МАШИНА КОЛХОЗЫН
ВОДЗКЫВ
Социализм сяма видз-му уджалӧм кутас мунны машинаясӧн.
Трактор да гырысь машинаяс кыпӧдӧны урожай, содтӧны овмӧслысь тӧварнӧй продукция, кыпӧдӧны уджлысь продуктивносьт.
Босьтам кӧть ӧти гектар шобді му, комбайнӧн позьӧ идравны ӧти мортлы часӧн-джынйӧнӧн, кор сійӧ жӧ мусӧ кипомысь идралӧм вылӧ да вартанӧн вартӧм вылӧ петӧ 250 морта час.
Сложнӧй машинаяс колхозын оз сӧмын кыпӧдны урожайносьт да продуктивносьт уджлысь.
Колхозын машинаяс — кулаккӧд косясян чорыд оруддьӧ.
Колхозын машинаясыд гӧль да шӧркоддьӧма крестьяналы отсалӧ ӧдйӧнджык бурмӧдны видз-му овмӧс, кыпӧдны уджлысь производительносьтсӧ, мынтысьны дзикӧдз кулак кипод улысь.
Овмӧслысь тӧварносьт кыпӧдӧмӧн колхозса машина отсалӧ бырӧдны кулакӧс, кыдзи классӧс, дорвыв коллективизация база вылын да венны кулак нянь колхозса няньӧн.
Машина колхозын, производственно-техническӧй база кыпӧдӧмӧн, гӧль да шӧркоддьӧма крестьянаӧс сьӧкыд уджысь мынтӧмӧн, сетіс бур подув культурнӧй революциялы.
Кулак зэв бура гӧгӧрвоӧ машиналысь значенньӧсӧ. Машина кулак кырымын отсасьӧ эксплуатация нуӧдны, дзескӧдны гӧль крестьяна массаӧс.
Революция бӧрын первойя воясас лжеколхозъяс пыр кулакъяс быдсяма ногӧн вермасисны гырысь сложнӧй машинаяс ас киас босьтӧм вӧсна.
Отпор сетӧм бӧрти кулак вежис ассьыс тактикасӧ — кутчысис нуӧдны паныда агитация тракторъяслы да машинно-тракторнӧй станцияяслы. Колӧ вӧлі сӧмын крестьяна муяс вылын тракторъяслӧн некымын вося удж, мед эськӧ гӧль-шӧркодя олысь крестьяна масса гӧгӧрвоисны, мый машинаяс медкокньыда мынтӧдӧны кулак кабыр улысь.
Ӧні Сӧвет союз пасьтала абу сэтшӧм места, кӧні тракторлы паныд мунан агитация мӧрччис олӧмӧ.
Тані вермӧм бӧрын кулак бара кутіс мудеритчыны. Ӧні сійӧ «гырысь машинаяс дор» сулалӧ. Кулак висьтавлӧ крестьянинлы, мый колхозын пӧ став удж кутасны нуны тракторъясӧн да комбайнъясӧн, да сы вӧсна колхозӧ пыртӧдз войдӧр посни видз-му уджалан кӧлуйтӧ колӧ вузавлыны.
Тадзи кӧсйис кулак колхозъясын вӧчны мытшӧд (падмӧд). Сӧмын и тайӧ сылы эз удайтчы.
Гӧль да шӧркодя олысь крестьяна гӧгӧрвоӧны: кӧть рабочӧй классыд став вынсӧ нин зэлӧдӧма промышленносьт кыпӧдӧм вылӧ, сы вылӧ мобилизуйтӧ став ассьыс средствояссӧ, а заводъясыд оз на вермыны сетны став колхозъяслы тырмымӧн гырысь машинаяс.
Гырысь машинаяс колхозъясӧ кутасны воны вочасӧн. Сы вӧсна тайӧ воясас вӧлӧн уджалан бурджык машинаяссӧ да кӧлуйсӧ колӧ ставнас используйтны, медым бурджыка используйтны машинаяс колхозын, колӧ тӧдны кутшӧм оруддьӧяс да машинаяс колӧ ӧтувтӧм секторысь медвойдӧр используйтны, кыдзи колӧ лӧсьӧдны машинаясӧн оръявлытӧм удж, кыдзи колӧ видзны машинаясӧс.
Тайӧ нигаыс сувтӧдӧ ас водзас мог — отсавны массалы тайӧ уджын. Ми тані висьталам кыдзи прӧстӧй машинаяс йылысь, кодъясӧн бур уджавны ичӧт овмӧсъясын да кодъясӧс колхозниклы колӧ кужны бура используйтны, сідзи жӧ сложнӧй машинаяс йылысь и.
Тані тракторъяс йылысь оз висьтавсьы, а комбайнъяс йылысь пасйӧма зэв этшаник. Тайӧ машинаясӧн тӧдмӧдӧ Савченко-Бельскӧйлӧн «Трактор да комбайнъяс» нима, кодӧс Коми нига лэдзанін лэдзис роч вылысь коми кыв вылӧ вуджӧдӧмӧн 1931 воын.
МУ УДЖАЛАН КӦЛУЙЯС
Мусин (почва) обработайтӧмӧн небзьӧдӧны эжасӧ, ӧрешки гырся комӧкъясӧ вӧчӧны. Ӧрешки кодь му бурджыка вичмӧдӧ ас пытшсьыс васӧ. Комӧкъяс костъясас колӧ сынӧд. Сынӧд — ёна коланатор: сынӧдӧн лолалӧ кӧдзаыс (быдмигас, сынӧдыс вынсьӧданторъяссӧ мусинмысь (почваысь) ӧдйӧджык разлагайтӧ-сывдӧ. Рышкыд мусин оз сэтшӧм ёна шонав шонді водзын, дырӧнджык кӧдзалӧ и. Быдтасъяслы сійӧ буретш колана. Быдтасъяс, либӧ быдтасъяслӧн кӧйдысыс — тусьыс оз мучитчы ёна кӧдзыдысь ни, ёна жарысь ни. Вывті бусмӧм мусин вайӧ вред. Бусыс тыртӧ посни комӧкъяс костсӧ, вӧтлӧ сэсь сынӧдсӧ. Зэрасьӧм бӧрын буса му коркаасьӧ. Коркаыс кор вывті ӧдйӧ косьмӧ мусинмысь, ваыс дай петасыс кызмырдӧн сы пыр аслыс туйсӧ писькӧдӧны.
Рышкыд кодь комӧкъяса мусин артмӧ нарошнӧ лӧсьӧдӧм уна сикас кӧлуйясӧн (оруддьӧясӧн) мусӧ уджалӧмӧн. Сэтшӧм сикас кӧлуйясыс кӧ абуӧсь на, кодъясӧн позис эськӧ колана ног му уджавны, лоӧ уджавны плугъясӧн, пиняясӧн (агасъясӧн) либӧ культиваторъясӧн, мукӧддырйи весиг каткаясӧн. Татшӧм сикас кӧлуй зэв уна эм, медся нин колхозъясын, быдсяма инвентарсӧ сэнъясын ӧтувтӧма да. Колхозникъяслы колӧ кужны бӧрйыны на пытшкысь медколанаяссӧ да медбуръяссӧ.
Мусин обработайтан оруддьӧясӧн тӧдмӧдӧм могысь видлалам на пытшкысь медколанаяссӧ, тӧдмӧдам, кыдзи найӧ уджалӧны, мыйӧн бурӧсь да мыйӧн омӧльӧсь. Индам тшӧтш, кыдзи сійӧясӧн вӧдитчыны да кыдзи позяна посни ремонтъяс вӧчны.
