СЕТАМ 500 СЮРС ЦЕНТНЕР ВЫЙ СТРАНАЛЫ

ЙӦЛА СКӦТ ВӦДИТӦМ — ВОЙВЫВ КРАЮВСА СИКТСА ОВМӦСЛӦН ПАНАСЫС

КРАЙЛӦН ПРИРОДНӦЙ УСЛОВЙӦЯС

Природнӧй условйӧяс боксянь Войвыв крайын ёна позьӧ паськӧдны да бурмӧдны сиктса овмӧсын йӧла скӧт вӧдитӧм.

Нянь уджалӧм важысяньджык нин омӧля мунліс скӧт видзӧм дорысь дай ӧні на омӧльджыка мунӧ.

Дерт, та вылӧ эмӧсь уна пӧлӧс помкаяс, причинаяс.

Олысь лыдыс зэв гежӧд (шоч) — 1,9 морт ӧти квадратнӧй километр вылӧ. Выль видз-му вӧчавлісны этша.

Мукӧд нечернозёмнӧй районъясын дорысь вӧдитӧны му медэтша. Войвыв крайын центральнӧй статистика управленньӧ лыдпасъяс серти (лыдпасъясыс 1928 восяӧсь) шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн торъя овмӧс вылӧ воӧ кӧдза му (гектар лыдӧн):

Войвыв крайын	2,3
Рытыв-Войвыв обласьтын	2,7
Центр. Промышлен. обласьтын	3,2
Рытыввыв обласьтын	3,7

Войвывланьынджык кӧдза му ещӧ на этша — 0,7-сянь 1,5 гектарӧдз торъя овмӧс вылӧ... Войвыв край зэв озыр вӧрӧн.

РСФСР-ӧс дзоньнас босьтӧмӧн став площадьыс Войвыв крайын вӧр улын да кӧдза му улын (1928 вося ЦСУ лыдпасъяс серти) со мыйта:

	Став площадьыс (млн. гектарӧн)	Сы пӧвстын
		Вӧр улын	Кӧдза му улын
РСФСР пасьта	2021,86	878,25	135,43
% став площадьсӧ босьтӧмӧн	100	43,4	6,68
На пӧвстын Войвыв крайын	96,83	78,96	1,33
% став площадьсӧ босьтӧмӧн	100	81,5	1,37

Войвыв сиктъяс вошӧмаӧсь-дзебсьӧмаӧсь вӧр пӧвстӧ. Сиктъяс гӧгӧр эмӧсь сӧмын негырысь ыбъяс, эрдъяс. Торъялӧны сиктъяс мӧда-мӧдсьыныс гырысь коластъясӧн. Сы понда зэв сьӧкыд сиктъясын олысьяслы паськӧдны да бурмӧдны кӧдза вӧдитӧм, кыпӧдны уджлысь производительносьтсӧ, босьтны му уджалӧм помысь ыджыдджык выгӧда. Мусин войвылын абу жӧ ошкана, колӧ уна минерала мувынсьӧданъяс. Тайӧ став помкаяс пондаыс му вӧдитӧм паськӧдны-бурмӧдны зэв сьӧкыд.

Став площадьыс Войвыв крайын 1.002.700 квадратнӧй километр. Сиктъясын олысь лыд 1929 воын вӧлӧма 2.214.000 морт. Унджык олысьыс овмӧдчӧма рытыв-лунланьын. Сэні медбур природнӧй условйӧясыс дай небыдджык климатыс. Асыв-Войвылын олысь лыдыс ёна шоч. Природнӧй условйӧясыс абу ошканаӧсь. Климатыс кӧдзыд.

Пӧшти став край пасьталаыс мусинмыс (почваыс) лыаа-сёя да лыаа. Климат да мусин боксянь Войвыв край торъялӧ со кутшӧм инъяс (зонаяс) вылӧ: 1) Тундра, пукалӧ Асыв-Войвылын, 2) Тундра да Белӧй море бердса виж лыаа да нюрӧ пӧрӧм мусинъяс, 3) Извесьт из петанінъяс, 4) Лунвывса эжмӧм лыаа мусинма инъяс.

Му уджалӧмӧн да йӧла скӧт видзӧмӧн позьӧ ёнджыка паськӧдны да бурмӧдны сиктса Кардор округса овмӧс, лунвыв районъясын важ Вӧлӧгда, Вой Двина, Няндома округъясын (да Коми обласьтса лунвыв районъясын).

Кӧдзаяс вӧдитны омӧльджык условйӧяс лоӧны виж лыаа да нюрӧ пӧрӧм инъясын (унджыкыс Кардор округын да Коми обласьт шӧр гӧгӧр), но зэв бура сэнъясын позьӧ лӧсьӧдны да паськӧдны йӧла скӧт видзӧм.

Пӧшти дзик оз шогмы нуӧдны сиктса овмӧс тундраын (Ненецкӧй округын да Коми обласьт войвылын). Сэні позьӧ ёна паськӧдны сӧмын кӧр видзӧм.

АЧЫСӦН АРТМӦМ ВИДЗЬЯС ДА ПӦСКӦТИНАЯС

Сиктса овмӧслӧн сюрӧсыс Войвыв крайын йӧла скӧт видзӧм. Климат серти да мусин серти сиктса овмӧсын медъёна позьӧ паськӧдны да бурмӧдны йӧла скӧт вӧдитӧм. Крайын эм уна видзьяс да бур пӧскӧтинаяс. Та боксянь Войвыв край зэв ёна торъялӧ РСФСР мукӧд крайясысь, обласьтъясысь. Со мый петкӧдлӧ тайӧ табличаыс:

(видзӧд таблича 6-ӧд лист боксьыс)

	Быд 100 гектар кӧдза му вылӧ усьӧ
	Гектар видз.	Гектар пӧскӧтина.
Войвыв край	136	145
Рытыв-Войвыв обласьт	109	14
Рытыв обласьт	46	4
Центр. Пром обласьт	36	20
Сибыр	25	31
РСФСР пасьтала шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн	22	41

Торъя овмӧс вылӧ вердас площадь усьӧ РСФСР пасьтаын да Войвыв крайын шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн:

	Гектар му	Гектар видз	Гектар пӧскӧтина
РСФСР пасьтала	7,72	1,81	3,20
Войвыв крайын	2,94	4	4,30

Тайӧ лыдпасъясыс петкӧдлӧны, мый став РСФСР пасьта торъя крестьяна овмӧс вылӧ муыс воӧ ӧти да джынйӧн дорысь унджык вердас площадь серти. Войвыв крайын жӧ вердас площадьыс му площадьыс дорысь унджык пӧшти куим мында.

Скӧт лыд серти вердас площадь Войвыв крайын сідз жӧ петкӧдлӧ зэв бур лыдпасъяс:

	Йӧла скӧт лыд
	100 гектар видз вылӧ	100 гектар пӧскӧтина вылӧ
Став РСФСР-ын	158	89
Войвыв крайын	67	63

Тайӧ вердас площадь кындзи Войвыв крайын эм кӧкъямыс миллион гектар дорысь унджык шогмытӧм площадь, кодӧс позяс пӧртны зэв бур видзьясӧ, бур пӧскӧтинаӧ. Сідз жӧ крайын уна шогмана вердас площадь сюрӧ гырысьджык юяс пӧлӧн (Войвыв Двина, Сухона, Эжва, Печӧра, Онега).

КУТШӦМӦСЬДЖЫК ВИДЗЬЯС ДА КУТШӦМДЖЫК ВОӦ ТУРУН

Вердас площадь содтыны эмӧсь зэв гырысь верманлунъяс, но ӧнӧдз сы вылӧ прамӧйджыка видзӧдлӧмыс эз на вӧвлы. Унджык видзьясыс тырӧмаӧсь лӧптӧн, кустъясӧн. Уна зэв бур видз тыртлывлӧ лыаӧн. Уна видз омӧля дӧзьӧритӧм понда тшыкӧ, васӧдмӧ, пӧрӧ нюрӧ.

Тайӧ помкаяс пондаыс миян видзьяс сетӧны зэв ичӧт урожай. Со мый висьталӧны центральнӧй статистика управленньӧлӧн лыдпасъясыс:

(видзӧд таблича 8 лист бокысь)

	Урожай ӧти гектар видз вылӧ центнерӧн лыддьӧмӧн:
	1927 во.	1928 во.	1929 во.
Став РСФСР-ын	23,2	23,3	27,6
%	100	100,4	119,0
Войвыв крайын	14,1	15,1	14,0
%	100	107,0	99,3

Дзоля урожай босьтӧм понда унаысь миян оз судзсьывлы вердас. Турун оз во быд районын ӧтмоза. Медся бур видзьяс со кутшӧм районъясын:

	Урожай ӧти гектар видз вылӧ центнерӧн арталӧмӧн.
	Ва ойдлан видзьяс.	Ойдлытӧм видзьяс.
Холмогор	24,0	—
Вӧлӧгда	20,0	9,0
Лена	28,0	—
Черевков	23,0	12,0
Шуйскӧй	20,0	10,0
Кубенаозеро	25,0	11,0
Сямжа	21,3	9,7
Печӧра	21,4	—
Грязовец	28,0	10,0
Мезень да Лешуконскӧй	21,3	—

Холмогор районын бӧръя 20–25 воясӧ видзьяс зэв ёна тшыксисны. 1904 воын Холмогор гӧгӧрса видзьяс тӧдмавлӧма (обследуйтӧма) А. М. Дмитриев. Ӧти гектар ойдлӧм виддзысь сійӧ воясӧ, шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн, босьтлӧмаӧсь урожай 40–50 центнер турун, а бурджык воясӧ урожай содлывлӧма 80–90 центнерӧдз. Ойдлытӧм видзьясысь, шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн жӧ, босьтлӧмаӧсь урожай 15–20 центнер ӧти гектарысь.

Посни асторйӧга овмӧсъяс костын посни пластъясӧн юкӧм понда да кыдз сюрӧ видз вӧдитӧм понда, Холмогор гӧгӧрса видзьяс воысь воӧ пондісны тшыксьыны: тырины кустъясӧн, васӧдмисны, кадысь кадӧ тырлісны лыаӧн.

1927 воын А. П. Щенников тайӧ видзьяссӧ бара обследуйтлӧма. Сійӧ висьталӧ, сэтшӧм бур видзьясыс пӧ, кодъяс йылысь 25 во сайын гижлӧма А. М. Дмитриев, ӧні пӧшти оз сюрны.

Ойдлан видзьяс Шуйскӧй, Грязовец, Вӧлӧгда да Свердлово-Сухона районъясын пукталӧны Сухона ю кузя, сідз жӧ Вӧлӧгда да Лена (Сухоналӧн вожъяс) юас кузя. Ойдлан видзьяс Кубенаозеро да Усть-Кубена районъясын пукалӧны Кубена ты гӧгӧр да Кубена тыӧ усян юяс кузя.

Став виддзыс Сухона ю да Сухона вожъяс кузя артавсьӧ 300 сюрс гектар. 150 сюрс гектар гӧгӧр ойдлӧ 3–4 вежон чӧж кежлӧ, мукӧд 150 сюрс гектар виддзыс пӧшти оз ойдлы.

Сухона ю да сэтчӧ усян юяс пӧлӧн васяньыс сё метр пасьта гӧгӧр ытваяс дырйи пуктӧ минерала няйт. Став виддзыс татшӧминас артавсьӧ 4–5 сюрс гектар гӧгӧр. Урожай овлӧ 40–50 центнер гӧгӧр быд гектарысь. Тайӧ полоса саяс кымын пыдӧ пыран юсяньыс аддзас, видзьясыс водзысь водзӧ жебмӧны. Асторйӧга овмӧсъясын уджалігӧн — ӧти-кӧ, мӧд-кӧ — видзьясыс ылынӧсь да, некод эз зіль бурмӧдны видз, а ӧд зэв этша вын пуктӧмӧн позьӧ вӧлі вӧчавны зэв бур видзьяс. Татшӧм виддзыс артавсьӧ кык-куим мында дорысь унджык бур видз серти. Неыджыд вын пуктӧмӧн сэнъясын позьӧ вӧчны зэв бур видзьяс 50 сюрс гектар дорысь унджык.

Медся уна видз Печӧра ю кузя. Бурджыка сэтчӧс видзьяс тӧдмалӧм йылысь гижӧмъяс зэв этша. 1928 воын Печӧраын уджаліс экспедиция Мӧскуаса зоотехническӧй институтлӧн вердас площадь тӧдмалӧм да арталӧм могысь. Экспедиция даннӧйяс серти Печӧра кузя видзьяс улын 72 прӧчент став сиктса овмӧслы шогмана видз-муысь. Торъя овмӧс вылӧ, шӧрвыйӧ арталӧмӧн, усьӧ:

1) Видзьяс:
а) ойдлан	4,59 гектар.
б) ойдлытӧм	2,07 „
в) вӧрын	0,63 „
г) нюръясын	0,41 „
	7,70 „
2) Пӧскӧтина	2,32 „
3) Вӧр улын да кустъяс улын (ыліджык пӧскӧтина)	2,85 „
4) Му	0,35 „

Став вӧдитӧм виддзыс Печӧра кузя ылӧсас артавсьӧ кӧкъямыс миллион гектар гӧгӧр.

Гырысь-ӧ урожайяс овлӧны печӧраса видзьяслӧн, гижӧ Мамадышев, «Усинскӧй край» нима нигалӧн автор: «Турун некытӧн эз вӧв дженьыдджык вӧньӧдз дорысь, а кӧнсюрӧ вӧлі весигтӧ морт туша дорысь джуджыдджык да дзикӧдз вӧлі сайӧдӧ мортӧс».

Видзьяс Войвыв крайын, ойдлытӧм видзьясысь ӧтдор, зэв озырӧсь пӧтӧс торъясӧн, уна во чӧж вермӧны сетны зэв гырысь урожайяс. Колӧ збыльысь босьтчывлыны бурмӧдны видзьяс, мед эськӧ найӧ сетісны бур качествоа дай унджык турун. Позяс кыпӧдны турун воӧм не сӧмын омӧльджык видзьяса районъясын, но и бур виддза районъясын.

КӦДЗӦМ ТУРУН

Ӧнія кадӧ скӧт кӧрым содтӧм могысь вывті колан муяс вылӧ турун кӧдзӧм.

Улынджык петкӧдлӧм лыдпасъяс (Вӧлӧгдаса опытнӧй станция пасйӧгъясысь) висьталӧны, кутшӧм ичӧт урожай сетӧны видзьяс му вылӧ кӧдзӧм быдтасъяс дорысь:

	Урожай ӧти гектарысь центнерӧн.	Крахмал вылӧ вуджӧдӧмӧн ӧти гектар цент.
Видзвывса турун	15,1	3,6
Бобӧнянь	22,7	7,3
Ид (тусьӧн)	10,6	7,6
Ид идзас	22,7	4,3
Картупель	91,0	17,3

Тайӧ лыдпасъясыс петкӧдлӧны, мый весигтӧ ид идзаслӧн пӧтӧсыс унджык ӧнія видзвывса турунъяс дорысь.

Бӧръя воясӧ ёнджыка босьтчисны кӧдзны турун муяс вылӧ. Со мый петкӧдлӧны лыдпасъяс:

(видзӧд таблича 12 лист бокысь)

	Став кӧдза площадьсьыс прӧчентӧн
	1927	1928	1929	1930
Нянь кӧдза	87,19	85,15	83,91	82,50
Техническӧй (пыш, шабді) кӧдзаяс	3,47	4,20	4,67	4,20
Скӧт кӧрым (сёркни, турнепс, картупель)	4,82	5,10	4,62	5,0
Кӧдзӧм турун	3,66	4,71	5,98	7,70
Мукӧд пӧлӧс пуктасъяс	0,86	0,84	0,82	0,60
	100,0	100,0	100,0	100,0

Тайӧ лыдпасъясыс петкӧдлӧны, му вылӧ турун кӧдзӧм воысь воӧ содӧ, содӧны бур кӧрымъяс, нянь кӧдзаяс вӧдитӧм дорысь заводитӧны ёнджыка вӧдитны йӧла скӧт.

ВОЙВЫЛЫН СКӦТ ВИДЗӦМ

(торъя районъяс вылӧ юклӧмӧн)

Медколана Войвыв крайын йӧла скӧт вӧдитӧм. Холмогорса бур мӧс пӧрӧда кындзи крайын эмӧсь мукӧд пӧлӧс бур пӧрӧдаяс: Домшинскӧй (Ярославса мӧслӧн рӧд), Двина бердса, Мезеньса, Печӧраса, Емваса да мукӧд. Тайӧ пӧрӧдаясыс сетӧны унджык добра роч мӧсъяс дорысь. Войвыв крайлӧн татшӧм племеннӧй скӧтыс зэв тӧдчана озырлун. Торъя скӧт пӧрӧдаяс (котыръяс) видзӧм серти, войвыв край позьӧ юкны со кутшӧм районъяс вылӧ:

А. Паськыда йӧла скӧт вӧдитан районъяс, тайӧ районъясын мӧсъяс сетӧны медуна прӧдуктаяс (20–32 центнер йӧв воын) да ёна паськалӧма вый вӧчӧм

Б. Шӧркоддьӧм йӧла скӧт вӧдитан районъяс. Тайӧ районъясас мӧс лысьтӧ воын 16 центнерсянь 24 центнерӧдз. Вый вӧчӧм тайӧ районъясын зэв ёна позьӧ кыпӧдны.

