӧдӧ порсьӧс, а тшӧгыс артмӧ омӧль качествоа. Англияын бур рӧда племеннӧй порсьяслы оз сетны жмык 10%-ысь унджык, а миян Союзын жмык сетӧны 30% став кӧрымыслысь, а пӧраӧн сетлӧны 50%-ӧдз. Тадзӧн вердӧмысь дерт ёна омӧльторъяс, шуам, абуӧсь, но некор оз ков сетны та мында жмык эньяслы мӧд джынсӧ новлӧдлігӧн. Мед нин ёна колӧ видзчысьны уна жмык сетӧмысь нёньӧдчысь порсьяслы.
Жмыкъяс пӧвстысь медбур лоӧ шабді жмык, сы бӧрын подсолнечнӧй и медомӧльыс — кӧнтусь жмык.
Хлопок жмык зэв вреднӧй медъёна нин том порсьяслы. Сійӧн вердігӧн порсьяс унаысь отравитчывлӧны да кулӧны.
Жмык колӧ сетны посниа дрӧбитӧмӧн, изӧмӧн либӧ кӧтӧдӧмӧн мукӧд сорӧн.
Ёнджыкасӧ жмык петкӧдлӧ ассьыс омӧль ногсӧ (бекон вылӧ) яй вылӧ тшӧгӧдігӧн. Сетны кӧ сійӧс унаӧн, сэки став беконыс мунӧ бракӧ, сійӧ лоӧ, кыдз шуӧны, маслёнка. Сійӧ лоӧ сы понда, мый выйыс жмыкыслӧн омӧля пусьӧ гырк пытшкас да веськыда вуджӧ госас. Кымын этша выйыс жмык пытшкас, сымын бур лоӧ порсьяслӧн госыс. Ӧткымын вый вӧчан заводъясын ӧні вӧчӧны выйсӧ оз топӧдӧмӧн, а сывдӧмӧн, кыскӧмӧн. Татшӧм вӧчан ногыс шусьӧ экстрагированньӧӧн: Тадзи вӧчӧмнас выйыс кӧйдыс пытшсьыс петӧ ставыс да лоӧ выйтӧм жмык, кодӧс шуӧны шротӧн. Татшӧм жмыкӧн вердігӧн госыс порсьяслӧн лоӧ тӧдчӧмӧн бурджык.
Раб артмӧ винаяс вӧчӧмысь. Качествоыс сылӧн уна пӧлӧс сы серті, кутшӧм материалысь вӧчӧны спиртсӧ. Картупель раб кык мында омӧльджык пӧтӧслуннас нянь раб дорысь. Племеннӧй порсьяслы тайӧс оз сетны. Ыджыд порсьясӧс тшӧгӧдігӧн сетӧны луннас 2 ведра раб.
Картупельысь крахмал вӧчигӧн кольӧны колясъясыс вуштӧм картупельсьыс. Сы пытшкын эм 86%-ӧдз ва. Белокыс сэки зэв этша, сы понда колӧ вердны белока сёянъяс сорӧн. Порсьясӧс тшӧгӧдігӧн сетӧны жӧ пуӧдӧмӧн 8–10 кг.
Жом — кыдзи свежӧй, сідзжӧ и шоммӧм — бурджык тшӧгӧдны ӧшкӧс порсьясӧс дорысь. Вердсьӧ сӧмын дзик госа яй да гос чукӧртӧм ради. Бекон вылӧ тшӧгӧдігӧн оз туй. Жом сетӧны 8–10 кг 100 кг порсь сьӧкта вылӧ.
Меласса, либӧ свеклӧа патока, лыддьыссьӧ бур кӧрымӧн порсьясӧс тшӧгӧдігӧн. Сійӧн пӧльзуйтчӧны, медым бурмӧдны омӧльджык кӧрымъясӧс. Мелассасӧ сорлалӧны пӧсь ваӧн да киськалӧны сійӧн кӧрымсӧ. Унджык кӧ вердны мелассасӧ, овлӧ гырк пытшкӧс тшыкӧмъяс порсьлӧн, вӧрк да гадь висьмӧмъяс. Меласса дінӧ порсьясӧс колӧ велӧдны ньӧжйӧникӧн. Шӧркодя сетӧмӧн лыддьысьӧ 0,6–0,8 кг лун ӧти порсь вылӧ. Бур сійӧн, шуам: ӧти кукуруза сетӧ госсӧ омӧльӧс, но сетны кӧ сійӧс меласса сорӧн, сэки госыс лоӧ тӧдчымӧн бур.
ПӦЖАСЯНІНСА ДА СТОЛӦВӦЙСА ШЫБЛАСЪЯС
Каръясын, пабрик-заводъясын пӧжасянінъясысь, столӧвӧйясысь, казармаясысь да с. в. кольӧ зэв уна шыбласъяс. Став тайӧ шыбласыс ыжыд пӧльзаӧн вермасны лоны ставыс порсь яйӧ. Миян Союзын татшӧм вердчӧмнас важӧн ньӧти эз вӧдитчывлыны, сы понда ми ӧні некутшӧм опыт ог тӧдӧ тайӧ уджсьыс. Ӧнія пӧраын став гырысьджык оланінъясын котыртчалӧны тшӧгӧдан пунктъяс да лӧсьӧдӧны порсьясӧс тшӧгӧдӧм. Тайӧ уджсӧ котыртігӧн зэв колана лыддьыны условйӧяссӧ: 1) Кутшӧм ылнаӧ карсяньыс бурджык вӧчны порсьясӧс тшӧгӧдан пункт, 2) Кыдзи босьтны порсьпиянӧс вердӧм вылӧ — порсьпиянсӧ ньӧбӧмӧн либӧ аслыныс лӧсьӧдӧмӧн, 3) Кутшӧмджык шыбласъясӧн вердны да кыдзи найӧс сы вылӧ велӧдныс, 4) Кыдзи порсьясӧс видзны паськалана висьӧмъясысь.
Карсяньыс костыс лӧсьӧдсьӧ куим тор серти: оланінъяссянь матӧ порсь видзанінсӧ стрӧитны позьтӧм, кутшӧмӧсь туйясыс да качествоыс шыбласъясыслӧн.
Экономика боксянь кӧ, кымын матын лоӧ вердчан пунктыс, сымын бурджык, этшаджык лоӧ кад воштӧм шыблассӧ кыскавны. Но оланінъяскӧд ёна матӧ порсь видзанінтӧ стрӧитны оз позь дай оз лэдзны санитарнӧй учрежденньӧяссянь.
Медся нин ёна колана бур туйяс. Оз позь котыртны ыджыд вердчан пункт, абу кӧ сэні бур туй.
Шыбласъяслӧн качествоыс сідзжӧ кутӧ зэв ыджыд значенньӧ. Найӧ кӧ косӧсь, ыджданас абу ёна турасаӧсь, сэки найӧс позьӧ нуны ылӧдз, шыбласъясыс кӧ кизьӧрӧсь да кокниа шоммысьӧсь, медся нин гожся пӧраын, сэк сійӧс колӧ регыдджык нуны порсь видзанінъясӧ.
Дерт и участокыслӧн качествоыс лыддьыссьӧ жӧ. Бурджык эськӧ участокыд кӧ вӧлі косӧд, кокньыдика йиджтана мусина пӧката, лӧсьыд вӧчны оланінъяс да мукӧд сикас стрӧйбаяс. Зэв ыджыд да колана тор артавны, эм-ӧ ваыс участокын.
Вердан пункт котыртігӧн сувтӧ вопрос — лӧсьӧдны аслыныс порсьпиянсӧ либӧ ньӧбны бокысь. Тайӧ уджсӧ ковмас нуӧдны меставывса условйӧас серти. Матігӧгӧрса олысьяслӧн, колхозъясыслӧн либӧ совхозъясыслӧн эмӧсь бурджык порсьпиян, кытысь позяс босьтны, сэк вердчан пунктӧс мездӧ аслыс быдтӧмысь. Но сы вылӧ колӧ, медым порсьпияныс вӧліны ӧти рӧдаӧсь да метисъяс. Некутшӧм бур оз ло кӧрым видзӧмысь прӧстӧй крестьянскӧй рӧда порсьлы, кодъяслы колӧ уна кӧрым, а яйсӧ оз сетны. Тайӧ условйӧыс уна местаын миян Союзын оз вермы лоны тыртӧма. Сыысь кындзи, уна порсьпи бокысь ньӧбӧмӧн, вердчан пунктӧ вермас пырны висьӧм, вермас дзугны став уджсӧ вердчан пунктлысь. Вердчан пунктын порсьяс олӧны ёна чукӧртчӧмӧн, и веськалас кӧ сэтчӧ висьӧмыд, зэв регыдӧн паськалӧ. Колӧ босьтавны порсьясӧс кыдз позьӧ бурмӧдӧмӧсджык да этшаджык овмӧсысь.
Та вылын овмӧсъяс вермасны специализируйтчыны — ӧтияс лӧсьӧдӧны да быдтӧны метиснӧй порсьпиянӧс, а мӧдъяс найӧс тшӧгӧдӧны. Мӧд ногӧн кӧ, вердчан пунктын позьӧ видзны аслыныс энь порсьяссӧ, шуам, лӧсьӧдны, быдтыны дай вердны порсьпиянсӧ. Кодыр став уджыс вердчан пункт ки улын, позьӧ кокниа котыртны сідз, кыдзи колӧ.
Медся ыджыд могӧн вердчан пункт водзын сувтӧ быд пӧлӧс вуджан висьӧмъясысь порсьясӧс видзӧм.
Висьӧмъяссӧ миянын омӧля на тӧдмалӧма да, порсь видзысьяслы торъя сьӧкыд накӧд вермасьныс. Карвывса шыбласъясӧн вердігӧн, кодыр видзӧны уна порсьяс, дзескыдіник ичӧт местаясын, кӧрымъясӧн пырӧ быд пӧлӧс висьӧмыс — тайӧ вопросыс вермас лоны решающӧйӧн. Тані вермас лоны кык пӧлӧс петан туй: либӧ пуктыны медся чорыд мераяс сы вылӧ, медым вуджан висьӧмъяс эз пырны бокысь, либӧ лӧсьӧдны ставсӧ ас овмӧсын, либӧ водзвыв висьмӧдны став порсьсӧ, медым найӧ ставыс висисны омӧльджыка да водзӧ сэсся эз нин висьмыны. Медся лёк висьӧмыс порсь видзӧмын — чума, код помысь быд воӧ кулӧ уна порсь. Но порсьыс кӧ ӧтчыд висяс чуманас, сэсся оз нин сійӧн висьмыв. Сы понда ветеринария и стремитчӧ, мед эськӧ порсьясыс чумаӧн висисны ӧтиысьыс кокньыдика.
Дозмукын, кодӧс колӧ зэв бура пыр мыськыны, вердчан пунктӧ нутӧдз шыбласъяссӧ колӧ видзны, медым сы дінӧ эз вермыны матыстчыны понъяс да каньяс. Бур эськӧ, вӧлі кӧ вевта металлическӧй ящикъяс, кодъясӧс позис эськӧ кокниа мыськыны.
Колӧ-ӧ пуӧдны шыбласъяссӧ порсьяслы сетавтӧдз? Медым бырӧдны вуджан висьӧмъяссӧ, кодъяс вермасны лоны шыбласъяс пытшкын, бурджык найӧс пузьӧдны. Пӧсь ваысь кулӧны висьмӧдан гагъясыс. Но сыкӧд тшӧтш шыбласъяс пуӧдігӧн сійӧ сэтшӧм ёна сорласяс, мый лоӧ ставыс ӧткодь. Сэки порсьясыд оз нин вермыны бӧрйыны сэтысь бурджык сёянторъяссӧ, а лоӧ сёйны ставсӧ, мый эм. Сыысь кындзи пузьӧдігас лоӧны кислотаяс (органическӧй), коді вермас лоны омӧльӧн порсьяслы. Сы понда американечьяс дугдісны шыбласъяссӧ пузьӧдӧмысь. Да и сійӧн донсялӧ сёяныс. Пузьӧдӧм вылӧ колӧ пес дай уджалысь ки. Найӧ лыддьӧны, мый пузьӧдтӧм сёян пытшкысь пӧ зэв бура вермасны порсьяс бӧрйыны аслыныс колана сёянсӧ, а ковтӧм да вреднӧй сёянсӧ найӧ колясны.
Порсьяс чорыд кусӧкъяссӧ ӧктасны, а кизьӧрсӧ ставсӧ лоӧ кисьтны ортсӧ. Дзик весьшӧрӧ вошӧ ва кыскӧмыс, няйтчӧ вердчан пунктыс. Татшӧм кизьӧр коляссӧ бурджык сысъявны места вылас, нуны сӧмын сукджыксӧ. Чорыд колясъяссӧ колӧ на сортируйтны.
Сортируйтнысӧ колӧ сэн жӧ, кытысь босьтсьӧ шыбласыс, шуам — столӧвӧйысь казармаысь, больничаысь да с. в. Шыбласъяс пӧвстын мед эз вӧвны сёйтӧм торъяс да порсьлы лёк вӧчана торъяс. Шыбласъяс пытшкӧ мед эз сюрны пач пӧим, жугалӧм стӧкан да тасьті торъяс, кутшӧм сюрӧ ёгъяс, консерв банкаяс. Сыысь кындзи оз позь шыблас пытшкӧ кольны чери лыяс, сісьмӧм яй, сельди рӧсовъяс, майтӧг быгъя ва.
Шыбласъясыс мед вӧліны свежӧйӧсь: абу шоммӧмаӧсь да абу бакшасьӧмаӧсь, а сідзжӧ мед абу ёна сола, курыд.
Шыбласъясыд зэв регыдӧн тшыкӧны, найӧс колӧ кыдз позьӧ регыдджык нуны вердчан пунктӧ. Косӧд шыбласъяссӧ, шуам, нянь кусӧкъяс, градвыв пуктас колясъяс да с. в., позьӧ кыскыны ящикын, коді кизьӧрджыксӧ, шуам рок колясъяс, шыд пытшкысь градвыв пуктаса торъяс, бурджык кыскавны металлическӧй бакъясӧн.
Тайӧ позьӧ вӧчны чума висьӧм паныд пистиалӧмӧн, кодъяс вӧчсьӧны быд порсьлы, вердчан пунктас пуктытӧдз. Ӧнія пӧраын ветеринария абу на сэтшӧм вына, медым тайӧ пистиалӧмыс прӧйдитіс бура. Кутшӧмкӧ прӧчент кулалӧмъяс век нин лоӧны. Порсь видзысьлы колӧ шуны, мый сылы бурджык: либӧ быд лунӧ повны чума висьӧм воӧмысь, коді вермас вины уна порсьяс, либӧ вӧчавны чума висьӧмлы паныд пистияс, воштыны кымынкӧ порсь, но водзвылӧ лоны аслад табун вӧсна спокойнӧйӧн.
Американечьяс лыддьӧны, мый татшӧм вердчана пунктъяссьыс некыдз оз позь видзчысьны вуджана висьӧм сюрӧмысь, сы понда найӧ став порсьыслы вӧчӧны чума висьӧмлы паныд пистиалӧмсӧ, кыдзи правилӧ. Найӧ лыддьӧны, мый тайӧ пистиалӧм помысь кымынкӧ порсь кулӧмыд колян порсьяснас бура на вешмас.
Карвывса шыбласъясӧн пӧльзуйтчигӧн колӧ тӧдны, кыдзи бурджык найӧс вердны. Медводзын, — кутшӧмджык шыбласъяс шогмӧны порсьяслы вердны. Тшӧкыда миянын гӧгӧрвоӧны шыблас пыддиыс кутшӧмкӧ помӧйяс, мӧд ногӧн кӧ, ставсӧ, мый шыблассьӧ да кисьтавсьӧ помӧйнӧй гуӧ. Видзӧдлыны кӧ тайӧ помӧйяс вылас пӧтӧслун боксянь, сэк позьӧ аддзыны, мый сійӧ дзик ставыс ва, код пытшкын эмӧсь чорыд сёян колясъяс. Татшӧм шыбласъяссӧ нуӧны уна километр сайӧдз порсьяслы кӧрым пыдди. Дерт тӧдан кӧ, кытысь босьтӧны тайӧ шыблассӧ, бурджыка бӧрйӧдлӧм, позьӧ не пузьӧдлыны. Ӧтчыд кӧ пуӧдӧма нин вӧлі, шуам нянь кусӧкъяс, рок шыд колясъяс, мӧд пӧвсӧ пузьӧдлыны нинӧмла нин. Колӧ регыдджык нуны да вердны-а. Сійӧс кӧ лэдзан шоммыны да тшыкны, сэк пуӧдӧмнад он нин вермы вӧчны бур кӧрымтӧ. Пуӧдтӧм градвыв пуктас колясъяс, абу на кӧ найӧ тшыкӧмаӧсь, сідзжӧ нинӧмла пузьӧдлыныс.
ГРУБӦЙ КӦРЫМЪЯС
Грубӧй сёянъяс пӧвстысь, миян Союзын, медся ёнасӧ паськалӧма кыд, кодӧс сетӧны тшӧгӧдан порсьяслы кутшӧмкӧ няня сёян сорӧн. Пӧтӧслуныс кыдйыслӧн зэв улын. Ыджыд порсьлы сутки кежлӧ сетсьӧ 1,2–1,6 кг.
Зэв омӧля миянын порсьясӧс турунӧн вердӧны, сы вылӧ колӧ миянлы бура видзӧдлыны. Порсьяслы медся бурӧн лыддьыссьӧ люцерна либӧ клевер турун. Ытшкыны колӧ кыдз позьӧ томӧнджык, дзоридзавтӧдзыс на.
Уна опытъяс петкӧдлӧны, мый клевер либӧ люцерна турун туся кӧрым дінӧ содтӧмӧн сетӧ зэв бур результатъяс тшӧгӧдігӧн да вичмӧдӧ бур туся сёянсӧ. Томиник порсьясӧс быдтігӧн татшӧм туруныс сідзжӧ зэв бура мунӧ. Зэв колана тайӧ турунсӧ сетлывлыны вайсьысь порсьяслы, медым найӧ вайисны дзоньвидза порсьпиянӧс. Мед вӧлі тайӧ туруныс быд порсь видзанінын да мед волі вердӧма быд порсьлы.
Турунын пӧтӧслун кындзи эм уна витамина да минерала веществояс, кодтӧг оз вермы бура сӧвмыны некутшӧм скӧтина.
Турунтӧ пырджык сетӧны шырӧмӧн мукӧд кӧрымъяс сорӧн. Сетлывлӧны шыртӧг.
СКӦТ ПОМЫСЬ БОСЬТӦМ КӦРЫМЪЯС
Тайӧ пӧлӧс кӧрымыс торъялӧны сійӧн, мый тані зэв уна эм белок. Ӧти пӧлӧс быдмӧга кӧрымъяс вылад порсьясыд оз вермыны бура быдмыны, сы понда скӧт помысь босьтӧм кӧрымыд колӧ быть содтӧм вылӧ. Скӧт помысь босьтӧм кӧрымъяс пӧвстысь медбурӧн лоӧ йӧв, код йылысь висьтавлім нин. Мукӧд пӧлӧс кӧрымъяс пытшкысь порсь видзан овмӧсын нӧшта вердӧны: яя лы пызьӧн, вир пызьӧн дай чери пызьӧн.