ПЛУГЪЯС
Лӧсьӧдӧма уна сикас плуг: эмӧсь плугъяс эжа косявны, важ му гӧрны: эмӧсь нӧшта аслыссяма плугъяс лажмыдика гӧрыштана, мулысь коркасӧ лущитны. Таысь ӧприч быд плуг лӧсьӧдӧны уна пӧлӧс пыднаті гӧрны: плугъяс абу ӧткодьӧсь тэчӧмыс серти, кӧлеса лыдыс серти, веськӧдлан (управляйтан) сертиыс и. Сьӧкта сертиыс плугъяс овлӧны вӧлӧн да тракторӧн кыскалана.
Вӧлӧн гӧран плугъяс овлӧны ӧти корпусаӧсь да кык корпусаӧсь. Ӧти корпуса плугӧн пыдіті гӧрӧны, кык корпусанас мӧдпӧвсталӧны лажмыдика: чорыд му вылын уджавны сэтшӧм плугнас оз шогмы: сэки ковмас уна вӧв доддявны, уна вӧвлӧн мӧда-мӧдыслы мешайтчӧмысла производительносьтыс лоӧ улын. Ӧти корпуса плугъяс бара жӧ абу дзик ӧткодьӧсь, эмӧсь прӧстӧй, либӧ ӧшалан (висячӧй) плугъяс, рамаа плугъяс кӧлесаясӧн. Кык корпуса плугъяс кӧлесааӧсь жӧ, эмӧсь рычагъяс и. Нёль корпуса плугъясӧн вӧдитчӧны сӧмын ёг турун бырӧдӧм могысь, куйӧд да минерала вынсьӧданъяс му пытшкӧ сюйӧм могысь: сійӧн вӧдитчынысӧ кокньыд, уна вӧв доддявны оз ковмы.
Тракторнӧй плугъяс лӧсьӧдӧны трактор вын серти: кыка, куима, нёля либӧ вит корпусаясӧс^Витысь ӧтпырйӧ гӧрыштана./^, мукӧддырйи овлӧ унджык. Гӧрӧны, вӧлӧн кыскалан плуг моз жӧ, пыдіті; бӧръяпом пондісны вӧчны уна корпуса тракторнӧй лущильникъяс.
Плуг часьтъяс. Торъя сикас плугъясӧс видлавтӧдз тӧдмасям кутшӧм часьтъясысь тэчӧма плугсӧ. Плугын эм уджалан (рабочӧй) часьт да отсасян (служебнӧй) часьтъяс. Уджалан часьтӧн лыддьыссьӧны: пурт, ральник, шабала.
Пурт пластсӧ вундӧ, лӧсьӧдӧма быд плугӧ. Пурттӧг гӧрны сьӧкыд, сэки пластсӧ нетшкыны лоӧ да, дай бӧрӧздаыс буждӧ, ветлыны делӧ. Медым пурт уджаліс бура, сійӧс колӧ лючки лӧсьӧдны. Пуртлӧн йылыс медым вӧлі чуть-чуть вылынджык ральник йывсьыс дай мыйкӧ мында водзынджык; бӧрӧзда пыдӧссянь пурт йыв 4 см мында вылынджык, водзынджык — 4 см мында жӧ, либӧ кык чунь вомлӧс кыкнанладорсяньыс (видзӧд 2-ӧд серпас). Тадзи вӧчӧны сы вӧсна, медым пурта-ральника костас му комӧкъясыс да ёгъясыс оз тырны, оз кӧвъясьны. Сэсся пуртсӧ ладмӧдӧны оз веськыда сувтсӧн, а этшаник водзлань ньывкмӧсӧн, пуртлӧн вундан дорышыс песовтӧмакодь шуйгалань. Тадзи вӧчӧны сы вӧсна, медым бӧрӧзда шуйгала дорышас эз ниртчы тышладор баныс, а инмис сӧмын вундан дорыс. Бӧрӧзда дорышӧ тышладор баныс ниртчигӧн кыскавнысӧ лоӧ сьӧкыдджык. Лючки-ӧ лоӧ садитӧма пуртсӧ, позьӧ видлыны кыдзи индӧма 2-ӧд серпас вылын: плуг шуйгаладорас пята йывсяньыс да шабала пӧлӧнӧдыс пуктӧны линейка да мӧдар помӧдыс кутӧмӧн лэптӧны вевдорлань; линейкаыслы колӧ нирыштны (инмывны) пурт вундан дорышас, а пурт тыша линейка костас идзас тӧрмӧн (2–3 мм) кост кольыштӧ.
Колана ног пуртсӧ ладмӧдӧны винтъяснас; увдор-вевдор винтъяссӧ зэлӧдыштӧны, личӧдыштӧны, либӧ кодарлакӧ бокас пуктыштӧны кӧрттор. Путор пуктыны оз позь, уджалігӧн сійӧ изсяс. Пуртыс кӧ неладнӧ лоӧ пуктӧма, либӧ уджалігас пӧлыньтчас-торксяс, — кыскавнысӧ лоӧ сьӧкыдджык. Унаӧн на крестьяна колхозникъяс пӧвстысь пуртсӧ лючки лӧсьӧднысӧ оз кужны да, гӧриганыс дзикӧдз босьтлӧны. Пурттӧгыс пӧ кокниджык, шуӧны найӧ. Сӧмын тайӧ абу збыль: пурттӧг пласт нетшкыны пыр нин сьӧкыдджык пуртӧн дорысь. Сы вӧсна лучшӧ лунтыр вийсьӧм дорысь бурджык ичӧтик кад пуктыны пуртсӧ бура лӧсьӧдӧм вылӧ. Колӧ видзӧдны, медым пуртыс пыр вӧлі лэчыд, тӧчитнысӧ колӧ сӧмын веськыдладор боксяньыс. Ёна нин кӧ муликмас пуртыс, нулыны кузнеч ордӧ, сэні йывдыштны, калитны — мед чорыдджык лоӧ да выльысь тӧчитны. Мулик пурт оз вунды, а сӧмын нильгӧ да сьӧктӧдӧ плугыслы. Ӧвлӧ, уна корпуса плугысь воддза пуртъяссӧ босьтлывлӧны, но тайӧ позьӧ сӧмын ёна небыд муяс уджалігӧн. Плугысь бӧръя пуртъяссӧ (уна корпуса плугын пуртыс уна жӧ) оз босьтсьы, пуртӧн мунігӧн бӧрӧздаыслӧн шуйгаладор вундасыс пырджык шыльыд лоӧ.
Тракторнӧй плугын лӧсьӧдӧма диска пурт, мусӧ вундӧ бергалігас (видз. 3-ӧд серпас). Прӧстӧй веськыд пурт дорысь тайӧн уджавны кокниджык, сӧмын муликмас кӧ, пондас гӧрсӧ вевдорлань лэптыны: сэки, паныдасяс кӧ кутшӧмкӧ путор ли, мукӧд сикас тор ли, ныжмӧмысла оз вунды, а быгыльтчас вевдортіыс. Сы вӧсна татшӧм пуртсӧ лӧсьӧдӧны сӧмын сьӧкыд плугын. Диска пуртлӧн дисксӧ кутысь вилкаыс (вожа кӧрт) вӧляыс ӧтарӧ-мӧдарӧ чӧрс йылас бергалӧ, плугӧн уджалігӧн сійӧ асшодъясьыс колана ног веськӧдчӧ. Диска пурт лӧсьӧдӧны сідз, медым медулысса гӧрбыс, либӧ — мӧд ногӧн кӧ шуны — гӧрб йыв чутыс вӧлі буретш ральник йылас да 4 миллиметр мында вылынджык бӧрӧзда пыдӧссяньыс. Лючки лӧсьӧдӧм пуртлӧн линейкаӧн прӧверитігӧн линейка дорышас инмӧ пасьталакодьнас, кост кольтӧг (зазортӧг).