В. Этшаджык скӧт видзан районъяс. Мӧс во чӧжӧн лысьтӧ 7 центнерсянь 16 центнерӧдз. Скӧт вӧдитӧм помысь вузӧс продукция татшӧм районъясын пӧшти абуӧсь.

Бур пӧрӧдаа скӧт видзӧм ёнджыкасӧ мунӧ Кардорувса важ округын да Вӧлӧгдаса важ округын.

Вӧлӧгдаса важ округын ёнджыкасӧ мунӧ рытыв-лунвывланяс, кытчӧ пырӧны татшӧм районъяс:

1. Чёбсара — домшинскӧй (Ярославскӧй) скӧта племеннӧй рӧд).

2. Грязовец — семенцев рӧд (Васюково да Сепьяновоын).

3. Вӧлӧгда — отрадневскӧй рӧд да Мхи районын Холмогорса пӧрӧдакӧд сорласьӧм рӧд.

4. Кубенаозеро — холмогорса пӧрӧдакӧд сорласьӧм несвийскӧй рӧд.

5. Шуйскӧй — старосельскӧй рӧд.

Кардорувса важ округын бур пӧрӧдаа мӧс видзӧмӧ пырӧны: Холмогор, Кардор, Приморйӧ, Пинега, Емец да Мезень районъяс. Тайӧ районъясас медсясӧ паськалӧма холмогорса, Двина бердса да мезеньса бурмӧдӧм скӧт пӧрӧдаяс.

Шӧркоддьӧма скӧт вӧдитан районъясӧн позьӧ шуны Вӧлӧгда гӧгӧрса мукӧд районъяссӧ, став войвывса, Сямжа, Тотьма, Леденьга да Кокшеньга районъяс кындзи; уна район Эжва да Вой Двина кузя — Черевков, Краснобор, Котлас, Лена, Устюг, П. Виноградов. Коми обласьтын шӧркоддьӧма скӧт видзан районъясӧн позьӧ шуны Усть-Цильма да Емдін районъясӧс.

ЫДЖЫД-Ӧ ПРОИЗВОДИТЕЛЬНОСЬТ ВОЙВЫВСА СКӦТЛӦН

Войвылын уна скӧт кӧрым вӧсна да бур пӧрӧда скӧт быд местаӧ разалӧм вӧсна ёна тӧдчӧдӧ йӧла скӧт помысь продукция кыпалӧм вылӧ.

Контрольнӧй тӧвариществояслӧн пасйӧгъяс петкӧдлӧны, кутшӧм районъясын да уна-ӧ сетӧ мӧс шӧрвыйӧ арталӧмӧн. Со лыдпасъясыс:

ПӦРӦДАЯС	Центнеръясӧн
	Лысьтӧ во чӧж шӧрвыйӧ арталӧмӧн.	Медся уна лысьтӧм
Холмогорса	32,9	—
Улыс Двинаса	31,65	44,12
Домшинса	28,5	59,9
Грязовецса	28,0	50,0
Пинегаса	29,7	41,34
Емецса	26,54	45,86
Мезеньса	24,86	40,0
Печӧраса	24,0	—
Вой Двинаса	20,0	36,0
Финскӧй мӧскӧд сорлалӧм	16,5	32,0

Медбур пӧрӧдаа — холмогорскӧй да домшинскӧй — скӧтлӧн производительносьтыс абу на помӧдз воӧм. Найӧ весиг и ӧнія лёкногӧн видзӧмӧн, лёкногӧн старайтӧмӧн воысь воӧ на содтӧны ассьыныс йӧвсӧ. Со лыдпасъясыс:

	Холмогорскӧй		Домшинскӧй
	Шӧрвыйӧ лысьтӧм (центнер)	% тшӧг (жир)	Шӧрвыйӧ лысьтӧм (центнер)	% тшӧг (жир)
1918 во	24,93	3,77	19,23	4,10
1926 „	29,93	3,79	19,01	4,09
1927 „	30,38	3,76	25,26	4,17
1928 „	32,89	3,75	28,41	4,27

Миян войвывса медуна лысьтысь мӧсъяс (рекордисткаяс) ёна нин кольӧмаӧсь бӧрӧ СССР-са мукӧд пӧрӧда рекордисткаясӧс. СССР-са государственнӧй племеннӧй книгаӧ 1929 воын пасйӧма со мый:

ПӦРӦДА.	Рекордисткалӧн ним (кличка)	Медуна вочӧжся лысьтӧм (центнер)
Холмогорскӧй	Малька ...	121,33
Красно-немецкӧй	Мария	73,76
Ярославскӧй	Тамара	64,33
Домшинскӧй	Тамара	59,39
Красно-горбатовскӧй	Баярка	59,06
Симментальскӧй	Экономка	57,68
Белогол. Колонистка	Кветина	51,46
Бестужевскӧй	Красавка	48,65

Миян Холмогорскӧй рекордистка «Малька» 1929 воын лысьтӧм серти нёльӧд местаын голландскӧй, шортгорнскӧй да армирскӧй пӧрӧдаяс бӧрын да водзынджык мунӧ мукӧд бур пӧрӧдаяс дорысь — Шведскӧй, Гернсейскӧй да Джерсейскӧй пӧрӧдаяс дорысь.

Холмогорскӧй скӧтӧс важысянь нин ошкӧны. Нӧшта Петыр Первӧй дырйи на босьтчылӧмаӧсь бурмӧдны Холмогорса скӧтсӧ. Ёнджыка Холмогорса мӧс пӧрӧда паськӧдӧм могысь заводитісны тӧждысьны сӧмын во 30–60 гӧгӧр сайсянь.

1898 воын Холмогорскӧй уездын (Холмогорскӧй да Кокотскӧй вӧлӧсьтъясын) вӧлі лӧсьӧдӧма 18 случнӧй пункт. Вайлӧмаӧсь сэтчӧясӧ бур голландскӧй ӧшъясӧс. Но на помысь чужӧм кукъяссӧ унджыксӧ квайт тӧлысь тыртӧдз куим во чӧж ньӧбавлӧмаӧсь Вяткаса да Перымса земствояс. Сійӧ воясӧ жӧ уна медбур Холмогорскӧй мӧсъяссӧ нулӧмаӧсь мукӧдлаӧ (1905 воын 1790 мӧс). Сы понда Холмогорскӧй скӧт пӧрӧда бурмӧм водзӧ эз вермы тӧдчыны.

Холмогорскӧй скӧт бурмӧдны прамӧйджыка да збыльвылӧджык босьтчисны сӧмын империалистическӧй война заводитчытӧдз. Лӧсьӧдӧма вӧлі 11 контрольнӧй союз, сӧмын войнаыд зэв ёна падмӧдіс уджсӧ.

1924 восянь Холмогорскӧй районын уджалӧны зоотехникъяс скӧт пӧрӧда бурмӧдӧм могысь. Но ӧнӧдз этша на вӧчӧма, уна на вын ковмас пуктыны тайӧ удж вылӧ.

Войвывса рекордисткаяслӧн уна лысьтӧм («Малька» — 121 центнер, Домшарка — «Тамара» — 59,39 центнер) висьталӧны, мый Войвыв крайын ёна позьӧ паськӧдны скӧт видзӧм да кыпӧдны скӧтыслысь производительносьтсӧ.

Дерт, тайӧ лои индӧма бурджык скӧт йылысь. Унджык мӧскыс, босьтны кӧ край пасьта, лысьтӧ зэв этша. Ӧнӧдз скӧт бурмӧдӧм понда тӧждысям зэв омӧля, видзам да вердам кыдз сюрӧ. Вердасъяс омӧльӧсь, унаысь оз судзсьывлыны. Пӧтӧсаджык вердасъясӧн — сёркниӧн, силосӧн — скӧтӧс пӧшти на огӧ вердлӧй. Тайӧ ставыс зэв ёна падмӧдӧ йӧла скӧт паськӧдӧмлы да налысь производительносьтсӧ кыпӧдӧмлы.

Кӧні скӧт бурмӧдӧм понда кӧть неуна тӧждысьыштӧны, мӧсъяс водзысь водзӧ йӧвсӧ содтӧны. 44 контрольнӧй тӧварищество лыдпасъяс серти (куим сюрс подконтрольнӧй мӧс дорысь унджык), кодъяс неуна вежӧмаӧсь скӧт видзан ногсӧ да вердан ногсӧ — мӧсъяслӧн лысьтӧмыс во чӧжын содӧма 16 прӧчент вылӧ. Тадзӧн контрольнӧй тӧвариществоясӧн индалӧм ногӧн мӧсъяс заводитӧмаӧсь сетны йӧв 25–26 центнерӧн подконтрольнӧй мӧс вылӧ, а край пасьталаыс, шӧр лыдпасӧн, ӧти мӧс вылӧ во чӧжся лысьтӧмыс воӧ 13–14 центнерӧн.

Унджык мӧскыс крайын лысьтӧ пӧскӧтинаӧ ветлан кадӧ, сы понда кымын бур да туруна пӧскӧтина, сымын уна йӧв сетасны мӧсъяс. Сідзкӧ пӧскӧтинаясысь сӧмын кламсӧ да кустъяссӧ весыштӧмӧн ёна позяс содтыны мӧсъяслысь йӧвсӧ.

Бӧръя кык вонас край пасьтала асторйӧга овмӧсъясын колхозъясын да совхозъясын мӧсъяслӧн лысьтӧмыс вӧлі та мындаӧн.

	Асторйӧга овмӧсъясын	Колхозъясын	Совхозъясын	Ставыс шӧрвыйӧ вайӧдӧмӧн
	(центнерӧн, лыддьӧмӧн)
1929 во	12,2	13,4	22,2	12,3
1930 во	13,0	14,5	23,5	13,2

Ӧтувтӧм овмӧсын скӧт видзӧм да вердӧм неуна бурмӧдыштӧм ӧні нин тӧдчыштӧ ӧтка овмӧсъясын дорысь.

Рытыввывса йӧла скӧт видзан странаясын мӧсъяс ёна уна лысьтӧны миян мӧсъяс дорысь. Шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн, сэтчӧс мӧс лысьтӧ (центнерӧн).

Голландияын	36,35
Швейцарияын	31,50
Канадаын	18,20
Данияын	32,55
Германияын	19,70
САСШ-ын	16,45

Босьтчам кӧ ми сьӧлӧмысьджык тӧждысьны войвывса скӧтӧс дӧзьӧритӧм да рӧдсӧ бурмӧдӧм вӧсна, а ӧтувтӧм овмӧсъясад сійӧ ми дерт вермам, скӧт видзӧм помысь выгӧда босьтӧмӧн вӧтӧдам дай колям бӧрӧ тайӧ капиталистическӧй странаяссӧ.

УНА-Ӧ ЙӦЛА СКӦТ КРАЙЫН

1930 воын, кор кулак сувтліс сӧвет власьтлы воча колхозъяс лӧсьӧдалігӧн, скӧт лыд ёна чинліс. Да и воддза вояснас нин скӧт лыд Войвыв крайын пӧшти оз вӧлі сод. Босьтам кӧ 1926 восянь 1930 воӧдз, скӧт лыд вежласьлӧма со кыдзи:

	1917 во	1926 во	1927 во	1928 во	1929 во	1930 во
Ставыс скӧт лыд	1040,23	1308,6	1262,3	1340,02	1265,73	1085,0
1917 во дінӧ % лыддьӧмӧн	100	125,7	121,3	128,8	121,6	104,3
На пӧвстысь мӧс лыд	604,97	779,2	766,5	765,68	763,43	652,2
1917 во дінӧ прӧчентӧн	100	128,7	126,7	126,5	127,0	107,8

Тайӧ лыдпасъясыс петкӧдлӧны, кутшӧм ёна вежласьӧма скӧт лыд соданлань да чинанлань.

Татӧн колӧ индыны, мый мӧс лыд абуджык ёна вежласьӧма. Мукӧдлаын Войвыв крайын дорысь на ёна вежласьӧм скӧт лыдыс.

Босьтам лыдпасъяс 1927 да 1928 воясысь:

(видзӧд таблича 20 лист бокысь)

	Став йӧла скӧт лыд сюрсӧн лыддьӧмӧн.
	1927 в.	1929 в.	1927 во дорӧ
Войвыв край	766,5	768,43	100,26
Рытыв-Вой обл.	1126,0	1068,0	94,8
Сибыр	3140,0	2876,0	91,4
Урал	1858,0	1713,0	92,3

1930 воын крайын чинліс медъёнасӧ томджык скӧт. Колӧ шуны, Войвыв крайын став скӧт пӧвстас мӧс лыдыс унджык мукӧдлаын дорысь.

Сійӧ петкӧдлӧ, мый крайын скӧт видзӧны медъёна йӧв босьтӧм понда.

	Быд сё душ гырысь скӧт юрӧ усьӧ мӧс лыд
	1917 во	1926 во	1927 во	1928 во	1929 во	1930 во
Став РСФСР пасьта	44,7	46,5	44,8	44,2	47,4	53,3
Войвыв крайын	58,2	59,5	60,7	37,1	60,7	60,1

Зэв-ӧ ёна да кутшӧм пӧлӧс арлыда скӧт гырысь скӧт пиысь чинліс, бурджыка петкӧдлӧм могысь вайӧдам татшӧм таблича.

Став скӧтыс
1928 во	1929 во	содӧма + чинӧма −
100	94,4	−5,6
1 арӧсӧдз куканьяс
1928 во	1929 во	содӧма + чинӧма −
100	83,6	− 16,4
Лысьтан мӧсъяс
1928 во	1929 во	содӧма + чинӧма −
100	100,4	0,4

Скӧт чинӧм медсясӧ вӧлі скӧт кӧрымсӧ омӧля лӧсьӧдӧм вӧсна. Став видзьясыс да пӧскӧтинаыс, коді эм тырмымӧнъя, унаысь оз тырмидз используйтны, да сы вӧсна оз тырмы скӧт кӧрым.

1930 во заводитчигӧн, кыдз ми индім нин, кулак агитация понда нӧшта нин ёна чинліс скӧт лыд: 14,3 прӧчент вылӧ 1929 во серти, а мӧс лыдыс 15,2 прӧчент.

1930-ӧд во помланьын Войвыв крайса исполком примитіс мераяс скӧт начкӧмысь. Сиктъясын крестьяна кост чорыда лои нуӧдны агитация, висьтавлыны налы, мый скӧт бырӧдӧм кивыв сӧмын кулаклы. Кулаклы сэки сетӧма вӧлі зэв чорыд отпор.

ВОЙВЫВ КРАЙЫН ПАСЬКАЛӦ ВЫЙ ВӦЧӦМ

РСФСР-лӧн Европаладорас медъёна вый вӧчан район — Войвыв край. Медся нин ёна вый вӧчӧмӧн торъялӧ Вӧлӧгда гӧгӧр. Став вый пӧвстсьыс, мыйта вӧчӧны крайын, Вӧлӧгда гӧгӧрын вӧчӧны 93 прӧчент, а босьтны кӧ РСФСР-ӧс дзоньнас — Вӧлӧгда гӧгӧрса районъяс сетӧны 10 прӧчент вый.

1928 воын Вӧлӧгда гӧгӧрса районъяс сетісны Мӧскуалы сливочнӧй вый 65 прӧчент мый вӧлі колӧ став Мӧскуаыслы.

Вузӧс вылӧ петан вый продукциялӧн кыпалӧмыс сы сайын, кутшӧма кыпалӧ йӧв чӧжан промышленносьтыс.

Вый продукциялӧн вузӧс вылӧ петӧм дзоньнас вый вӧчан промышленносьт кыпалӧм помын. Весигтӧ ӧнія йӧла скӧт видзӧм дырйи вузӧс вылӧ вый продукция вӧчӧм позьӧ ёна на содтыны, сӧмын ёнджыка колӧ кыпӧдны вый вӧчан промышленносьтсӧ йӧла скӧт видзан районъясын.

Ӧні вый вӧчан промышленносьт медъёна паськалӧма Грязовец, Чёбсара Шуйскӧй, Кубенаозеро, Вӧлӧгда, Холмогор, Котлас, Печӧра да Усть-Цильма районъясын. Мукӧд районъясын вый вӧчан промышленносьт зэв на омӧля паськалӧма (7–8 прӧчент гӧгӧр).

Вый вӧчӧны медъёнасӧ крестьяна. Ӧні найӧс ставсӧ кыскӧма вый вӧчан кооперативӧ.