Яя лы пызьыс артмӧ начкысянінын шыбласъясысь. Сійӧс дасьтӧм вылӧ пӧльзуйтчӧны кыдзи кулӧм скӧт тушаясӧн, кодъяс лоӧны начкысянінын, либӧ бракуйтӧм яйяс, кодӧс оз сёйны йӧзыс. Татшӧм яйясыс да тушаясыс пӧжсьӧны да косьтыссьӧны аслыспӧлӧс аппаратъясын да сійӧс посньӧдӧны пызь кодьӧдз.
Яя лы пызь кутӧ ас пӧвстас 60% белок, 15–20%-ӧдз минерала веществояс.
Сійӧ содтыссьӧ кӧрым пытшкӧ порсьяслы неунаӧн — 0,2–0,4 кг сутки кежлӧ ӧти порсь вылӧ, кодъяс гӧльӧсьджык белокнас. Порсьясӧс колӧ велӧдны, найӧ оз ёна радейтӧмпырысь босьтчыны сы дінӧ. Ньӧбигӧн колӧ тӧдмавны, кутшӧм пӧлӧсджык пызьыс. Овлӧ яя лы пызьыс му вынсьӧдӧм вылӧ, коді оз туй скӧтлы сёян пыдди.
Вир пызьыс артмӧ начкӧм скӧт вирысь, сы вылӧ вирсӧ чукӧртӧны, косьтӧны дай изӧны. Тайӧ зэв озыр белокӧн да минерала веществоясӧн. Сетсьӧ, кыдзи и мукӧд скӧт кӧрымъяс, этшаникӧн — 0,2–0,4 кг сутки кежлӧ — гырысь порсьяслы мукӧд кӧрым сорӧн, кодъяс гӧльӧсь белокӧн. Зэв бур тайӧ сідзжӧ быдмысь порсьяслы.
Чери пызьӧн миян Союзын зэв омӧля вӧдитчӧны. Но Англияын абу ньӧти порсь видзанін, кӧні эськӧ эз сетны сійӧс кӧрым пышкӧ порсьяслы. Быдмысь том порсьлы сетӧны найӧ 5%, а ыджыд эньяслы 10% став сетан кос сёян пытшкас. Ӧнія пӧраын чери пызь вӧчӧм миян заводъясын сулалӧ ӧчередьын дай колӧ мӧвпавны, мый порсь видзӧм Союзын лоӧ тайӧ бур кӧрымнас тырмымӧн обеспечитӧма.
Вӧв яй сідз жӧ вермас мунны порсьяслы сёян вылӧ. Сы вылӧ тушасӧ кералӧны посни торъясӧ да пуӧны картупель сорӧн либӧ кутшӧмкӧ мукӧд корнеплод сорӧн сідз, мед ӧти пай вӧлі вӧв яй, 5 пай картупель. Татшӧм бульонсӧ зэв бура сёйӧны быдмысь порсьпиян.
Ӧткымын овмӧсъясын порсьяслы вердӧны уль вирсӧ, коді лоӧ скӧтӧс начкӧмысь. Вирлӧн зэв ыджыд пӧтӧслуныс, порсьяс зэв бура тшӧгӧны тайӧ кӧрым помысь, том порсьяс зэв ӧдйӧ быдмӧны. Но сэк жӧ, вирыд — медся бур висьӧм новлӧдлысь, сы понда порсь видзысьлӧн абу некутшӧм надея, мый оз висьмыны сылӧн порсьяс да оз кувны. Позьӧ вердны пӧрысьджык порсьясӧс тшӧгӧдӧм вылӧ. Томджык порсьясӧс либӧ бур рӧда порсьясӧс уль вирӧн вердны абу бур.
ПӦСКӦТИНА
Пӧскӧтинаыд племеннӧй порсь видзан овмӧсын вывті колана. Пӧскӧтинатӧг он вермы быдтыны вына дзоньвидза порсьясӧс. Том порсьпиян пӧскӧтинаын витаминаӧн да минерала веществоясӧн кындзи ветлӧдлӧны, ёнмӧдӧны лыяссӧ да мускулъяссӧ.
Пӧскӧтинаяс вермасны лоны ас вӧчӧмъяс и вӧлявывсаяс. Прӧста вӧлявывса пӧскӧтинаяс шоча овлӧны бурӧсь порсьяслы сы понда, мый овмӧсъяс пырджык индӧны сы вылӧ вӧра местаяс, логъяс, нюръяс да мукӧд местаяс, кодъяс оз туйны уджавны муӧн.
Бура порсь видзан овмӧс нуӧдӧмын лӧсьӧдавсьӧны ас вӧчӧм пӧскӧтинаяс. Татшӧм пӧскӧтинаяс йирӧдӧны порсьясӧс ньӧжйӧникӧн, торъя местаясын да сідз, медым кодыр йирӧдчыссьӧ ӧстатки местаыс, медводдзаас туруныс бара нин быдмис. Медым не видзны порсьясӧс видзӧм вылӧ торъя мортӧс, пӧльзуйтчӧны новлӧдлана потшӧсӧн, кодъясӧс вешталӧны колӧм серти. Татшӧм потшӧсыс профессор Кузьмин С. Л.-ӧн вӧчӧм образеч петкӧдлӧма 20-ӧд серпас вылын. Татшӧм новлӧдлана праслаяснас позьӧ потшны мый ыджда колӧ места да йӧртны сэтчӧ кӧть кутшӧм порсьясӧс, нёньысь чӧвтӧмсянь.
Бура порсь видзан овмӧс нуӧдысьяс эньясӧс нёнясьысь пияныскӧд да нёньысь чӧвтӧм порсьпиянӧс вӧтлӧны татшӧм пӧскӧтинаясӧ тулысся шоныд поводдя пуксьӧмсянь, да порсьясыс олӧны арӧдз. Медым том порсьяс эз омӧльтчыны гожся жар понда, сэтчӧ жӧ вӧчалӧны кокньыдик лэбувъяс, кытчӧ порсьяс дзебсьӧны жаръясысь, шерысь. Кӧрымсӧ ваялӧны вӧвъясӧн да разӧдӧны сёянінъясӧ. Матынджык кӧ ва абу, сійӧс сідзжӧ ваялӧны. Поводдяыс кӧ мича, бур, сэки и гожся вайсьӧмсӧ колӧ нуны пӧскӧтинаӧ. Сы вылӧ вӧчалӧны торъя чомъяс кутшӧмкӧ донтӧмджык вӧрысь, кытчӧ йӧртӧны эньсӧ вайнысӧ. Чомъяссӧ вӧчалӧны полозъяс вылӧ, медым позис нуны мӧдлаӧ тракторӧн либӧ вӧлӧн. Порсьпиянлы татшӧм видзӧмыс зэв бур. Найӧ бура быдмӧны, лоӧны дзоньвидзаӧсь, некутшӧм висьӧмӧн оз висьмыны кокъяснас ни, лыяснас ни да бура велалӧны поводдя вежласьӧмъясӧ. Гожся пӧраын таысь бурджык племеннӧй порсьясӧс быдтыны либӧ водзӧ вылӧ тшӧгӧдны найӧс лӧсьӧдӧм вылӧ нинӧм абу.
Порсьпиянӧс и гырысь порсьясӧс тшӧгӧдӧм вылӧ американечьяс лӧсьӧдалӧны пӧскӧтинаӧ торъя сёянінъяс, сэтшӧмӧс, кутшӧмӧс петкӧдлӧма 23-ӧд серпас вылын.
Татшӧм сёянінъясас найӧ ӧтпырйӧ кисьталӧны уна быдпӧлӧс кӧрымсӧ, шуам, кукуруза либӧ мукӧд кӧрымъяс. Кӧрымыс ас сьӧктанас лэччӧ увлань сы серти, мыйта порсьясыс сёясны.
Вайсьӧм эньясӧс шоныд пӧраын сідзжӧ видзӧны вӧля вылын, сӧстӧм сынӧдын, торйӧдӧны найӧс сӧмын кык-куим вежон вайсьытӧдзыс. Гожся пӧраын колӧ бурджыка косьтыны порсь видзанінъяссӧ, дезинфекцияавны сійӧс да нуӧдны колана дзоньталӧм.
Кымын ёна кутамӧ гожӧмын видзны порсьясӧс ывла вылын, сымын найӧлы лоӧ бурджык. Найӧ эштасны на куйлыныд станокас миян войвывса кузь тӧвнад. Абу омӧль, найӧ кӧть и няйтӧссясны, тайӧ няйттӧ зэв кокни весавны шоныд ваӧн да майтӧгӧн, но омӧльджык видзны порсь видзысьлы холенӧй порсьясӧс, но кодъяс зэв слабӧсь кок йылас.
Сэні сійӧ отсавны немӧн оз вермы.
Туруныс пӧскӧтинаысь вердсьӧ порсьяслы кок увсьыс либӧ ытшкыссьӧ да сетчӧ быд пемӧслы тшытшӧмӧн мукӧд кӧрымъяс сорӧн, а сідзжӧ и дзоньнас, кыдзи кос турун. Медся бур лоӧны клевера да люцернаа пӧскӧтинаяс. Сійӧ районъясын, кӧні быдмӧ люцерна, сійӧ лоӧ медбур пӧскӧтинаӧн порсьяслы. Йирӧдӧм кындзи сійӧ нӧшта сетӧ 2–3-ысь ытшкыны турун 1500–2000 кг гӧгӧр. Америкаын люцерна да кукуруза вылын стрӧитчӧ став промышленнӧй порсь видзӧмыс. Америкаса овмӧсъяс петкӧдлӧм серти ӧти гектар люцерна вермӧ вердны 40–60 порсьӧдз 3–4 тӧлысь чӧж.
Войвылын люцерна пыдди лоӧ клевер. Клевера пӧскӧтинаяс вӧдитсьӧны дзик жӧ сідзи, кыдзи люцерна пӧскӧтинаяс. Ӧтик гектар вылысь клевер вермӧ вердны 20–30 порсьӧс 3–4 тӧлысь.
Клевера пӧскӧтинаын вермӧны видзны сӧмын торъя индӧм кадын. Сэні видзны тувсов пӧраын оз позь, кытчӧдз клеверыс оз быдмы да вынсяв, сідзжӧ ытшкӧм костас да ӧтава быдмигас.
Медым тырмымӧн сетны порсьяслы веж кӧрым, кыдзи позьӧ водз тулыссянь да сёр арӧдз кӧдзӧны содтӧд нянь да турун. Медся водз тувсов веж сёянӧн вермас лоны сӧмын сю ӧзим вика сорӧн. Порсьяс зэв радейтӧмпырысь сёйӧны тайӧ веж сёянсӧ, кытчӧдз сю ӧзимыс оз чорзьы. Май тӧлысь шӧръясӧ сійӧс позьӧ ытшкыны, мусӧ гӧрны да кӧдзны зӧр сора викаӧн. Медым пыр вӧлі свежӧй, небыд веж сёян, зӧр сора викасӧ пырджык кӧдзӧны торъя участокъяс вылӧ, а оз ӧтпырйӧн став му вылас. Костсӧ вӧчӧны 1½–2 вежон кымын, медым нюжӧдны сійӧс кыдз позьӧ дырджык кежлӧ.
Тимирязевскӧй с/х академияын, профессор Иванов М. Ф. вӧчӧм опыт серти, ӧти гектар вика сора зӧр му вылысь позьӧ вердны 100 лун дыра 36 порсьӧс, тӧдӧмысь, сы серти, кыдзи сійӧс видзны: кок увсьыс ли, ытшкӧмӧн ли да станокъясын вердны. Татысь тыдалӧ, мый оз позь кольччыны сӧмын ӧти веж сёянъяс вылӧ. Колӧны нӧшта и мукӧд вына кӧрымъяс.
Соя сэтшӧм жӧ бур веж кӧрым порсьяслы, тшӧкыда вердчӧны Англияса порсь видзан овмӧсъясын.
Аръявылыс позьӧ вердны кукурузаӧн, кӧні сійӧ быдмӧ. Американечьяс оз кӧсйыны видзны дона уджалысь вын кукурузасӧ идралӧм вылӧ. Найӧ вердӧны скӧтыслы кок йывсьыс. Сэні зэв ёна паськалӧма кукуруза вылын гырысь мукӧд пӧлӧс скӧткӧд порсьясӧс ӧтув видзӧм. Скӧтъясыд сёйӧны йывсӧ, листъяссӧ сідзи жӧ дзоньнас.
Мӧд луннас лэдзӧны скӧтыскӧд ӧтув и порсьясӧс, 2–3 порсьӧн ӧти гырысь мукӧд скӧт вылӧ. Порсьяс ӧктӧны колясъяссӧ, киссьӧм тусьяссӧ, а сідзжӧ калсӧ гырысь скӧтлысь, кӧні пыр эм зэв уна пусьытӧм кукуруза тусьясыс.
Арнас порсьяссӧ видзӧны клевер ӧтава вылын, вундӧм бӧрас, а корнеплодъяс да картупель идралӧм бӧрын лэдзлывлӧны и сійӧ муяс вылас.
Ӧткымын овмӧсъясын ӧти во кежлӧ турун да нянь кӧдзигӧн, кӧдзлывлӧны сы пытшкӧ шочиника турнепс либӧ петровскӧй сёркни. Кор туруныс либӧ няньыс лоӧ идралӧма, татшӧм корнеплодъясыс зэв бура пондасны быдмыны, паськавны да васӧдджык да шоныдджык ар помъясын сетӧны порсьясӧс видзны бур места.
КӦРЫМ ЗАПТӦМ ДА ПОРСЬ ВЕРДАН ПРАВИЛӦЯС
Порсьяслы пӧттӧдз кӧрымсӧ вердӧм вылӧ сёянсӧ лӧсьӧдӧны со кыдзи: некодыр оз сетны туся сёянъяс дзоньнас, а пыр изӧмӧн, зэв гырысь шыдӧс моз изӧмӧн. Изӧмӧн вердӧны ёнджыкасӧ сы понда, мый порсьыслӧн пиньясыс оз вермыны сэтшӧма жугӧдны дзонь тусьяссӧ, кутшӧма вермӧ жугӧдны-няклявны мӧс. Сы понда порсьясӧс дзонь тусьнас вердігӧн 50% туся сёяныс оз и пусьыв рушку пытшкас да петӧ дзоньнас. Жмыкӧн вердӧм вылӧ жмыксӧ лэдзӧны жмык жугӧдлан машина пыр либӧ кӧтӧдӧны. Кос турун да веж сёянъяс лэдзӧны соломорезка пыр, сетӧны кӧ сэтшӧм сёянсӧ мукӧд кӧрымъясӧн сортӧг. Ӧткымын порсь видзысьяс шуӧны: бурджык пӧ татшӧм тшытшӧм турунсӧ заваритны пуан пӧсь ваӧн, медым бурджыка сёйисны порсьясыд. Миян видзӧдӧм серти тайӧ абу сэтшӧм колана. Тшытшӧм турунтӧ заваритӧмнад ми вермам воштыны туруныслысь витаминсӧ, коді меддонаторйыс турунас. Порсьясыд зэв окотапырысь сёйӧны тшытштӧм да мукӧд торъясӧн сорлавтӧм турунсӧ.
Корнеплодъяс тшытшсьӧны вуж шыран машина пыр. Пырджык порсь видзан овмӧсъясад пуӧдӧны сӧмын картупель.
Татшӧм ногӧн лӧсьӧдӧм кӧрымъяс сорлавсьӧны мукӧдъяскӧд дай сетсьӧны порсьяслы. Татшӧм сорасыс вермас лоны ва кисьтӧм сертиыс кизьӧр болтушка кодь либӧ сук. Бӧръя вояснас порсь видзысьяс ёнджыкасӧ пондісны вӧчны порсьясыслы сёянсӧ сукджыка. Кизьӧр сёянъясӧн вердігӧн порсьясыдлы вермӧ зэв уна сюрны куш ваыс сёян сорнас, коді порсьыслы гашкӧ ньӧти оз ков. Сы понда бурджык вердны сукджык сораса сёянӧн да бӧрвылас юктавны найӧс сӧстӧм ваӧн.
Кӧрымсӧ разӧдтӧдзыс быть колӧ солавны. Солыд порсьясыдлы оз сӧмын чӧстӧм ради ков, но зэв колана правильнӧя организм уджалӧм вылӧ. Сов сетсьӧ 8–10 г мындаӧн быд порсь вылӧ ӧти суткиӧн.
Порсьястӧ вердігӧн зэв колана тӧдны со кутшӧм условйӧяс:
1. Вердан кӧрымыс мед вӧлі пыр свежӧй дай чӧскыд.
2. Кымын порсьыс том, сымын тшӧкыдджыка колӧ вердны сійӧс.
Томджык порсьпиянӧс вердӧны суткинас 4–5-ысь; томджык нёньӧдчысь да вайсьӧм энь порсьясӧс куимысь. Луд вылӧ петавлысь энь порсьясӧс позьӧ вердны суткинас кыкысь.
3. Вердан кӧрым пӧлӧссӧ вежигӧн, некодыр оз ков пырысьтӧм-пырӧн вежны мӧд пӧлӧссӧ, а этшаника сорышталӧмӧн.
4. Кӧрымсӧ сетны колӧ сы мында, мыйта вермӧ порсьыс сёйны ӧти сёйӧмӧн. Некодыр оз позь сетны кӧрымсӧ кольмӧн. Вердӧм бӧрас став кормушкасӧ колӧ сӧстӧма весавны став сёян коляссьыс.
5. Бура видзӧдны кормушкаяс бӧрсяыс, мед найӧ пыр вӧліны сӧстӧмӧсь. Нёнясьысь порсьясӧс кормушкаясын йӧлӧн юкталігӧн кормушкаяссӧ быд вердӧм бӧрын колӧ мичаа мыськавны пӧсь ваӧн да бӧрвылас петкӧдны шонді водзӧ либӧ кӧдзыд вылӧ.
Гырысьджык порсьяслысь кормушкаяссӧ вежонын ӧтчыд быть колӧ мыськавны кунваӧн да белитны кусӧдӧм извесьтӧн.
6. Кӧрымсӧ сетны пыр ӧти пӧраӧ.
7. Кыдз позьӧ, кӧрымсӧ сетны порсьяслы пыр аслыс-аслыспӧлӧсӧс, найӧ ёнджыка сёйӧны сійӧс дай дырджык оз дӧзмыны.
8. Тӧвся кадын оз шогмы сетны кӧдзыд сёян да йиа кӧдзыд ва, сійӧн ёна донсялӧ вердӧмыс, дай вермас порсьыс прӧстудитчыны.
9. Юктавны порсьясӧс колӧ сӧстӧм кӧдзыд ваӧн. Кизьӧрджык сёянъясӧн вердігӧн порсьясӧс тырмана лоӧ, юктавны кӧ суткинас ӧтиысь, вердсьӧны кӧ сук сёянӧн, сэк порсьясӧс юктавны колӧ быд вердӧм бӧрын либӧ куимысь.
10. Оз ков сетны сёянсӧ мерайттӧг да веситтӧг. Сӧмын мерайтӧмӧн да веситӧмӧн порсь видзысь бура вермас тӧдмавны, выгӧднӧ али абу видзны порсьястӧ.
11. Сійӧс тӧдмалӧм ради жӧ зэв колана порсьястӧ асьнысӧ веситны. Уна порсь видзигӧн абу быть веситны быд порсьӧс, а бӧрйыны станоксьыс шӧркоддьӧм порсьӧс дай сійӧс веситны быд 10 лун бӧрын. Племеннӧй порсьяс быдтанінын бурджык веситны кӧть ӧтиысь тӧлысьнас, но быд порсьӧс, медым правильнӧя да вичмӧдӧмӧн артавны бура кӧрым сетӧмсӧ.