Ральник вундӧ му пластсӧ увдорсяньыс. Плуг дорӧ пуктысьӧ бӧрӧзда пыдӧсланьыс разнӧй нога ньывкмӧсӧн мусин (почва) мода сертиыс: чорыд мусинмаиныс сійӧс ёнджыка ньывкмӧсалӧны, лядзджыка паныдалан ньывкмӧссӧ вӧчӧны; небыд мусинмаинын крутджыка лӧсьӧдны. Бӧрӧзда пыдӧсӧ колӧ инмыны ральниклӧн лэчыд йылыс — вундан дорышыс, а не увдорладор гӧрбыс (вундан дорышыс, медым некутшӧма эз вӧв чатӧра); пондас кӧ бӧрӧзда пыдӧсӧ инмыны ральниклӧн увдорла гӧрбыс, сэки кыскынысӧ лоӧ сьӧкыд. Ральниктӧ колӧ пыр исправнӧя кутны, ёнджыка сы вӧсна тӧждысьны: ӧд ральник вылӧ плугыслӧн джын выныс усьӧ, и дерт жӧ — кыткӧ кӧть неуна сылӧн торксяс, сійӧ пондас ёнджыка тӧдчыны мукӧд часьтъяс торксьӧм дорысь. Медвойдӧр, ральниксӧ колӧ тӧчитны; тӧчитны тшук вевдорсяньыс — вевдорсянь тӧчитӧмӧн ральник йылыс пондас мичаджыка сибавны бӧрӧзда пыдӧсас. Ральниклысь колана ног пукалӧмсӧ прӧверитӧны со кыдзи: плугсӧ кымыньтӧны ральникъяс вевдорлань, пуктӧны пята помсяньыс линейка да нуӧдӧны вундан дорыш йылӧдыс; линейка да ральник увдор гӧрб костас колӧ кольны вель ыджыд кост. Дзик жӧ тадзи прӧверитӧны колана ног ральник пуктӧмсӧ уна корпуса плугъясын и. Прӧверитіганыс кӧ аддзысяс, мый кутшӧмкӧ ральник линейкасяньыс ылынкодь, сідзкӧ сійӧ гӧригӧныс лажмыдджыка пондас гӧрны.
Ральниклӧн медвойдӧр бырӧ йывладорыс — нырыс, сьӧкыдыс сылы медъёна инмӧ да. Ральник нырыс кӧ муликмас, колӧ нуны кузнеч ордӧ справитны — йывдыны. Справитігӧн ральник нырсӧ кельыдӧдз донӧдӧны да мӧлӧтӧн кучкалӧмӧн колана выйӧдз нюжӧдӧны, важ модаӧдзыс вайӧдӧны. Медым ральниксӧ нюжӧдны стӧча, вӧчӧны выль ральник серти шаблон жӧч листысь; шаблон серти прӧверайтӧны ральниклысь артман модасӧ (формасӧ). Сы вӧсна колхозлы, выль плугъяс ньӧбӧм бӧрын, колӧ тӧждысьны, медым кузнеч либӧ ремонтнӧй мастерскӧйын уджалысьяс пырысьтӧм-пыр лӧсьӧдалісны колана шаблонъяс.
Миян да немецкӧй заводъясын вӧчӧм ральникъяслӧн увдорладорыс кызмӧдыштӧма (4-ӧд серпас), кӧрт запас сэтчӧ лӧсьӧдӧма. Сійӧ запасыс и нюжӧдӧны выльысьсӧ. Запасыс кӧ бырас, сэки нин лоӧ содтӧд кӧрт либӧ уклад сэтчӧ пузьӧдны, сӧмын, колӧ шуны, пузьӧдӧмнад ральникыс оз нин важкодь бур ло, сы вӧсна изсьӧм ральникӧс бурджык вежны выль ральник вылӧ. Ремонт бӧрын ральниксӧ чорыдакодя калитӧны: донӧдлӧны кельыдӧдз да ӧдйӧ кӧдзӧдӧны — кӧдзыд ваӧ сюйӧны.
Америкаса ральникъяслӧн модаыс (1-я формаыс) зэв сложнӧй (5-ӧд серпас). Ныр йылыс налӧн кыз дай ёна кузь, сідзисӧ вӧчӧма нэмсӧ нюжӧдӧм вӧсна. Американскӧй ральник ремонтируйтны сьӧкыдджык. Колӧ ыджыд кужӧм, медым сылы лӧсьӧдны колана мода.
Шабала — плуглӧн медглавнӧй часьтыс; кутшӧм модаа шабала, сэтшӧма и му небзяс. Кыдзи ми индылім нин водзынджык, мусин обработайтӧны эжасӧ да ёг турунъяссӧ бырӧдӧм могысь да посньӧдӧм могысь. Ӧти сикас плугӧн кыкнан торсӧ ӧтпыръяысь вӧчны он вермы сы вӧсна, кор муыс вывті чорыд, первой лоӧ вундыны мусӧ вӧсньыдик пластъясӧн да виччысьны сылысь пӧжсьӧмсӧ. Муыс кӧ важ гӧрӧм нин, ёна нин небзьӧма, сійӧс нинӧмла пӧжсьӧднысӧ; сійӧс веськыда колӧ посньӧдны, дрӧбитны.
Шабала эм уна сикас, но найӧс ставсӧ — вӧла и тракторнӧй плугъясысь — позьӧ юкны нёль сикасӧ. Налӧн нимъясыс: винтӧвӧй, полувинтӧвӧй, культурнӧй да рухадлӧвӧй (6-ӧд серпас).
Винтӧвӧй шабала гӧрба, мылькъя шӧра, ральникӧн вундӧм пластыс оз крутӧя чег, а лядза кайӧ да мичаа кымыньтчӧ; пластыс винтӧн моз гартыштчӧ. Татшӧм шабаланас гӧрӧны эндӧм муяс, выль эжаяс. Пластыс оз жугав, чорыд лоӧ, сы вӧсна пинёвтігас тырмымӧнъя нӧйтнысӧ оз вермыны да, первой кӧдзӧны аслыссяма кӧдзаяс — шабді да зӧр.
Рухадлӧвӧй шабала ёна нюкыля, крут. Пластсӧ крутӧя лэптӧ да водзладорас лэдзӧ. Сы вӧсна пластыс ёна жугавлӧ, посни торпыригӧ торъявлӧ. Татшӧм сикас шабала гӧрйӧн позьӧ гӧрны сӧмын небыд мусин; эжа косявны рухадлӧвӧй шабала оз шогмы, вывті делӧ гӧрнысӧ да. Рухадлӧвӧй шабала ёнджыкасӧ вӧчӧны кык корпуса да нёль корпуса, вӧлӧн кыскалан плугъяссӧ. Тайӧ кык сикас шабалаясысь — винтӧвӧйыс да рухадлӧвӧйыс — абу нач шогманаӧсь да, ёнджыкасӧ паськалісны сэтшӧм сикас шабалаяс, кодъяс ӧтпырйӧысь бергӧдӧны и жугӧдӧны пластсӧ. Сэтшӧм шабалаыс кык сикас: полувинтӧвӧй да культурнӧй.
Полувинтӧвой шабала пластсӧ тырмымӧнъя бергӧдӧ да бура дрӧбитӧ. Шабалаыслӧн веркӧсыс (поверхносьтыс) мичаа нюгыльтӧма, кузь бордъя, бордйыс ёнакодя жӧ нюгыльтӧма. Сы вӧсна и бура нюгыльтчӧ пластыс.
Культурнӧй шабалалӧн бордйыс абуджык нюгыля дай веркӧсыс крутджык; пластсӧ дрӧбитӧ зэв бура, сӧмын омӧльджыка гугӧдӧ. Мусин ногас серти босьтӧны кодкӧ сикас шабала плугсӧ. Полувинтӧвӧй шабала шогмӧджык дӧзьӧритны му турун улысь, шуам кӧть, клевер улысь культурнӧй шабалаӧн дӧзьӧритӧны му нянь кӧдза улысь.