Ӧнія кадӧ став промышленнӧй предприяттьӧыс, татчӧ пырӧ тшӧтш и выль стрӧитан заводъяс, со кымын:

	Ужалӧ.	Стрӧитӧны.
Механизиров. завод	1	13
Ки помысь уджалысь завод	382	47
Кос рысь да сук рысь вӧчан завод	1	—
Казеин вӧчан завод	33	—
Сыр вӧчан завод	12	—
Сливки вӧчан завод	978	15
Мукӧд	115	—

Заводъяс абу на тырмымӧн дай унджыкыс на пӧвстысь абу тырмидз шогманаӧсь. Ӧнӧдз выль районъясын, кӧні сӧмын на заводитчӧны паськӧдны вый вӧчан промышленносьт, заводъяс унджыкысьсӧ восьталӧны медалӧм керкаясын. Унджыкыс на пӧвстысь оз шогмыны. Водзӧ татшӧм районъясас ковмас ӧтувтӧм овмӧс подув (основа) вылын да став крестьянасӧ кооперируйтӧмӧн босьтчыны стрӧитавны выль заводъяс.

Важысянь вый вӧчан районъясын, кӧні вый вӧчан промышленносьт ёнджыка нин паськалӧма, важ посньыдик заводъяс пыдди стрӧиталӧны гырысьджык выль заводъяс. Тайӧ заводъяссӧ морт вынӧн уджалӧм пыдди лӧсьӧдалӧны вӧв вынӧн уджалӧм вылӧ. Механизируйтӧм заводъяс стрӧиталӧны вывті на этша.

КОЛХОЗЪЯС ТЭЧӦМ ДА ЙӦЛА СКӦТ ВӦДИТӦМ ПАСЬКӦДӦМ

ЙӦЛА СКӦТ ВӦДИТӦМ ЙЫЛЫСЬ ПАРТИЯЛӦН ИНДӦДЪЯС

Партия ХVІ съездӧдз на ВКП(б)-лӧн Центральнӧй комитетыс унаысь шуліс коланаӧн йӧла скӧт видзӧм паськӧдӧмӧс. Социалистическӧй промышленносьтлӧн быдмӧмыс-паськалӧмыс, сідзжӧ каръясын рабочӧй класслӧн содӧмыс да выль промышленнӧй центръяс содӧмыс дырйи ковны кутіс ӧдйӧджык кыпӧдны да бурмӧдны вый вӧчан промышленносьт. Каръясын олысь йӧзлӧн, медъёна нин рабочӧй центръясын олысь йӧзлӧн, водзысь водзӧ содӧ колӧмыс сиктса скӧт вӧдитӧм помысь босьтан прӧдуктаяс вылӧ. Сиктъяс эз пондыны вермыны сетны каръяслы тырмымӧн прӧдуктаяс. Сы понда прӧдуктаяс вузалан рынокъяс вылын век ӧтарӧ ёсьмис кризис.

1928/29 воын омӧля вердасъяс понда уналаын скӧт ёна висьмывліс вуджан висьӧмъясӧн, уна скӧт кулі. Сійӧ воясас жӧ сиктъясын колхозъяс тэчигӧн зэв чорыда воча сувтлісны кулакъяс, кодъяс нуӧдісны крестьяна пӧвстын агитация скӧт начкалӧм йылысь. Тайӧ помкаясыс нӧшта нин ёна ёсьмӧдісны кризис.

Партиялӧн XVI съезд йӧла скӧт вӧдитӧм-паськӧдӧм вылӧ торъя нин ёна видзӧдліс. Сталин да Яковлев ёртъяс докладъяс кузя та йылысь ёна сёрнитісны. XVI съезд веськыда индіс, кыдзи позьӧ могмӧдны ыджыд социалистическӧй овмӧс стрӧитан подув вылын скӧт видзан проблема.

«Ӧні, кор нянь судзсьытӧм лои нин бырӧдӧма, ми вермам босьтчыны ӧттшӧтш могмӧдны йӧла скӧт видзан проблема, коді ӧнія кадын зэв ёсь проблема. Тайӧ проблемасӧ могмӧдігӧн миянлы ковмас мунны сійӧ туйясӧд жӧ, кутшӧм туйясӧд ми мунлім нянь проблема могмӧдігӧн — совхозъяс да колхозъяс лӧсьӧдалӧмӧн да на вылӧ ассьыным политика нуӧдігӧн мыджсьӧмӧн. Тадзӧн водзысь водзӧ ми вежам ӧнія посни асторйӧга крестьяналысь йӧла скӧт видзан подувсӧ» (Сталин, ЦК-лӧн политотчёт).

Войвыв крайын скӧт видзӧм паськӧдны эмӧсь зэв гырысь верманатуйяс. ВКП(б) Крайком да Крайисполком унаысь нин сетлісны индӧдъяс, кыдзи бурмӧдны да паськӧдны йӧла скӧт видзӧм помысь вузӧс прӧдуктаяс вӧчӧм.

ВКП(б) ЦК сетіс Войвыв крайлы мог: пятилетка бӧръя воын Войвыв крайлӧн страналы колӧ сетны 500 сюрс центнер вый.

Краювса мӧдӧд партконференция скӧт видзӧм боксянь топалӧминъяссӧ видлалігӧн Бергавинов ёрт доклад кузя резолюцияын шуис: ЦК-лӧн миян водзӧ сувтӧдӧм мог — сетны страналы куим миллион (500 сюрс центнер) вый — кӧть эськӧ и ёна гырысь сьӧкыдлунъяс кыпӧдӧ ас бӧрсяыс, но сійӧ могыс олӧмӧ пӧртана».

500 сюрс центнер вузӧс вылӧ петан вый — сійӧ нин и кыпӧдӧ, кыдзи да кутшӧм туйясӧд нуӧдны йӧла скӧт видзӧм тайӧ бӧръя куим вонас. Тасянь жӧ кыптӧ, кутшӧм мероприяттьӧяс колӧ нуӧдны скӧт видзӧм паськӧдӧм да бурмӧдӧм могысь.

СОВХОЗЪЯС

Кутшӧм ногӧн жӧ колӧ кыпӧдны вый вӧчан промышленносьт, кутшӧм мераяс ковмас нуӧдны локтан воясӧ.

Медвойдӧр ковмас лӧсьӧдавны скӧт видзан совхозъяс, кодъяслы колӧ лоны социалистическӧй йӧв-вый фабрикаясӧн. Тайӧ совхозъясыс лоӧны панасӧн вый вӧчан промышленносьтлы. Совхозъяс лӧсьӧдалӧмкӧд тшӧтшӧн ковмас организуйтны скӧт видзӧм да вый вӧчӧм колхозъяс да производственнӧй кооперативъяс лӧсьӧдалӧмӧн. Тайӧ могъяссӧ олӧмӧ пӧрттӧг нинӧм и сёрнитны йӧла скӧт вӧдитӧм паськӧдӧм йылысь да вый вӧчан промышленносьт кыпӧдӧм йылысь. Посни да зэв посньыдик асторйӧга крестьяна овмӧсъяс вылӧ немтор надейтчыны, накӧд некор оз вермы лоны вузӧс йӧв, вый.

Нянь проблема могмӧдӧм опыт петкӧдлӧ, мый кымын ӧдйӧ ми пондам паськӧдны гырысь совхозъяс да колхозъяс, сымын ӧдйӧ позяс кыпӧдны да бурмӧдны сиктса овмӧс бердса промышленносьт, шуам вый вӧчан промышленносьт. Вый вӧчан промышленносьт кыпӧднысӧ Войвыв крайын медвойдӧр лоӧ босьтчыны совхозъясын. Ӧні став край пасьта эм 38 совхоз. На пӧвстысь 23 совхозыс пырӧны трестӧ, а 13-ыс уджалӧны ас кежаныс. Трестӧ пырысь совхозъясыс ставыс, «Плосков» нима совхоз кындзи, коді 1930 воӧ вуджӧдӧма шабді вӧдитан совхозӧ — йӧла скӧт видзан совхозъяс. Трестӧ пыртӧм совхозъяс посньыдикӧсь. Унджыкыс на пӧвстысь школаяс бердын, опытнӧй учрежденньӧяс бердын, детдомъяс бердын да с. в.

Планъяс серти Войвыв крайын пятилетка помасьтӧдз шуӧма лӧсьӧдны 22 гырысь выль совхоз. На пӧвстысь 15-ыс — скӧт видзан совхозъяс да 7-ыс — шабді вӧдитан совхозъяс. Пятилетка помасигкежлӧ совхозъясын колӧ лоны 86 сюрс скӧт юр. Тайӧ скӧтыс, 36 центнер йӧв ӧти мӧс вылӧ арталӧмӧн, на пӧвстысь 95 прӧчент вузӧс йӧв, сетас 290 сюрс тонна йӧв (25 прӧчент став край пасьтаса вузӧс йӧв пӧвстын).

Совхозъяс ӧти-кӧ — сетасны крайлы уна прӧдуктаяс, а мӧд-кӧ — зэв ёна отсаласны бырӧдны крайын кулакӧс, кыдзи классӧс, дорвыв коллективизация нуӧдӧмӧн. Ассьыс бур опытъяс крестьяналы петкӧдлӧмӧн совхозъяс зэв ёна отсаласны кыскыны колхозъясӧ асторйӧга крестьянаӧс, да сійӧ вӧчас топыд йитӧд батракъяс да сиктса гӧль крестьяна костын.

Совхозъяс гӧгӧрын олысь крестьяна ӧдйӧджык пондасны ӧтувтчыны колхозъясӧ ылынджык сиктъясын олысьяс дорысь, совхозъяс асланыс бура лӧсьӧдӧм уджӧн, машинаяс вынӧн уджалӧмӧн петкӧдласны гӧльяслы да шӧркоддьӧмаяслы ыджыд выгӧдаяс ӧтувйӧн да машинаясӧн уджалӧмӧн.

КОЛХОЗЪЯС

Ӧнія кадӧдз колхозъясын скӧт видзӧм бурмӧдӧм да паськӧдӧм вылӧ видзӧдлісны зэв на омӧля. Скӧт лыд сідз нин этша, но ӧтувтӧм овмӧсъяслӧн ещӧ нин этша. Колхозъяс унджык выннысӧ ӧнӧдз пуктылісны кӧдзаяс вӧдитӧм вылӧ, а асторйӧга крестьяна мӧдарӧ — кӧдзаяс вӧдитісны омӧльджыка, а скӧт видзлісны унджык колхозъясын дорысь. Дажӧ коммунаясын йӧла скӧт вӧдитӧм вылӧ эз видзӧдлыны, кыдз эськӧ вӧлі колӧ.

Мыйла этша видзӧны скӧт колхозъясын, позьӧ индыны сэтшӧм помка: ӧнӧдз унджык колхозыс вӧліны ёна на посниӧсь. Бӧръя куим вонас, шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн, колхозъясӧ вӧлі ӧтувтчӧмаӧсь: 1928 воын — 12 овмӧс, 1929 воын — 13, 1930 воын — 31.

1930 воын 1928 во серти колхозын овмӧс лыд, шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн, соді кык да джын мында.

Колӧ шуны, ӧти колхоз юрас та мында овмӧс лыд содӧмыс оз на вайӧд сы выйӧдз, медым найӧ вермисны став уджсӧ вуджӧдны машинаяс вылӧ.

Татшӧм посни колхозъясыдлы, кытчӧ ӧтувтчӧмаӧсь сӧмын 30 овмӧс гӧгӧр, дай сэтчӧ жӧ ещӧ абу ӧтувтӧма став уджалан кӧлуйсӧ, дерт зэв сьӧкыд стрӧитны скӧтлы бур видзанінъяс, силос башняяс либӧ гуяс да мукӧдтор — кӧнъясын позис эськӧ уджӧдны морт вын пыдди машинаясӧс. Посньыдик колхозъясыдлӧн производствоныс дерт нин ичӧт, медся нин ичӧт скӧт видзӧм. Эмӧсь крайын сэтшӧм колхозъяс, кӧнъясын муяссӧ ӧтувтӧмаӧсь ставсӧ, а скӧтнысӧ сӧмын 20–25 прӧчент гӧгӧр.

Унаысь колхозъяслӧн скӧт лыдыс этшаджык асторйӧга крестьяналӧн дорысь. Босьтам сэтшӧм примеръяс: 1928/29 воын колхозӧ пырысь крестьянин овмӧс вылӧ вӧлі усьӧ скӧт лыд сӧмын 63 прӧчент асторйӧга крестьянин скӧт лыдысь. 1929/30 вося скӧт лыд колхозъясын содӧ, но век жӧ этшаджык асторйӧга овмӧсъясын дорысь 14%-ӧн. Став союз пасьта нуӧдӧм перепись серти, колхозник вылӧ усьӧ ӧтувтӧм скӧт да ӧтувттӧм скӧт со кымын:

	1928/29 воын.		1929/30 воын.
	Ӧти колхоз вылӧ.	Колхозӧ пырысь ӧти овмӧс вылӧ.	Ӧти колхоз вылӧ.	Колхозӧ пырысь ӧти овмӧс вылӧ.
Ӧтувтӧм	8,5	0,65	23,8	0,77
Ӧтувттӧм	14,9	1,15	18,2	0,59
Ставыс	23,4	1,80	42,0	1,36

Ӧні кежлӧ, дерт, ёна нин вежсис, вежсис вужсяньыс тайӧ лыдпасъясыслӧн соотношенньӧыс.

Позьӧ гӧгӧрвоны: кор абу ӧтувтӧма унджык скӧтсӧ, нинӧм и сёрнитны скӧт видзӧм бурмӧдӧм да паськӧдӧм йылысь.

Скӧт видзӧм ёна позьӧ паськӧдны да бурмӧдны гырысь колхозъясын, кӧнъясын став сьӧкыдджык уджсӧ пондасны уджавны машинаясӧн. Сӧмын тадзӧн позяс кыпӧдны да паськӧдны скӧт видзӧм помысь прӧдуктаяс вӧчан промышленносьт.

Ӧтувъя удж бурмӧдӧмӧн вый вӧчан промышленносьтын позяс став уджсӧ рационализируйтны да видзтыны мортлысь вын машинаяс уджӧдӧмӧн. Наука велӧдӧм серти скӧт вӧдитӧм лӧсьӧдӧмӧн позяс ёна рӧдмӧдны колхозъясын бур пӧрӧда скӧт да водзысь водзӧ содтыны мӧсъяслысь лысьтӧм. Асторйӧга крестьяналы наука велӧдӧм серти скӧт видзӧм петкӧдлӧмӧн позяс найӧс кыскыны колхозъясӧ. Скӧт видзан да кӧрым перъян тӧвариществояс лӧсьӧдӧмӧн позяс став асторйӧга овмӧссӧ ӧтувтавны да ӧтувтӧм вынӧн, ӧтвылысь босьтчыны вӧчавны ӧтувъя бур скӧт видзанінъяс (картаяс, гидъяс), ӧтувъя пӧскӧтинаяс, ӧтувъя видзьяс, силос башняяс, гуяс да с. в.

МИЯН МОГЪЯС ТАЙӦ ВОЯСӦ

Войвыв крайын сиктса овмӧсӧс социалистическӧй туй вылӧ вуджӧдӧм кольӧ на СССР-ын мукӧд основнӧй районъясын дорысь.

Тайӧ воясӧ ковмас зэв чорыда босьтчывлыны вуджӧдны став сиктса овмӧссӧ социалистическӧй туй вылӧ, мед эськӧ неуна воясӧн лоӧ пӧртӧма олӧмӧ партиялысь да правительстволысь тшӧктӧмъяссӧ.

Сійӧ могъясыс татшӧмӧсь:

1. Ёнмӧдны да паськӧдны сиктса овмӧсын социалистическӧй юкӧд (совхозъяс да колхозъяс).

2. Бурмӧдны да паськӧдны скӧт видзӧм, медым скӧт видзӧм помысь унджык босьтны вузӧс продукция.

3. Содтыны нянь вӧдитӧм дорысь ёнджыка кӧдза скӧт кӧрымъяс вӧдитӧм.

4. Ёнмӧдны колхозъясӧс организация да кӧзяйство боксянь.

Медыджыд мог ӧнія кадын — кыдз-мый вермӧмысь бурмӧдны да ёнмӧдны важ совхозъяс да колхозъяс организация да кӧзяйство боксянь да восьтавны сідзжӧ выль совхозъяс да колхозъяс, сӧмын тадзӧн ми вермам лӧсьӧдны выль ногӧн, социалистическӧй ногӧн став сиктса овмӧс, ёнмӧдны да бурмӧдны скӧт видзӧм.

1932–33 воӧ колхозъясӧ мед лоас ӧтувтӧма нин кызвын гӧль да шӧркоддьӧма крестьяна овмӧсъяссӧ, — медым миян Войвыв крайын лоӧ нуӧдӧма дорвыв коллективизация. Медвойдӧр ковмас ӧтувтны крестьянаӧс колхозъясӧ ёнджыка скӧт вӧдитан районъясын — Холмогоры, Грязовец, Чёбсара, Кубенаозеро, Лена да Усть-Цильма районъясын. Тайӧ районъясын регыд кадӧн ковмас лӧсьӧдны гырысь социалистическӧй овмӧсъяс — скӧт видзан совхозъяс да колхозъяс.