КӦРЫМ ЛӦСЬӦДӦМ
Кӧрым сетӧм порсьяслы лӧсьӧдігӧн порсь видзысьлы колӧ артыштны со кутшӧм торъяс:
1. Сёянсӧ порсьлы сетны колӧ порсь рушку сертиыс. Оз позь, шуам, сетны уна киль либӧ турун, коді, шуам, оз нин вермы тӧрны порсьыслы рушкуас.
2. Кӧрым сетӧм пӧлӧсыс мед вӧлі пырджык аслыспӧлӧс. Оз шогмы сетны став дачасӧ ӧтчыдӧн, кутшӧм кӧть сійӧ бур эз вӧв, шуам, ид кӧть мукӧд бур сёян тор.
Татшӧм сетӧм нормаыд лоӧ зэв дона дай порсьыс лоӧ быттьӧ пыр тшыг. Рушкуыс чинӧ. Унджык сикас сёянӧн вердігӧн порсьяс бурджыка быдмӧны.
3. Сёян пытшкын мед вӧлі тырмымӧн витамин, медся нин колӧ вайсьысь эньяслы да нёнясьысь порсьпиянлы.
Порсьяслы сёян лӧсьӧдігӧн порсь видзысьлы колӧ тӧдны: 1) порсьлысь сьӧктасӧ 2) овмӧс пытшса кӧрымъяслысь пӧтӧс лунсӧ, 3) унаӧ колӧ татшӧм пӧтӧса торсӧ сетны быд аслыс пӧлӧс порсьяслы.
Медым порсьясӧс бурджыка вердны, найӧс колӧ веситны. Племеннӧй порсь видзӧмын порсьясӧс ар джынйӧдз веситӧны не шочджыка 23-ысь тӧлысьын. Найӧ ӧдйӧ быдмӧны да тшӧкыда сёяныс налы сетсьӧ унджык.
6 тӧлысь бӧрын веситӧны 1–2-ысь тӧлысьын. Ыджыд порсьяс веситсьӧны ӧтиысь тӧлысьнас. Веситӧм вылӧ оз ков видзӧдны кыдзи лишнӧй удж вылӧ. Порсьлысь сьӧктасӧ тӧдӧм — сійӧ порсь видзан овмӧс вӧдитны велалӧм. Весиг ачыс порсь видзысьыс, пемӧсъяссӧ быд лун аддзӧ да, оз вермы гӧгӧрвоны порсьяслысь быдмӧмсӧ. Сӧмын бура веситӧмыд вермӧ сетны бура тӧдӧм. Веситӧмӧн порсь видзысь пыр пондас тӧдны, кутшӧмджыка быдмӧны порсьясыс, торйӧдӧ бурджыка быдмысьяссӧ, вӧтӧдӧ кольччысьясӧс, ас пӧраын лӧсьӧдӧ кӧрым (дерт арталӧ и пӧскӧтинаысь кӧрым сюрӧмсӧ) да вӧтӧдӧ порсьяслысь сьӧктасӧ сэтшӧмӧдз, кутшӧм сылы колӧ.
Порсь видзысьлы вескиыд колӧ сэтшӧма жӧ, кутшӧма колӧ сиктса кооперативъясӧ. Вескитӧгыд вермас вердны порсьяслы лишнӧй кӧрым либӧ тшыгйӧдны.
Порсьясӧс веситны колӧ десятичнӧй прӧстӧй вески. Порсьясӧс веситігӧн скалки вылас пуктыссьӧ ящик, мед порсьпияныс скалки вывсьыс эз вермыны чеччыштны. Кодыр порсьпияныс быдмыштасны, киӧн вӧдитчыны накӧд лоӧ сьӧкыд, скалки вылас пуктӧны решеткаа ящик либӧ клетка. Ящик ӧти бок стеныс улысладорӧдыс дзиръя, а вылысладорыс игнассьӧ кык крукӧн. Веситтӧдзыс сійӧ боксӧ восьтӧны, вылыс помыс водӧ джоджӧдзыс да артмӧ поскодь, кыті порсьыс ачыс вермӧ пырны вески вылас. Медым порсьыс эз вильдав постіыс кайигӧн, пытшкӧссяньыс стенас тувъявлӧны вомӧнӧн тасъяс. Порсьыс пырас да поссӧ лэптӧны, крукъяснас игналӧны дай веситӧны.
Порсьясӧс пырджык веситӧны асывнас тшыг вывсьыс. Порсьясӧс мевйӧдӧм могысь клетка пытшкас пуктӧны ичӧтика чӧскыдджык сёян. Порсьясӧс йӧртігӧн оз ков кучкавны, лёкысь горзыны. Повзьӧдан кӧ порсьтӧ, бӧрын зэв сьӧкыд лоӧ веситнысӧ, оз понды матыстчыны вески дорас. Колӧ сідзи велӧдны, мед порсьыс ачыс гӧгӧрвоис, мый сысянь колӧ да пырис вески вылӧ. Ас быдтӧм эньясыд, кодъясӧс веситӧны ичӧтсянь, найӧ асьныс пырӧны вески вылад. Медуна ноксьӧмсӧ вӧчӧны пӧрысьджык ай порсьяс.
Вескиыс кӧ абу, порсьлысь сьӧктасӧ позьӧ тӧдны мерайтӧмӧн. Босьтны мерайтчан лента, кодӧс юклӧма дюймъяс вылӧ дай мерайтӧны кызтасӧ лопатка сайтіыс да кузя ногсӧ порсьлысь юр чук йывсяньыс бӧж вужйӧдзыс, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын. Кык лыдпассӧ умножайтӧны да сійӧ арталӧм лыдпассӧ юкӧны 9 пельӧ, порсьыс кӧ яя, либӧ 10 пельӧ, порсьыс кӧ шӧркодя яя, либӧ 11 пельӧ, порсьыс кӧ яйтӧм. Юкӧм лыдпасыс и лоӧ порсьлӧн сьӧктаыс тувйӧн (фунтъясӧн).
Шуам, эм миян порсь шӧркодя яя, кодлӧн кузьтаыс 55 дюйм, кызтаыс — 53 дюйм. 55-сӧ босьтны 53 пӧв да лоӧ 2915. Миян порсьыд шӧркоддьӧм вердаса, ми юкам 2915-сӧ 10 пельӧ да лоӧ 291. Сідзкӧ порсьыд сьӧктанас лоӧ 291 тув (фунт). Вуджӧдны кӧ тайӧс килограммӧ, колӧ 291-сӧ юкны 2,5 пельӧ дай лоӧ 116. Тайӧ и лоӧ порсьлӧн сьӧктаыс килограммӧн.
Мерайтӧмӧн он вермы на тӧдны стӧч сьӧктасӧ порсьлысь. Вескиӧн тӧдмалӧмӧн сьӧкта тшӧкыда зэв ёна торъялӧ мераӧн тӧдмалӧм дорысь, а тайӧ торъялӧмыс зэв важнӧй кӧрымъяс сетӧмын. Кӧрымъяслысь пӧтӧслунсӧ важӧн нин тӧдмалӧны. Медым тӧдны быд кӧрымлысь пӧтӧслунсӧ, ӧткодявны ёрта-ёртыскӧд, колӧ босьтны кутшӧмкӧ ӧти пӧлӧс сёян.
Миян Союзын татшӧм ӧткодялӧм вылас босьтсьӧ килограмм зӧр, коді шусьӧ ӧти кормӧвӧй единичаӧн. Татшӧм единичанас и лӧсьӧдӧны кӧрым сетӧмсӧ. 68-ӧд лист бок вылын вайӧдӧм таблича петкӧдлӧ, кымын килограмм колӧ сетны порсьлы тайӧ кӧрымсӧ, медым босьтны татшӧм жӧ бур, кутшӧм лоӧ ӧти килограмм зӧрйысь. Таблича вылысь аддзам, мый ӧти кӧрыма единича вылӧ воӧ 3 кг картупель либӧ 12 кг турнепс. Босьтам кӧ ми 0,8 кг ид, сійӧ сідзжӧ лоӧ ӧти кормӧвӧй единича.
Ми аддзам тайӧ примеръясысь, мый ӧти килограмм зӧр позьӧ вежны 0,8 кг идйӧн, либӧ 3 кг картупельӧн, либӧ 12 кг турнепсӧн. Сьӧктананыс найӧ зэв ёна торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс, но пӧтас ногыс налӧн ставныслӧн дзик ӧткодь. Таблича мӧд графаын лыдпасъяс петкӧдлӧны, кымын грамм белок ӧти килограмм кӧрым пытшкын.
Уна-ӧ кӧрым единича колӧ сетны торъя порсьяслы петкӧдлӧны табличаяс, кодъясӧс вӧчӧма проф. Попов І. С. (видзӧд табличаяс 69–70-ӧд лист бокъяс вылысь).
Таблича петкӧдлӧ, кыдзи племеннӧй порсьяслы норма войдӧр юксьӧ кык пельӧ. Ӧти юкӧныс быдмысь порсьяслы (вевдорсаыс), а мӧд юкӧныс гырысь порсьяслы (увдорсаыс). Ӧткодь сьӧктаа порсьяс оз ӧтмында пӧлучайтны сёянсӧ. Быдмысь порсьяслы (кодъяслӧн быдмӧмыс абу на сувтӧма) кӧрым сетчыссьӧ унджык. Тайӧ тӧдӧмысь сідзи и колӧ, ӧд быдмысь порсьясыдлы унджык сёян быдмӧм выланыс и колӧ.
Быдмысь порсьяс да гырысь порсьяс нӧшта на торъялӧны куим пельӧ: тыртӧмъяс, тыраяс да нёньӧдчысьяс.
Тайӧ куим пӧлӧс ӧткодь сьӧктаа порсьяслы оз ӧткодя сетны сёян.
Роч кормӧвӧй единичаяс петкӧдлысь таблича
| Кыдзи шусьӧны кӧрымъяс | ||
| Шӧркоддьӧм зӧр | 1,0 | 72 |
| Ид | 0,8 | 61 |
| Шобді да рудзӧг | 0,8 | 87 |
| Проса | 1,0 | 74 |
| Кукуруза | 0,7 | 66 |
| Анькытш, вика, чечевича | 0,9 | 200 |
| Шабді жмык (заводса) | 0,8 | 272 |
| Шабді кӧйдыс | 0,5 | 180 |
| Подсолнух жмык | 0,9 | 305 |
| Кӧнтусь жмык | 1,2 | 226 |
| Яй пызь | 0,7 | 640 |
| Вир пызь | 0,3 | 580 |
| Чери пызь | 0,9 | 360 |
| Сливкиа йӧв | 3,5 | 36 |
| Сливкитӧм йӧв | 8,0 | 38 |
| Пахтанньӧ (быркмӧс) | 7,0 | 38 |
| Юмов йӧвва | 9,0 | 9 |
| Зӧр жуг | 2,0 | 14 |
| Люцерна турун | 2,6 | 62 |
| Тимофеевка сора клевер | 2,2 | 32 |
| Зӧр сора вика турун | 2,0 | 54 |
| Тимофеевка | 2,0 | 32 |
| Видзвывса шӧркодь турун | 2,5 | 32 |
| Шобді да рудзӧг ӧтруб | 1,2 | 111 |
| Шома жом | 9,0 | 3 |
| Вердчан патока | 2,25 | — |
| Картупель шактар | 6,0 | — |
| Сур рокӧс (улӧн) | 5,0 | 95 |
| Сур рокӧс (косӧн) | 1,2 | 141 |
| Картупель раб | 23,0 | 5 |
| Нянь раб | 12,0 | 9 |
| Чуж ныр | 1,5 | 114 |
| Веж клевер дзоридзал. | 6,0 | 17 |
| Веж люцерна | 7,0 | 16 |
| Вика сора зӧр | 8,0 | 15 |
| Веж кукуруза | 7,0 | 6 |
| Видзвывса турун | 5,0 | 15 |
| Пӧскӧтинаса турун | 5,5 | 17 |
| Картупель | 3,0 | 9 |
| Вердчан свеклӧ | 9,0 | 1 |
| Галанка | 8,0 | 3 |
| Турнепс | 12,0 3 | 12,0 3 |
| Морков | 7,0 | 4 |
| Джынвыйӧ сакара свеклӧ | 4,0 | 3 |
| Свежӧй корнепл. кор | 11,0 | 10 |
| Вердчан тыква | 8,0 | 4 |
Племеннӧй порсьяслы норма
| Порсьлӧн сьӧктаыс килограммӧн | Быд порсьлы лунын колӧ сетны (килограммӧн) | |||||
| Тыртӧмъяслы | Тыраяслы | Нёньӧдчысьяслы | ||||
| Кӧрым единича | Белок | Кӧрым единича | Белок | Кӧрым единича | Белок | |
| Быдмысь племеннӧй порсьяслы | ||||||
| 40 | 2,0 | 0,15–0,17 | — | — | — | — |
| 50 | 2,3 | 0,17–0,19 | — | — | — | — |
| 60 | 2,7 | 0,19–0,20 | — | — | — | — |
| 80 | 3,0 | 0,20–0,21 | — | — | — | — |
| 100 | 3,3 | 0,21–0,22 | — | — | — | — |
| 120 | 3,7 | 0,22–0,23 | 3,8 | 0,28 | — | — |
| 130–150 | 3,8 | 0,24 | 4,0 | 0,29 | 6,3 | 0,54 |
| 160–190 | 4,0 | 0,24 | 4,2 | 0,30 | 6,5 | 0,55 |
| 200–240 | 4,2 | 0,25 | 4,3 | 0,30 | 6,7 | 0,55 |
| 250–300 | 4,3 | 0,25 | 4,5 | 0,30 | 6,8 | 0,55 |
| Гырысь племеннӧй порсьяслы | ||||||
| 140 | 1,8 | 0,11 | 2,0 | 0,16 | 4,3 | 0,41 |
| 160 | 2,0 | 0,12 | 2,3 | 0,17 | 4,7 | 0,42 |
| 180 | 2,3 | 0,14 | 2,5 | 0,19 | 4,8 | 0,44 |
| 200 | 2,7 | 0,16 | 2,8 | 0,21 | 5,2 | 0,46 |
| 220 | 3,0 | 0,17 | 3,2 | 0,22 | 5,5 | 0,47 |
| 240 | 3,2 | 0,16 | 3,3 | 0,24 | 5,7 | 0,49 |
| 260 | 3,5 | 0,20 | 3,7 | 0,25 | 6,0 | 0,50 |
| 280 | 3,7 | 0,22 | 3,8 | 0,27 | 6,2 | 0,52 |
| 300 | 4,0 | 0,23 | 4,2 | 0,28 | 6,5 | 0,53 |
| 320 | 4,3 | 0,24 | 4,5 | 0,29 | 6,8 | 0,54 |
Медся ичӧт нормаыс тыртӧм эньяслы, неуна ыжыдджык тыраяслы и тӧдчымӧн ыжыд нёньӧдчысьяслы. Босьтны кӧ верстьӧ тыртӧм эньӧс, сылы сёяныс колӧ сӧмын, мед яйсьыс не уськӧдны, а кодыр сійӧ тырсялас — колӧ содтыны сёян сы мында, мед судзсис и пияныслы. Нёньӧдчысь порсьяслы нӧшта нин уна колӧ сёяныд, медым вӧлі сылӧн унджык йӧв вердны ассьыс пиянсӧ.
Порсьясӧс тшӧгӧдан нормаяс нӧшта нин прӧстӧйӧсь да гӧгӧрвоанаӧсь. Тӧдӧ кӧ порсь вӧдитысь сылысь сьӧктасӧ да лунся сьӧкта содӧмсӧ, табличаын петкӧдлан лыдпасъяс индасны, уна-ӧ колӧ сетны лун кежлӧ сёян.
Порсьлысь сьӧктасӧ тӧдӧмӧн, сёяныслысь пӧтӧссӧ тӧдӧмӧн порсь вӧдитысь вермас лӧсьӧдны: кутшӧм порсьлы кутшӧм колӧ норма.
Петкӧдлам ӧткымын нормаяс (видзӧд 69-ӧд лист бок)
Порсьясӧс тшӧгӧдан нормаяс
| Ловъя порсьлӧн сьӧкта кг. | Суткися сьӧкта содӧм вылӧ кг. | |||||||||||
| 0,3 кг | 0,4 кг | 0,5 кг | 0,6 кг | 0,7 кг | 0,8 кг | |||||||
| Колӧ сетны ӧти порсьлы сутки кежлӧ кг. | ||||||||||||
| Кӧрым единича | Белок | Кӧрым единича | Белок | Кӧрым единича | Белок | Кӧрым единича | Белок | Кӧрым единича | Белок | Кӧрым единича | Белок | |
| 35 | 1,7 | 0,12 | 1,8 | 0,14 | 2,0 | 0,16 | 2,2 | 0,18 | — | — | — | — |
| 40 | 1,8 | 0,12 | 2,0 | 0,15 | 2,2 | 0,18 | 2,3 | 0,20 | 2,7 | 0,24 | 2,8 | 0,27 |
| 50 | 2,0 | 0,13 | 2,2 | 0,16 | 2,5 | 0,20 | ?,7 | 0,22 | 2,8 | 0,25 | 3,0 | 02,9 |
| 60 | 2,2 | 0,14 | 2,3 | 0,17 | 2,7 | 0,21 | 3,0 | 0,23 | 3,2 | 0,26 | 3,3 | 0,31 |
| 80 | 2,5 | 0,16 | 2,7 | 0,18 | 3,0 | 0,22 | 3,3 | 0,24 | 3,7 | 0,28 | 3,8 | 0,32 |
| 100 | 2,7 | 0,17 | 3,0 | 0,20 | 3,3 | 0,24 | 3,7 | 0,25 | 4,0 | 0,29 | 4,3 | 0,33 |
Гос вылӧ порсьясӧс тшӧгӧдан нормаяс
| Ловъя порсьлӧн сьӧкта кг. | Суткися сьӧкта содӧм вылӧ кг. | ||||||||||||
| 0,4 | 0,5 | 0,6 | 0,7 | 0,8 | 0,9 | ||||||||
| Колӧ сетны ӧти порсьлы сутки кежлӧ кг. | |||||||||||||
| Кӧрым единича | Белок | Кӧрым единича | Белок | Кӧрым единича | Белок | Кӧрым единича | Белок | Кӧрым единича | Белок | Кӧрым единича | Белок | ||
| 60 | 1 | 2,5 | 0,10 | 2,8 | 0,20 | 3,2 | 0,22 | 3,3 | 0,24 | 3,7 | 0,28 | 4,0 | 0,32 |
| 80 | 3,0 | 0,19 | 3,3 | 0,21 | 3,7 | 0,23 | 3,8 | 0,26 | 4,2 | 0,30 | 4,7 | 0,33 | |
| 100 | 3,2 | 0,20 | 3,5 | 0,22 | 3,8 | 0,25 | 4,2 | 0,28 | 4,7 | 0,32 | 5,0 | 0,34 | |
| 120 | 3,3 | 0,21 | 3,7 | 0,23 | 4,0 | 0,26 | 4,3 | 0,30 | 4,8 | 0,33 | 5,2 | 0,35 | |
| 140 | 3,5 | 0,22 | 3,8 | 0,24 | 4,2 | 0,27 | 4,5 | 0,31 | 5,0 | 0,34 | 5,3 | 0,36 | |
Шуам, ми кӧсъям лӧсьӧдны племеннӧй рӧда ыджыд тыртӧм порсьлы норма, коді сьӧктанас 240 кг. Табличаысь корсям медводдза столбиксьыс «Племеннӧй порсьяслы табличаысь» (увдорсьыс) 240-ӧд лыдпас да водзӧ визь кузяыс тыртӧм графаысь ми аддзам, мый колӧ сетны сылы сутки кежлӧ 3,2 кӧрым единича да 190 г белок. Овмӧсъясын вермасны лоны со кутшӧм кӧрымъяс: шобді ӧтруб, подсолнух жмык, кормӧвӧй свеклӧ да картупель. Тайӧ сёянъясысь колӧ лӧсьӧдны сэтшӧм норма, кӧні лои эськӧ 3,2 кӧрым единича да 190 г белок, сӧмын мед эз ло вывті ыджыд тураса либӧ вывті ичӧт тураса, и кыдз позьӧ донтӧмджык.