Вӧлӧн кыскалан став плугъясыс, сідзжӧ унджык тракторнӧй плугъясыс и, ладмӧдӧмаӧсь кутшӧмкӧ ӧти сикас шабалаӧн. Сы вӧсна овмӧсса мусинъяс серти да му уджалан переменаяс серти лоӧ бӧрйыны кутшӧмкӧ ӧти либӧ кык сикаса шабала плугъяс. Ковмас кӧ, шуам, мукӧд сикас шабала, сэки нин лоӧ быдса плуг ньӧбны: мӧд сикас шабалатӧ мӧд плуг дінад ладмӧднысӧ оз позь.
Бӧръя кадын германияса да америкаса тракторнӧй плугъясӧ пондісны лӧсьӧдавны вежлалан корпусъяс. Вежлалан корпусӧн позьӧ ладмӧдны любӧй, кутшӧм колӧ, шабала.
Эжа бергӧдан. Эжа бергӧданӧн шусьӧ дзоляник плужнӧй корпус, кодӧс лӧсьӧдӧма ыджыд корпусысь неуна водзынджык. Мый вӧсна да мый вылӧ сійӧс вӧчӧма? Со мый вӧсна: ӧти корпуса гӧрйӧн гӧригӧн эжа пластыс пӧрӧ дорышӧнкодь да кольӧны костъяс; костъясыс вӧсна эжаыс дыр оз сісьмы, оз пӧжсьы. Эжа бергӧдан вундӧ пластсӧ да мичаа пӧрӧдӧ-кымыньтӧ, бӧрсяньыс мунысь гӧрйыс кыпӧдӧ увдоръя эжатӧм мусӧ да мичаа тыртӧ став эжа пластсӧ. Тадзи гӧригӧн эжаыд некутшӧма нин сэсся оз ловзьы, регыдӧн пӧжсяс. Эжа бергӧдана плугӧн позьӧ дай колӧ уджавны не сӧмын эжа косялігӧн, а тшӧтш чорзьӧм коркаа му гӧригӧн и. Эжа бергӧдланыд уна сикас модаӧн жӧ вӧчсьӧ. Немецкӧй плугъясын эжа шулялысь босьтӧ пластыслысь кык коймӧд пай (⅔) пасьтасӧ, а пыдна сертиыс шульыштӧ пластыслысь джынсӧ (8–10 см) Американскӧй плугъясын эжа шулялансӧ вӧчӧны ёсь йылаӧнджык, шульыштӧ пластыслысь джынсӧ; тшӧкыда сійӧс ӧтлаалӧны диска пурт дінӧ (14-ӧд серпас), сэки нин сійӧ тэльӧбалӧ дай вуштӧ дисксьыс мусӧ.
Шабаласӧ да ральниксӧ ӧтлаӧдӧны стойка вылын. Стойкаыс ён, зурыд; сідзисӧ вӧчӧма сы вӧсна, медым сійӧ эз жугав, эз вӧрӧшитчы да сы дорӧ сибӧдӧм часьтъяссӧ топыдджыка кутіс. Стойка кисьтӧма укладысь, либӧ штампуйтӧма, увдорас сибӧдӧма пӧдӧшва (2-ӧд да 14-ӧд серпас), медым плугыс мунігас эз вӧй, а мичаа шлювдіс-муніс. Пӧдӧшва бӧрладорас винтитӧма пята (чурвидзӧ). Пятаа пӧдӧшвалы колӧ мичаа сибавны ӧти-кӧ — бӧрӧзда пыдӧсас, мӧд-кӧ бӧрӧзда шуйгаладорас. Пӧдӧшваыслӧн сійӧ местаыс, кыті йитчӧма стойка дінас, оз ков дзик топыда топавны бӧрӧзда пыдӧсыскӧд, пыр мед сэні неыджыд кост вӧлі.
Плугӧн уджалігӧн колӧ видзӧдлывлыны, кыдзи пӧдӧшваыс ветлӧ. Бӧжнас кӧ пятаыс кыпӧдчӧма, — плуг пырӧ пыдӧ; бӧжнас кӧ вундӧ бӧрӧзда пыдӧссӧ, — плугыс петны индысьӧ. Сы вӧсна плугсӧ колӧ лӧсьӧдны сідз, медым пятаыс эз лыб ни эз лэдзчы, а мичаа шливгис. Пяталы сідз жӧ топыда колӧ шливгыны бӧрӧзда дорыш пельӧсӧдыс. Пята бӧжыс кӧ пырӧ пельӧсас, сэки плугыс гӧрӧм муланьыс писькӧдчӧ; бӧжыс кӧ пельӧссяньыс чургысьӧ, — плугыс вывті горш лоӧма, вывті паськыда пластсӧ босьтӧ. Кыкнан случай дырйиыс плугсӧ колӧ лӧсьӧдны.
КУТШӦМ ПЛУГЪЯС ЭМӦСЬ
Вӧлӧн кыскалан плугъяс. Медпрӧстӧй плугъяс — ӧти вӧлӧн кыскалан «Гражданин» да «СПС» нима плугъяс, вӧчлісны Брянскӧй заводын ӧтка олысьяслы. Ӧтувтӧм гырысь овмӧсъяслы татшӧм сикас плугъясыд оз нин шогмыны. Сы вӧсна 1930-ӧд восянь «СПС» да «Гражданин» маркаа уна плугъяс вӧчӧмысь дугдісны.
Сӧмын, колӧ шуны, татшӧм сикас плугъясыд ӧтка овмӧсъяс ордӧ веськаліс уна сюрс мында; колхозӧ пырӧмӧн ӧтка олысьяс сэтшӧм плугъяссӧ сьӧрсьыныс тшӧтш пыртӧны да, наӧн мыйкӧдыра лоӧ на вӧдитчыны. Сы вӧсна кымынкӧ кывйӧн висьталыштам, кыдзи сійӧ прӧстӧй плугъяссӧ вӧчӧма да кыдзи уджалӧны.
«Гражданин» нима плугын (7-ӧд серпас) эм гӧрбыльтӧм сюрса (рочнас грядильӧн шусьӧ), сы помын клепайтӧма розьӧсь сувтса кӧрт — гребёнка, розьясас вежлалӧны колана судтаӧ доддясяныслысь круксӧ. Плугыслӧн шабалаыс полувинтӧвӧй. Тайӧ плугыс ӧти вӧлӧн кыскигӧн кыпӧдӧ 20–25 см пасьта пласт, пыдна сертиыс 13 см кыза. Плугыслысь пыдна ног мунӧмсӧ вежлалӧны доддясян крукнас: доддясян круксӧ улӧджык либӧ вылӧджык лӧсьӧдӧмӧн; плугыслысь водзӧ мунан ногсӧ вежлалӧны гребёнканас: гребёнкасӧ шуйгалань либӧ веськыдлань вештӧны. Плугыслӧн сюрсаыс вевдорлань нюгыльтӧма да, уджаліганыс сю подйыс да куйӧдыс, да быдсикас ёг туруныс оз папурит, оз чукӧрмы. Тырмытӧмторъясыс: плугыслӧн шабаласӧ абу лючки вӧчӧма да, сы вӧсна муыс ӧткымынлаӧ пуксьӧ, шабалаыслӧн веськыдладор увдор дорышыс ниртӧ кымыньтӧм пластсӧ.
Ӧти вӧлӧн кыскалан мӧд сикас кӧрт плуг вӧчӧны миян заводъяс вылын, модаыс сылӧн дзик жӧ «СПС» маркаа немецкӧй Сакка заводса плуг кодь (8-ӧд серпас).