Став вын тайӧ районъясас ковмас пуктыны да эштӧдны тайӧ воясӧ сэнъясын колхозъяс тэчӧм. Ковмас кыскыны крестьянаӧс колхозъясӧ не мырдӧн, циркуляръяс гижалӧмӧн, а медвойдӧр колхозъясӧс организация да кӧзяйство боксянь ёнмӧдӧмӧн да сэтшӧм мероприяттьӧяс нуӧдӧмӧн, кодъяс отсаласны гӧль да шӧркоддьӧм крестьяналы бурджыка, ас вӧлясьыныс сибӧдчыны колхозъяс бердӧ. Збыльысь колхозъясӧс организация да кӧзяйство боксянь ёнмӧдӧм, агро-зоотехническӧй отсӧг сетӧм, крестьянаӧс выль ног уджалан методъясӧн тӧдмӧдӧм — кыв шутӧг ӧддзӧдас коллективизация мунӧм, ӧддзӧдас скӧт видзӧм помысь вузӧс прӧдуктаяс содӧм.

1931 во кежлӧ колхозъяс котыртӧм кузя вӧлі лӧсьӧдӧма со кутшӧм план:

	Ударнӧя скӧт вӧдитан районъяс	Мукӧд скӧт вӧдитан районъяс	Шабді вӧдитан районъяс	Мукӧд районъяс Коми обласьткӧд тшӧтш, Усть-Цильма районтӧг	Став районыс
Район лыд	9	13	9	28	59
Овмӧс лыд районъясын 1931 во кежлӧ	87660	12710	83746	164424	463000
1931 во шӧр кежлӧ ӧтувтӧма колхозъясӧ:
а) овмӧс лыд	18240	17430	11270	35180	82120
б) %	20,8	13,0	13,7	21,4	17,7
Став овмӧсыс районъясын 1931 во помасигкежлӧ	88155	127723	84107	165015	465000
Ӧтувтӧма лоӧ колхозъясӧ 1931 во помасигкежлӧ:
а) овмӧс лыд	36300	23180	14340	42430	116250
б) %	41,2	18,0	17,0	25,7	25,0

Татшӧм вӧлі план. А збыльысьсӧ миян лоины (став край пасьта) гырысь вермӧмъяс колхозъяс стрӧитӧмын. 1931 во помасигкежлӧ колхозъясӧ ӧтувтӧма нин 60%-ысь унджык гӧль да шӧркоддьӧм крестьянасӧ.

Ӧні кежлӧ шӧр мог — ёнмӧдны колхозъясӧс организация да кӧзяйство боксянь.

ӦТВЫЛЫСЬ СКӦТ ВИДЗАН ДА СКӦТ ВЕРДАН ТӦВАРИЩЕСТВОЯС — МЕДВОДДЗА ФОРМА КОЛХОЗЛӦН

Кӧнъясын кутшӧмкӧ помкаяс вӧсна дзик пырсӧ оз на позь котыртавны збыльвыв колхозъяссӧ — видз-му уджалан артельяссӧ, колӧ котыртавны колхозлысь медводдза формаа ӧтувтчӧм — ӧтвылысь скӧт видзан да скӧт вердан тӧвариществояс.

Нянь вӧдитан районъясын колхозлӧн медводдза формаыс — ӧтвылысь му уджалан тӧвариществояс. Миян Войвыв крайын, йӧла скӧт видзан крайын, колӧ ӧтув уджалан тӧвариществояслы медъёна босьтчыны паськӧдны да бурмӧдны ассьыныс овмӧснысӧ скӧт видзӧм лӧсьӧдӧмӧн.

500 сюрс центнер вый проблема корӧ кыті-мый позяс кыпӧдны мӧсъяслысь лысьтӧм. Мӧскыд унджык йӧв вермас сетны, сӧмын бура кӧ пондан сійӧс дӧзьӧритны, колана ногӧн тырмымӧн вердны да. Сэсся, ковмас водзвыв заптыны тырмымӧн кӧрымъяс, мед эськӧ скӧтӧс позис вердны быд лун ӧтмоза, ӧтмында нормаӧн.

Ӧтвылысь скӧт видзан да скӧт вердан тӧвариществояслы ковмас ӧтувтны кукъясӧс быдтӧм да налы колан кӧрымъяс. Медколана мог тӧвариществояслӧн — ӧтувъя скӧт видзанінъяс стрӧиталӧм. Скӧт видзанінъяс стрӧиталӧм ас выннаныс, асланыс средствояс вылӧ. Тӧвариществоӧ пырысь крестьяналӧн скӧтыс оз ӧтувтчыссьы, кӧть мед найӧ и олӧны ӧти картаын.

Ӧти картаын скӧт видзӧмӧн позьӧ бурмӧдны налысь олӧмсӧ, кыпӧдны мӧсъяслысь лысьтӧм. Скӧтӧс ӧтилаын видзигӧн бурмӧ на бӧрся дӧзьӧритӧм, лоӧ колана кадъясын колана ногӧн найӧс вердӧм.

Скӧт пельшӧр кадысь кадӧ пондас тӧдмавны скӧтлысь дзоньвидзалун, пыр пондас видзӧдны да тӧдмавны кутшӧм мӧсъяс содтӧны йӧв, кутшӧмъяс чинтӧны, мый понда та ногӧн скӧт вӧдитігӧн крестьянинлы позяс бурмӧдны да ёнмӧдны ассьыс овмӧссӧ.

Вердасъяс перъян удж ӧтувтӧмӧн да ӧти картаын ассьыныс скӧтнысӧ видзӧмӧн тӧвариществоясӧ пырысь крестьяналы кокньыдджык лоас содтыны видзьяс, кыпӧдны урожай, а ӧтувйӧн кукъясӧс быдтӧмӧн — бӧрйыны бурджык кукъясӧс, рӧдмӧдны унджык бур мӧс. Тӧвариществояс колӧ лӧсьӧдавны негырысьӧс; медбур лоӧ, торъя сиктын кӧ лоӧ ӧти тӧварищество (дерт, колхозъяс кындзи). Посньыдик сиктъяслы позяс ӧтувтчавны сикт-мӧд-коймӧдӧн, ӧтлаын кӧ налӧн видзьясыс, пӧскӧтинаыс.

Турун вайны, куйӧд петкӧдны да мукӧд сьӧкыдджык уджъяс вӧчны ӧтвылысь лоӧ ёна кокньыд, дай бурджыка позяс лӧсьӧдны тайӧ уджъяссӧ. Медлӧсьыд нин лоӧ, абу кӧ ылын тӧвариществоӧ пырысь крестьяна овмӧсъяссянь ӧтувъя картаӧдз да ӧтувтӧм муясӧдз.

Ӧтувъя карта стрӧиттӧдз колӧ лючки артавны, уна-ӧ скӧт сійӧ картаын кӧсйӧны видзны. Дерт, этшаник мӧс понда, шуам 10 мӧслы, стрӧитны ӧтувъя карта нинӧмла, да и скӧт бурмӧдӧм боксянь сыысь некутшӧм пӧльза оз ло и. Ми ногысь, ӧтувъя картаяс колӧ стрӧитавны 30–50 мӧслы не этшаджык. Сӧмын та мындаысь не этшаджык ӧтлаын скӧт видзӧм вештас тӧвариществолысь агро-зоотехническӧй мераяс вылӧ да мукӧд торъяс вылӧ вӧчан став рӧскодъяссӧ.

Тӧвариществояс водзын абу сӧмын тайӧ могъясыс. Водзӧ кежлӧ тӧвариществояссянь найӧ збыльмасны гырысь ӧтувъя скӧт видзан овмӧсъясӧдз, гырысь ён колхозъясӧдз. Ӧнія кадӧ тӧвариществоясӧс позьӧ лыддьыны колхозса медводдза тшупӧдӧн.

Мед эськӧ тӧвариществояслы лӧсьыдджык вӧлі ӧтувйӧн пуктыны турун либӧ вӧдитны кӧдза турун, колӧ налы вундыны (торйӧдны) бурджык видз-му ӧтилаысьджык дай матысьджык.

Видз-му колӧ вундыны ӧтувъя картаын видзан скӧт юр вылӧ 1¾ гектар гӧгӧр. Бурджык ойдлан видзьяс позьӧ и этшаджык.

Тӧвариществояслы зэв колана дай зэв выгӧднӧ сідзжӧ ӧтувйӧн уджавны нянь кӧдзаяс. Нянь вӧдитӧм сорӧн тӧвариществояслӧн вермас ёна содны ӧтувъя вердас. Медыджыд мог тӧвариществояслӧн — лӧсьӧдны уджалан мог шленъяс костын. Колӧ лӧсьӧдны, мед став уджсӧ ӧтувъя картаын скӧтӧс видзигӧн — мӧсъясӧс лысьтӧм, вердӧм, места идралӧм да сӧстӧма видзӧм дай мукӧд удж — вӧчисны ставыс тӧвариществоса шленъясыс. Медӧн позьӧ видзны сӧмын специалистъясӧс, агрономъясӧс, зоотехникъясӧс, стрӧительясӧс, контроль-ассистентъясӧс, тшӧт нуӧдысьясӧс да с. в.

Тӧвариществолы водзвыв колӧ лӧсьӧдны производственнӧй план. Торъя кадъяс вылӧ (шуам: тӧлысь вылӧ, квартал вылӧ) колӧ лючки артавны, уна-ӧ ковмас уджалысь морт, мед эськӧ став уджсӧ да кадын лои вӧчӧма. Быд уджавны вермысь мортлы колӧ индыны водзвыв торъя удж да индыны кутшӧм кадын, кутшӧм срок кежлӧ колӧ эштӧдны сійӧ уджсӧ.

Мед эськӧ вӧлі лӧсьыд, гырысьджык уджъяссӧ колӧ вӧчны торъя бригадаяс лӧсьӧдӧмӧн, шуам: скӧтӧс дӧзьӧритысьяс да вердысьяс, вердас ваялысьяс да с. в.

Мед нин ёна колана лысьтысьысьяс бригада лӧсьӧдӧм вылӧ, мед лысьтысьысьяс эз вежласьны гырысь помкаястӧг.

Лысьтысьысьяс дінӧ мӧсъясыс велаласны да унджык йӧв сетӧны.

Производственнӧй план лӧсьӧдігӧн колӧ торйӧн бурджыка тӧдмавны, кутшӧм кыскасян ужъяс лоӧны тӧвариществояслӧн, шуам: турун ваян уджъяс, куйӧд петкӧдан уджъяс да мукӧд, индавны водзвыв кодлы кутшӧм удж, кутшӧм кад кежлӧ колӧ вӧчны.

Турун пуктігъясӧн быд мортлы колӧ сетны норма, уна-ӧ колӧ сылы пуктыны турун. Став уджалысьсӧ страдна дырйи колӧ торйӧдавны бригадаяс вылӧ — ытшкысьяс, куртысьяс, чӧвтысьяс да с. в. Нормаяс колӧ сетны ӧтувъя картаын видзан скӧт лыд серти, шуам: видзӧ кӧ ӧти мӧс — вӧчӧ ӧти норма, кыкӧс кӧ — кык норма да с. в.

Устав серти тӧвариществояслӧн средствояс чукӧрмӧны тӧвариществоӧ пыригӧн мынтӧм взносъясысь. Взносъяс босьтчӧны вермӧм серти: гӧльясысь 5 шайт гӧгӧр, верманаджыкъясысь — 15 шайт гӧгӧр. Вермӧм артавсьӧ видз-му вот серти — уна-ӧ кутшӧм овмӧс мынтӧма видз-му вот тӧвариществоӧ пыртӧдз. Батракъяслысь да сельхозлесрабочӧйяслысь взнос босьтчӧ 3 шайтысь не унджык. Тайӧ взносъясыс пасъясьӧны юклытӧм фондӧ. Пыран взносъяс кындзи тӧвариществоӧ пырысьяс мынтӧны паевӧй взнос: батракъяс — 5 шайтысь не унджык, гӧльяс — 40 шайт, шӧркоддьӧм олысьяс — 25 шайт быд торъя овмӧсысь.

Скӧт лыд содтӧм вылӧ, скӧт видзанінъяс бурмӧдӧм вылӧ, выль оборудованньӧяс ньӧбӧм вылӧ тӧварищество быд воӧ торйӧдӧ юклытӧм фондӧ 5 прӧчентсянь 10 прӧчентӧдз став ӧтувъя валӧвӧй продукциясьыс.

Вылынджык ми шулім нин, мый ӧтувъя картаын видзан скӧт оз ӧтувтчыссьы, лыддьыссьӧ тӧвариществоса шленлӧн. Но тані колӧ шуны, мый став йӧвсӧ аслас мӧссьыс сійӧ оз вермы босьтны.

Ӧтувъя картаясын скӧт видзан тӧвариществояс сы понда и лӧсьӧдчӧны, мед эськӧ бурджыка дӧзьӧритӧмӧн, рациональнӧй вердӧмӧн да мукӧд ногӧн кыпӧдны мӧсъяслысь лысьтӧм да содтыны сідзӧн вузӧс прӧдуктаяс. Сы понда тӧвариществоса шленъяслы сетсьӧ йӧв сёйысь лыд серти аслыныс сёйӧм вылӧ. Мӧд мӧс кӧ найӧ видзӧны гортаныс — йӧлӧн пӧльзуйтчӧны медвойдӧр сійӧ мӧс помсьыс.

Ӧтувъя картаын видзан мӧсъяс помысь босьтӧм став вузӧс йӧвсӧ тӧварищество сетӧ матіджык сливнӧй пункт вылӧ контрактация серти.

Ӧтвылысь скӧт видзан тӧвариществояс вермасны лоны панасӧн (основаӧн) йӧла скӧт вӧдитӧм кыпӧдӧмлы, паськӧдӧмлы, выль ӧтувъя йӧла скӧт видзан овмӧсъяс лӧсьӧдӧмлы. Му-видз уджалан артель, коді артмӧ ӧтвылысь скӧт видзан тӧвариществоясысь, лоӧ ыджыд опыта ён колхозӧн.

КУТШӦМ НОГЪЯСӦН ПОЗЯС ЛӦСЬӦДНЫ 500 СЮРС ЦЕНТНЕР ВЫЙ

СКӦТ ЛЫД СОДТӦМ — БОЕВӦЙ МОГ

Мед лоӧ пятилетка помасян воӧ сетӧма государстволы 500 сюрс центнер вый, ковмас ёна содтыны скӧт лыд да кыпӧдны мӧсъяслысь лысьтӧм.

Мед эськӧ скӧт лыд эз чин, а век ӧтарӧ содіс, ковмас нуӧдны со кутшӧм мераяс: 1) сё прӧчент вылӧ быдтыны кукъясӧс совхозъясын да колхозъясын, сідз жӧ и асторйӧга крестьяна овмӧсъясын; 2) мед водзӧ кежлӧ скӧт лыд пондас содны бурджык пӧрӧдаясӧн, ковмас лӧсьӧдавны унджык случнӧй пунктъяс бур племеннӧй ӧшъяс сэтчӧясӧ лӧсьӧдӧмӧн, а кытӧн племеннӧй ӧшъяс оз лоны — ковмас лӧсьӧдавны искусственнӧй случнӧй пунктъяс.

Медыджыд мог скӧт лыд содтӧмын — кукъясӧс видзтӧм да быдтӧм.

Став чужысь куксӧ кӧ быдтыны (дерт, шогмытӧмъяссӧ да бракуйтӧмъяссӧ лыддьытӧг), скӧт лыд миян крайын лои эськӧ вит воӧн ӧніяся дорысь кык мында, либӧ став край пасьта кӧ став скӧтсӧ ӧні арталӧны 625 сюрс мӧс, 1935 воын вермис эськӧ лоны 1.360 сюрс мӧс.

Сӧмын тайӧ лыдпасъясыс нин петкӧдлӧны, кутшӧм выгӧдаяс сетӧ кукъясӧс быдтӧм. Некутшӧма оз ков вунӧдны: колхозъяслӧн скӧт лыд вермас содны сӧмын кукъясӧс быдтӧмӧн. Мӧд-кӧ, сӧмын ӧтувъя овмӧсъясын, — колхозъясын — эм став возможносьтъясыс быдтыны кукъясӧс. Ӧд колхозъясад, ӧти-кӧ, вердасыс унджык, мӧд-кӧ — бурджык скӧт видзанінъясыс ӧтка овмӧсъясын дорысь.

Тайӧясысь кындзи колхозъяслы да колхозса шленъяслы скӧт лыд содтӧмысь правительство сетӧ уна кокньӧдъяс (льготаяс): чинтӧ видз-му вотсӧ содӧм скӧт юрӧ да с. в.

Наркомзем да Колхозцентр сетісны права колхозса шленъяслы видзны сы мында скӧт, мыйта налы окота, сӧмын мед судзсисны кӧрымъясыс-а.

Мед эськӧ унджык видзтыны да быдтыны кукъясӧс, правительство тшӧктӧ чорыда топӧдны кукъясӧс начкӧмысь.

Но кукъясӧс куш видзтӧмыд сӧмын на джын удж. Колӧ кукъясӧс кужӧмӧн вердны, быдтыны. Кужӧмӧн вердӧмӧн да бура дӧзьӧритӧмӧн позьӧ быдтыны бур, дзоньвидза, уна прӧдукта сетысь скӧт.