Тырмана лоӧ татшӧм норма:
| Рудзӧг ӧтруб .... 1,8 кг 1,5 кӧрым единича да 0,111 белок |
| Подсолнух жмык .... 0,25 кг 0,25 — „ — — „ — 0,06 — „ — |
| Мӧс свеклӧ .... 2,10 кг 0,25 — „ — — „ — 0,001 — „ — |
| Картупель .... 3,75 кг 1,25 — „ — — „ — 0,020 — „ — |
| 3,25 кӧрым един. 0,208 белок |
120 кг сьӧкта быдмысь тыра порсьлы норма колӧ сетны 3,8 кӧрым единича да 0,28 белок.
Сетам:
| Ид .... ?? кг 2,1 кӧрым един. 0,1 белок |
| Рудзӧг ӧтруб .... 1,2 кг 1,0 — „ — — „ — 0,12 — „ — |
| Веж клевер .... 3,0 кг 0,4 — „ — — „ — 0,04 — „ — |
| Яй пызь .... 0,2 кг 0,3 — „ — — „ — 0,13 — „ — |
| 3,85 кӧрым ед. 0,39 белок |
220 кг сьӧкта верстьӧ нёньӧдчысь порсьлы норма.
Колӧ сетны 5,5 кӧрым единича да 0,47 белок.
Сетам:
| Ид кыд .... 2,5 кг 3,0 кӧрым един. 0,15 белок |
| Сепаратор пыр лэдз. йӧв .... 5,5 — „ — 0,75 — „ — — „ — 0,22 — „ — |
| Клевер турун .... 1,5 — „ — 0,75 — „ — — „ — 0,04 — „ — |
| Картупель .... 3,0 — „ — 1,00 — „ — — „ — 0,03 — „ — |
| 5,5 кӧрым един. 0,47 белок |
50 кг сьӧкта том порсьлы норма. Колӧ сетны 2,3 кӧрым единича да 0,19 белок.
Сетам:
| Ид кыд .... 1,0 кг 1,2 кӧрым един. 0,06 белок |
| Клевер турун... 0,6 — „ — 0,55 — „ — — „ — 0,03 — „ — |
| Мӧс свеклӧ .... 1,0 — „ — 0,1 — „ — — „ — 0,01 — „ — |
| Картупель .... 1,0 — „ — 0,3 — „ — — „ — |
| Вир пызь .... 1,25 — „ — 0,12 — „ — — „ — 0,09 — „ — |
| 2,27 кӧрым един. 0,19 белок |
50 кг сьӧкта яй вылӧ тшӧгӧдан порсьпилы, мед эськӧ быд сутки сылӧн яйыс содіс 0,4 кг.
Колӧ сетны 2,1 кӧрым един. да 0,16 белок.
Сетам:
| Ид кыд .... 1,2 кг. 1,44 кӧрым един. 0.05 белок |
| Мӧс свеклӧ .... 1,0 — „ — 0,1 — „ — — „ — — „ — |
| сепаратор пыр лэдз. йӧв .... 3,0 — „ — 0,4 — „ — — „ — 0,12 — „ — |
| Картупель .... 1,0 — „ — 0,3 — „ — „ — 0,01 — „ — |
| 2,24 кӧрым един. 0,19 белок |
Быдмысь порсьпилы, ёнджыкасӧ яй вылӧ тшӧгӧдігӧн, лунся нормасӧ позьӧ лӧсьӧдны ловъя сьӧкта серти прӧчентӧн арталӧмӧн. Тайӧ прӧчентъяс сертиыс позьӧ лӧсьӧдны суткися кӧрым сетан норма.
| Порсьпилӧн сьӧкта. | Колӧ сетны суткиӧн кӧрым единича |
| 20 кг-сянь 40 кг-ӧдз | 5% |
| 40 — „ — 60 — „ — | 4,5% |
| 60 — „ — 80 — „ — | 4% |
| 80 — „ — 100 — „ — | 3,5% |
Петкӧдлам примерӧн. Порсьпилӧн кӧ ловъя сьӧктаыс 20 кг, колӧ сетны суткинас порсьпилы сымында кӧрым единича, кымын артмӧ 20 кг 5%-ысь. 100 кг-лӧн 5% лоӧ 5 кг, либӧ 1⁄20 пай, а 20 кг-лӧн 5% лоӧ 1 кг. Сідзи кӧ, колӧ сетны суткинас ӧти кӧрым единичаа норма.
50 килограмма порсьпилы колӧ сетны суткиӧн 4,5% кӧрым единича, а 100 кг-лӧн 4,5% лоӧ 4,5% кӧрым единича, а 50 кг-лӧн кык мында этша — 2,25 кӧрым единича.
Колӧ шуны, мый норма вылӧ оз позь видзӧдны кыдзи водзвыв лӧсьӧдӧм рецепт вылӧ. Нормаӧн вердчигӧн порсь вӧдитысьлы колӧ приметитавны порсьлысь быдмӧмсӧ. Порсь кӧ сёйӧ став сетан кӧрымсӧ, а быдмӧ да яйсялӧ ньӧжйӧ, — колӧ нормасӧ содтыны. Вермас лоны мӧд ногӧн — порсь оз вермы сёйны сетӧм нормасӧ, сэк колӧ чинтыны.
Унджык порсь видзигӧн порсь вӧдитысь зэв кокниа казялӧ: мукӧд порсьыс сійӧ жӧ нормаӧн тшӧгӧны, а мукӧдыс омӧльтчӧны, омӧля вештӧны кӧрым донсӧ.
АЙ ПОРСЬ ВИДЗӦМ ДА ВЕРДӦМ
Ай порсьясӧс миян Союзын видзӧны лёка, сы понда найӧ регыд пӧраӧн дугдӧны тырсьӧдавны эньясӧс да бракуйтсьӧны. Кипомса тырсьӧдчигӧн, коръя порсьясӧс оз лэдзны вӧля вылӧ, найӧс видзӧм вылӧ, дӧзьӧритӧм вылӧ колӧ видзӧдлыны бурджыка. Некутшӧм ногӧн оз позь видзны ай порсьясӧс во гӧгӧр лэдзлытӧг, сулӧдны найӧ станокъясын. Тувсовъя шонтыштӧм бӧрын сёр арӧдз найӧс колӧ видзны пыр вӧля вылын торъя навес (лэбув) лӧсьӧдӧмӧн. Сэтчӧ жӧ лӧсьӧдӧны вердчанін, сёян, сӧстӧм ва да веж турун. Ещӧ эськӧ бурджык вӧлі, порсь вӧдитысь кӧ вермис видзны айяссӧ дзик торйӧн мукӧд порсьясысь. Колӧ кыдз-мый позьӧ унджык сетны сылы вӧля вылын олӧм, а не видзны тюрмаын моз во гӧгӧр чӧж.
Татшӧм условйӧясын видзӧмнад, кодыр ай порсь ветлӧдлӧ вӧля вылын шонді улын, лолалӧ сӧстӧм сынӧдӧн, йирӧ веж турун, — сійӧ пыр весел, дзоньвидза.
Ай порсьӧс бура видзӧм порсь видзан овмӧслы сетӧ зэв ыджыд значенньӧ.
Правилӧыс сэтшӧм, медым ай порсьяс вӧліны омӧльӧсьджык эньяс дорысь. Вердан кӧ ай порсьястӧ бурджыка, тшӧгӧдан, сэки найӧ оз ёна радейтны, сьӧкыда тырсьӧдӧны либӧ ньӧти оз. Ай порсьяслы бурджык сетан норма пыдди лоӧ новлӧдчысь порсьлӧн индӧм нормаыс. Но порсь видзысь кӧ гӧгӧрвоас, мый крӧкальыс госсялӧ, сэк пырысьтӧм-пыр нормасӧ сылысь колӧ чинтыны.
Пӧрысь крӧкальяс мукӧддырйиыс зэв ыждалысьӧсь сёян дорӧ, сы понда сылы сёянсӧ лоӧ сетны унджыксьыс выль пӧлӧсӧс. Медся нин омӧля сёйӧны сэтшӧм айяс, кодъяс пышйӧдлӧны эньясӧс тырсьӧдан пӧраӧ, сэк сійӧ уна вынсӧ видзӧ да. Тайӧ пӧранас пырджык сетӧны сылы зӧр, коді вынсьӧдӧ сылысь эбӧссӧ.
Ай порсьыс кӧ оз сёй, сэк сетӧны сылы содтӧд кӧрымас йӧв да йӧв шыблас торъяс, зэв ёна пӧжӧм сю и бӧрвылас сійӧ зелляяссӧ, кодӧс сетӧ ветеринарнӧй врач. Медым кутас ковны сёйныс, ай порсьлы пырджык сетӧны солянӧй кислота пепсин сорӧн.
Ай порсьясӧс велӧдігӧн колӧ ас дінад мевйӧдны, ньӧжйӧникӧн малалӧмӧн, мед быдмис да эз ло лёк. Правилӧ пыдди колӧ босьтны пыравлыны быд лун станокас, сёрнитны сыкӧд, гыжъявны, водтӧдны да малавны гӧгӧрбок, кок пыдӧссӧ и быдӧн. Ставсӧ кӧ тайӧс вӧчны ас пӧраас, позьӧ зэв бура велӧдны ас дінад, лоӧ зэв кывзысь, рам кукань кодь, да водзӧ вылӧ мынан ёна мырсьӧмысь.
Татшӧм айӧн позьӧ вӧчны мый гажыд: мыськавны майтӧгӧн, мавтны той зелляӧн, вундыштавны гыжсӧ, сетны став отсӧгсӧ, коді сылы колӧ. Некодыр оз ков палич ни, ньӧр ни мукӧдтор.
Пӧрнӧй ай порськӧд силаӧн вӧчны нинӧм он вермы. Сійӧ зэв тӧлка, верклян да ён пемӧс. Быд порсь видзысь тӧдӧ, кыдзи косясьӧны том ай порсьяс, кутшӧм найӧ тэрыба да ёна усьласьӧны мӧда-мӧд вылас. Сы серти зэв кокни тӧдны ыджыдджык порсьяслысь уськӧдчӧмсӧ. Сійӧ оз пов сэки не сӧмын ӧти мортысь, а оз пов кӧть дас мортысь, сійӧ зэв ӧдйӧ сэки ставсӧ шыблалас ӧтарӧ-мӧдарӧ, дай вермас дойдны. Кык ыджыд ай порсь косясигӧн зэв ёна курччалӧны мӧда-мӧдсӧ. Зэв регыд кадӧн, ёнджыкыс нӧйтас омӧльджыксӧ сэтшӧма, весиг мукӧдыс кувтӧдз воӧны либӧ зэв дыр оз вермыны уджавны. Вермысьыслы оз жӧ прӧста коль тайӧ тышкыд. Сы понда порсь видзыслы некутшӧм ногӧн оз позь лэдзны паныдасьны кык ай порсьӧс.
Племеннӧй порсь видзан овмӧсъясын порсьпиянӧс нёнь дінысь чӧвтӧм бӧрын, либӧ 8 вежӧн бӧрын, торйӧдӧны эньяссӧ да айяссӧ торъя станокъясӧ. Кодыр ӧти станокынӧсь лоӧны порсьпияныс уна эньлӧн, сэки воддза пӧранас найӧ зэв тшӧкыда пондасны косясьны. Сы понда колӧ станокъясӧ сюявны ӧткодьджык порсьпиянӧс сьӧктанас, мед ёнджыкъясыс оз нӧйтны омӧльджыкъяссӧ да мед оз вермыны вӧтлыны сёянінъяссьыс.
Тадзинас найӧ зэв регыдӧн тӧдмасьӧны да велалӧны мӧда-мӧд дінас, дай кутасны зэв шаня овны. Вӧля вылӧ либӧ матынджык пӧскӧтинаӧ найӧс позьӧ лэдзны ӧтлаын ставсӧ. Тӧлысь 5 бӧрти колӧ на бӧрся бура видзӧдны, кор томиник эньясыс кутасны пышъявны, мед эз тырсьӧдны кыдзи веськалӧ айясыс. Тайӧ пӧрасяньыс ковмас лэдзлывлыны том порсьясӧс кык пельӧ, торйӧн эньясӧс да айясӧс, да видзӧдны на бӧрся. Пышъялысь эньясӧс некор оз ков лэдзны мукӧд эньяскӧд ӧтилаӧ, найӧ сӧмын мешайтӧны мукӧд порсьяслы либӧ пышъясны ай порсь корсьны да кутасны вильшавны найӧс. Бурджык кольны найӧс гортӧ лун 2–3 кежлӧ, кытчӧдз найӧ оз дугдыны пышъявныс.
Томиник ай порсьпиянӧс позьӧ дырджык лэдзлывлыны ӧтлаын. Сӧмын тӧлын кӧ, ставсӧ ӧтлаын колӧ лэдзлывлыны быд лун вӧля вылӧ, мед быд лун аддзывлісны мӧда-мӧднысӧ. Лун 3–4 кӧ оз аддзывны ёрта-ёртсӧ, сы бӧрын найӧ аддзысясны да пырысь-пыр воасны косьӧ.
ПОРСЬЯСӦС ТШӦГӦДӦМ
Порсьясӧс тшӧгӧдны позьӧ быд пӧлӧс арлыдаӧс. Порсьясыс кӧ томӧсь на, быдмӧны, сійӧс тшӧгӧдӧмыс мунӧ дзик мӧд ногӧн пӧрысь порсьясӧс дорысь, кодъяс оз нин быдмыны. Сы понда и торъялӧны куим пӧлӧс тшӧгӧдчӧм: яя либӧ бекона, джынвыйӧ госа да ёна госа.
БЕКОНА ТШӦГӦДЧӦМ
Беконыс сійӧ ачыс лоӧ томиник, небыд яй, абу сэтшӧм гос слӧя. Тайӧс гӧтӧвитӧм могысь миян Союзын эм кымынкӧ беконнӧй фабрика. Татшӧм пабрикъясас порсьясӧс начкалӧны, киськалӧны пӧсь ваӧн, чишкалӧны би вылын да яйсӧ торйӧдӧны шӧриӧн кык пельӧ.
Тайӧс торйӧдігӧн нӧшта на торйӧдӧны юрсӧ да кокъяссӧ мӧдлаӧ, сюрса лыяссӧ да лопаткасӧ. Сы бӧрын тайӧ джынъяссӧ солалӧны да видзӧны 10–14 лунӧдз.
Солассьӧм бӧрас тӧлӧдӧны, сортируйтӧны и тэчӧны беконъяссӧ дозъясӧ, 4 туша джынйӧн доз вылӧ.
Беконыс — сійӧ заграничаӧ нуан медся бур тӧвар прӧдуктаяс пӧвстысь, сы вӧсна Сӧвет Союз пуктӧ ыджыд вниманньӧ тайӧс паськӧдӧм вылӧ.
Став мир пасьтаын нянь дон абу ёна вылын дай век на донтӧммӧ сэк, кодыр яй доныс чорыда сулалӧ дай нӧшта донсялӧ на. Кымын уна ми сетам бекон заграничаӧ, сымын уна босьтам заграничаысь зарниа сьӧм, код вылӧ вермам ньӧбны оборудованньӧ пабрик-заводъясӧ, а сідзжӧ сиктса овмӧслы.
Бекон вылӧ туйӧны томджык порсьяс, 6–9 тӧлыссяяс, сьӧктанас 85-сянь 100 кг-ӧдз. Тайӧ условйӧяслы некутшӧм ногӧн оз шогмыны роч порсьяс, сы понда мый тайӧ арлыдӧн некор оз вермыны лоны та сьӧктанас. Сы понда крестьяна овмӧсса бурмӧдтӧм порсьяс ньӧти оз шогмыны бекон вылӧ тшӧгӧдны. Медбур бекона яй лоӧ англияса метис рӧдысь, — прӧстӧй рӧдӧн сорлалӧмысь.
Сы понда, мый англияса рынокъяс корӧны топыд да зумыд госа бекон, оз ков вердны сэтшӧм кӧрымъясӧн, коді сетӧ небыд гос. Опытъяс петкӧдлӧны, мый бур гос артмӧ со кутшӧм сёянъясӧн вердігӧн: ид, анькытш, корнеплод, шобді, рудзӧг, боби да шыблас йӧв. Омӧль госыд лоӧ порсьяслӧн зӧр, кукуруза, жмык, картупель, раб да жом вердӧмӧн.
Колӧ шуны, мый нарошнӧ бекон вылӧ тшӧгӧдӧм абу, а эм бекон вылӧ быдтӧм. Оз позь надейтчыны, мый омӧль да нелючки быдтӧм порсьӧс позьӧ тшӧгӧдны бура бекон вылӧ тӧлысь-джынйӧн. Бекона порсьпиян — тайӧ водзысянь бура быдтӧм, абу омӧльӧсь, тыр-бур сьӧктаӧсь, но некутшӧм ногӧн абу госаӧсь. Госа беконыд бара жӧ оз туй нуны заграничаӧ.
Медся бур пӧраыс бекон вылӧ порсьясӧс тшӧгӧдны — гожӧм, кор порсьясыс йирсьӧны пӧскӧтинаын. Сэки жӧ и тӧдчымӧн донтӧмджык кӧрымыс, медся нин, кодыр вӧчӧма искусственнӧй пӧскӧтина, тӧдчымӧн ёна вичмӧдӧ мукӧд пӧлӧс дона кӧрымъяс. Дерт ӧти пӧскӧтина вылын он вермы лӧсьӧдны некор бекона тӧвар, лоӧ сетны и мукӧд пӧлӧс бурджык сёянъяс. Важӧн нин тӧдӧны, мый бурджык бекон артмӧ сэк, вердӧны кӧ порсьписӧ идйӧн да йӧв колясъясӧн. Но тайӧ кӧрымыс абу тырмымӧн. Зэв уна районын Союз пасьтаас татшӧм кӧрымыс ньӧти абу либӧ, эм кӧ, зэв этша. Татшӧм дырйиыс совхозлы либӧ племхозлы лоӧ быть вердны тшӧгӧдчигӧн мукӧд кӧрымъясӧн, кодӧс позьӧ аддзыны кокниа дай донтӧма. Тані колӧ тӧд вылын кутны сэтшӧм кӧрымъяс, кодъяс беконсӧ омӧльӧс сетӧны. Союзса лунвыв районъясын медся ёна паськалӧма жмык да кукуруза вӧдитӧм, кодӧн вердӧмӧн артмӧ зэв омӧль бекон.
Опытъяс петкӧдлӧны, мый позьӧ пӧльзуйтчыны бекон вылӧ вердігӧн и татшӧм кӧрымъясӧн, воддза пӧранас. Профессор Богаевскӧй Г. В. висьталӧм серти жмыкӧн позьӧ вердны беконнӧй порсьпиянӧс сійӧ пӧраӧдз, кытчӧдз найӧ оз лоны 50 кг сьӧктаӧсь, а кукурузаӧн — 60 кг сьӧктаӧдз. Тадзӧн беконыд лоӧ ёна бурджык.