Талӧн шабалаыс культурнӧй, ёна шогмӧ уджавны важ муяс вылын. Уджавны кокни дай абу люги-леги, а зумыд, позьӧ кокниа колана ног лӧсьӧдны доддясян круксӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ — улӧ-вылӧ либӧ веськыдладор ли шуйгаладор вешталӧмӧн да коланаинӧ винтнас зэлӧдӧмӧн. Бурлунъясыс вӧсна татшӧм сикаса плугыс ёна паськаліс весиг сэтшӧм районъясӧ, кӧні мусинмыс ёна топыд. «Сакка» модаа плуг вӧчавлісны Одессаын, «Октябрскӧй революция» нима заводын, «БК» маркаӧн.
Вылынджык индӧм плугъясыс уджаліганыс абу зэв устойчивӧйӧсь да, миян заводъясын лэдзалалісны зэв уна сикас ӧти корпуса, ӧти вӧлӧн кыскалан плугъяс кӧлесаясӧн. Сэтшӧм плугнас (9-ӧд серпас), ачыс куттӧг мунӧ да, позьӧ уджавны (гӧрны) нывбабалы либӧ детиналы. Кӧрт рамаӧ, кодӧс лӧсьӧдӧма плугас, лӧсьӧдчыссьӧ плугыслӧн корпусыс, кӧлесаыс, доддясян крукыс да вороп.
Тшӧкыда татшӧм сикас плугъясас лӧсьӧдалӧны рычагъяс — колана ног вештавны (джудждӧдны либӧ лажмӧдны) ральниксӧ да медым тыртӧгыс мунігӧн ральниксӧ ёна вылӧ лэптыны.
Шабалаяссӧ татшӧм плугъясас пуктыссьӧны либӧ культурнӧйӧс либӧ полувинтӧвӧйӧс, а ӧткымын заводъясын лэдзӧны кыкнан сикас шабаласӧ.
Самоходнӧй плугъяс гӧрыштӧны 15 см пыдна да 25 см пасьта.
Медым гӧрны пыдӧджык, шуам кӧть 18 см пыдна да 27 см пасьта и унджык, лӧсьӧдӧма передкӧвӧй плугъяс. Сэтшӧм плугъясыслӧн эм кык кӧлесаа передок; передокас плугыс йитчӧ чептӧн. Сэтшӧм сикас плугъяс пиысь миянын медъёна разалӧмаӧсь: «Сакка» модаа немецкӧй передока плугъяс да роч передока «Колонист» нима плугъяс.
Сакка плуг (10-ӧд серпас) вӧчӧны миян заводъясын конструкциясӧ (модасӧ) быдсикас ног вежлалӧмӧн, шабалаыс культурнӧй, гӧрӧны ёнджыкасӧ небыд муяс вылын. Медым тайӧ плугнас позис косявны эжа, сы дорӧ ральник водзвылас пуктӧны эжа шулялысь, код йылысь водзынджык нин сёрнитлім. Гӧригас мунӧ зумыда, оз лег, эськӧ кӧть и сложнӧй да, позьӧ бура ладмӧдны. Гӧрнысӧ доддялӧны куим середнӧй вӧв либӧ кык ён вӧв. Эжа шулялысьнас уджавнысӧ сьӧкыдджык, но качествоыс бурджык; небыд му вылын гӧригӧн эжа шулялысьыс уджсӧ оз сьӧктӧд. Сакка плуг миян заводъясын вӧчӧны кык сикасаӧс: небыд-кокни мусин гӧрны лӧсьӧдӧны культурнӧй шабалаӧн, а эжа косявны да чорыд му гӧрны — полувинтӧвӧйӧс; эжа шулялысьсӧ миян заводъясын оз вӧчны. Татшӧм сикас плугыс разалӧма СССР пасьта.
Колонистскӧй плуг (11-ӧд серпас), коді ещӧ шусьывлӧ степвывса плугӧн, кык кӧлесаа передока жӧ; передоксӧ плуг бердас домалӧны (йитӧны) сӧмын ӧти чептӧн. Шабалаыс татшӧм сикас плугъясас пуктыссьӧ полувинтӧвӧй, сы вӧсна найӧ бура уджалӧны топыд да нюдз мусинмын. Водзтісӧ вӧлі вӧчавлісны зэв горша босьтысьӧн, ӧні миян заводъясысь лэдзӧм плугъясыс амыштӧны 18 см пыдна да 27 см пасьта. Колонистскӧй плугъясӧн уджалӧны (гӧрӧны) паськыд пластъясӧн, пластыс кӧть и омӧля дрӧбалӧ, но бура бергӧдчӧ.
Кык корпуса плугъяс (12-ӧд серпас), кыдзи ми сёрнитім нин водзвылын, лӧсьӧдны мусӧ мӧд пӧв гӧрӧм вылӧ, ёг турунъяссӧ бырӧдӧм вылӧ. Сэтшӧм плугнас небыд муяс вылынджык гӧрӧны да шабалаясыс культурнӧй сикасаӧсь, мукӧддырйи весиг рухадлӧвӧйӧсь. Плугыслӧн эм кык либӧ куим кӧлеса, лӧсьӧдӧма рычагъяс.
Уджалӧны пурттӧг, сӧмын колӧ шуны: медбӧръя ральникас пурттӧ колӧ жӧ пуктыны — пуртнас бӧрӧздаыс шыльыдджык дорыша лоӧ. Татшӧм плугнас уджавны доддялӧны куим вӧв. Уджавны кокни: гӧригас кутнысӧ оз ков, а бергӧдчигас кӧлесаяс вылас мунӧны.
Лущильникъяс (13-ӧд серпас) унджыкысьсӧ овлӧны нёль корпусаӧсь, гӧрӧны 7 см пыдна да 60 см пасьта; шабалаясыс рухадлӧвӧйӧсь, 3 кӧлесаа, рычагъяса да, уджалӧны пара вӧлӧн
ПЛУГ ЛӦСЬӦДАН ПРАВИЛӦЯС
Быдсикас плугӧс — кӧлесааӧс кӧть кӧлесатӧмӧс — позьӧ лӧсьӧдны, позьӧ кокниа да веськыда нуны. Дерт эмӧсь плугъяс, кодъясӧс сьӧкыд лӧсьӧднытӧ либӧ дзик оз позь, сэтшӧм плугъяссӧ заводсяньыс вывті омӧля чукӧртӧмаӧсь да сы вӧсна. Ӧні миян заводъясын плугъяссӧ бура прӧверитӧмӧн лэдзӧны да удж вылад ладмӧднытӧ зэв кокни. Плуг ладмӧдігӧн колӧ видзӧдны, медым лючки пукаліс доддясян крукыс, медым плугыс муніс нач веськыда: медым пыдӧ эз пыр, вылӧ эз кай ни бӧрӧздаӧ эз пет. Медым плуг муніс веськыда, колӧ колана ног вештавны доддясян круксӧ. Плугыс кӧ рымасьӧ бӧрӧздаас петны, доддясян круксӧ вештыны веськыдладорсяньыс; муланьыс кӧ пырӧ, вывті горша амыштӧ — доддясян круксӧ вештыны шуйгалань. Доддясян круксӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ вешталӧмӧн позьӧ стӧчӧдз плугтӧ ладмӧдны; бура ладмӧдӧмӧн плуг мунӧ дзик веськыда, оз пыр ни оз пет, воропӧдыс оз ковмы кутны ни. Рамаа, уна корпуса плугъясад позьӧ стӧчӧдз лӧсьӧдны доддясян круксӧ коланаинӧ сійӧс крепитӧмӧн. Сэтшӧм плугъясын, кӧні доддясян круксӧ йӧртӧны мегырас, мукӧддырйи розьыс кӧ оз ладмы, он вермы плугсӧ колана ног ладмӧдны.