Крестьянскӧй скӧтлӧн сьӧктаыс (ловъяӧн веситӧмӧн) овлӧ сӧмын 250 килограммсянь 300 килограммӧдз. Колхозъясын бура дӧзьӧритӧмӧн да тырмымӧн вердӧмӧн быдтӧм кукъяс овлӧны та сьӧктаӧсь арӧс тыригӧн нин.

Мед эськӧ бурджык скӧтӧс лоӧ быдтӧма, Крайса земельнӧй органъяс кӧсйӧны нуӧдны со кутшӧм мераяс: 10 прӧчент став лысьтӧм йӧвсӧ юктавны кукъяслы, вердны кукъясӧс вынаджык (пӧтӧсджык) вердасъясӧн, сетны ёнджыка скӧт вӧдитан районъясын быд кук вылӧ 250 килограммӧн пӧтӧс вердасъяс, а мукӧд районъясын — 160 килограммӧн.

Контрактацияӧн шуӧма быдтыны 1931 воын (сюрсъясӧн лыддьӧмӧн):

	Видзӧм вылӧ	Яй вылӧ
Колхозъясын	5	6
Посёлкӧвӧй тӧвариществоясын	37	19
Ставсӧ	42	25

Куканьясӧс быдтӧмкӧд тшӧтш ковмас быдтыны ӧшпиянӧс и. Кымын уна лоӧ мӧс, сымын уна ковмас и бур пӧрӧдаа ӧш. 1930 воын, кор кулакъяс агитация да вредительство понда ёна заводитлісны начкавны скӧт, медъёнасӧ начкалісны ӧшъясӧс. Ӧш лыд сійӧ вонас чинӧма 20 прӧчент вылӧ, а мӧс лыд сӧмын 15 прӧчент вылӧ. Колӧм серти ӧш лыд оз понды судзсьыны да, унаысь мӧсъяс ветлӧны кузя тырсявтӧг ӧш абутӧмла. Водзӧ ӧштӧг кольччыны некутшӧма оз позь.

Племеннӧй бур ӧшъясӧс быдтыны колӧ уна кад. Этша кадӧн некыдз он вермы тырмымӧн лӧсьӧдны случнӧй пунктъясӧ бур племеннӧй ӧшъясӧс. Ковмас корсьны мукӧд ногӧн мӧсъясӧс тырсьӧдан методъяс. Босьтам искусственнӧй тырсьӧдан метод. Сійӧ методыс абу на ёна паськалӧма, но бур ӧшъяс тырмытӧм понда дерт, тыдалӧ, ёна паськалас. Вӧчавлӧм опытъяс лоӧмаӧсь удачнӧйӧсь, весигтӧ сетӧмаӧсь зэв бур результатъяс. Тшаповскӧй сельскохозяйственнӧй техникумӧн искусственнӧя тырсьӧдӧм мӧсъяс пӧвстысь 77 прӧчентыс тырсялӧма. Ӧти Уральскӧй совхозын ветеринарнӧй врач Смирнов опытъяс вӧчӧм кузя искусственнӧя тырсьӧдӧм мӧсъяс пӧвстысь тырсялӧмаӧсь 93 прӧчент. Та мында мӧс оз тырсявлы весигтӧ ӧшъяскӧд нӧйтчӧдӧмӧн.

Первойясӧ крестьяна гашкӧ оз пондыны эскыны искусственнӧй тырсьӧдӧмыдлы. Ковмас крестьяна пӧвстын прамӧйджыка нуӧдны агитация, гӧгӧрвоӧдны найӧс, мый искусственнӧя тырсьӧдан опытъяс збыльмӧны. Агитация да гӧгӧрвоӧдӧм кындзи ковмас крестьяналы петкӧдлыны опытъясӧн, докажитны налы, мый та ногӧн мӧсъясӧс тырсьӧдӧм выгӧднӧ.

Куим воӧн край пасьта шуӧма восьтыны случнӧй пунктъяс:

	1931 во	1932 во	1933 во
Пункт лыд	40	64	110
Лоӧ вайлӧма мӧс	40 сюрс	51 сюрс	88 сюрс

Случнӧй пунктъяс лӧсьӧдалӧмӧн, бур племеннӧй ӧшъясӧс сэтчӧясӧ сувтӧдӧмӧн да опытнӧй уджалысьясӧс индӧмӧн позяс ёна босьтчӧдны крайын бур скӧт видзӧм.

КУТШӦМА ПОНДАС СОДНЫ СКӦТ ЛЫД ДА УНА-Ӧ ЛОӦ ӦТУВТӦМА ӦТУВЪЯ ОВМӦСЪЯСЫН

Скӧт лыд тайӧ воясӧ содіс да водзӧ 1933 воӧдз пондас содны со кыдз:

	1930 во	1931 во	1932 во	1933 во
Став йӧла скӧтыс (сюрсъясӧн).	1085,0	1486,2	1757,0	2076,4
Содӧма прӧчентӧн лыддьӧмӧн	100,0	134,0	161,0	191,4
На пӧвстысь лысьтысь мӧс лыд (сюрсъясӧн)	652,0	679,3	748,5	885,2
Содӧма (прӧчентӧн) лыддьӧмӧн	100,0	104,1	114,7	135,7

Вит воӧн скӧт лыд вежласьӧма со кыдзи:

1) Кулӧм вылӧ шуӧма став скӧт пӧвстсьыс кукъясӧс лыддьытӧг 3 прӧчент, кукъяс 7 прӧчент.

2) Лоӧ бракуйтӧма мӧсъясӧс: 1931 воын — 5 прӧчент, 1932 воын — 8 прӧчент, 1933 воын — 10 прӧчент.

3) Пондасны ветлыны тырсявтӧг (ялӧвӧйӧн) — 3 прӧчент.

4) Торксьӧмӧн кукъясясны — 10 прӧчент.

Торъя социальнӧй секторъяс вылӧ торйӧдӧмӧн 1931–1933 воясын скӧт лыд лоӧ (ылӧсас):

	1931 во	1932 во	1933 во
Став мӧскыс крайын (сюрсъясӧн)	679,3	748,5	885,2
На пӧвстысь:
а) ӧтка овмӧсъясын	533,25	434,88	385,0
б) колхозъясын	122,30	254,50	416,0
в) совхозъясын	24,75	59,12	84,2
Став край пасьта ӧтувтӧм мӧс лыдыс прӧчентӧн лыддьӧмӧн лоас	18,0	34,0	47,0

Колхозъясын ӧтувтӧм скӧт лыд воысь воӧ содӧ, ӧти-кӧ — ассьыс кукъяссӧ быдтӧмӧн, мӧд-кӧ — асторйӧга крестьяна овмӧсъяс колхозъясӧ пырӧм понда.

Колхозъясӧ скӧтӧс ӧтувтӧм вылӧ ёнджыка ковмас видзӧдлыны. Войвыв сиктса овмӧсын мӧсъясӧс ӧтувтӧмӧн ёна босьтчас да бурмас йӧв прӧдуктаяс вӧдитан овмӧс.

Агро-зоотехническӧй мераясӧн ёна позяс бурмӧдны ӧтувтӧм мӧсъясӧс. Татшӧм мераяссӧ паськыда позяс практикуйтны да босьтны ыджыд выгӧдаяс сӧмын уна скӧтӧс ӧтилаын гырысь картаясын видзигӧн. Торъя мӧсъяс дінӧ вайӧдны агро-зоотехнической мераяс либӧ дзик оз позь, либӧ вермасны лоны зэв дзоля результатъяс.

КОЛАНА НОГӦН СКӦТӦС ВЕРДӦМ

Унджык выгӧда скӧт помысь позьӧ босьтны, кор колана ногӧн пондам сійӧс вердны. Опытъяс петкӧдлӧны, мый кужӧмӧн мӧсъясӧс вердӧмӧн позьӧ содтыны налысь лысьтӧм кык мында, весигтӧ куим мында, а кымын уна пондас мӧскыд сетны прӧдуктаяс, сымын донтӧмӧсь лоӧны сійӧ прӧдуктаясыс.

Босьтам кӧ миянлысь Няндомаса да Сальскса мӧсъясӧс, куйӧд вӧчысь мӧсъясӧс, кыдз шуасны, да босьтчам на бӧрысь бурджыка дӧзьӧритны да колана ногӧн вердны, зэв регыдӧн казялам налысь йӧв содтӧм, а босьтам кӧ холмогорса, домшинса, печӧраса да мукӧд бур пӧрӧдаа мӧсъясӧс да пондам колана ногӧн найӧс вердны, найӧ вермасны сетны сы мында йӧв, мыйта ми вӧтӧн эгӧ аддзывлӧй.

Мӧскыд сетас сымын уна йӧв, кымын кужӧмӧн пондан сылы сетны колана ногӧн турун либӧ идзас, сёркни нога пуктасъяс да ёна пӧтӧса кӧрымъяс — жмык, пызь, панов. Куш туруннад либӧ идзас сорӧн кӧть ещӧ уна верд, тӧлкыд оз босьт. Кос вердасъясыдлӧн пӧтӧсыс ёна этша, жмыкъясын да сочнӧй вердасъясын дорысь. Тураса кӧрымӧн (турун, идзас) вердӧмӧн ми мӧстӧ видзам сӧмын куйӧд вӧчӧм вылӧ. Пондам кӧ тураса кӧрымыскӧд сетны пӧтӧсджык кӧрымъяс, мӧскыд пырысь-пыр содтас йӧвсӧ.

Та туйӧд зэв интереснӧй опытъяс вӧчалӧма 1930 воын Новозыбковскӧй опытнӧй станция. Опытъяс вӧчӧм могысь станция ньӧбӧма базаръяс да ярмангаяс вылын крестьяналысь кутшӧм веськалӧ мӧсъясӧс. Шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн, ӧти мӧслӧн ловъя весыс вӧлӧма 262 килограмм. Во чӧжӧн сетӧны вӧлӧм 70–80 ведра йӧв.

Став мӧссӧ станция сувтӧдӧма колана ногӧн нормаясӧн вердӧм вылӧ. Первойя вонас жӧ тадзнад вердігӧн артмӧмаӧсь со кутшӧм результатъяс: шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн ловъя вес мӧслӧн содӧма 320 килограммӧдз, а йӧвсӧ, сідзжӧ шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн, мӧс пондӧма сетны 70–80 ведра пыдди 120 ведра. Мӧд вонас мӧслӧн сьӧктаыс содӧма 328 килограммӧдз, а лысьтӧмыс 151 ведраӧдз.

Сэсся станция лӧсьӧдӧма содтӧд вердас неуна кад кукъясьтӧдз. Тайӧ опытыс пырысь-пыр жӧ сетӧма со кутшӧм результат: мӧслӧн сьӧктаыс, сідзжӧ шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн, содӧма 352 килограммӧдз, а лысьтӧмыс 226 ведраӧдз.

Татшӧм результатъяссӧ Новозыбковскӧй станция шедӧдӧма абу сӧмын бура, колана ногӧн нормаясӧн вердӧмӧн, но и кӧрымъяссӧ вежлалӧмӧн. Опытъяс заводитігӧн вердӧмаӧсь мӧсъясӧс турунӧн, рудзӧг идзасӧн, шабді да кӧнтусь чазйӧн (жмык) да картупельӧн. Водзӧ опытъяс вӧчалігӧн пондӧмаӧсь содтавны ӧтрубъяс (панов), кукуруза пызь, подсолнух чаз, содтӧмаӧсь картупель либӧ картупель пыдди пондӧмаӧсь сетавны турнепс, калига (галан), морков, тураса кӧрым (турун да идзас) пондӧмаӧсь чинтыны мукӧд пӧлӧс кӧрым содтӧмкӧд.

Жебиник кутшӧмсюрӧ мӧсъяс вылын опытъяс вӧчӧмӧн Новозыбковскӧй станция вермӧма кыпӧдны мӧсъяслысь лысьтӧм куим мында — 226 ведра йӧлӧдз 75 ведра пыдди. Опытъясыс водзӧ на мунӧны. Вермас лоны, мӧсъяс и водзӧ на пондасны содтыны йӧв.

Данияын крестьяна нянь кӧдза пӧвстын муяс вылӧ кӧдзӧны сёркни, турнепс, скӧт морков да мукӧд сэтшӧм пуктасъяс. Тадзӧн найӧ содтӧны скӧтлы зэв бур вердасъяс, ӧти-кӧ, а мӧд-кӧ — бурмӧдны мунысӧ. Татшӧм пуктасъяснас вердігӧн мӧсъяс ёна содтӧны йӧв, сы понда шусьӧны йӧв пычкысь вердасӧн. Пуктасъяс шогмӧны вердны кӧть во гӧгӧр, но медколана вердан кад — ар, кор мӧсъясӧс веж турунсянь вуджӧдӧны кос турун вылӧ.

Медколана кӧрымъяс — вына кӧрымъяс. Вына кӧрымъяс — жмыкъяс да ӧтрубъяс — медбур скӧт кӧрымъяс. Жмыкын да ӧтрубъясын уна белок, уна жыр.

Миян крайын татшӧм кӧрымъясыд оз судзсьыны. Став СССР пасьта жмыкъяс да ӧтрубъяс вылӧ спрос содӧ. Став жмыкъясыс да ӧтрубъясыс найӧ петан инъясас жӧ разалӧны, сы понда миян крайлы зэв этша вичмавлӧ.

Мый жӧ колӧ вӧчны? Позьӧ оз мыйӧнкӧ найӧс вежны миян войвыв условйӧясын, медым эськӧ кыпӧдны качествосӧ миян скӧтлысь.

Позьӧ. Кӧдза пуктасъяс (турнепс, галан, скӧт морков) вӧдитӧм кындзи, колӧ ёнджыка босьтчыны вӧдитны бобӧнянь культураяс (бобӧнянь, вика, анькытш) — турун вылӧ, вежнас вердӧм вылӧ и тусьнас вердӧм вылӧ. Бобӧнянь культураяс тырмымӧн озырӧсь белкӧвӧй веществоясӧн.

Картупель сідзжӧ зэв бур вердас скӧтлы. Картупельтӧ колӧ унджык вӧдитны кӧдзаяс пӧвстын. Миян опытъяс вӧчалысь учрежденньӧяс ӧнӧдз зэв на омӧля видзӧдлісны картупель вӧдитӧм паськӧдӧм вылӧ.

Энгельгардовскӧй опытнӧй станция висьталӧ, мый тураса кӧрымъяс чинтӧм пыдди картупель кӧрым содтӧм оз чинты мӧсъяслысь йӧв ни йӧвлысь жир. Сиктса овмӧсын позьӧ вӧдитны быдсяма пӧлӧс кӧдза пуктасъяс, кӧдза турунъяс. Мед эськӧ унджык дай дырджык кежлӧ тырмис сочнӧй кӧрым, позьӧ вӧчны гырысь запасъяс силосуйтӧмӧн.

Быдтасъяс силосуйтӧмӧ ӧні босьтчисны уна скӧт видзан районъясын. Быдтасъяс силосуйтӧмӧн позьӧ лӧсьӧдны веж кӧрым во гӧгӧр кежлӧ. Пуктас коръясысь да картупель ботваясысь, кодъяс ӧні унджыкысьсӧ весь вошӧны, силосуйтӧмӧн артмӧ зэв бур скӧт вердас.

Тадзӧн неыджыд рӧскодъяс вӧчӧмӧн позьӧ уна заптыны кӧть кутшӧм кад кежлӧ вердас. Практика серти ӧні тӧдмалӧмаӧсь нин — тӧв кежлӧ силосуйтӧм вердас сувтӧ ёна донтӧмджыка пуктасъяс дорысь. Силосуйтны позьӧ кӧть кутшӧм поводдя дырйи. Сэсся силосуйтӧм кӧрым видзны колӧ ичӧтджык места косӧн чукӧртӧм кӧрым дорысь.

Силосуйтны позьӧ сідзжӧ турунъяс, клевер, клевер ӧтава, нюр турунъяс, шогмытӧм ёг турунъяс, капуста кор, сёркни кор, мукӧд.

Силосуйтӧм могысь медся бур кӧдзны кутшӧмкӧ быдтасъяс. Войвыв крайын позьӧ кӧдзны зӧр сора вика либӧ анькытш.

Силосӧ мӧскӧс колӧ велӧдны ньӧжйӧникӧн. Силостӧ скӧтыд оз сёй, кытчӧдз оз велав, а велалӧм мысти пондас сёйны зэв окотапырысь. Уна силос ӧтпырйӧн оз ков вердны, вермас скӧтлӧн висьмыны кынӧмныс. Сідз жӧ силосӧн оз позь вердны мӧсъясӧс тӧлысь кымын кад кукъясьтӧдз да тӧлысь гӧгӧр куканясьӧм бӧрын. Кукъясӧс силосӧн позьӧ вердны нёль тӧлысь мысьт.

ВИДЗЬЯС ДА ПӦСКӦТИНА БУРМӦДӦМ

Скӧтлы тырмымӧн вердасъяс лӧсьӧдны он вермы визьяс да пӧскӧтинаяс бурмӧдтӧг.