Водзӧ бекон вылӧ вердігӧн тайӧ кӧрымъяссӧ колӧ вежны сэтшӧм кӧрымӧн, коді оз тшыкӧд беконсӧ.
Заводса жмыкӧн беконыс тшыкӧ, жмыкыс вый сора на да, коді кольӧма пычкӧм бӧрас. Вердны кӧ ёна пычкӧм жмыкӧн (экстрагированнӧй), кӧні выйыс кольӧма зэв нин этша, татшӧм жмыктӧ позьӧ вердны пыр.
Пӧскӧтина, пӧтӧса торъяс сетӧмысь кындзи, бекон вылӧ тшӧгӧдігӧн нӧшта бур сійӧн, мый сэн порсьяс вежлӧдлӧны, ёнмӧдӧны лыяссӧ да мускулъяссӧ, пӧльзуйтчӧны витаминӧн — да бура быдмӧны. Сэки яйыс порсьыслӧн лоӧ небыд, мича да бур, и абу ёна госа.
Тӧвся пӧраын бекон вылӧ тшӧгӧдігӧн сідзжӧ колӧ быд лун лэдзлыны порсьясӧс ветлӧдлыштны ывлаӧд да сетны витамина кӧрымъяс, кодӧн вермасны лоны корнеплод, клевер да люцерна турун.
Бекон вылӧ тшӧгӧдігӧн оз ков жалитны кӧрымъястӧ. Кымын ӧдйӧ быдмӧ порсьпиыс, сымын донтӧм сувтас сійӧ овмӧслы.
Сёянъяс лӧсьӧдігӧн сідзжӧ оз ков вунӧдны и белок йылысь. Том порсьяслы быдмынысӧ зэв ёна колӧ белокыс.
Вердӧм порсьпиянкӧд, беконнӧй фабрикаӧ сеттӧдз, колӧ бура, правилӧяс серти вӧдитчыны. Оз позь кучкавны ньӧръясӧн либӧ мукӧдторйӧн. Кучкалӧмнас порсьыслӧн яйыс вирӧссьӧ да вермасны бракуйтны. Медся нин ёна колӧ видзчысьӧмӧн нуны татшӧм порсьястӧ. Крестьяна нулывлӧны пырджык со кыдзи: дыр ноксьӧм бӧрын порсьсӧ домалӧны кокъясӧдыс, пӧрӧдасны телегаӧ либӧ доддьӧ, гезйӧн зэв ёна кӧртавласны дай нуӧны фабрикаӧ.
Кӧть кутшӧм бурӧсь эз вӧвны порсьясыс, ставыс бракуйтсясны. Гезнас кӧртавлӧмыс яйсӧ джуӧдас, гез туйыс лоӧ ставыс вир визь. Бурджык нуны ас кок йылас.
Телегаӧн либӧ доддьӧн кӧ нуны, колӧ лӧсьӧдны клетка, сувтӧдны нёль столб дай пӧвъясӧн потшны.
ДЖЫНВЫЙӦ ГОСА ВЫЛӦ ВЕРДӦМ
Джынвыйӧ госа вылӧ вердны позьӧ и пӧрнӧйджык порсьясӧс, кодыр найӧ кӧть и быдмӧны на, но тӧдчымӧн быдмӧны нин омӧля воддза дорысь. Яйыс лоӧ зэв госа да оз кут туйны бекон вылӧ. Но миян Союзса рынок вылын татшӧм яйыс зэв ёна мунӧ, сы понда мый миян йӧзыс бекон дорысь ёнджыка босьтӧны.
Тадз тшӧгӧдӧм нуӧдігӧн порсьпиянсӧ водзвылыс видзӧны сідз жӧ, кыдзи и беконӧ тшӧгӧдігӧн, мед порсьпиян вӧліны ёнӧсь, дзоньвидзаӧсь. Но тӧлысь 5–6 бӧрын сёянсӧ найӧлы содтӧны сідз, медым найӧ пондісны нин госсявны. Ми тӧдам нин, мый сёян содтӧмысь кындзи порсьяслы, госсӧ содтӧм могысь, унджык колӧ сетны сылы углеводистӧй кӧрымъяс да оз ков лэдзны ветлӧдлыны. Сы понда, джынвыйӧ госа вылӧ вердігӧн, пӧскӧтинаӧн оз пӧльзуйтчыны, дай вӧля вылӧ лэдзлӧны зэв регыд кежлӧ. Углеводистӧй сёянъяс пытшкысь сетӧны корнеплодъяс, картупель, ӧтруб да донтӧм туся кӧрымъяс. Став донтӧм кӧрымсӧ порсьяс ёна сёйӧны дай сетӧны бур яй.
ГОС ВЫЛӦ ВЕРДӦМ
Гос вылӧ тшӧгӧдны порсьясӧс заводитӧны гырысьясӧс нин, кодъяс оз нин быдмыны. Быд порсь видзан овмӧс вӧдитчӧ неуна татшӧм тшӧгӧдчӧмнад, кодыр быд воӧ лоӧ бракуйтны ӧткымын эньясӧс пӧрысьысла, кор найӧ оз нин кутны туйны тырсьӧднысӧ.
Тайӧ каднас порсьыд оз нин сет яйтӧ, сӧмын вермас содны талӧн госыс. Сідзи и нуӧдсьӧ сійӧс вердӧмыс да видзӧмыс.
Гос вылӧ тшӧгӧдӧм кад сертиыс юксьӧ куим пӧра вылӧ.
Медводдза пӧраыс нюжалӧ 6–8 вежонӧдз. Тайӧ пӧранас порсьыс дасьтыссьӧ, бурджыка пондасны вердны. Мӧд пӧраас — тшӧгӧдӧны 3–5 вежон, а медбӧръя пӧраыс — вежон куим кымын, тыр-бурӧдз тшӧгӧдӧны да бурмӧдӧны госсӧ.
Медводдза каднас, кодыр порсьыс омӧль на да ёна радейтӧмпырысь сёйӧ кӧть кутшӧм сёянъяс, сылы вердӧны водзвыв донтӧмджык кӧрымсӧ, кыдз шуны, веськӧдыштӧны сійӧс. Сэк позьӧ сетны сылы картупель, кутшӧмкӧ донтӧмджык пызь, кыд, тшытшӧм клевер, раб, жом и быдсӧн, мый эм овмӧсын донтӧмджык кӧрым.
Мӧд каднас, кодыр порсьыс лоӧ вердаса нин, сэк сійӧ пондас нин бӧрйысьны сёянъяс пытшкад, сэки сылы колӧ сетны унджык туся бур сёянъяс да мед пӧтӧсаӧс, но картупель позьӧ сетны пыр.
Коймӧд пӧранас, кодыр порсьясыс госсявны нин пондӧны, сьӧкыда ветлӧдлӧны, оз окотапырысь сёй, колӧ сетны сылы медся бур да чӧскыд сёянсӧ, нӧшта ёнджыка гос сетысьяссӧ. Татшӧм кӧрымъяснад лоӧны ид, проса пызь да рудзӧг.
Гос вылӧ тшӧгӧдігӧн лунся кӧрымыс уна-ӧ колӧ порсьяслы, позьӧ артавны сьӧкта сертиыс кӧть кутшӧм вердан кадӧ прӧчентӧн. Вӧчӧм сы вылӧ таблича петкӧдлӧ кутшӧм прӧчент порсь сьӧкта серти колӧ сетны сылы кӧрымсӧ, лунся сетан нормаӧн.
| Медводдза пӧранас .... 4 % сьӧкта серти |
| Мӧд пӧранас .... 3,75% „ „ |
| Коймӧд .... 2,75% „ „ |
Петкӧдлӧм вылӧ лӧсьӧдам кӧрым сетан ногсӧ 160 кг сьӧктаа порсьлы медводдза вердан пӧра кежлас. 4%-ыс 160 кг сьӧктасьыс лоӧ 6,4 кормӧвӧй единича. Ми вермам сетны вынаджык сёянсӧ сӧмын ⅔, сы понда, мый тайӧ медводдза вердан кад либӧ 4,2 кормӧвӧй единича, а мукӧд 2,1 корм. единичасӧ вермам вежны мукӧд донтӧмджык сёянӧн.
| Подсолнуха жмык .... 0,5 кг — 0,55 кормӧвӧй единича |
| Кукуруза .... 2,0 „ — 2,70 „ „ |
| Ӧтруб .... 1,4 „ — 0,97 „ „ |
| Картупель .... 5,0 „ — 1,50 „ „ |
| Зӧр кыд .... 1,5 „ — 0, „ „ |
| 6,4 кормӧвӧй единича. |
Кӧрым сетӧмыс 180 кг порсьлы мӧд вердан пӧранас вермас лоны со кыдзи: 3,75% 180 кг лоӧ 6,7 кормӧвӧй единича.
| Подсолнух жмык .... 1,0 кг 1,1 кормӧвӧй единича |
| Кукуруза .... 2,0 „ — 2,7 „ „ |
| Ӧтруб .... 2,0 „ — 1,4 „ „ |
| Картупель .... 5,0 „ — 1,5 „ „ |
| 6,7 корм. единича. |
3-ӧд вердан пӧраӧ 200 кг сьӧктаа порсьлы кӧрым сетӧмыс вермас лоны лыддьӧма со кыдзи: 2,75% 200 кг сьӧктаысь лоӧ 5,5 кормӧвӧй единича.
| Ид шыдӧс .... 2,0 кг — 2,4 корм. единича |
| Проса пызь .... 2,0 „ — 2,0 „ „ |
| Рудзӧг пызь .... 0,9 „ — 1.17 „ „ |
| 5,5 кормӧвӧй единича |
ТШӦГӦДАН ПОРСЬЯС БӦРСЯ ДӦЗЬӦР
Джынвыйӧ госа да ёнджыкасӧ госа вылӧ порсьясӧс тшӧгӧдігӧн налы ёна ветлӧдлыны оз ков. Овмӧсса условйӧяссянь кӧ позяна, татшӧм порсьяссӧ колӧ видзны торъя гидняясын, медым найӧс эз вильшавны мукӧд порсьясыс либӧ порсьпияныс. Порсьӧс дӧзьӧритысьяслы колӧ сідзжӧ омӧльджыка дӧзмӧдны.
Зэв ыджыд значенньӧа порсьясӧс тшӧгӧдігӧн порсь оланіныслӧн температураыс.
Кӧдзыд оланінъясын тшӧгӧдчӧм нуӧдны абу зэв выгӧднӧ — тӧдӧмысь, кӧдзыдінын кӧрымыс уна мунӧ порсьыслысь яйсӧ шонтӧм вылӧ. Мӧд боксянь кӧ, гожся жаръяс дырйи порсьяслы сёйныс ёнасӧ оз ков, да сы понда зэв этшаӧн содӧ налӧн сьӧктаыс. Тшӧгӧдчанінын медбур температураӧн лыддьӧны 10–12°C.
Зэв колана гожся жаръяс дырйи оланінсӧ найӧлысь видзны кыдзи позьӧ ыркыдджыка, ӧшиньсӧ да ӧдзӧссӧ восьтавлыны сӧмын вой кежлас, зэв эськӧ бур вӧлі, луннас кӧ оланінсӧ киськавны ваӧн дай сідзжӧ киськавны порсьяссӧ асьнысӧ и. Гожся пӧранад порсь оланінъяссӧ вольсалӧны омӧля, медым порсьыс куйліс ыркыд джодж вылын.
Медся нин ёна колӧ видзӧдны порсьяслысь сёянінсӧ, видзны сійӧс кыдзи позьӧ сӧстӧма да некодыр оз ков кольны сэтчӧ сёян коляссӧ.
Станокъясӧс да калидорсӧ быд лунӧ колӧ весавны, медым гидняас-оланінас сынӧдыс вӧлі пыр свежӧй.
Вердӧмсӧ колӧ нуӧдны пыр ӧти пӧраӧ, ӧти часъясӧ.
Бурджыка колӧ бӧрйыны порсьяссӧ, кодыр найӧс пуктӧны тшӧгӧдӧм вылӧ ӧти станокӧ. Колӧ кыдзи позьӧ лӧсьӧдны сідз, медым ӧти верданінӧ веськалісны ӧткодь порсьяс сьӧктаӧн и ыдждаӧн, ӧткодь мед вӧлі сёйны колӧмыс дай тшӧгныс вермисны ӧткодяджык. Сэки найӧ мӧда-мӧдсӧ озджык пондыны ӧбӧдитны да лоӧны ӧткодьӧсь ставыс.
Тойӧссьӧм бӧрын порсьясӧс мавтӧны олеонафтӧн либӧ кутшӧмкӧ мукӧд донтӧмджык мавтасӧн, креолин либӧ лизол растворӧн.
Тшӧгӧдігӧн медся бӧръя каднас, кодыр порсьяс сёйӧны омӧля, кӧрым пытшкас колӧ содтыны неуна солыштӧм зӧр, либӧ бура пӧжӧм ид, либӧ рудзӧг. Нӧшта бур, содтыштан кӧ сэтчӧ яя шыд колястӧ либӧ пуӧм вӧв яйысь ли, начкысянінса шыблас яйысь ли, сӧмын колӧ тӧдны, мый татшӧм шыдтӧ лоӧ содтыны пыр, а порсьыд велалӧм бӧрад оз понды сёйны некутшӧм кӧрым шыдтӧгыд.
Кыдзи и быд порсь видзан овмӧсъясысь, сідз жӧ и тшӧгӧдчанінысь колӧ бырӧдны шыръясӧс да крысаясӧс. Порсь сёянъяссӧ колӧ видзны вевта ларъясын, медым эз вермыны пырны шыръяс ни крысаяс, мед эз поздысьны сэтчӧ.
ПОРСЬЯСЛЫ ОЛАНІНСӦ ЛӦСЬӦДӦМ
Колхозын порсь видзан овмӧс котыртігӧн колӧ бурджыка мӧвпыштны порсь оланінъяс йылысь. Порсь видзӧмсӧ кӧ нуӧдны важ моз, кодыр быд колхозник видзӧ аслас скӧт картаясын ӧти либӧ кык эньӧдз, татшӧм порсь видзӧмсьыд бурыс лоӧ зэв ичӧт. Рӧдысь рӧдӧ вежлалӧм порсьяслы (метисъяс), нӧшта ёнджыка англияса сӧстӧм рӧда порсьяслы, колӧ бур да сӧстӧм оланін, бур сёян да бур дӧзьӧр. Этша на ӧти кӧсйӧмыд порсьтӧ видзны, колӧ бурджыка видзӧм йывсьыс тӧдны. Порсьясыс кӧ лоӧны разӧдӧмаӧсь уна пӧлӧс кӧзяинъяслы, сэки ӧти бураа видзас, вердас-юкталас, а мӧдысь нем оз ло. Колӧ индыны став порсьсӧ ӧти оланінӧ да найӧ бӧрся дӧзьӧритны индыны бурджыка тӧдысь йӧзӧс. Татысь буръясыс лоӧны со кутшӧмӧсь.
1. Вын да удж вичмӧм. Быдӧн гӧгӧрвоӧ: став порсьыс кӧ пондасны овны ӧтилаын, сэк, тӧдӧмысь, кокниджык идравны-бергавны найӧ бӧрся, да ӧти ужалысь вермас сэки зэв уна порськӧд вӧдитчыны. Колян ужалысьясыс, кодъяс водзвыв порсьяс дӧзьӧритлісны торъя овмӧсъясын, вермасны сэки уджавны мӧд пӧлӧс удж.
2. Эмӧсь кӧ колхозын торъя оланінъяс, сійӧ сетас зэв ыджыд бур порсьяслы торъя крестьяна ордын видзӧм дорысь, порсьясыс бурджыка быдмӧны да бурджыка тшӧгӧны.
3. Ӧтувъя порсь видзанінын кокни лоӧ корсьны либӧ велӧдны ас колхозникъяс пӧвстысь жӧ бур да кужысь порсь видзысьясӧс, коді пондас нуны уджсӧ бура, велӧдчӧма ногӧн.
4. Ӧтувтӧм стадаӧ ай порсьӧс бӧрйыны зэв кокни, позьӧ бӧрйыны сэтшӧмӧс, кодъяс бурӧсь лоӧны быдпӧлӧс порсьяслы да бурӧс сетасны рӧдсӧ.
5. Ӧтувтӧм порсь видзан овмӧсъяслы тӧдчымӧн кокниджык босьтны уджйӧзӧн кӧрымъяс, ай порсьясӧс, контрактуйтны да страхуйтны порсьясӧс.
6. Кокниджык нуӧдны ветнадзор, ветврачлӧн лоӧны ставыс син водзас.
7. Ӧтувъя порсь оланінын кокниджык видзчысьны вуджана висьӧмъясысь.
Гидня местаыс бӧрйыссьӧ косӧдджык вылынджыкин, кокни, йиджысь мусин. Зэв бур, эм кӧ матігӧгӧрын визувтан ваа ляпкыдик кыръя ю, кӧні позис эськӧ порсьясӧс купайтны. Порсьяс зэв сӧстӧмӧсь да радейтӧны куйлыны ва пытшкын.
Ай порсьяс сідзжӧ зэв ёна радейтӧны ватӧ да асьныс и мунӧны ваас, кодыр найӧс лэдзӧны ветлӧдлыны ывлаӧд.
Гидня вӧчӧм вылӧ вӧр бӧрйыны ставсӧ лоӧ меставывса условйӧяс серти. Бур, ставыс вӧліны кӧ найӧ донтӧмӧсь дай позьӧ кӧ вӧчны кос, шоныд да югыд гид порсьяслы овны. Сійӧс стрӧитӧны пуысь, ӧжигайтӧм кирпичысь, изйысь да с. в. Мед сӧмын стенъясыс эз кӧтасьны, эз лоны ва руа. Войвывланьын, кӧні вӧрыс донтӧм, зэв бур порсь гидняяс позьӧ вӧчны пуысь. Джоджыс эськӧ мед шоныд, абу вильыд да пырыс мед ваыс оз мун. Йиджысь джоджъясыд порсь гидняясын оз туйны, порсьяслӧн асмогыс кӧ пырӧ пытшкас, тшыкӧдӧ сынӧдсӧ. Сыысь кындзи татшӧм джоджтӧ оз позь сӧстӧма мыськавны да дезинфицируйтны.
Кирпичысь джоджъяс лоӧны зэв чорыдӧсь дай кӧдзыдӧсь, пу джоджъяс вильыдӧсь, регыд сісьмӧны, сьӧкыд дезинфекцияавны, но ёна шоныдӧсь. Сёйӧн тальӧм да му джоджъяс няйтӧсь, зэв пыдӧ пырӧ асмогыс порсьяслӧн да ёна тшыкӧдӧны порсьясыс ныръялӧмӧн.
Медбур йиджтӧм да кокни идралана, дезинфекцияалана лоӧ цемента да асфальта джодж, сӧмын ёна кӧдзыдӧсь да вильыдӧсь ёнджыкасӧ цементаыс.