Медым уджалігас плугыслӧн пятаыс эз кыпав, доддясян круксӧ колӧ лэдзыштны и мӧдарӧ — кыпӧдыштны, пятаыс кӧ бӧрӧзда пыдӧссӧ гиргӧ. Передкӧвӧй плугъясын этша мӧд ногджык вӧчӧны. Сакка плугын; пятаыс кӧ кыпалӧ, лоӧ вештыны градиль кутӧдсӧ — передоксьыс перекладинасӧ — вывлань, а пятаыс кӧ личкысьӧ бӧрӧзда пыдӧсас пырӧ, сэки нин лоӧ перекладинасӧ лэдзыштны. Сэсся колӧ пыдна сертиыс лӧсьӧдны гӧртӧм му вывтіыс мунан кӧлесасӧ. Колонистскӧй плугъясын регулируйтӧны винтӧн, кодӧс лӧсьӧдӧмаӧсь плуг стойкаас да коді зэлӧдӧ градильсӧ. Пятасӧ кыпӧдігӧн винтсӧ зэлӧдӧны градиль вылас, лэптігас вӧчӧны мӧдарӧ — личӧдӧны винтсӧ.
Таысь ӧприч, плугтӧ прӧверитігӧн колӧ ладмӧдны бӧрӧздаӧд мунан кӧлесасӧ, медым гӧригас плугыслӧн муас инмисны сӧмын лэчыд дорышыс — ральник вылыс — да пята помыс. Бӧрӧзда кӧлесаыслы сідзжӧ колӧ мыджсьыны бӧрӧзда пыдӧсас. Мыджсян сямъяссӧ прӧверитӧны рӧвнӧй джодж вылын, дӧска вылын либӧ вывлань кымыньтӧмӧн: пята вылас да ральник вылас пуктӧны линейка, сэсся сы серти кӧлесасӧ лӧсьӧдӧны. Дзик жӧ та ног вӧчӧны уна корпуса плугъясын и: линейка пуктӧмӧн прӧверитӧны став лемехъясыслысь ладмӧмсӧ. Лемехъясыс кӧ абу рӧвнӧйӧсь, колӧ ремонтируйтны-лӧсьӧдны, мӧд ног лемехъясыс оз пондыны ӧтпыднаті гӧрыштны. Кӧлесасӧ кӧ абу буретш ладмӧдӧма да сійӧ кӧ лои, шуам, кӧть сантиметр джын мында джуджыдджык, сэки быд мунӧм бӧрын бӧрӧздаыс пондас пыднаммыны и пыднаммыны, овлӧ — 10 бӧрӧзда мунӧм бӧрын уджалӧмсьыс дугдыны лоӧ; кӧлесаыс кӧ мыйтакӧ мында вылынджык лемех сертиыс, сэки кымын кӧ бӧрӧзда мысьт гӧрыштӧмыс дзикӧдз петас. Гӧрыштӧм му вывті мунан кӧлесасӧ сідзжӧ колӧ бура ладмӧдны бӧрӧзда мында сертиыс. Сідзжӧ колӧ видзӧдны, медым пуртыс да лемехыс пыр вӧліны местаынӧсь, лючки ладмӧдӧмаӧсь да; кутшӧмкӧ кӧть ӧти тор оз ло лючки ладмӧдӧма, плугӧн оз позь уджавны.
Ставыс, мый висьталӧма коннӧй плугъяс лӧсьӧдӧм йылысь, сэтшӧма жӧ инмӧ тракторнӧй плугъяслы и. Лемехъяслысь да бӧрӧзда кӧлесаыслы ладмӧмсӧ сідз жӧ выверитны рӧвнӧй джодж вылын либӧ линейкаӧн. Гӧригас кӧ веськыда мунӧмысь торксьӧма, колӧ йитан тягасӧ лэдзыштны либӧ лэптыштны; плугыс кӧ бокшавыв пырӧ-петӧ, йитан тягасӧ колӧ вештавны шуйгалань либӧ веськыдлань, колӧм серти. Тракторнӧй плугъяснад лоӧ ещӧ ладмӧдчыны тракторыскӧд и, медым плугыс муніс веськыда, эз шатлась ӧтарӧ-мӧдарӧ, доддясян крукыслы колӧ веськавны буретш трактор шӧрас. Оз кӧ веськав, сэки плугсӧ пондас либӧ вывті горша нуны (вывті паськыд пласт пондас нуны), либӧ петны пондас.
ТРАКТОРНӦЙ ПЛУГЪЯС
Совхозъяслы да колхозъяслы паськыд му площадьяс гӧрны, медся нин выль эжаяс гӧрны, колӧны аслыссяма плугъяс, кодъясӧс кыскӧ трактор. Тракторнӧй плугъяс, кодъясӧн миянын уджалӧны, юксьӧны медвойдӧр корпус лыд сертиыс. Корпусъясыслысь лыдсӧ лӧсьӧдӧны трактор вын серти. Позьӧ артавны шӧркоддьӧма, мый плугыслӧн ӧти корпус, гӧрыштӧ кӧ 20 см пыднаӧд 30 см пасьта пласт, кутас видзны тракторлысь 5 пӧлезнӧй вын; трактор вын сертиыс и лӧсьӧдӧны плугъяссӧ: вынаджык кӧ трактор, унджык корпуса плуг домаласны и мӧдарӧ. Миянын ёнджыкасӧ вӧлі разалӧма кык да куим корпуса плугъяс, кодъяс босьтлісны 10 да 15 вын; вынаджык тракторъяслы ковмисны нёль да вит корпуса плугъяс.
Миянын да заграничаын разалӧм тракторнӧй плугъяс вӧчсьӧны кык сикасаӧс: американскӧй (14-ӧд серпас) да немецкӧй (15-ӧд серпас). Тайӧ плугъясыс мӧда-мӧдсьыныс янсалӧны шабала мода сертиыс: немецкӧй плугъясӧ пуктӧны культурнӧй шабалаяс, американскӧйӧ — полувинтӧвӧйӧс; миянын ёнджыкасӧ разалісны американскӧй плугъяс. «Октябрса революция» нима миян завод вӧчӧ кык корпуса плугъяс да кутчысьӧ вӧчны нёль корпуса плугъяс америкаса Джондир заводъяс плугъяс модаӧн.
Коннӧй плугъяс дорысь тракторнӧй плугъяс торъялӧны сьӧкта сертиыс да аслыссяма механизмӧн — автоматӧн. Сэсся ёна торъялӧ детальяснас и: кӧлесаяснас, рычагъяснас, прицепкаяснас да с. в. Подъёмнӧй автомат вӧчсьӧ сы могысь, медым плугсӧ эз ло лэпталӧма морт киӧн, а трактор выннас.