Вылынджык ми висьталім нин, мый миян край зэв озыр видзьясӧн, пӧскӧтинаясӧн. Сідзжӧ ми казьтыштлім, мый уна видз да пӧскӧтинаяс тырӧмаӧсь кламӧн, кустъясӧн. Сы понда ковмас уна вын пуктыны найӧс бурмӧдӧм вылӧ да водзӧ кежлӧ найӧс не эндӧдавны.

Ӧнӧдз видзьясӧс да пӧскӧтинаясӧс омӧля на бурмӧдӧма, омӧля на весалӧма, косьтӧма да с. в.

Локтан кык-куим воӧн ковмас збыльвылӧ босьтчыны тайӧ уджъясӧ ӧтувтчӧм овмӧсъяслы, ӧтувъя вынӧн, колхозъяслы да совхозъяслы. Ковмас весавны видзьяс вылысь изъяс, вутшъяс, кустъяс, кодъявны канаваяс. Ковмас нитшсялӧм видзьяс пинёвтавны (агсавны), мувынсьӧданъяс кӧдзны да с. в.

Тайӧ став уджсӧ локтан кык-куим воӧн ковмас вӧчны важ видзьяс вылын. Кор важ видзьясыс да пӧскӧтинаясыс лоӧны тырмымӧн шогманаӧсь, бурӧсь, сэк позяс босьтчыны вӧчавны выль видзьяс, выль пӧскӧтинаяс.

Машина-тракторнӧй станцияяслӧн та туйӧд эмӧсь нин гырысь опытъяс. Сійӧ опытъяссӧ ковмас босьтны Войвыв крайын и.

Ковмас лӧсьӧдавны крайын культуртехническӧй базаяс. Тайӧ базаясас вайны тракторъяс, гӧръяс, агасъяс, вутш вунданъяс да мукӧд тор. Сӧмын татшӧм базаяс лӧсьӧдӧмӧн да унджык машинаяс сэтчӧясӧ вайӧмӧн позяс регыдджык кадӧн бурмӧдны видзьяс, пӧскӧтинаяс.

Вывті ёна колӧны, мед эськӧ тайӧ уджас босьтчыны став колхозъясыс, кооперативъясыс дай став ӧткӧн олысь крестьянаыс. Мӧда-мӧдныскӧд социалистическӧй ордйысьӧмӧн, чорыд заданньӧяс ас вылӧ босьтӧмӧн тайӧ став гырысь могъяссӧ найӧ пӧртасны олӧмӧ.

ВЕРДАС БАЗА БУРМӦДАН ПЛАНЪЯС

Бур кӧрым база лӧсьӧдтӧг он вермы пӧртны олӧмӧ миян водзӧ сувтӧдӧм мог — он вермы сетны 500 сюрс центнер вузӧс вый страналы. Крайса видз-му овмӧс нуӧдысь да планӧвӧй да кооперативнӧй органъяс корсьӧны туйяс, кыдз эськӧ регыдджык кадӧн бурмӧдны вердасъяс перйӧм.

а) ВЕРДАС КУЛЬТУРАЯС КӦДЗӦМ

1931 во вылӧ контрольнӧй лыдпасъяс серти шуӧма вӧлі содтыны кӧдза турунъяс вӧдитӧм со кыдзи:

	1929 во.	1930 во.	1931 во.	Содӧма либӧ чинӧма 1930 во серти.
Нянь кӧдзаяс	83,91	82,5	65,7	−16,8
Техническӧй (шабді, пыш)	4,67	4,2	8,1	+5,9
Пуктасъяс	4,62	5,0	9,2	+4,9
Кӧдза турунъяс	5,98	7,7	15,6	+7,9
Мукӧд	0,82	0,6	1,4	+0,8
Ставыс	100%	100%	100%	—

Лоӧ кӧ пӧртӧма олӧмӧ тайӧ контрольнӧй лыдпасъяссӧ, позяс вына вердасъяс (жмык, ӧтрубъяс) мукӧд районъяссьыс вайны этшаджык. Водзӧ кӧдза турунъяс вӧдитӧм пондас содны воысь воӧ. Нянь кӧдзаяс содтӧм могысь водзӧ ковмас вӧчавны выль муяс, мед эськӧ турун кӧдзӧмкӧд тшӧтш крайын позис вӧдитны нянь кӧдзаяс и.

б) СИЛОС ВӦЧӦМ

Силосуйтны шогмана турунъяс кӧдзӧмӧн позяс вӧчны уна силосуйтӧм кӧрым. Планъяс серти шуӧма стрӧитавны край пасьта со кымын силос вӧчанінъяс:

	1931 во	1932 во	1933 во
Башняяс	1030	2869	5875
Гуяс да траншеяяс	14420	18795	18960

Силоснӧй башняяс лоӧ медвойдӧр да медуна вӧчалӧма совхозъясын да колхозъясын. Торъя овмӧсъясын да кооперативъясын лоӧ вӧчалӧма унджык гуяс да траншеяяс.

Лоӧ вӧчӧма силосуйтӧм кӧрым (сюрс тоннаӧн):

1931 во	1932 во	1933 во
459,0	1000,0	1790,0

Силос норма ӧти душ скӧт вылӧ лӧсьӧдӧма во кежлӧ (килограммӧн):

	1931 во	1932 во	1933 во
Совхозса скӧтлы	4160	4160	4160
Колхозса	3000	3500	3700
Асторйӧгаса скӧтлы	250	420	500

Тайӧ нормаяс сертиыс и лӧсьӧдӧма край пасьта силос вӧчан план.

в) ВЫЛЬ ВИДЗ-МУ ВӦЧӦМ ДА ВАЖЪЯССӦ БУРМӦДӦМ (МЕЛИОРАЦИЯ)

Тайӧ воясӧ став край пасьта выль видз-му вӧчӧм могысь да важъяссӧ бурмӧдӧм могысь лоӧ вӧчӧма со кутшӧм уджъяс: (Видзӧд табл. 54-ӧд лист бокысь)

	1931 во	1932 во	1933 во
Лоӧ косьтӧма (сюрс гектар)	25,8	37,4	46,6
Бертӧма мыръяс да весалӧма кустъяс (сюрс гектар)	348,6	623,0	1104,5
На пӧвстысь:
Видзьяс улӧ	200,0	300,0	500,0
Пӧскӧтина улӧ	70,0	240,0	500,0
Муяс улӧ	78,6	83,0	104,5
Косялӧма эжа да кӧдзӧма шогман кӧдзаяс (сюрс гектар)	35,1	77,0	176,0
Лӧсьӧдӧма кӧдза туруна видзьяс да пӧскӧтинаяс (сюрс гектар)	2,5	7,0	22,5
Эжа бурмӧдӧма (вынсьӧдӧмӧн, агсалӧмӧн, — сюрс гектар)	0,5	1,2	3,0
Весалӧма видзьяс вылысь да пӧскӧтинаысь клам да изъяс (сюрс гектар)	108,4	110,6	129,4
Лыаалӧмысь да буждӧмысь видзӧм могысь крепитӧмъяс (сюрс гектар)	0,1	0,2	0,3
Тайӧ став уджсӧ вӧчӧмыс сувтас (сюрс шайт)	10107,0	48373,4	70908,4

Пӧскӧтинаяс вылын мыръяс перъявны ставсӧ дерт он вермы дай нинӧмла, сӧмын ковмас весавны кламсӧ. Сы понда мыр бертан машинаяс вайны оз ковмы, видзьяс вӧчигӧн сідзжӧ татшӧм машинаясыс оз ковны. Сӧмын вӧр улысь выль муяс да выль видзьяс вӧчигӧн ковмас лӧсьӧдны татшӧм машинаяссӧ. Локтан куим во чӧж лоӧ вӧчӧма вӧр улысь 48 гектар му да 12 сюрс гектар ойдлытӧм видз.

Вӧчӧм выль видз-муясысь да важ видз-муяссӧ бурмӧдӧмысь позьӧ виччысьны со кутшӧм результатъяс:

	1931 во			1932 во			1933 во
	Площадь сюрс гектарӧн	Урожай центнерӧн	Продукция сюрс тоннаӧн	Площадь сюрс гектарӧн	Урожай центнерӧн	Продукция сюрс тоннаӧн	Площадь сюрс гектарӧн	Урожай центнерӧн	Продукция сюрс тоннаӧн
Косьтӧмысь	25,9	1,5	8,87	37,4	1,5	5,61	46,6	1,5	7,00
Мыр бертӧмысь да весалӧмысь видзьяс улӧ	200,0	1,0	20,0	300,0	1,0	30,0	500,0	1,0	50,0
Кук йӧръяс улӧ	70,0	2,5	17,5	210,0	2,5	60,0	500,0	2,5	125,0
Эжаяс вылӧ кӧдзӧмысь	35,1	25,0	87,75	77,0	25,0	192,50	176,0	25,0	440,0
Выль кӧдза туруна видзьяс да кук йӧръяс лӧсьӧдӧмысь	2,5	30,0	7,5	7,0	30,0	21,0	22,5	30,0	67,5
Видзьяс да кук йӧръясысь эжасӧ бурмӧдӧмысь	0,5	2,0	0,1	1,2	2,0	0,2	3,0	2,0	0,6
Видзьяс да муяс вылысь да кук йӧръясысь клам да изъяс весалӧмысь	108,4	1,0	10,84	110,6	1,0	11,06	129,4	1,0	19,94

г) ВЕРДАН НОРМАЯС

Вердас база паськӧдӧмкӧд да ёнмӧдӧмкӧд тшӧтш позяс лӧсьӧдны скӧтлы сэтшӧм нормаяс, мед эськӧ найӧ сетісны унджык прӧдуктаяс.

Край пасьта лӧсьӧдӧма гырысь скӧтлы со кутшӧм нормаяс душ вылӧ (центнерӧн):

	1931 во			1932 во			1933 во
	Тураса кӧрым (турун, идзас)	Сочнӧй кӧрым (сёркни, силос)	Вына кӧрым (жмык, нянь)	Тураса кӧрым	Сочнӧй кӧрым	Вына кӧрым	Тураса кӧрым	Сочнӧй кӧрым	Вына кӧрым
Мӧсъяслы	27,66	0,52	1,6	21,82	10,33	2,28	22,20	20,85	2,01
Ӧшъяслы (5 арсянь ыджыдджык)	21,65	—	2,0	20,0	—	2,0	20,0	—	2,0
Том скӧтлы (1 ар. ыджыдджык)	18,75	—	0,45	17,0	—	0,5	17,0	—	0,5
Кукъяслы (1 арӧсӧдз)	4,45	—	0,63	5,0	0,5	0,7,	5,0	0,5	0,7

Дерт тайӧ нормаяс вермасны вежласьны содӧмлань либӧ чинӧмлань. Босьтӧма тайӧ нормаяссӧ став скӧтсӧ да став кӧрымсӧ край пасьта тӧдмалӧм бӧрын да шӧрвыйӧ лӧсьӧдӧма торъя душ вылӧ. Индӧм нормаяс серти кӧ вердны, дерт жӧ йӧла скӧтыдлӧн лысьтӧмыс содас.

Сэсся эмӧсь торъя овмӧсъяслӧн аслыснога скӧт: ӧтилаын племеннӧй скӧт, ёна лысьтӧны, мӧдлаын — кутшӧм сюрӧ скӧт, лысьтӧны жебиника. Ловъя весыс скӧтлӧн сідзжӧ зэв ёна торъялӧ. Тайӧ ставсӧ колӧ тӧд вылӧ босьтны торъя овмӧсъясын нормаяс лӧсьӧдігӧн. Сійӧ жӧ норма лӧсьӧдігӧн тӧд вылӧ колӧ босьтны скӧтыслысь арлыдсӧ да налысь сьӧктасӧ. Оз позь лӧсьӧдны ӧткодь норма, шуам, 5 арӧса мӧсъяслы, ӧтиыслӧн кӧ сьӧктаыс 250 кг, а мӧдыслӧн — 300 кг.

Некутшӧм ногӧн абу выгӧднӧ вердны скӧтӧс ӧтмоза. Лишнӧй кӧрым сетӧм сідз жӧ скӧтлы вреднӧ, кыдзи тшыг норма вылын видзӧм.

Бур результатъяс скӧтӧс вердӧмын вермасны лоны, нормаяс кӧ лӧдӧма торъя мӧсъяс серти.

д) СКӦТӦС ВИДЗӦМ ДА ДӦЗЬӦРИТӦМ

Скӧт вӧдитӧмыд абу на сӧмын бур вердасъяс сайын да вердӧм сайын. Зэв тӧдчана тор скӧт вӧдитӧмад сідзжӧ лючкиа скӧтӧс видзӧм да дӧзьӧритӧм.

Кӧть ещӧ ёна верд мӧстӧ медся бур вердасъяснас, сійӧ оз шаньмы дай оз содты йӧвсӧ, пондан кӧ видзны тӧв йылын, няйт картаын либӧ гидын да пемыдінын. Сідзжӧ зэв тӧдчанатор скӧт вӧдитӧмын лысьтӧмыс. Тэрмасьӧмӧн кӧ да кыдз веськалӧ, пинялӧм да кучкалӧм сорӧн пондан мӧскӧс лысьтыны, йӧв содтӧмъястӧ нинӧм жӧ виччысьны.

Мӧстӧ колӧ бура видзны, бура вердны агрономъяс тшӧктӧм серти, бура дӧзьӧритны. Асторйӧга овмӧсъясын скӧт видзӧм бурмӧдӧмъяс ӧдвакӧ лоӧ. Бурмӧдны скӧт видзӧм позяс сӧмын ӧтувъя картаясын да ӧтувъя гидъясын видзигӧн.

Миян Войвыв крайын ӧтувъя скӧт видзӧмъяс омӧля на стрӧиталам. Этша скӧта колхозъясыдлы дерт сьӧкыд (дай нинӧмла) стрӧитавны выльнога гырысь скӧт видзанъяс тайӧ воясӧ.

Унджык скӧта колхозъяс, босьтам кӧть Холмогор гӧгӧрса колхозъяс «Тигино», «Организатор» да мукӧд, вӧчисны нин ӧтувъя скӧт видзанінъяс. Результатъяс ӧтувъя скӧт видзӧмлӧн лоины зэв бурӧсь. Но татшӧм колхозыд Войвыв край пасьта зэв на этша.

Скӧт видзӧм бурмӧдӧмыд, кыдзи ми шулім нин войдӧрджык, скӧтӧс ӧтувтӧм сайын да ӧтувъя видзанінъясын специалистъяс индалӧм серти видзӧм сайын. Сы понда ёна ковмас паськӧдны ӧтувъя скӧт видзанінъяс стрӧитӧм да быдторйӧн оборудуйтны.

Электричество би скӧт видзанінъясӧ вайӧдӧмӧн (дерт кӧн нин эм электричествоыс), сынӧд весаланъяс (вентиляторъяс) лӧсьӧдӧмӧн, лӧсьыд верданінъяс (кормушкаяс) сувтӧдӧмӧн шоныд ваӧн юктӧдӧм лӧсьӧдӧмӧн, весигтӧ электричествоӧн лысьтысьны босьтчӧмӧн позьӧ зэв ёна кыпӧдны мӧсъяслысь лысьтӧм. Но тайӧ став уджсӧ позьӧ вӧчны сӧмын ён гырысь колхозъяслы, но не ӧтка крестьяналы, кодъяслӧн, ӧти-кӧ — выныс оз судзсьы, мӧд-кӧ средствоясныс оз тырмыны.

Ӧтувъя скӧт видзанъяс колӧ стрӧитавны сы гырсяӧс, мый ыджда збыльвылӧ найӧ колӧны. Некутшӧм лишнӧй рӧскодъяс ӧтувъя скӧт видзанінъяс оборудуйтӧм вылӧ оз ков вӧчны. Колӧ ньӧбавны сӧмын сэтшӧмторъяс, кодъяс збыль быд лун колӧны, а ньӧбны весь сулалӧм вылӧ дерт нинӧмла, сӧмын лоӧ вӧчӧма рӧскодсӧ.

Тайӧ воясӧ ӧтувъя скӧт видзанінъяс шуӧма стрӧитавны:

Вояс	Совхозъяс		Колхозъяс		Ставыс
	Овмӧс лыд	Кымын душ вылӧ (сюрс).	Овмӧс лыд	Кымын душ вылӧ (сюрс).	Овмӧс лыд	Кымын душ вылӧ (сюрс).
1931 во	214	23	1002	100	1216	123
1932 во	310	31	1200	120	1510	151
1933 во	328	33	1456	145	2484	176

Прӧчентъясӧн лыддьӧмӧн лоӧ стрӧитӧма ӧтувъя овмӧсӧн скӧтӧс видзӧм могысь.

	1931 во	1932 во	1933 во
Ставыс скӧт лыдсьыс	82	86	88

Бурджык пӧрӧда кукъясӧс быдтӧм могысь да мед эськӧ быдтӧмыс лои специалистъясӧн велӧдӧм-индалӧм ногӧн, видз-му понда тӧждысьысь краювса организацияяс да кооперативнӧй организацияяс планъяс серти шуӧма стрӧитавны кукъясӧс видзанінъяс.