Сы понда унджык порсь видзан овмӧсъясын примитӧма вӧчавны кык пӧвста джоджъяс — увдорас цементысь, а вевдорас пуктӧма пуысь вӧчӧм щитъяс, код вылын узьӧ-куйлӧ порсьыс. Татшӧм щитыс станок пасьталаыс либӧ джынсьыс унджык да, медым кокньӧдны сылысь сьӧктасӧ, вӧчсьӧ станок кузяла ногӧныс кык пельӧ. Вольӧсыс вольсавсьӧ сӧмын щит вылас. Весалігӧн да дезинфекцияалігӧн щитсӧ петкӧдӧны ывла вылас, цемента джоджсӧ бура мыськалӧны, весалӧны. Щитыслӧн пӧвъясыс тувъявсьӧны костӧн, медым костіыс прӧйдитіс асмогыс. Цемента джодж мед вӧлі воргаа, кыті вермис визувтны калидорса канаваас да сысянь ывла вылӧдзыс порсьлӧн кизьӧр асмогыс. Оз ков пуктыны щитсӧ дзик куш джодж вылас, бурджык 15–20 см судта кымын костӧн вӧчны. Сэки порсьпияныд оз кутны кынмыны. Чукӧртӧм няйтсӧ да ёгсӧ щит увсьыс весалӧны щитсӧ босьтӧмӧн либӧ боксяньыс да мыськалӧны ваӧн резӧмӧн.
Станокъяс костӧ потшӧны пуӧн либӧ мукӧдторйӧн. Оз ков потшӧссӧ потшны топыда, косттӧг; топыда кӧ потшан, порсьясыс зэв ёна ӧтдортчӧны мӧда-мӧдсьыс, а медся нин ёна, кодыр прогулка вылӧ ветлӧдлӧны торъя чукӧръясӧн. Тулысын пӧскӧтинаӧ лэдзмысьт найӧ зэв ёна мӧдасны косясьны, кытчӧдз бӧр оз тӧдмасьны. Бурджык потшны вежӧсъяссӧ костӧсьӧн, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын, а не топыдӧс.
Сыысь кындзи, мый порсьяс кидмӧны татшӧм топыд станокъясын, нӧшта на сійӧ оз туй и сы понда, вӧд порсьыслы колӧ видзӧдны гӧгӧрбок, либӧ кодыр сійӧ виччысьӧ сёянсӧ, велалӧ чеччавны воддза кокъяснас потшӧс вылас, кыдзи тыдалӧ серпас вылысь. Сэки вермас доймыны сылӧн кокъясыс да нӧшта сійӧ кӧ тыра, новлӧдчӧ, сэки вермасны доймыны гыркпытшса порсьпияныс. Нӧшта на омӧль, кодыр сы дінын эмӧсь нёнясьысь порсьпиян. Потшӧс вывсьыс лэччигӧн сійӧ вермас ёна дойдны либӧ дзикӧдз вины порсьпиянсӧ.
Решеткаа вежӧсӧн сідзжӧ ёна кокняммӧ порсь видзысьлӧн уджыс, порсьяссӧ дӧзьӧритӧмыс. Оз ков сылы сэки видзӧдлыны торйӧн быд порсьӧс, а вермас сійӧ видзӧдны ӧти места вывсянь.
Гырысьджык порсьяслы вежӧсыслӧн судтаыс абу джуджыд 1 метраысь. Ай порсьяслы вӧчӧны потшӧссӧ джуджыдджыкӧс. Ай порсьыс мукӧддырйиыс чеччыштӧ потшӧс вывтіыс.
Станокъяссӧ лӧсьӧдӧны либӧ кык радӧн шӧрӧдыс ӧти калидор вӧчӧмӧн, либӧ куим радӧн кык калидорӧн. Бур рӧда эньяслы, ёнджыкасӧ вайсянінын, оз ков вӧчавны кык радысь унджыкӧн сы понда, мый порсьпияныслы лоӧ этша югыдыс, сӧстӧм сынӧдыс. Куим да нёль рада станок гидняяс ёнджыка мунӧны тшӧгӧдан порсьясӧс видзны.
Станокыслӧн ыдждаыс овлӧ сідзжӧ уна пӧлӧс, сы серти кутшӧмджык порсьяс да кутшӧмджык арлыда порсьяс олӧны. Нёньӧдчысь англияса гырысь еджыд рӧда эньяслы колӧ станокыс 7–10 кв. метрӧдз. Татшӧмӧс жӧ вӧчалӧны станокъяссӧ ай порсьяслы. Порсьпиянӧс нёнь дінысь чӧвтӧм борын торйӧдӧны — эньяссӧ да айяссӧ, сувтӧдӧны 10-ӧн кымын ӧтилаӧ. Найӧ быдмӧм серти пондасны станоксьыс чинтавны лыдсӧ. Носовскӧй опытнӧй станция индӧдъяс серти порсьяслы станокас местаыс колӧ ӧти порсь вылӧ со кутшӧм:
| Эньяслы | .... не этшаджык 7,08 кв. метра |
| Ай порсьяслы | .... не этшаджык 8,09 кв. метра |
| Порсьпиянлы 2-сянь 5 тӧлысьӧдз | .... 1,9 кв. метра |
| Порсьпиянлы 5-сянь 10 тӧлысьӧдз | .... 4,43 кв. метра |
| Ыжыдджык порсьяслы | .... 5,3 кв. метра |
Калидорыслӧн пасьтаыс вӧчсьӧ 2 метра пасьта. Гидняын мед вӧлі сӧстӧм сынӧд да вӧлі мед зэв югыд, торъя нин эньяс оланінын. Сӧвет Союз войвылын ӧшиньяссӧ колӧ вӧчавны кык пӧвстӧн. Шоныдджык поводдяясӧ ӧшиньяссӧ колӧ восьтывлыны сынӧдсӧ вежӧм могысь.
Ӧшиньяссӧ вӧчалігӧн зэв колана ывлаладор раммасӧ дзиръявны вылыстіыс, мед воссис ывла дорнас, а пытшкӧс рамасӧ дзиръявны увдорла дорышсӧ, мед сійӧ воссис вылыс дорышнас. Тадзи вӧчӧмнас гидняас пырысь кӧдзыд руыс оз кут инмыны порсьлы, а каяс вывланьӧ, йирк дорас, шоналас дай пондас лэччыны увдорас.
Племеннӧй порсь видзан овмӧсъясын югыдыс колӧ 1: 10 либӧ 1:12. Тайӧ лоӧ со кыдз: быд 10 либӧ 12 кв. метр пасьта джодж вылӧ воӧ ӧти кв. метр пасьта ӧшинь.
Ӧшиньыс керавсьӧ сы вылнаӧ, медым порсьясыс сэтчӧдз оз судзны.
Сӧстӧм сынӧд верман вӧчны гидняӧ йиджтӧм джоджӧн, вентиляция вӧчалӧмъясӧн, ас пӧраын куйӧд весалӧмӧн да тырмымӧнъя вольсалӧмӧн. Вентиляцияяс вӧчӧны пачьясӧ либӧ сы вылӧ вӧчӧм трубаясӧн. Вытяжнӧй трубаясыд вӧчсьӧны кык пӧлӧсӧсь — вевдорса да увдорса кысканъяс. Вевдорса кысканъясыслӧн трубаыс заводитчӧ йирксяньыс да кыскӧ вевдорса сынӧд слӧйсӧ. Медся ёна вевдорса трубаясысь паськалӧма Муир система.
Кыскана труба вӧчсьӧ кык пӧвстӧн шӧрас войлок пуктӧмӧн, мед эськӧ эз кынмы. Шӧрыс сылӧн юксьӧ кык вомӧна перегородкаӧн, нёль пельӧ юкӧмӧн. Вылыс помыс трубкаыслӧн помасьӧ флюгерӧн либӧ коробкаӧн, стеныс пӧлӧн тэчӧм посньыдик пу пластинкаясысь, кутшӧмӧс вӧчлывлӧны косьтысянін ӧшиньясӧ.
Тӧла дырйи флюгерыс бергӧдчӧ тӧв сертиыс, лоӧ ток сынӧдсьыс, да дурк омӧль сынӧдсӧ кыскӧ ывлаас гидсьыс нёль труба розь пытшсьыс ӧти розьӧд.
Кинг системаӧн вӧчӧм кыскана трубаясӧд сынӧдыс гиднясьыс петӧ ывлаас джодж дінсяньыс матісянь. Татшӧм системалӧн бурыс сійӧн, мый сійӧ сӧстӧммӧдӧ буретш сійӧ слӧйсӧ сынӧдыслысь, коді медводзын кол порсьпиянлы да порсьяслы. Сыысь кындзи Муир системаа трубаӧн гидняысь петӧ медся шоныд сынӧдыс, а Кинг системаӧн кӧдзыд да донтӧм сынӧдыс.
Сэтшӧм оланінъясын, кӧні олӧны гырысь порсьяс, кодъяс омӧльджыка полӧны кӧдзыдсьыс, тӧвся пӧраын сынӧдсӧ вежны позьӧ рузумӧн ӧшиньсӧ вевттялӧмӧн.
Сы вылӧ эжӧны стеклӧ пыддиыс пытшкӧсладор рамасӧ кутшӧмкӧ ситечӧн либӧ калинкорӧн да с. в. Восьтыны кӧ ывлаладор рамасӧ, сэк сӧстӧм сынӧдыс дӧра пырыс ньӧжйӧникӧн пырӧ ывласьыс гидняас да выльмӧдӧ оланінсьыс сынӧдсӧ. Медся нин ёна татшӧм рамаясыд бурӧсь сы вӧсна, мый косьтӧны сынӧдсӧ гиднясьыс.
Кӧні эм порсь видзанінъясад пачьяс, сійӧ зэв жӧ бура вежӧны сынӧдсӧ. Мукӧддырйиыс тӧлын, кор вайсьӧны порсьяс, гиднясӧ содтӧд ломтылӧны кӧрт пачьясӧн. Зэв омӧль порсьпиянлы ва руа сынӧд, кӧть сійӧ и шоныд. Бура кӧ вентиляцияыс ужалӧ, косӧдлунсӧ да температурасӧ видзӧдӧмӧн, порсь видзысь бура вермӧ тышкасьны порсьпиян висьмӧмъяскӧд. Медся нин ёна оз ков лэдзны сійӧс, коді миянын овлӧ тшӧкыда, кодыр порсь оланінӧ воӧ руыс кухняысь, кӧні ӧти вевт улынӧсь кухняыс да порсь гидняыс. Сы вылӧ колӧ вӧчавны пӧртъяс вылӧ вевт, кыскана трубаӧн, да кухняыслысь йирксӧ лэптыны ёна вылӧдз гидня йирк дорысь, медым руыс эз вудж мукӧд оланінъясӧ.
Сынӧдлӧн сӧстӧмлуныс вермас лоны оланін вылын пондаыс. Кымын судтаыс оланіныслӧн вылын, сымын бур лоӧ сэні сынӧдыс. Сӧмын татшӧм гидняыд сувтӧ зэв донӧн, кыдзи стрӧитӧмын, сідз жӧ и ломтӧмын. Гидняяссӧ стрӧитӧны пырджык 2–5 метра судтаӧс.
Шоныд местаясын гидняас йирксӧ оз вӧчны. Войвывса районъясын сытӧг некыдзи оз позь.
Вердан кормушкаяс вермасны лоны новлӧдланъяс либӧ меставывсаяс.
Новлӧдлана кормушкаяс сійӧ пуысь вӧчӧм воръяс, шайкаяс да металлическӧй тазъяс. Найӧ бурӧсь сійӧн, мый порсьяс тайӧн велалӧны пӧрадокӧ, станоксӧ позьӧ видзны зэв сӧстӧма да косӧда. Кодыр унджык порсьыс, ёнджыкасӧ тшӧгӧдчан кадын, новлӧдлана кормушкаяс вӧчӧм вылӧ мунӧ зэв уна уджалан кад. Но зэв бур вӧдитчыны тайӧ новлӧдлана кормушкаяснас нёньӧдчысь порсьясӧс вердӧм вылӧ да, позьӧ кӧ, найӧс колӧ вердны калидорас, а не станокас, кыдзи вӧлі висьталӧма нин водзын.
Ӧти местаын олысь новлӧдлытӧм вердчанінъяс вӧчсьӧны бетонысь, металысь, пуысь, сотӧм-ӧжигайтӧм сёйысь да мукӧдысь. Ёна паськалӧма цементысь вевта новлӧдлытӧм вердчанінъясӧн вӧдитчӧм, кыдзи петкӧдлӧма 31-ӧд серпас вылын. Кодыр порсьыс сёяс, сэк вевтсӧ шыбитӧны станок пытшкас, сёянінсӧ весалӧны да кольӧны сідзи водзӧ сёян сетавтӧдз.
Нӧшта бурджык вердчан доз вӧлі индӧма С. С. Еленевскӧй профессорлӧн. Вӧчсьӧ тайӧ тьӧскысь, 2,4 см кызаысь либӧ 3 см кызаысь. Тэчас ногысь да ыдждаыс сылӧн тыдалӧны татчӧ пуктӧм серпасъяс вылысь.
Вердан доз пыдӧсас, сійӧ бӧръя дорышас, винтитсьӧ шурупӧн металлическӧй стержень 3⁄8 дюйма кӧрт полосаысь, 120 см кузя. Сылӧн помъясыс 3 см мунӧны стержень дорыш сайӧдзыс. Тайӧ нюжалӧм йылыс вердчана дозъяс бергалӧ, стойкаясысь вырезъяссӧ видзӧны зыртчӧмсьыс шынӧвӧй кӧрт втулка тувъялӧмӧн.
Вердчан дозъяс бергӧдчигас лолӧ куим ногӧн: медводдзаыс — кодыр сійӧ пӧрӧдӧма калидорас, мӧдыс — сёян разӧдтӧдзыс, а коймӧдыс — порсь сёйигас. Мӧдысь лоӧмсӧ кутӧ вертушкаӧн, кодӧс тувъялӧма станок дорышас.
Тайӧ вердчансӧ зэв лӧсьыд весавны да мыськавны. Медым порсьясыс мӧда-мӧдыслы эз мешайтчыны сёйиганыс, сы вылӧ пуктыссьӧ решетка, кодӧс тувъялӧма дзир йылӧ вердчанін весьтас, вылысладорас станок пытшкӧссяньыс. Порсьясӧс вердӧм бӧрын тайӧ решеткаыс лэптыссьӧ да крукавсьӧ крукӧн.
Гырысьджык порсьпиянӧс вердігӧн вӧдитчӧны новлӧдлана воръясӧн, кодӧс позьӧ пуктыны кытчӧ колӧ, пӧскӧтинаӧ кӧть гидняӧ. Быдмысь порсьяс сёйӧны зэв азыма да тшӧкыда ӧбӧдитӧны мӧда-мӧдсӧ, сы понда верданінъяс пыр торйӧдсьӧны да лӧсьӧдӧны мукӧд ногӧн. Медся кокни вӧчны тадзи: вор вомӧныс вевдорсяньыс тувъялӧны планкаяс, вӧчалӧны торйӧдӧминъяс воръяс, кыдзи петкӧдлӧма 32-ӧд серпас вылын.
Порсьясӧс бурджыка мӧда-мӧд дінысь торйӧдӧм вылӧ вӧчӧны татшӧм жӧ вежӧс.
Порсьяс лоӧны торйӧдӧмаӧсь вежӧсӧн став туша кузьтаыс. Тайӧ вежӧсъясыс пуктыссьӧны вердчанінӧ верднысӧ лэдзтӧдз.
Автоматическӧй вердчанін йылысь вӧлі петкӧдлӧма нин водзын.
Быд гидня дінӧ вӧчавсьӧны порсьяслы пальӧдчан ветлӧдланінъяс. Татшӧм пальӧдчанінъясас зэв бур вӧчавны порсьяслы гыжъясянінъяс, кыдзи петкӧдлӧма 35-ӧд серпас вылын. Вевдоръя потшсӧ лӧсьӧдӧма пӧлӧн, медым вермисны гыжъясьны быд пӧлӧс порсьяс.
Зэв колана, порсь видзан гидняысь кындзи, лӧсьӧдны мӧд, торъя гидня, кытчӧ торйӧдсьӧны висьмӧм да овмӧсӧ выль босьтӧм порсьяс. Колӧ босьтны правилӧ пыдди, некодыр оз ков пырысьтӧм-пыр пуктыны мукӧд дзоньвидза порсьяс дінӧ, а водзвыв видзыштны татшӧм карантина оланінас вежон куим, кытчӧдз оз бура тӧдмавны дзоньвидзаӧсь-ӧ найӧ. Карантинын мед вӧлі торъя дӧзьӧритысь порсьяс бӧрся, кодлы оз позь ветлӧдлыны мукӧд порсьяс дінті.
Быд порсь видзанін, кыдзи позьӧ, колӧ тшӧкыдджыка весавны, мыськавны да белитчыны. Пырджык гидняяссӧ мыськалӧны быд вежонын ӧтиысьӧн джоджсӧ, ӧшиньяссӧ, вежӧсъяссӧ да вердчанінъяссӧ. Мыськалӧм бӧрын вердчанінъяс мавтсьӧны кусӧдӧм известкаӧн.
Гиднясӧ вонас белитӧны 1–2-сьӧн. Белитӧны известкаӧн, коді виӧ став микробсӧ стенъясысь и быдлаысь, тойяссӧ, гут колькъяссӧ да с. в.
Порсьяс пӧвстын кӧ лоӧ кутшӧмкӧ висьӧм, висьысь порсьсӧ пырысьтӧм-пыр торйӧдӧны карантинӧ, а сы бӧрын станоксӧ весалӧны да дезинфекцияалӧны. Медводзын петкӧдӧны станоксьыс куйӧдсӧ, вольӧссӧ, сёян колясъяссӧ да ставсӧ сотӧны. Бур лоӧ, сотны кӧ нӧшта порсьыслысь узьланін-щитсӧ. Сы бӧрын станокыс мыськавсьӧ пуан пӧсь ваӧн; бурджык, мыськавны кӧ кунваӧн, а сы бӧрын кӧтӧдсьӧ сулемаа сорасӧн (1:1000), либӧ 2 прӧчента креолин растворӧн, либӧ 5 прӧчента карболовка кислота растворӧн, а сы бӧрын белитсьӧ известкаӧн. Сідз жӧ колӧ дезенфекцияавны став кӧлуйсӧ, коді матыстчылӧ висьысь порсь дінӧ. Кутшӧмкӧ висьӧм ради кӧ кулӧ порсьыс, сійӧс колӧ гуавны не этшаджык 2 метра пыднаысь да киськавны кусӧдӧм известкаӧн. Сідзжӧ зэв ёна видзчысьны колӧ кулӧм порсьӧс гуавны нуигӧн, медым не висьмӧдны мусинсӧ кутшӧмсюрӧ порсь помысь усьӧмъясӧн да виръяснас.
ПОРСЬЯСӦС КЫСКАЛӦМ ГРУНТӦВӦЙ ДА КӦРТ ТУЙЯС КУЗЯ
Порсьясӧс грунтӧвӧй да кӧрт туйяс кузя нуигӧн некодыр оз ков кӧртавлыны. Медся нин оз ков кӧртавлӧмнад новлӧдлыныд бур племеннӧй рӧда порсьясӧс. Кӧрталӧмӧн новлӧдлігӧн позьӧ чегны кокъяснысӧ, вермасны нюжавны сӧнъясыс да коктӧммасны, дыр кежлӧ усьӧ дзоньвидзалуныс. Сыысь кындзи, кыдзи нӧ ми пондам велӧдны мевйӧдны порсьсӧ, кодыр заводитам усьласьны сы вылӧ гезйӧн, кӧрталам сылысь кокъяссӧ, пуктам телегаӧ, гартлам гезйӧн да уна километра сайӧ кыскам сійӧс?