Со кутшӧм сійӧ механизмыс (14-ӧд серпас). Гӧрышттӧм му вывті мунан кӧлеса чӧрсас пуктӧма храпӧвӧй муфта кык джынйысь. Муфтаыслӧн ӧти джынйыс — пиньӧсьыс — дугдывтӧг бергалӧ кӧлесаыскӧд ӧтлаын; мӧд джынйыс — каличаыс — чӧрс бердас топыда топӧдӧма да, плуг мунігас оз бергав. Тайӧ муфтаыслӧн каличыс первойя муфта джынса пиньяссьыс мынтӧдчӧ нарошнӧ лӧсӧдӧм рычажокӧн; сійӧ рычаг дінас йитӧма кӧв. Кӧвйыс мунӧ тракторист дінас. Трактористыс кӧ кӧвйӧдыс кыскыштас да мынтӧдас рычажоксӧ, сэки мӧд муфта джынйыслӧн каличьясыс ӧтлаасясны первойя муфтаса пиньясыскӧд. Муфтаыслӧн мӧд джынйыс кутас бергавны гӧрыштӧм му вывті мунысь кӧлесаыскӧд ӧтлаын да пондас бергӧдлыны чӧрсыслысь пидзӧссӧ, мый вӧсна сійӧ кӧлесаыс рама увтас пондас гӧгыльтчыны да, катӧдас плугсӧ мусяньыс. Плугыслӧн лемехъясыс му пытшсьыс петасны да, мӧд муфтаыслӧн каличьясыс мынӧны, плугыс пондас гӧгыльтчыны кӧлеса вылас. Медым плугсӧ бӧр муас сюйны, колӧ бара кыскыштны кӧвйӧдыс
Бӧръя кадӧ тракторнӧй плугъястӧ пондісны вӧчны мынтӧдана корпусъясӧн. Шуам, плугыс кӧ уджалӧ небыдик мусинмын 5 корпусӧн, сьӧкыд му вылӧ вуджигӧн сылысь позьӧ торйӧдны ӧти либӧ кык корпус, да сійӧ жӧ тракторнас сэсся уджавны. Дзик жӧ сідзи кык корпуса плуг дінӧ позьӧ содтыны содтӧд рама да пуктыны сэтчӧ коймӧд корпус (16-ӧд серпас). Тайӧ зэв удобнӧй, сідзнас любӧй мусинмӧ да любӧй трактор дінӧ верман ладмӧдчыны да.
Тракторнӧй плугъясыд уджалӧны унджык коннӧй плугъяс серти оз сӧмын паськыда гӧрыштӧмысла, а со мый вӧсна: тракторыд вӧв серти кык пӧв ӧдйӧджык мунӧ да сы вӧсна.
Обыкновеннӧй тракторнӧй плугъяс кындзи ӧні немецкӧй заводъясын пондісны вӧчны тракторнӧй лущильникъяс (17-ӧд серпас). Сэтшӧм сикас лущильникъяссӧ вӧчӧны миян заводъясын и.
АГАСЪЯС ДА КУЛЬТИВАТОРЪЯС
Агасъясӧн вӧдитчӧны: 1) плугӧн гӧрӧм бӧрын му пластъяс небзьӧдӧм могысь; 2) ёг турунъяс бырӧдӧм могысь; 3) кӧйдысъяс да минерала мувынсьӧданъяс му пытшкӧ тыртӧм могысь; 4) зэра поводдя бӧрын кӧдза вылысь коркасӧ жугӧдӧм могысь. Со кутшӧм требованньӧяс колӧ пуктыны агаслы: 1) медым быд пинь агасыслӧн муніс аслас визьӧд йӧз визьӧ веськавтӧг; 2) визьяс костыс медым вӧлі ӧтпасьта да мый верман матынджык мӧда-мӧдсяньыс; 3) пиньяс кост коластыс колӧ сы пасьта, медым му комӧкъясыс сэтчӧ эз крукасьны; 4) агаслы колӧ тырмымӧн сьӧкта, медым уджалігас нем мында эз чеччав.
Агаслӧн пинь модаыс колӧ сэтшӧм, медым сійӧ му комӧкъяссӧ сӧмын жугӧдліс, а эз пызьӧдз нӧйт. Сы вӧсна гӧгрӧс да гранйӧсь пиньясыд оз шогмыны. Сэтшӧм пиня агаснад позьӧ уджавны сӧмын му корка жугӧдігӧн. Медбурӧн позьӧ лыддьыны пласта пиньӧсь дорышӧн (пурт модаа) сэтшӧм пуртыс му комӧкъяссӧ кокниа жугӧдӧ, мусӧ оз буссьӧд и.
Пиньяссӧ колӧ сувтӧдны водзлань пӧлӧстӧмӧн; веськыда сулалысь пинь ӧдйӧ муликмӧ дай муыс сэтчӧ ёна пуксьӧ, сы вӧсна зэв тшӧкыда лоӧ сувтлыны пиньяссӧ весавны. Пӧлӧнӧн мӧртӧм пиньяс оз кӧ вундыны, лэптӧны вывлань турун вужъяссӧ да комӧкъяссӧ; сэсся пӧлӧна пиньяса агасыд пытшланьыс пырысьджык, агасыс рӧвнӧйджыка мунӧ.
Миян пу агасыд зэв омӧля уджалӧ, сылӧн пиньясыс абу рӧвнӧйӧсь, веськыдӧсь, гӧгрӧсӧсь дай кокни агасыс, сы вӧсна агасыс му вывті мунігас чеччалӧ, сӧмын вевдоръя слӧйӧдыс шнильгӧ, му комӧкъяссӧ бокӧ вешталӧ дай ёна буссьӧдӧ. Колхозъяслы татшӧм пу агасъястӧ колӧ нинӧм жалиттӧг вӧтлыны.
Сӧмын, колӧ шуны, радӧвӧй колхозникъясысь ӧприч мукӧддырйи весиг агрономъяс оз тырмымӧн артавны пу агасъяслысь лёклунсӧ.
Колхозник Вытанин ёрт гижӧ:
«12 годовщина Октябра» нима колхозын 287 агас, на пытшкын унджыкыс пу агасъяс. Колхознӧй агрономъяс производственнӧй плансӧ лӧсьӧдігӧн индӧмаӧсь босьтны 30 кӧрт агас да... 336 пу агас. Тайӧ бӧрӧ кыскан плансӧ, коді эськӧ увтыртіс колхозӧс ӧтка олысьяс водзын, — правленньӧса уджалысьяс вынсьӧдісны дай кырымалісны» («Кр. газета», 1930 во, 4/IV).
Колхозъяслы колӧ тырӧн вежны важ пӧльяс сяма пу агасъяссӧ заводъясын вӧчӧм кӧрт агас вылӧ.
Заводын вӧчӧм медбур агасъясыс со кутшӧмӧсь:
«Зигзаг» агас (18-ӧд серпас). Сэтшӧм нимсӧ тайӧ агасыслы сетӧмаӧсь модаыс вӧсна, рамаясыс сылӧн чукыльӧсь-мукыльӧсь да. Та ног кӧрт рамасӧ нюгльӧдлӧмӧн пиньясыс некор оз веськавны мӧд-мӧд туяс. Рамасӧ вӧчӧны нёль грана дорыша кӧртысь; пиньясыс пӧлӧсӧсь, пурт модааӧсь. Вӧлӧн кыскавны домалӧны кык звено (кык агас), тракторӧн кыскавны — куимӧс и квайтӧс.
Рычажнӧй агас (19-ӧд серпас). Америкаса рычажнӧй агас пиньяссӧ позьӧ колана ног пӧлӧстыны нарошнӧ лӧсьӧдӧм рычагӧн, позьӧ весиг бӧрланьыс пӧлӧстыны тыртӧг муніг-воигъясад.
Агасыслысь пиньяссӧ колана выйӧдз пӧлӧстӧмӧн позьӧ стӧчӧдз ладмӧдчыны мусин дінас, кыскысь вын дінас да. Агасыс кӧ омӧля пырӧдчӧ му пытшкас, пиньяссӧ позьӧ ёнджыка пӧлӧстыны и мӧдарӧ — вывті кӧ сьӧкыд кыскавныс, позьӧ сувтӧдны веськыдджыка.
Пиньясыс кӧ муӧссясны (муыс кӧ пуксяс сэтчӧ), колӧ сӧмын мунігкостіыс пиньяссӧ бӧрлань пӧлыньтлыны — агасыс пырысьтӧм-пыр весавсяс.
Медбур рычажнӧй агасъясыс Америкаса Лин заводысь; миян заводъясын татшӧм агасъяссӧ сы ног жӧ вӧчӧны.