е) ВЫНА ВЕРДАСЪЯС ВАЙӦМ ЙЫЛЫСЬ

Медвойдӧр вына вердасъяс ковмас перйыны (лӧсьӧдны) асланым крайын. Сы понда ковмас нуӧдны практическӧй мераяс: лӧсьӧдавны комбинированнӧй вердасъяс, чукӧртавны сёян-юан колясъяс (помӧйяс), лӧсьӧдавны нянь вердасъяс да с. в. Татшӧм вердасъяссӧ край сайысь позьӧ на неуна вайны тайӧ воясӧ, а водзӧ кежлӧ бокысь вайӧмысь дзикӧдз ковмас дугдыны.

Тайӧ воясӧ шуӧма вайны мукӧдлаысь со мыйта вына вердас (сюрс тоннаӧн):

	1931 во	1932 во	1933 во
Став вына вердасыс ковмас	138,1	220,7	335,8

Ӧти Мӧскуа бердса совхозын агроном Э. Л. Синицкӧй вӧчлӧма зэв интереснӧй опыт. Став скӧтсӧ торйӧдӧма торъя группаяс вылӧ вына вердас норма серти. Кымын ыджыд вӧлӧма вына вердас нормаыс, сымын уна йӧв сетӧмаӧсь мӧсъяс:

Во гӧгӧрӧн вердӧм вердаслӧн пӧтӧс муртӧс (кормовая единица)	200-ӧдз,	200–300,	300–400,	400–500,	500–600,	600 да унджык.
Во гӧгӧрӧн сетӧмаӧсь йӧв (шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн) центнерӧн	17,24,	20,14,	20,78,	22,03,	23,94,	24,98.

Синицкӧйлӧн лыдпасъясыс зэв мичаа петкӧдлӧны, кутшӧм ёна содтӧны мӧсъяслысь йӧв вына вердасъяс.

ж) ПРОИЗВОДСТВО МЕХАНИЗИРУЙТӦМ

Рытыввывса государствоясын мӧсъяс помысь босьтӧм прӧдуктаяс вӧчӧм ёна механизируйтӧма. Ми ӧнӧдз та вылӧ видзӧдлім чунь пырным.

Босьтам Германияӧс. Сэні ӧнія бӧръя кадъяснас удж механизируйтӧм понда лоӧмаӧсь зэв гырысь успехъяс. Скӧт видзан гырысь промышленнӧй овмӧсъясын быд скӧт видзанін бердын эм вердасъяс лӧсьӧданін. Вердасъяс лӧсьӧданін торъялӧ кык юкӧд вылӧ; ӧтиас — силос, мӧдас — лӧсьӧдӧны вердас. Вердас лӧсьӧданінас сувтӧдӧмаӧсь идзас шыран, сёркни вундалан, жмык дрӧбитан машинаяс. Тайӧ став машинаясын уджалӧны электричество вынӧн. Силос видзанінъясас турунъяссӧ сюйӧны машинаясӧн жӧ. Вердасъяс лӧсьӧданін да скӧт видзанін костӧд лӧсьӧдӧмаӧсь рельса туй. Став вердас разӧдан уджсӧ механизируйтӧма жӧ.

Унджык скӧт видзанінъясас лӧсьӧдӧмаӧсь водопроводъяс. Скӧтӧс юктӧдӧм лӧсьӧдӧма сідзӧн, мед няйт ва некутшӧм ногӧн скӧтлы эз веськав. Тадзӧн лӧсьӧдӧмнад нинӧм повны скӧт заразитчӧмысь.

Германияын мӧсъяснысӧ татшӧм гырысь овмӧсъясас лысьтӧны сідзжӧ электричество вынӧн. Наукаӧн аддзӧма, мый электричествоӧн лысьтысьӧм некутшӧм ногӧн оз позь шуны вреднӧйӧн. Дерт, электричество вынӧн лысьтысьӧны, кор нин уджалысьяслӧн (лысьтысьысьяслӧн) оз судзсьы киныс либӧ вывті донӧн босьтӧны лысьтысьӧмысь.

СССР-ын электричествоӧн лысьтан опытъяс этша на вӧліны. Вӧлі вӧчӧма опыт совхоз «Дубровичаын» Мӧскуа обласьтын. Тайӧ опытнас тӧдмалӧмаӧсь: электричествоӧн лысьтӧм йӧв, ӧти-кӧ, сӧстӧм, а мӧд-кӧ — сувтӧ ёна донтӧма киӧн лысьтӧм дорысь.

Миян скӧт вӧдитан овмӧс водзысь водзӧ содӧ. Колӧ зэв збыльысь босьтчыны механизируйтны став уджсӧ вердас перйӧмсянь, мед эськӧ неуна кадӧн ми вермам суӧдны дай бӧрӧ кольны рытыввывса да америкаса техникаясӧс. Скӧт гӧгӧрса став уджсӧ механизируйтӧмӧн миянлы этшаджык ковмас морт вын и лишалан став войтырсӧ позяс сувтӧдны вӧр промышленносьт удж вылӧ.

з) ЙӦВ СОДТӦМ

Вердасъяс тырмымӧн лӧсьӧдӧмӧн, выль скӧт видзанінъяс стрӧиталӧмӧн, скӧт видзӧм да дӧзьӧритӧм бурмӧдӧмӧн да сьӧкыдджык уджъяс механизируйтӧмӧн, ми вермам ёна кыпӧдны мӧсъяслысь лысьтӧм.

Кымын уна йӧв пондасны сетны мӧсъяс, сымын ӧдйӧнджык ми вермам олӧмӧ пӧртны ассьыным мог — пятилетка помасиг кежлӧ сетны государстволы 500 сюрс центнер вый.

Мый миян мӧсъяс вермасны содтыны йӧв — докажитӧма нин уна опытъясӧн колян воясӧ.

Став мероприяттьӧяссӧ кӧ пӧртам олӧмӧ, а олӧмӧ пӧртны колӧ быть, тайӧ куим вонас удайтчас содтыны мӧсъяслысь лысьтӧм со кытчӧдз (мӧс вылӧ центнерӧн лыддьӧмӧн):

	Ӧтка овмӧсса мӧсъяслысь	Ӧтувтӧм мӧсъяслысь	Вый вӧчан фермаса мӧсъяслысь	Совхозса мӧсъяслысь	Шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн
1931 во	14,0	15,11	19,0	24,75	14,7
1932 во	15,0	17,0	20,7	31,0	17,2
Содӧм %	107,1	112,2	108,9	125,2	117,0
1933 во	16,0	19,0	23,4	36,0	20,0
Содӧм %	106,6	111,7	111,7	116,1	116,2

Мый мӧсъяслӧн лысьтӧм пондас содны тадзӧн дорысь не этшаджык, висьталӧны контролювса мӧсъясӧн йӧв содтӧм (25–26 центнерӧдз). Сӧмын колӧ став вылынджык индӧм мероприяттьӧяссӧ пӧртны олӧмӧ.

ВЫЙ ВӦЧАН СОЦИАЛИСТИЧЕСКӦЙ ПРОМЫШЛЕННОСЬТ ЛӦСЬӦДӦМ

ВӦЧНЫ УНДЖЫК ВУЗӦС ВЫЙ

Скӧт вӧдитӧм помысь артман прӧдуктаяс содтӧмын медыджыд могыс — вӧчны унджык вузӧс вый.

Войвыв крайса ӧнія этша скӧта колхозъясад скӧт вӧдитӧм помысь босьтан прӧдуктаяс пӧшти ставнас разалӧны колхозникъяс пӧвстын. Прӧдуктаяс лишавлӧны зэв нин шоча дай этша. Босьтам весигтӧ ыджыд колхоз «Организатор» (Кардорсянь матын). Тайӧ колхозас удж мукӧд колхозъясын дорысь мунӧ шыльыдджыка, но ӧтувтӧм скӧтсьыс вузӧс прӧдуктаяс вермӧ сетны ёна на этша.

Став ӧтувтӧм мӧскыс колхозлӧн 176. 1930 воын стрӧитӧмаӧсь кык скӧт видзанін. Видзӧмаӧсь тайӧ стрӧйбаясыс вылӧ 40 сюрс шайт. Став продукцияыс ӧтувтӧм мӧсъяслӧн 4 сюрс центнер йӧв, на пӧвстысь сетчӧ контрактация серти сӧмын ӧти сюрс центнер (25 прӧчент). Тайӧ ӧтувтӧм скӧтысь кындзи колхозникъяс видзӧны ас орданыс мӧсъясӧс, но став прӧдуктаяссӧ либӧ сёйӧны асьныс, либӧ вузалӧны частнӧй рынок вылын.

Ӧтувтӧм скӧт видзӧм помысь вузалӧм прӧдуктаясысь, этша вузалӧмыс понда, колхозлӧн чукӧрмӧ этша сьӧм, а ӧд сьӧмыд медвойдӧр колӧ скӧт вӧдитӧм бурмӧдӧм вылӧ, ӧти-кӧ, а мӧд-кӧ — колхоз оз сет надея, пондас-ӧ дорвыв вузавны прӧдуктаяс рабочӧй районъяслы да индустриальнӧй центръяслы.

Водзӧ кежлӧ колхозъясын колӧ лӧсьӧдавны торъя стадаяс вузӧс прӧдуктаяс вӧчӧм могысь. Государство сетӧ уна средство татшӧм ӧтувтӧм скӧт видзанінъяс стрӧитӧм вылӧ.

ВУЗӦС ЙӦВ ФЕРМАЯС

Медколана ӧнія кадын — колхозъяс бердын да вый вӧчан механизированнӧй заводъяс гӧгӧрын вузӧс йӧв фермаяс лӧсьӧдалӧм. Механизированнӧй вый вӧчан заводъяс гӧгӧрын колхозса сырьевӧй базаяс лӧсьӧдалӧмӧн ёна позяс ӧддзӧдны йӧв промышленносьт паськалӧм.

Ӧтка овмӧсъясысь некор не лӧсьӧдны сэтшӧм сырьевӧй база, коді эськӧ вермис тырмымӧн сетны йӧв механизированнӧй заводлы.

Вузӧс йӧв фермаясӧ колхозъяслы колӧ торйӧдавны медся бур мӧсъяссӧ, сэсся сэтчӧ жӧ колӧ сетны кулакъяслысь мырддьӧм мӧсъясӧс да колхознӧй система пыр сетӧм кредит вылӧ бокысь ньӧбӧм мӧсъясӧс. Водзӧ фермаяслысь скӧт лыд колӧ содтыны бурджык куканьясӧс контрактация серти ньӧбӧмӧн да бурджык мӧсъясӧс яй вылӧ чукӧртысь организацияяслысь бӧрйӧмӧн да ньӧбӧмӧн.

Медыджыд мог вузӧс йӧв фермаяслӧн — кыдз-мый позьӧ ёна содтыны вузӧс прӧдуктаяс. Мед эськӧ босьтны унджык прӧдуктаяс, колӧ содтыны вердас площадь быд мӧс вылӧ гектарӧдз да бурмӧдны фермалысь овмӧс нуӧдан техникасӧ.

Фермаяслӧн став вузӧс продукцияыс колӧ лоны 30–90 прӧчент гӧгӧр став продукциясьыс. Сӧмын 10–20 прӧчент гӧгӧр став продукциясьыс позьӧ видзны колхоз пытшкын. Вузӧс продукциясӧ ферма дзоньнас сетӧ вый вӧчан заводӧ.

Шӧрвыйӧ лыддьӧмӧн быд колхоз бердса фермаын колӧ лоны душ 60–70 мӧс. Медэтша вылӧ выгӧднӧ видзны торъя фермаясын душ 35–40 мӧс.

Посни колхозъяслы та мында мӧс торйӧдны дерт лоӧ сьӧкыд, сы понда колӧ ӧтувтчыны матігӧгӧрса колхозъяслы да лӧсьӧдны ӧти ӧтувъя ферма — ӧтувъя скӧт видзанін стрӧитӧмӧн. Татшӧм ӧтувъя фермаяссӧ позьӧ лӧсьӧдавны сӧмын, кор колхозъяс оз торъявны мӧда-мӧдсьыныс 5–6 километрысь ылӧджык. Ылынджык кӧ колхозъяс костын коластыс, сэки ӧтувъя фермаяс лӧсьӧдавны оз нин ло кивыв.

Вердас фермаса скӧтлы вердассӧ колӧ перйыны колхозлы сідзӧн, мед став перйӧм вердассӧ вӧлі сетӧма дзоньнас фермалы. Мӧд ногӧн вердас лӧсьӧдӧм йылысь сёрни оз вермы лоны.

Вузӧс йӧв фермаяс Войвыв крайын пондісны воссявны колхозъяс содӧмкӧд тшӧтш. Кымын уна лоӧ колхозъяслӧн скӧт, сымын ӧдйӧ пондасны воссявны выль фермаяс, кымын уна лоӧны фермаяс, сымын ӧдйӧ вермам пӧртны олӧмӧ ассьыным мог — 1933 во кежлӧ вӧчны 500 сюрс центнер вузӧс вый. Пятилетка помасян кадӧ став скӧтыс вузӧс йӧв фермаясын колӧ лоны 119 сюрс гӧгӧр. Скӧт лыд фермаясын пондас содны со кыдзи (сюрс душӧн).

(Видзӧд таблича 68-ӧд лист бокысь.)

	1931 во.	1932 во.	1933 во.
Ӧтувтӧм мӧс лыд ставнас	83,1	228,9	371,6
На пӧвстысь торйӧдӧма фермаясӧ	33,0	60,0	85,0
Шуӧма ньӧбны	12,0	22,0	34,0
Лоӧ став скӧтыс фермаясын	45,0	82,0	119,0

Фермаясӧ ӧтувтӧм мӧсъяс, кыдзи ми шуим нин, пондасны сетны унджык йӧв мукӧд ӧтувтӧм мӧсъяс дорысь (совхозъясӧс лыддьытӧг, дерт). 500 сюрс центнер вузӧс вый вӧчӧм могмӧдӧмын фермаяс лоӧны ёна тӧдчана вузӧс вый вӧчысь овмӧсъясӧн.

Вузӧс йӧв фермаяс лӧсьӧдӧны йӧлысь прӧдуктаяс вӧчан промышленносьтлы сырьевӧй база. Тайӧ промышленносьтлӧн медыджыд могыс — сетны унджык прӧдуктаяс рабочӧй районъяслы да индустриальнӧй центръяслы. Сы понда миян водзын зэв ыджыд мог — ӧтувтны став вын колхозъясын уджалысьяслысь да районын колхозъяс тэчан уджӧн веськӧдлысьяслысь да ӧтвылысь, ӧтувъя вынӧн, босьтчыны лӧсьӧдавны унджык дай бурджык фермаяс. Сідзкӧ тайӧ удж бердас ковмас сибӧдны сиктса став сӧветскӧй да общественнӧй активӧс, батракъяс да гӧль крестьяна группаясӧс да колхозса производственнӧй сӧвещанньӧясӧс.

Фермаяс котыртан удж край пасьта ӧні мунӧ зэв на омӧля.

Ӧнӧдз организуйтӧма ставсӧ 380 колхозса ферма. Став скӧтыс сэнъясын сӧмын на 13 сюрс душ.

Сибырын, Войвыв Кавказын, весигтӧ Центрально-Чернозёмнӧй обласьтын тайӧ уджын эмӧсь зэв тӧдчана вермӧмъяс.

Миян краювса колхозъясӧн веськӧдлысь организацияяс да земельнӧй организацияяс фермаяс лӧсьӧдалӧм удж вылӧ видзӧдісны зэв на омӧля. Сідз жӧ видзӧдісны и районувса организацияяс. Квайтымын район пӧвстын (та мында став районыс крайын) фермаяс лӧсьӧдалан планъяс вӧчӧмаӧсь сӧмын на дас вит районын. Но и тайӧ дас вит район пӧвстсьыс пӧртӧны олӧмӧ ассьыныс планнысӧ сӧмын сизим районын.

Сӧмын сиктъясысь да районъясысь став общественнӧй вын мобилизуйтӧмӧн да карса организацияяс отсӧгӧн удайтчас паськыда босьтчӧдны фермаяс лӧсьӧдалӧм.

500 СЮРС ЦЕНТНЕР ВЫЙ ПОНДА ВЕРМАСИГӦН ВЕРМЫНЫ СТАВ СЬӦКЫДТОРЪЯССӦ

Лысьтысь мӧс лыд содтӧмӧн да лысьтӧмсӧ налысь кыпӧдӧмӧн вузӧс продукция содас со кыдзи:

(Видзӧд таблича 70-ӧд лист бокысь.)