Кӧртавлӧмсьыд медся ёна урӧсмӧ порсьыд, быд морт матыстчигӧн сійӧ пондас шардлыны.
Порсьясӧс ӧти-ӧтиӧн новлӧдлӧм вылӧ вӧчӧны со кутшӧм клетка, медым не дойдавны, петкӧдлӧма 41-ӧд серпас вылын. Ӧти татшӧм клеткаыс вермас служитны нэмсӧ, не ӧти сё порсь позьӧ новлӧдлыны татшӧм клетканас. Унджык порсьясӧс новлӧдлігӧн вӧчӧны телегаӧ либӧ доддьӧ нарошнӧ, кутшӧмджык арлыдаӧсь пондасны новлӧдлыны порсьясӧс; телега либӧ додь нёль пельӧсас тувъялӧны стойкаяс, бокъяссӧ и вевдорсӧ тувъявлӧны тьӧсъясӧн. Кодыр кыскавсяс порсьяссӧ, клеткасӧ бӧр косялӧны дай телегаыс мунӧ мӧд удж вылӧ.
Клеткасӧ вӧчӧм бӧрас зэв бура колӧ видлавны эз-ӧ коль сэтчӧ кӧрт тув помъяс да мукӧд омӧль вочысьяс тьӧсъяссӧ стойкаясас тувъявлӧм бӧрын. Кольӧм кӧрт тув вермас дойдны, тшыкӧдныс племеннӧй бур порсьясӧс. Порсьясӧс йӧрттӧдз клеткасӧ бура вольсалӧны идзасӧн, мед порсьяслы вӧлі небыд, мед эз доймыны ветлігас тракӧдӧмысь. Жар пӧраӧ новлӧдлігӧн порсьясӧс киськалӧны туй вылас ваӧн. Тӧвся пӧраын клеткаас ӧшлӧны брезентъяс либӧ джодж вольӧсъяс кӧдзыд тӧвлабоксяньыс да сетны унджык идзас медым порсьяс пырисны идзас пытшкас.
Ӧтка клеткаӧ порсьӧс йӧртігӧн пуктӧны клеткасӧ гидня ӧдзӧс водзас да вӧтлӧны сэтчӧ порсьсӧ, дай пӧдлалӧны ӧдзӧссӧ. Ӧдзӧссӧ колӧ вӧчны, мед лыбӧ вевдорланьыс стойка пазъяс кузяыс. Быд татшӧм клеткаӧ вӧчсьӧ неыджыд вор, кодӧс вердігас пуктӧны клетка вылыссяньыс порсьлы ныр улас.
Гырысь порсьясӧс телега вылӧ пуксьӧдігӧн телегасӧ вайӧдӧны дзик гидня ӧдзӧс дорас, сэсся ӧтиӧн-ӧтиӧн лэдзӧны тайӧ клеткаас порсьяссӧ, босьтӧны кык мортӧн бӧрсяньыс и водзсяньыс да нуӧны клеткаас. Оз ков босьтны порсьӧс некодыр бӧръя кокӧдыс, порсьыд бӧръя кокъяснас сэтшӧм ён, мый некутшӧм морт он вермы кутны сійӧс дай лоӧ лэдзны порсьсӧ клеткаӧдзыс вайтӧдз. Велалӧм бӧрын татшӧм пуксьӧдӧмыс мунӧ зэв ӧдйӧн, кокниа и некутшӧм шумтӧг да порсьясӧс дойдавтӧг.
Нуӧны кӧ порсьяссӧ вагонӧ, сэки водзвыв мӧдӧдӧны сэтчӧ вӧчасьысьӧс — вагонас поссӧ вӧчны.
Племеннӧй порсьясӧс новлӧдлігӧн, ылӧдз нуигӧн порсьясӧс, вагонсӧ торйӧдӧны вежӧсӧн шӧрӧдыс кык пельӧ ӧдзӧссяньыс веськыд и шуйгавывлаӧ. Быд аслыс жырйӧс бара торйӧдӧны кык пельӧ.
Телегаясыс лэдзсьӧны дзик вагон дорас да порсьясыс пыртлыссьӧны ӧти-ӧтиӧн вагонӧ. Вежӧсъясыслӧн воддза стенъясыс тувъявсьӧны порсьяссӧ пыртлӧм бӧрын, водзвылысьсӧ тувъялӧны сӧмын 12 увдоръя тьӧсъяссӧ. Сы понда порсьясӧс вагонӧ пуксьӧдігӧн колӧ видзӧдны, медым порсьясыс эз чеччыштны вагонсьыс. Порсьясӧс жыръясас йӧртігӧн бӧрйӧны, кодъяс водзвыв овлісны станокын, медым туй вылас найӧ эз косясьны.
Кодыр ставсӧ пуксьӧдавсяс, сэки водзвыв лӧсьӧдӧм тьӧсъясыс вӧчӧны джаджъяс (
Ай порсьясӧс вагонъясын нуӧны торъя клеткаясын. Нёньӧдчысь эньяслы пияныскӧд потшӧны торъя вежӧс, медым нёнясьысь пиянӧс эз дойдавны мукӧд гырысь порсьясыс. Грунтӧвӧй туйяс кузя новлӧдлігӧн порсьпиянӧс кыскалӧны торъя ящикъясын.
Кӧрт туй кузя поездӧн позьӧ порсьясӧс мӧдӧдны кыдзи багаж. Сы вылӧ клеткаыслӧн джоджыс мед вӧлі эжӧма кӧрт листӧн. Мӧдӧдчан станциясяньыс колӧ телеграфируйтны воан станцияас, кутшӧм кадӧ муніс да кутшӧм номера поездын, медым сійӧ станцияас виччысисны.
Ӧти вагон вылӧ порсь лыдсӧ босьтӧны найӧ арлыд серти да ылӧ-ӧ найӧ мунӧны. Тӧдӧмысь, гырысь да нӧшта тыра эньясӧс уна сӧлӧдны ӧти вагонӧ оз позь, татысь бурыд оз ло. Быд торъя случайын порсь видзысьлы колӧ лыддьыны, кымын порсьӧс колӧ сӧлӧдны ӧти вагонас, медым найӧ бура воисны индӧм местаӧдзыс, дай сідзжӧ оз ло мынтыны лишнӧй сьӧм вагонысь. Томджык 8–10 тӧлысся порсьясӧс пуксьӧдӧны вагонӧ 20 порсьӧдз, 5 порсьӧн быд вежӧс вылӧ.
ПОРСЬЯСЛӦН ВИСЬӦМЪЯС
КЫДЗИ ВИДЗНЫ ПОРСЬЯСӦС ВИСЬМӦМЫСЬ
Порсьяслӧн висьӧмъяс юксьӧны вуджана дай вужтӧм вылӧ. Вуджтӧм висьӧмӧн висьмӧны порсьяс не лючки кӧрым сетӧм да омӧль кӧрым вӧсна. Медбур лекарыс сійӧ висьӧмыслы шонді, сӧстӧм сынӧд, вӧля вывті ветлӧдлӧм да витамина кӧрымъясӧн вердӧм. Гожӧмнас быд пӧлӧс веж сёянторъяс, а тӧвнас — йӧв, уль корнеплодъяс да турун. Уна нин тайӧ йылысь висьтавсьыліс водзвыв, кутшӧмджык бур сетӧ порсьяслы найӧс вӧля вылын видзӧмыс; да кыдзи порсь видзысьлы колӧ примитны став мерасӧ сы вылӧ, медым видзны найӧс унджык вӧля вылын.
Тӧвся пӧраын, кыдзи порсьпиян, сідз жӧ и гырысь порсьяс, висьлӧны ревматизмӧн да тыясыс висьмылӧны (
Тӧвся пӧраын витамина да мукӧд минерала кӧрымъясӧн вердтӧмла овлӧны быдмысь порсьяс пӧвстын рахит висьӧмъяс, код вӧсна быдмигас порсьыслӧн лыыс оз чорзьы да сы понда кокъясыс лоӧны чукляӧсь, нюглясьӧны сідзжӧ ордлыясыс, морӧс лыясыс. Рахитӧн висигӧн порсьпиянӧс колӧ вердны уль йӧлӧн, чери выйӧн, уль корнеплодӧн да лэдзлывлыны шонді водзӧ. Гожся пӧраын, кодыр порсьпияныс пӧскӧтинаынӧсь, сэки рахитаыд на пӧвстын озджык овлы.
Уна пӧлӧс посни вуджтӧм висьӧмъясысь колӧ видзчысьны водзвыв. Шуам, зэв тшӧкыда аддзылан, кодыр медводдза тувсов лунъяссяньыс порсьясӧс вӧтлӧны ылӧ пӧскӧтинаӧ. Абу некутшӧм дивӧ, тӧв чӧж станокын сулалӧм бӧрын, порсьяс кӧ мудзтасны кокнысӧ да кымынкӧ лун ветлынысӧ оз вермыны.
Тшӧкыда татшӧмыс овлӧ порсьлысь кок гыжъяссӧ бурджыка видлавтӧм понда. Ветліганыс найӧ жугавлӧны да эньыс зэв дыр чотӧ. Гыжъяссӧ вундавны эм нарошнӧй чукля ножичьяс, кузь воропаӧсь. Вундалігӧн оз ков тэрмасьны, вӧчны тэрыба, босьтны ӧтпырысьӧн вундыны коланінсӧ, а ньӧжйӧникӧн. Оз пыр удайтчы вундыны став гыжсӧ ӧтиысьӧн порсьлысь. Мукӧддырйиыс тайӧ нюжалӧ кымынкӧ лунӧдз, медся нин ай порсьяслысь вундалігӧн. Тэрмасьныд ньӧти оз ков. Порсьыслӧн кӧ доймӧ либӧ сійӧ скӧрмас, бурджык эновтлыны да локны сы дінӧ кымынкӧ час бӧрын либӧ мӧд лунӧ.
Зэв уна вермас неприятносьт вӧчны порсьпиянлы шондіӧн сотӧм. Оз ков вӧтлыны найӧс жар пӧраӧ, абу кӧ пӧскӧтинаас шондіысь сайӧдъяс.
Омӧль кӧрымъясӧн вердӧмысь вермас лоны порсьяслӧн мыт, гырк йӧрмӧм.
Ёна ӧпаснӧйӧсьджык порсьяслӧн вуджана висьӧмъяс, кодысь колӧ, кыдзи верман, видзны порсьясӧс. Та вылӧ колӧ чорыда тӧдны правилӧяс:
1. Выль босьтӧм порсьӧс пуктыны мукӧд порсьяс дінӧ оз позь карантинын куим вежон видзтӧг.
2. Оз ков лэдзны гидняӧ бокӧвӧй йӧзӧс, торъя нин коді порсьяс гӧгӧр вӧдитчӧ.
3. Мед эз вӧв керка гӧгӧрын вевттӧм уборнӧйяс, кытчӧ порсьяс вермасны веськавны.
4. Порсьясӧс лэдзны видзтӧг вӧля вылӧ да керка гӧгӧрӧ оз позь.
5. Кыдз вермыны, бырӧдны шыръясӧс да крысаясӧс гидня гӧгӧрысь.
6. Гидняяс кутны сӧстӧма, тшӧкыдджыка мыськавны, белитны да дезинфекцияавны
7. Порсьясӧс ньӧти оз ков лэдзны овны ӧтлаын мукӧд тӧдтӧм мӧд овмӧсса порсьяскӧд.
Матігӧгӧрса крестьянаыс кӧ кӧсйӧны пӧльзуйтчыны тырсьӧдчӧм вылӧ айӧн, сэк быд боксянь эськӧ бурджык лоӧ сиктӧ восьтыны нарошнӧ тырсьӧдчан пункт, сетны сэтчӧ кымынкӧ ай порсь льготнӧй условйӧясӧн. Новлӧдлігӧн вермасны вайны висьӧмъяс, коді вермас дзугны став уджсӧ.
8. Гидняын уджалысьяс костын пыр нуӧдны разъяснительнӧй удж вуджан висьӧмъяс йылысь да кыдз наысь видзчысьны.
9. Гидняӧ пыранінас пуктыны кӧрт листысь противень, кытчӧ пуктыны торф, пилипызь, либӧ кыд тыра мешӧкъяс да киськавны найӧс креолин либӧ лизол растворӧн.
Быд рабочӧйлы пыригас колӧ бура чышкыны тайӧ мешӧкас коксӧ, дезинфекцияавны кӧм пыдӧссӧ.
10. Оз ков вердны порсьпиянӧс уль мӧс йӧлӧн ветеринарнӧй врач тшӧктытӧг.
11. Быд пӧлӧс висьӧмӧн висьмӧм бӧрын пырысьтӧм-пыр колӧ мунны ветеринар дінӧ да сылысь тшӧктӧмъяссӧ пӧртны олӧмӧ.
ПОРСЬЯСЛӦН ГЛАВНӦЙ ВУДЖАНА ВИСЬӦМЪЯС
РОЖА ВИСЬӦМ ПОРСЬЯСЛӦН
Рожаӧн висьӧны ёнджыкасӧ томджык порсьяс 3 тӧлыссянь 1 арӧсӧдз. Нёнясьысьяс да гырысь порсьяс висьмывлӧны шоча. Тайӧ висьӧмыс ёнджыкасӧ ветлӧ жар пӧраын, а тӧвся да арся пӧраын овлӧ шоча.
Рожа висьӧмыс шусьӧ зэв посни микробъясӧн, зэв винёлӧсь, оз косьмыны, оз кувны шонді югӧрӧн да оз сісьмыны. Тайӧ микробъяснас заразитчӧм пӧскӧтинаясыс дыр кежлӧ кольӧны ӧпаснӧйӧсь порсьяслы. Порсьяс висьмӧны рожаӧн сёянъяссянь, васянь дай вермӧны висьмыны доймӧминъяс пыр. Медъёнасӧ паськӧдӧны рожасӧ висьысь порсьяс, а нӧшта нин ёна кулӧм шойяс. Рожа помысь кулӧм да гуавтӧм порсь шойяс, кодыр сійӧс кыскалӧны хищнӧй лэбачьяс да понъяс, вермас пӧскӧтинасӧ висьмӧдны зэв паськыда. Порсьяс висьмӧны и шыръяс помысь.
Рожа овлӧ куим пӧлӧс: 1) крапивнӧй лихорадка, 2) ёсь скоротечнӧй форма, 3) хроническӧй форма.
Крапивнӧй лихорадка дырйи висьмӧм бӧрас 1–2 лун мысти кымын порсьыслы вылас кисьтӧ гӧрд чутъяс, неуна кучик вылас польдыштӧмакодь. Мукӧддырйиыс тайӧ чутъяс вылас артмӧны ва больяс, кодъяс потласьӧны, да найӧ местаӧд лоӧ лӧм. Унджыкысьсӧ чутъясыс лоӧны морӧсас, спина вылас, голяас да ордлыяс вылас; сэки порсьыд оз сёй, тірзьӧ да тшӧкыда юӧ. Мукӧддырйиыс восӧ. Гӧра чутсӧ кӧ личкыштан чуньнад, сэті зэв ёна едждӧдлас, но чуньтӧ босьтӧм бӧрын бӧр зэв регыдӧн гӧрдӧдӧ.
Ёсь формаа рожаӧн висьмӧны зэв регыдӧн, пырӧны вольӧс пытшкас, оз сёйны, тірзьӧны, температураыс лыбӧ 41–42°C, синъясыс гӧрдӧдӧны да ёна петӧ синваныс, пыктӧны синлапъясыс, первой йӧртас гыркнысӧ, а бӧрвылас босьтӧ мыт. 2 либӧ 3 лун кежлӧ висьысьлы кисьтӧ гӧрд чутъяс, а сы бӧрын лӧзовгӧрд чутъяс.
Рожа помысь кулӧмъяс лоӧны 3–4 лун бӧрын. Висьӧмыс кӧ нюжалас 4–5 лунӧдз, сэки татшӧм порсьясыс бурдасны бӧр. Рожа помысь кулӧны 55–75% висьысь порсьясыс.
Хроническӧй формаӧ рожа вуджӧ ёсь формаа висьӧм бӧрын. Бурдӧм бӧрын 4–6 вежон мысти порсьыс дугдӧ сёйнысӧ, омӧльтчӧ, тірзьӧ, лоӧны гырк пытшкӧс йӧртӧмъяс, босьтӧ мыт, зэв сьӧкыда лолалӧ, омӧльтчӧ дай кулӧ.
Рожа висьӧмысь видзчысян мераяс индыссьӧны водзвыв правилӧясын.
Сэтчӧ жӧ пырӧ водзвыв предохранительнӧй сывороткаӧн писти вӧчӧм, но сылӧн выныс сӧмын олӧ 2–2½ вежон дыра.
Дырджык олӧ дай бурджык сідз шусяна симулянтнӧй пистиалӧм. Порсьлы вир пытшкас сыворотка лэдзӧм бӧрас лэдзӧны рожа посни культураяслысь бактерияяссӧ. Татшӧм комбинацияа пистиалӧм бӧрын порсьяс рожаӧн оз висьмыны 4–6 тӧлысь гӧгӧр.
ПОРСЬЯСЛӦН ЧУМА ВИСЬӦМ
Чума висьӧм зэв полана порсь видзан овмӧсъясын, чума помысь миян Союзын быд воӧ кулӧ зэв уна порсь. Висьмӧны синмӧн аддзытӧм микробъясӧн. Микробъясыс висьысь порсьлӧн олӧны асмогас, вирас, кудзас да с. в. Порсьяс висьмӧны сёянъяс пыр. Бурдӧм порсьяс некодыр чумаӧн оз нин висьмыны.
Чума висьӧмсӧ торйӧдӧны нёль пӧлӧс вылӧ: 1) чистӧй чума, 2) легочнӧй, 3) кишечнӧй да 4) смешаннӧй.
Чистӧй чумаӧн висьмигӧн порсьяслӧн вошӧ сёйны колӧмыс, оз ло долыд, зу сиыс сувтӧ, лоӧны унзільӧсь. Синъясыс орӧссьӧны нырсьыс мӧдас виявны, туша вылас кисьтӧ дай лоӧны язваяс пельясас, кокъясас, пинь анас дай кыв вылас. Висьмыны заводитігас йӧртӧ гырк пытшсӧ, коді бӧрвылас вуджӧ зэв ёна мытитӧмӧ, мукӧддырйиыс вирӧн.
Чумаӧн зэв ёна висигӧн висьӧмыс нюжалӧ 2–4 лунӧдз, омӧльджыка висигӧн 7–12 лунӧдз да унджык.
Чумаӧн висигӧн порсьяс зэв кокниа висьмӧны мукӧд висьӧмъясӧн и, да найӧ кӧ сьӧкыда лолалӧны, кызӧны, сэк чумаыс вуджӧ легочнӧй висьӧмӧ.
Брюшнӧй форма дырйи вежласьӧмӧн кор йӧртӧ гырк пытшсӧ, а кор ёна мытитӧдӧ — зэв ёна омӧльтчӧдӧ порсьясӧс, да кулӧны 2–4 вежонӧн.
Порсьяслӧн кӧ кутас лоны легочнӧй да брюшнӧй нога чума висьӧмыс, сэк тайӧ висьӧмыс шусьӧ смешаннӧй висьӧмӧн (легочно-кишечнӧй).
Сюри кӧ овмӧс пӧвстӧ чума висьӧмыс первой на, порсьяс зэв ёна кулалӧны — 80–90%-ӧдз. Овмӧсас кӧ вӧвлі нин чумаыс, кулӧмъяс лоӧны этшаджык — 50% гӧгӧр либӧ этшаджык.
Чума висьӧмсӧ лекарствоясӧн лечитӧмысь абу некутшӧм пӧльза. Пырысьтӧм-пыр чумаӧн висьмӧм бӧрын колӧ корны ветеринарнӧй врачӧс.
Американечьяс мый вермӧмысь тшӧктӧны вӧчавны чумалы паныда пистияс.
ПОРСЬЯСЛӦН ЯЩУР
Кыдзи и мукӧд пӧлӧс скӧтлӧн, сідз жӧ и порсьяслӧн овлӧ ящурӧн висьӧм. Тайӧ висьӧмыс вывті вуджана да зэв ӧдйӧ висьмӧны став порсьыс гиднясьыс.
Тайӧ висьӧм помысь гырысь порсьяслӧн кулӧмыс 1000 пытшкысь сӧмын 2–3 порсь.
Порсьяс висьмӧны висьысь порсь дульясысь сюрӧм микробӧн сёян да юанъяс пыр. Нёнясьысь порсьпиян вермӧны висьмыны ящурӧн висьысь мӧс йӧвъяссянь.
Висьӧмын медтӧдчанаторйыс сійӧ, мый порсьяссӧ зэв ёна тірзьӧдӧ, найӧ оз сёйны, вомкаличьясыс да пинь анъясыс зэв ёна гӧрдӧдӧны, вомсьыс пыр лювгӧ дулльыс. 2–3 лун бӧрти кывъяс, пинь анъясас, паръяс, ныр помас да гыж костъясас лоӧны гадьяс, кодъяс потласьӧны да лоӧны язваяс. Сы понда найӧ пондасны чотны, а госаджык порсьяслӧн мукӧддырйиыс усьӧ став гыжйыс.
Висьысь порсьясӧс колӧ вердны небыд кизьӧр сёянӧн, тшӧкыдджыка сетны сӧстӧм ва да унджык кос вольӧс. Язваяссӧ мыськалӧны 2–3 прӧчента карболӧвӧй кислота, борнӧй кислота, танин, квасцы растворӧн да с. в.
Медым висьӧмыс дыр эз нюжав порсьяс пӧвстын, ящурӧн висьмигӧн порсь видзысьыс пырджык ачыс висьмӧдӧ став дзоньвидза порсьяссӧ висьысь порсьяс дулльӧн.
ТУБЕРКУЛЁЗ
Туберкулёзӧн висьмӧны порсьясыд медся ёнасӧ туберкулёзӧн висьысь мӧс йӧвъяссянь. Туберкулёзлӧн микробъясыс кулӧны пузьӧдӧмӧн да 5 прӧчента карболӧвӧй кислота растворӧн.
Порсьяслӧн легочнӧй нога туберкулёз овлӧ шоча, ёнджыкысьсӧ туберкулёзӧн висьмӧны кишкаыс да лыясыс: сюрса лыыс, ордлыясыс, а сідзжӧ и мукӧд трубчатӧй лыясыс.
Легочнӧй туберкулёзӧн висигӧн порсьяслӧн овлӧ зэв сьӧкыда висьӧдана кызӧм. Порсьыс сёйӧ бура, но оз тшӧг, а омӧльтчӧ. Кишечнӧй туберкулёз дырйи порсьясыс пыр мытитӧны либӧ гыркыс йӧрмӧ. Некутшӧм помкатӧг омӧльтчӧны. Бурдандорыс найӧ мытитӧны коставлытӧг, асмогыс лоӧ зэв дука.
Визувджык порсьлысь туберкулёзтӧ тӧдны зэв сьӧкыд сы понда, мый ёна тӧдчанъясыс сылӧн некутшӧм абу. Медся тӧдчанаторйыс сійӧ — порсьыс зэв бура сёйӧ, но пыр омӧльтчӧ.
Порсьлы веськалӧм туберкулёзлӧн микробъясыс висьмӧдӧны сійӧс, висянінас артмӧны посньыдик руд гӧрӧдъяс, кодъяс бӧрвылас пӧрӧны рысьмӧм чукӧръясӧ.
Туберкулёзӧн висьысь порсьясӧс некодыр оз лечитны, некутшӧм мераяс ӧнӧдз оз примитавсьыны висьӧмлы паныд.
Видзана мераяс пыдди лоӧны: гырысь скӧтлысь дзоньвидзалунсӧ видзӧм, порсьпиянӧс вердны дзоньвидза бур мӧс йӧлӧн, видзны бур порсь видзан гидняясын, кыдз вермыны ёнджыка лэдзлывлыны вӧля вылӧ сӧстӧм сынӧдӧ.
ТРИХИНОЗ ПОРСЬЯСЛӦН
Трихиноз — порсьяслӧн висьӧм, коді артмӧ торъя гӧгрӧс трихинаӧн шусян глистӧн. Порсьысь кындзи тайӧ висьӧмыс нӧшта эм каньяслӧн, понъяслӧн, крысаяслӧн, шыръяслӧн, а сідзжӧ и мортъяслӧн, сы вӧсна сійӧ зэв ӧпаснӧй. Медым ёнджыка сӧвмыны, трихиналы колӧ мунны кык пемӧс пыр. Овлӧ кык пӧлӧс: гырысь порсьяслӧн кишечнӧй взрослӧй да мышечнӧй неполовозрелӧй.
Кишечнӧй трихина эньлӧн кузьтаыс 3–4 мм, а айыс ½ мм кузя, мышечнӧй трихинаыс нӧшта на дженьыд — 0,1 мм-сянь 1,8 мм-ӧдз.
Медым быдмыны-паськавны, трихиналы колӧ водзвыв сюрӧдчыны сійӧ пемӧсыслы мускулас, кӧні трихинаыс олӧ, а бӧрвылас сёян пусянін каналас мӧд пемӧслы.
Трихиналӧн паськалӧмыс мунӧ со кыдзи. Порсьыс, шуам, сёяс трихинаӧн висьысь крысаӧс либӧ шырӧс, яйыскӧд тшӧтш ньылыштӧ и мышечнӧй трихинасӧ. Гырк пытшкас желудочнӧй сокъяс влиянньӧӧн найӧ мезмӧны капсула пытшсьыс, кӧні найӧ вӧлі олӧны да 30–40 час бӧрти лоӧны сӧвмӧм глистъясӧн. Кишка пытшкас трихинаяс совокупляйтчӧны да эньясыс заводитасны паськӧдны сэні ассьыныс рӧднысӧ. Вайӧны зэв уна — 1500–2000-ӧдз. Рӧдйӧны найӧ зэв ӧдйӧ. Куим вежон бӧрын эньясыс и айясыс кулӧны.
Выль чужӧм трихинаясысь кишка кучик пырыс писькӧдчӧны порсьлы мускулъясас да сэні ветлӧдлӧм бӧрас найӧ поздысьӧны ӧти местаӧ дай быдмӧны. Быд трихина гӧгӧр артмӧ капсула.
3–4 вежон бӧрын трихиналӧн быдмӧмыс помасьӧ да сійӧ гартыштчӧ комӧкӧ. Квайтӧд тӧлысь вылын капсулаас пондас чукӧрмыны известкалӧн солыс, и воӧн-джынйӧн кежлӧ гӧгӧрбок лоӧ известка мешӧк пытшкын. Но тайӧн трихиналӧн олан ногыс оз торксьы, а вермӧ овны уна воӧдз, да мортыс кӧ сёяс путӧг либӧ жариттӧг яйсӧ татшӧм порсьыслысь, сэки морт гырк пытшкас сідзжӧ найӧ кутасны паськавны, кыдзи и овмӧдчисны порсь гырк пытшкын да выльысь рӧдйӧдасны зэв унаӧс.
Мортӧс, трихина сюрӧм бӧрын кымынкӧ лун мысти, босьтӧ мыт висьӧм да гырк пытшсӧ пондас орйӧдлыны. Тайӧ мытыс овлӧ сэтшӧм ёна, мый трихинозсӧ сэки унаысь шулывлӧны холера висьӧмӧн. Кишкаысь мускулъясӧ вуджигӧн зэв ёна пондасны мускулъясыс висьны, пондас кынтыны, морт омӧльтчӧ. Медся ёна висьӧдӧ нёльӧд вежонас. Водзвывджык кӧ висьысьыс оз кув, сы бӧрын заводитӧ бурдны, но век жӧ нэм кежлас кольӧ жеб организма.
Порсьяс трихинозӧн висьӧны омӧльджыка да, кулӧмъяс тайӧ висьӧмысь овлӧны зэв шоча.
Татшӧм ыджыд опасносьт вӧсна некор оз ков лэдзны порсь яйсӧ сёйӧм вылӧ бура ветеринарнӧй врачӧн видлавтӧг.
ПОРСЬЯСЛӦН ФИННОЗ
Тайӧ висьӧмыс овлӧ порсьяслӧн и мортъяслӧн. Артмӧ тайӧ морт (
Ковйыс овлӧ мукӧдыс 4–6 м кузяӧн. Неыджыд юра, юрас эм уна крючокъяс. Тушаыс торйӧсь-торйӧсь 300-ӧдз. Выль торъясыс артмӧны юрладорсяньыс. Кымын бӧжланьыс, сымын найӧ пӧрысьӧсь да ыджыдӧсь. Ӧстатки 50–70 вежӧс костъясыс вермӧны нин паськӧдны ассьыныс рӧднысӧ. Эм найӧ пытшкын зэв уна посньыдик колькъяс. Тайӧ колькъясыс кисьмӧм бӧрас петӧны асмог сорнас. Колькъясыс зэв чорыд кышаӧсь, да зэв дыр найӧ оз кувны пӧскӧтинаӧ веськалӧм бӧрын ва, турун да мукӧд кӧрымъяс пӧвстын.
Муяс вылысь сюрӧм мортлысь асмогсӧ порсьяс сёйӧны да сыкӧд тшӧтш ньылалӧны посньыдик солитера колькъяссӧ.
Порсьлӧн гырк пытшкас тайӧ колькъясыс сылӧны да зародышъясыс вуджӧны вӧсни кишкаас. Зародышъясыс зэв посниӧсь да гӧгрӧсӧсь, эм сылӧн 6 крючок. Кишка ку пырыс найӧ вуджӧны мускулас порсьлы да 6–9 лун бӧрын пӧрӧны финнаӧ.
Татшӧм финнаа порсь яйсӧ кӧ сёяс морт, сэки сылы сюрӧ сійӧ финнаыс яйсьыс да овмӧдчӧны ковъяс. Финнаяс зэв кокниа кулӧны 47–48°C жарӧн. Сідзкӧ бурджыка пуӧдӧмӧн кулӧны порсь яйысь финнаясыс.
ПОРСЬЯСӦС СТРАХУЙТӦМ
Медым эз лоны убыткаяс, кодъяс вермасны лоны порсьяс кулӧм помысь, совхозлы кӧть колхозлы колӧ страхуйтны ассьыс порсьяссӧ. Госстрах страхуйтӧ порсьясӧс 6 тӧлыссянь ставсӧ, племеннӧйӧс и прӧстӧйӧс. Сійӧ жӧ районъясас, кӧні эмӧсь беконнӧй фабрикаяс, позьӧ страхуйтны яй вылӧ вердан томджык порсьясӧс.
ГЫРЫСЬДЖЫК ПОРСЬЯСӦС СТРАХУЙТАН УСЛОВЙӦ
Ас вӧляысь порсьясӧс страхуйтӧм мунӧ со кутшӧм ногъясӧн:
1. Страхуйтчӧны порсьяс 6 тӧлыссянь ыджыдджыкъяс, арлыд артавтӧг. Племеннӧй порсьясӧс страхуйтӧны сӧмын 6 арӧсӧдз.
Племеннӧй порсьяс 6 арӧсысь ыджыдджыкъяс страхуйтсьӧны кыдзи водзӧ видзны шогманаӧс.
2. Ас вӧлясьыс страхуйтчигӧн порсьлы урчитӧны донсӧ аслыныс ловъя сьӧкта да рыноквывса донъяс серти. Порсьяслы дон пуктігӧн сьӧктаыс кындзи (яйыслӧн качествоыс) колӧ тӧдны, мый эм став качествосӧ да тырмытӧмторъяссӧ яйыслысь, кодъяссянь петӧ рыноквывса доныс, а медся нин ёна дзоньвидзалуныс, арлыдыс, азым ногыс, тшӧгӧмыс да мукӧд, но ӧткымын тӧдтӧмторъяс йылысь позьӧ юавны бокӧвӧй йӧзлысь.
Порсьлӧн начкӧм бӧрас яй сьӧктаыс лоӧ 75 % мында ловъя сьӧкта сертиыс.
3. Сэки, кор страхагентыс абу на бура, тырмымӧн велалӧма видзӧдлӧмӧн тӧдны порсьлысь сьӧктасӧ, тӧдмалӧмыс мунӧ веситӧмӧн либӧ мерайтӧмӧн.
4. Племеннӧй порсьяслысь дон урчитӧмсӧ нуӧдігӧн колӧ корлыны меставывса зоотехникӧс либӧ ветеринарнӧй врачӧс.
5. Страхуйтӧм улӧ босьтсьӧны ¾ збыльвылӧ сулалан донсьыс не вылӧджык, дай не вылынджык госстрах правленньӧнас индӧм меставывса лимитсьыс.
6. Ас вӧляысь порсьясӧс страхуйтӧмын лӧсьӧдӧм премияа тариф — кыдзи прӧстӧй порсьяслы, сідз жӧ и племеннӧйлы, кӧть кутшӧм арлыда, 7% во кежлӧ.
7. Страхуйтӧм улӧ племеннӧй пыдди босьтчӧны сӧмын сэтшӧм порсьяс, кодъясӧс гижӧма земорганса племеннӧй книгаӧ да нуӧдсьӧ кӧ номер тэчӧм приплодыслы, либӧ эм кӧ колана учрежденньӧяссянь эскӧданпасъяс, кӧні индӧма, мый сійӧ збыль племеннӧй.
8. Ветврачыс кӧ, коді вӧлі племеннӧй порсьяслы дон пуктігӧн, абу меставывса участоксьыс, либӧ порсьсӧ видлалігӧн кӧ ветврачыс эз вӧв, сэки колӧ меставывса ветврачсяньыс эскӧдпас, мый сійӧ местаыс благополучнӧй, сэсся тайӧ эскӧдпасыс страхӧвӧй талоныскӧд мӧдӧдсьӧ страхӧвӧй контораас.
Племеннӧй порсьяслы дон пуктігӧн кӧ вӧлі меставывса ветврачыс, сэк эскӧданпас сетӧмыс абу быть, сэки ветврач пасйӧ порсь видлалан актас.
9. Быд страхуйтӧм порсьлӧн мед вӧлі кутшӧмкӧ пас, медым позис пыр торйӧдны порсьясӧс мӧда-мӧд дінсьыс.
10. Кутшӧм местаясын вермас лоны чума либӧ рожа висьӧм, порсьяслы, кодъясӧс страхуйтӧма, мед вӧлі нуӧдӧма висьӧмлы паныда прививкаяс госстрах кывкутӧм улын, лоӧ кӧ кулӧмъяс прививкасӧ вӧчигӧн.
БЕКОН ВЫЛӦ ВЕРДАН ТОМИНИК ПОРСЬЯСӦС СТРАХУЙТАН УСЛОВЙӦ
1. Том порсьясӧс страхуйтӧм мунӧ сӧмын сійӧ районъясын, кӧні уджалӧны бекон производство нуӧдысь организацияяс.
2. Страхуйтчӧны гырысь англияса рӧда том порсьяс да меставывса порсьяс. Англияса бур культурнӧй рӧдакӧд вирӧн сорӧмъяс, кодлӧн эм нин 28 кг сьӧкта.
3. Страхуйтчӧны индӧм кад серти порсьпиянӧс 4-сянь 10 тӧлысьӧдз.
4. Страхуйтчӧны 2 тӧлысь кежлӧ не этшаджык да 6 тӧлысьысь не дырджык кежлӧ сы серти, кутшӧмджык сьӧктаыс вӧлі страхуйтігас.
5. Шӧркоддьӧм сьӧкта содӧмсӧ тӧлысьӧн тшӧгӧдан порсьяслы босьтсьӧ 12 килограмм.
6. Страхуйтӧм вылӧ босьтігӧн да страх вылӧ урчитӧм срокъяс да убыткаяс арталӧм вылӧ лӧсьӧдсьӧ со кутшӧм таблича сьӧкта вежласьӧм вылӧ:
| Урчитӧм сьӧктаяс порсьпиянлӧн (кг) страхуйтігӧн. | Ӧти порсьлӧн шӧркоддьӧм сьӧкта страхӧвӧй сьӧм сетӧм вылӧ (кг). | Вынсьӧдӧм страхуйтан срок тӧлысьясӧн |
| 28-сянь 40-ӧдз | 34 | 6 |
| 40,1 „ 52 „ | 46 | 5 |
| 52,1 „ 64 „ | 58 | 4 |
| 64,1 „ 76 „ | 70 | 3 |
| 76,1 „ 88 „ | 82 | 2 |
| 88,1 „ 100 „ | 94 | — |
7. Порсьлӧн сьӧктаыс тшӧгӧдӧм бӧр кежлас (фабрикаас сетігӧн) индыссьӧ водзвыв (страхуйтігӧн), вӧлӧм шӧркоддьӧм сьӧкта дорас содтыссьӧ 12 кг быд тӧлысь вылӧ страхуйтӧм став срок кежлас.
8. Страхуйтӧм доныс индыссьӧ ¾ мында сулалан дон сертиыс, дон лӧсьӧдігӧн тӧд вылӧ босьтсьӧ шӧркоддьӧм сьӧктаыс, коді порсьлӧн лоӧ фабрикаӧ сетігӧн, да ӧти килограмм ловъя яй вылӧ доныс, кодӧс йӧзӧдӧма матігӧгӧрса беконнӧй фабрикаӧн.
9. Страхӧвӧй премияыс артавсьӧ сувтӧдӧм страхӧвӧй суммаысь страхуйтӧм тӧлысь лыд сертиыс (тариф ставка сертиыс лыддьӧмӧн): 7/12% страхуйтӧм кадсьыс быд тӧлысьысь.
10. Страховӧй вознагражденньӧ артавсьӧ кулігкежлас шӧркоддьӧм сьӧктасӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн, коді артмӧ — страхуйтігас вӧлӧм шӧркоддьӧм сьӧкта дінас содтыссьӧ 12 кг страхуйтӧм быд тӧлысь вылӧ.
11. Заразнӧй висьӧмъясысь кулӧмысь (чума, рожа, септицемия) госстрахлӧн кывкутӧмыс заводитчӧ кӧкъямыс лун мысти страхуйтан лунсяньыс арталӧмӧн.
СОДТӦД
Колана инструментъяс да лекарствояс порсьяс оланінӧ.
Порсьясӧс пасъявны клещи.
Кок гыжъяссӧ вундавны ножич.
Порсьлысь пиньяссӧ курччавны тшӧтшыд дора клещи.
Кружка Эсмарха.
Спринцовка.
Гермах ем вурысъясӧ.
Шприц 2–5 грамма.
Куим скальпель (ёсь йыла пуговчатӧй да брушистӧй.)
Пинцет.
Градусник.
Иод.
Лизол либӧ креолин.
Иодоформ.
Марганцевокислӧй калий.
Каломель.
Глауберӧвӧй сов.
Вазелин борнӧй дай прӧстӧй.
Бинт, вата.
Пиоктанин.
Руд ртутнӧй мазь.
Денатурат.
Веж майтӧг.
Голландскӧй сажа.