	Ӧтка овмӧсъяс.	Ӧтувтӧм овмӧсъяс.	Вузӧс йӧв фермаяс.	Став колхозыс.	Став совхозыс.	Ставыс.
1932 во.
Став вузӧс йӧлыс сюрс центнерӧн	176,17	39,56	56,85	96,41	51,66	324,24
На пӧвстысь лоӧ вузалӧма прӧчентӧн лыддьӧмӧн	23,8	28,9	93,5	48,8	93,5	32,6
Торъя овмӧсъяслӧн (секторъяслӧн) удельнӧй весыс	54,3	12,2	17,5	29,7	16,0	100,0
1933 во.
Став вузӧс йӧлыс сюрс центнерӧн	308,09	314,81	261,58	576,39	290,24	1174,11
На пӧвстысь лоӧ вузалӧма прӧчентӧн лыддьӧмӧн	60,8	57,8	95,0	70,3	95,0	67,8
Торъя овмӧсъяслӧн (секторъяслӧн) удельнӧй весыс	26,2	26,8	22,3	49,1	34,7	100,0

Тайӧ лыдпасъяссьыс тыдовтчӧ, мый вузӧс йӧв фермаяслӧн став вузӧс йӧлыслӧн вевтыртӧмыс (удельнӧй весыс) омӧля содӧ. Сы вӧсна фермаясӧ колӧ торйӧдавны колхозъясысь медбур мӧсъяссӧ, а татшӧм мӧсъясыд кӧть мед эськӧ колхозъясыдлӧн скӧт лыдыс и ёна содӧ — сюрӧ этша на, сідзжӧ ёна бӧрйысьнысӧ лоӧ сы понда, мед эськӧ фермаясӧ лои чукӧртӧма медся бур скӧтсӧ, кодлӧн продукцияыс (80–90 прӧчент гӧгӧр) мунӧ дзоньнас вый вӧчӧм вылӧ.

Войвыв крайын 23 центнер йӧлысь артмӧ ӧти центнер вый. Тайӧ норма сертиыс лыддьӧмӧн пятилетка медбӧръя воын став вузӧс йӧвсьыс, кодӧс ми арталім вылынджык, ми босьтам 51 сюрс тонна, либӧ 510 центнер вый.

Дерт тайӧ ставсӧ арталӧма ылӧсас. Точнӧя лыддьыны некутшӧм ногӧн он вермы. Но весиг ылӧсас арталӧмӧн позьӧ веськыда шуны, мый пятилетка медбӧръя воӧ, кӧть кутшӧм сьӧкыдторъяс эз паныдасьлыны, ми вермам добитчыны пӧртны олӧмӧ ас вылӧ босьтӧм мог — сетны государстволы 500 сюрс центнер вый. Сьӧкыдторъясысь повны нинӧмла. Коммунист партия да Сӧвет правительство веськӧдлӧмӧн Совет Союз индустриализируйтчигӧн, сиктса овмӧс социализмӧ бергӧдігӧн став сьӧкыдторъясыс вермана.

Мед эськӧ пӧртны олӧмӧ партияӧн да правительствоӧн миянлы сетӧм могъяс, ковмас став паныдасьысь сьӧкыдторъяссӧ сідзжӧ быть вермыны, сӧмын мед вӧлі чорыда босьтчӧма нуӧдны став уджсӧ, мед вӧлі быдлаын большевистскӧй выдержка.

КРАЙЫН ВЫЙ ВӦЧАН ПРОМЫШЛЕННОСЬТ ПАСЬКӦДАН МОГЪЯС

Водзынджык ми индім нин, мы вый вӧчан промышленносьт крайын паськалӧма зэв на омӧля. Вузӧс йӧв содӧм бӧрся ӧнӧдз промышленносьт эз вермы вӧтчыны.

Ковмас ӧні жӧ босьтчыны стрӧитавны йӧлысь прӧдуктаяс вӧчан предприяттьӧяс.

Войвыв крайын уна районын на ӧнӧдз эз вӧвлы татшӧм промышленносьтыс, а ӧд уна районъясын вердас боксянь и скӧт лыд боксянь позьӧ зэв ёна сійӧс паськӧдны. Зэв гырысь перспективаяс та боксянь эмӧсь Коми обласьтлӧн да воддза Вой-Двинаса округлӧн.

Тайӧ воясӧ Войвыв крайын лоӧ босьтчӧма стрӧитавны йӧлысь прӧдуктаяс вӧчан уна гырысь предприяттьӧяс. Край водзын та боксянь сулалӧ кык мог:

1) эштӧдны выль заводъяс стрӧитӧм;

2) стрӧитны коланінъясын выль заводъяс, мед эськӧ лоис используйтӧма став вузӧс йӧвсӧ.

Мед нин ёна колӧ стрӧитавны механизированнӧй заводъяс. Механизированнӧй заводъясыд вермӧны вӧчны ӧткодь качествоа гырысь партияясӧн экспортнӧй вый, ӧти-кӧ, а мӧд-кӧ — чинӧны производственнӧй рӧскодъяс посни (кипомысь уджалысь) заводъяслӧн серти, сы понда механизированнӧй заводъясын вермӧны мынтыны йӧлысь ыджыдджык дон.

Мый збыль механизированнӧй заводъяслӧн чинӧны производственнӧй рӧскодъясыс тыдалӧ Сибкрайживотноводсоюз 1928 вося отчётысь. Отчётын ыстысьӧны со кутшӧм лыдпасъяс вылӧ:

(Видзӧд таблича 73-ӧд лист бокысь.)

	Механизированнӧй заводъяс.	Кипомысь уджалысь заводъяс.
Завод лыд	9	1014
Уджалӧма тӧлысь лыд	12	9
Мӧс лыд ӧти овмӧс вылӧ	2,8	2,4
Заводӧ йӧв вайысь лыд	1192	307
Мӧс лыд кодъяс помыс вайӧны йӧв	3273	743
Вайӧма став йӧвсӧ шӧрвыйӧ ӧти завод вылӧ лыддьӧмӧн (сюрс литрӧн)	2007	432
Вӧчӧма став выйсӧ тоннаӧн лыддьӧмӧн	101,6	21,3
Мынтӧма ӧти килограмм йӧлысь (урӧн)	6,5	4,9
Производственнӧй рӧскод ӧти кг вый вылӧ (ур)	25,3	25,5
Вайӧма заводӧ йӧв ӧти мӧс вылӧ (литр)	613	594
Босьтӧма доход ӧти мӧс вылӧ (шайт)	33,85	28,34

Тайӧ лыдпасъясыс петкӧдлӧны: механизированнӧй заводъяслӧн кӧ эм тырмымӧн сырьё (йӧв) во чӧж кежлӧ, найӧ сетӧны ыджыдджык доход крестьяналы кипомысь уджалысь либӧ вӧв вынӧн уджалысь заводъяс дорысь. Механизированнӧй заводӧ йӧв ваялысьяс босьтӧны доход ӧти мӧс вылӧ 33 шайт 85 ур, а кипомысь уджалысь да вӧв вынӧн уджалысь заводъясӧ ваялысьяс сӧмын 28 шайт 34 ур (20% вылӧ этшаджык).

Механизированнӧй заводъяс стрӧитӧмӧн позяс обслуживайтны гырысь районъяс, ӧти-кӧ, а мӧд-кӧ — позяс вӧчны ӧткодь бур продукция гырысь партияясӧн.

Сідзжӧ позяс татшӧм заводъясӧ медавны ёнджык велӧдчӧм техникъясӧс да бурмӧдны кокньӧдны став уджсӧ.

Механизированнӧй заводын вӧчӧм вый качествонас вермас лоны ёна бур. 1929 воын лондонса биржа вылын донъялӧмаӧсь сӧветскӧй выйлысь качествосӧ да 1-й сортӧн шуӧмаӧсь механизированнӧй заводъясӧн вӧчӧм вый пӧвстысь 42 прӧчент, а став вый пӧвстсьыс, кодӧс вӧлі петкӧдӧма РСФСР-ысь, шуӧмаӧсь туйны 1-й сортӧ сӧмын 12 прӧчент.

Колхозъяс тэчӧмын лоӧм гырысь вермӧмъяс восьтӧны йӧв-вый промышленносьтлы зэв гырысь перспективаяс. Колӧ колхозъясын ӧдйӧджыка да паськыдджыка кыпӧдны йӧв овмӧс да корны стрӧитавны механизированнӧй заводъяс. Ковмас содтыны ёнджыка скӧт лыд сэтшӧм районъясын, кытӧн пондасны стрӧитавны механизированнӧй заводъяс, лӧсьӧдны, мед мӧсъяс кукъялӧны ӧтиджык кадӧ, да мукӧдтор.

Тадзӧн артмас пыр кежлӧ йитӧд индустриальнӧй предприяттьӧ (механизированнӧй завод) костын да ӧтувтӧм овмӧс (колхоз) костын. Промышленнӧй предприяттьӧ лӧсьӧдӧмӧн вежсьӧ став овмӧсыс. Татшӧм предприяттьӧясыс веськӧдасны ӧтувъя сиктса овмӧсӧс йӧв овмӧс паськӧдӧмлань да бурмӧдӧмлань.

Зэв коланатор, мед эськӧ вый вӧчан заводъясыс вермисны лӧсьӧдны бурджык уджалысьясӧс, кипомысь уджалысь заводъяс оз вермыны видзны квалифицированнӧй рабочӧйясӧс да мастеръясӧс. Татшӧм заводъясын уджалӧны сезон кежлӧ медасьӧм рабочӧйяс, кодъяс оз зэв ёна дорожитны асланыс местананыс. Сы понда найӧ унджыкысьсӧ уджалӧны небыдапырысь.

Гырысь заводскӧй предприяттьӧяс пондасны уджавны орлавлытӧг во чӧж (сідзӧн лоӧ лӧсьӧдӧма сырьевӧй базасӧ), сы понда найӧ вермасны медавны пыр кежлӧ бур квалификацияа рабочӧйясӧс да мастеръясӧс, кодъяслы лӧсьӧдасны бур оланінъяс, обеспечитасны удждонӧн. Сӧмын та ногӧн вермас лоны зіля уджалӧм да бур качествоа продукция вӧчӧм.

Мед эськӧ став вузӧс йӧвсӧ лоӧ используйтӧма, ковмас край пасьта стрӧитавны пятилетка помасиг кежлӧ:

Механизируйтӧм заводъяс	51
Джынвыйӧ механизируйтӧм заводъяс	100
Киӧн уджалысь заводъяс	400
Мукӧд пӧлӧс вынӧн уджалысь заводъяс	400
Сук да кос йӧв вӧчан заводъяс	2
Казеин вӧчан заводъяс	10
Сыр вӧчан заводъяс	200
Сливки торйӧданінъяс	500

Став тайӧ заводъясыс вермасны сетны 1933 воын (сюрс центнерӧн):

(Видзӧд таблича 76-ӧд лист бокысь).

	Уджалысь завод лыд.	Лоӧ вый.	Сыр.	Вӧчӧма казеин.	Кос йӧв.	Сук йӧв.
Механизируйтӧм заводъяс	65	155,2	72,7	19,3	—	—
Джынвыйӧ механизируйтӧм заводъяс	100	51,2	50,0	—	—	—
Киӧн уджалысь заводъяс	545	200,9	17,7	—	—	—
Мукӧд пӧлӧс вынӧн уджалысь заводъяс	400	43,5	—	—	—	—
Казеин вӧчан заводъяс	20	—	—	6,2	—	—
Сук йӧв вӧчысь заводъяс	3	5,0	—	—	10,0	60,0
Ставыс	—	455,0	140,0	26,0	10,0	60,0

1933 восянь крайса йӧв-вый промышленносьтлы лоӧ зэв уна колясъяс да шыбласъяс (жодз йӧв, йӧвва да мукӧд). Рабочӧйясӧс бурджыка вердӧм могысь ковмас босьтчыны вӧчны тайӧ колясъяссьыс да шыбласъяссьыс прӧдуктаяс. Медбур прӧдукта татшӧм колясъяссьыс ӧнія техника методъясӧн вӧчӧмӧн артмӧ сыр. Сӧмын 25% (став кольӧм йӧв пӧвстсьыс) сливки торйӧдӧм бӧрын кольӧм йӧлысь, неуна йӧв либӧ сливки содтыштӧмӧн (7% гӧгӧр улльӧв), позяс вӧчны 140 сюрс центнер сыр. Та мында сырнас ми вермам тырмымӧн вердны Войвыв крайын олысьясӧс дай уна на вичмас петкӧдны мукӧд крайясӧ да обласьтъясӧ.

Сливки торйӧдӧм бӧрын кольӧм йӧлысь, 10% гӧгӧр став татшӧм йӧв пӧвстсьыс, мунас казеин вӧчан заводъясӧ (казеин — промышленносьтлы колана прӧдукта), а мукӧдыс дзоньнас мунас кукъясӧс быдтӧм вылӧ да порсьясӧс тшӧгӧдӧм вылӧ.

СКӦТ ВӦДИТАН ПЯТИЛЕТКА ФИНАНСИРУЙТӦМ

500 сюрс центнер вый вочӧмын миян сайын — кужам-ӧ ми став могъяснымӧс пӧртны олӧмӧ, вермам-ӧ сибӧдны тайӧ гырысь могъяс бердӧ гӧль да шӧркоддьӧма крестьянаӧс. Мед ставсӧ, мый кӧсъям вӧчны, лоӧ могмӧдӧма, ковмас пуктыны зэв уна вын государстволы, сӧветскӧй общественносьтлы да став крестьяналы.

Сӧмын медбӧръя тайӧ пятилетка воӧ ковмас видзны став могъяснымӧс олӧмӧ пӧртӧм вылӧ ёна ылӧсас арталӧмӧн 229 миллион шайт гӧгӧр.

Торъя вояс вылӧ юклӧмӧн артмӧ со кыдзи (сюрс шайтӧн).

(Видзӧд таблича 78-ӧд лист бокысь.)

	Ставсӧ лоӧ видзӧма	На пӧвстысь
		Совхозъясын	Колхозъясын	Кооперативъяс пыр
Видз-му лӧсьӧдӧм да бурмӧдӧм вылӧ	74172,5	21006,4	53166,2	—
Механизация вылӧ	583862,0	3000,0	58862,0	—
Скӧт видзанінъяс стрӧитӧм вылӧ	58688,0	9336,0	48024,0	1310,0
Силос вӧчанінъяс стрӧитӧм вылӧ	5000,0	1800,0	3200,0	—
Скӧт ньӧбӧм вылӧ	35601,0	21664,0	11989,0	1948,0
Промышленнӧй предприяттьӧяс стрӧитӧм вылӧ	19617,5 4	904,4	14713,1	—
Туйяс вӧчӧм вылӧ	24080,0	9155,2	14924,7	—
Му вынсьӧдан торъяс вылӧ	7845,0	850,0	6995,0	—
Ставыс	228866,0	71716,0	153892,0	3258,0

Та мында средство государство сетны дерт оз вермы. Ковмас корсьны средствояс ас пӧвстысь — колхозъяс пӧвстысь, крестьяна пӧвстысь. Колӧ лӧсьӧдны сідз, мед эськӧ государстволысь средствояссӧ лоӧ видзӧма сӧмын сэк, кор колхозъяс да крестьяна овмӧс збыльысь оз кутны вермыны торйӧдны средствояс.

КУЛАКӦС ЛОӦ БЫРӦДӦМА

Скӧт видзӧм кыпӧдӧм-паськӧдӧм да став сиктса овмӧс Войвыв крайын выль ногӧн, социалистическӧй ногӧн, лӧсьӧдӧм оз коль чӧв олӧмӧн кулакӧс. Кулак быд ногӧн дур пон моз босьтчас дзугны став уджсӧ.

Классӧвӧй кось сиктын ёна ёсьмӧма. Гӧль крестьянаӧс нартитысьяс аддзӧны, мый сиктса овмӧс ӧтувтӧмӧн, коллективизируйтӧмӧн, сӧвет власьт налысь помӧдз мырддьӧ вынсӧ, гӧльясӧс эксплуатируйтан верманлунсӧ.

Кулакъяс быд ногӧн нӧрӧвитӧны торкны социализм стрӧитан удж. Найӧ оз брезгуйтны некутшӧм торйӧн, сӧмын мед эськӧ дзугсис, торксис колхозъяс стрӧитан удж.

Пролетарскӧй государстволӧн политика — бырӧдны сиктысь эксплуататорскӧй элементъясӧс. Сы понда кулакъяс быд ногӧн зільӧны пырны колхозъясӧ, мед эськӧ колхоз пытшкӧ дзебсьӧмӧн дзугны выль ногӧн сиктса овмӧс лӧсьӧдан удж.

Кытӧн мудералӧмӧн кулакъяслы оз удайтчы торкавны удж, найӧ гусьӧникӧн, дзебсясьӧмӧн усьласьӧны виӧм могысь медбур сиктса сӧветскӧй да общественнӧй активистъяс вылӧ.

Но став усьласьӧмыс кулаклӧн — лёк зверлӧн лов петан кадын усьласьӧм кодь.

Коммунист партия веськӧдлӧмӧн рабочӧй класс да гӧль да шӧркоддьӧм крестьяна лӧсьӧдасны выль социалистическӧй общество, дорвыв коллективизация нуӧдӧмкӧд тшӧтш бырӧдасны дзикӧдз кулачествоӧс, кыдзи классӧс.