Пружинаа агас (20-ӧд серпас). Тайӧ агасыслӧн уджалан часьтыс — пружинаалысь уклада пиньяс; пиньясыслысь йывъяссӧ вӧчӧма шабала модаӧн. Пиньяссӧ мӧртӧма чӧрс модаа гӧгрӧс пӧперечинаясӧ; рычаг бергӧдӧмӧн позьӧ колана ног пиньяссӧ лӧсьӧдны — сувтсӧнджык либӧ водсӧнджык. Местаысь местаӧ тыртӧг ветлігӧн пиньяссӧ позьӧ сполна лэптыны либӧ гӧрб вылас лӧсьӧдны, либӧ му вывтіыс пондас рамаыс кыссьыны. Рамасӧ вӧчӧма орчча пласта кӧртысь дорышалӧмӧн. Уджалігас пиньясыс бӧрлань сетчӧны, сэсся — мусинсӧ ас пружинаалӧмнас венасны да — водзлань сетӧбтӧны, водзлань мусинсӧ койыштӧны. Мусинмыс кӧ лапыдкодь, тайӧн уджавны ёна бур. Кос мусинма инад ёна буссьӧдӧны да, озджык шогмыны. Сэсся мӧд омӧльторйыс талӧн овлӧ: пиньыс крукасяс мусинмас да оз койышт сійӧс, кыдзи эськӧ колӧ вӧлі, а вильскӧбтӧ бокӧ, сы вӧсна мусинмыс омӧля нӧйтчӧ. Чорыда крукасигъясӧн агасыс чеччалӧ, лоӧны челезнаа инъяс. Тайӧ агаснас позьӧ бура уджавны изъя мусинма инын да вӧр увтысь му перйигӧн, кӧні прӧстӧй агасъясыд крукасьлӧмысла ёна чегъясьӧны. Ёна бур татшӧм агаснас вӧдитчыны ёг турунъяскӧд вермасигӧн. Тракторӧн кыскавны домалӧны 6 пружинаа агас ӧти вагаӧ.
Культиваторъяс. Культиваторъясыд — пиня оруддьӧяс жӧ, лӧсьӧдӧма сы вӧсна жӧ, мый вӧсна вӧчӧма агасъяс — мусин небзьӧдны. Агасъяс дорысь торъялӧ аслыссяма шабала кодь тэльӧбъяснас да лапаторъяснас; лемех да лапа мода сертиыс и удж нуӧдӧны. Культиваторлӧн пиньясыс этшаджык агас серти, рамаыс ёнджык дай лӧсьӧдӧма кӧлеса вылӧ. Унджык культиваторас лӧсьӧдӧма ӧтарӧ-мӧдарӧ вешъясян доддясян крук, код серти позьӧ лӧсьӧдны гӧрыштан пыднасӧ.
Культиваторъясыд эм уна сикаса, уна ног мусин обработайтӧм вылӧ лӧсьӧдӧма. На пытшкысь колхозъяслы медколанаясыс:
Губбер (21-ӧд серпас) — лӧсьӧдӧма мусин небзьӧдӧм вылӧ. Губберлӧн пиньясыс либӧ мылькъя лемехаӧсь, либӧ пружиннӧйӧсь. Медъёна разалӧмаӧсь пружинаа культиваторъяс, кодъяслӧн эм пружинаа пиньяс да вежласян лемехъяс. Пыдна гӧрыштӧмсӧ лӧсьӧдчыссьӧ рычагъясӧн да доддясян крукнас. Тракторӧн кыскавны домалӧны уна губбер либӧ лӧсьӧдӧны нарошнӧ уна пиняӧс.
Коськӧмъяс вылысь ёг турунъяс бырӧдны ёна бур экстирпатор (22-ӧд серпас), кодлӧн эмӧсь куим пельӧса пурт модаа лемехъяс. Кос поводдяа районъяслы татшӧм культиваторыслы пуртъяссӧ вӧчӧны мичаа пластӧн да, медым мусӧ ёна эз нӧйтны, мунӧны нач веськыда.
7 да 9 пиня культиваторъяслӧн гӧрыштан пасьтаыс 1 метра, 15 пиняяслӧн (тракторӧн кыскаланъяслӧн) — 2 метра.
Диска агас либӧ диска культиватор (23-ӧд серпас). Быдсикас лемехъясӧн уджалӧм пыдди вӧдитчӧны дискаӧн.
Дискыслӧн уджыс торъялӧ сійӧн, мый дискыс оз сӧмын мусинсӧ нӧйт, а тшӧтш шыблалӧ бокӧ дай кымыньтӧ. Дискъяссӧ ӧтлаалӧны ӧти чӧрс вылӧ — батареяӧ. Диска агасад тшӧкыдджыкасӧ овлӧ кык батарея: веськыдвывса да шуйгавывса; дискъясыс мунӧны пытшлань пӧлӧссьӧмӧн — шуйгаласаыс мусӧ шыбитӧ шуйгаланьыс, веськыдласаыс — веськыдвылас. Батареяястӧ позьӧ и веськыда сувтӧдны, сэки нин найӧ мусӧ оз пондыны шыбитны, а сомын вундӧны. Кымын ёна пӧлӧстан батареяяссӧ, сымын ёна небзьӧдӧны мусӧ. Такӧд ӧттшӧтш дисксӧ пӧлӧстӧмӧн ладмӧ пыдна ног пырӧмыс и. Дискъясыс кӧ мунӧны лажмыда, нарошнӧ лӧсьӧдӧм дозъяс вылӧ позьӧ тэчны изъяс либӧ лыаа мешӧкъяс. Дискъяссьыс сибдӧм мусӧ весавны лӧсьӧдӧма нарошнӧ тэльӧбъяс, кодъясӧс позьӧ вештавны кокувса педальӧ личкӧмӧн. Вӧлӧн кыскалан диска агасъясӧ лӧсьӧдӧма передок, медым сійӧн вӧвъяссӧ эзджык нӧйт, эзджык тойлав. Местаысь местаӧ тыртӧг мунігӧн дискъяссӧ лэптӧны кӧлеса вылӧ. Вӧлӧн кыскалан диска агасъясӧ лӧсьӧдӧны 8, 10, 12 дискӧдз, кыскавнысӧ колӧ кык вӧвсянь нёль вӧлӧдз.
Тракторнӧй дискӧвӧй агас вӧчсьӧ ӧти рада, 16 дискӧн (23-ӧд серпас), либӧ тшӧкыдджыка 2 рада (24-ӧд серпас). Бӧръяыслӧн — 2 радаыслӧн — 32 диск, воддза радъясса дискъяссӧ пӧлыньтӧма пытшланьыс (водзланьыс), бӧръясьыс — бӧрланьыс. Тадзинас мусинмыс ёнджыка нӧйтчӧ-гудрасьӧ. Колана ног пӧлӧстӧм вылӧ лӧсьӧдӧма рычагъяс, винта механизмъяс да.
Топыд мусинмаинъясын прӧстӧй дискъяс пыдди лӧсьӧдӧма вундан диск. Овлӧ, тракторъяс дінӧ йитлӧны уна сикас агасъяс уна ногӧн, шуам, водзас мунӧ диска агас, а бӧрсяньыс кыссьӧ пиня агас: первойяыс пыдіті мунӧ, бӧръяыс вевдоръя слӧйсӧ нӧйтӧ. 25-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма уна сикас агасъясӧс ӧти трактор дінӧ йитлӧм: медводзас мунӧ топыд гӧгыльяса агас, сэсся — плуг, сэсся фрез модаа агас. Уджалігас первойя, топыд гӧгыля, агасъясыс эжасӧ вундалӧны, гӧръясыс сійӧ жӧ местасӧ гӧрӧны, фрез модаа агасыс мусинсӧ помӧдз небзьӧдӧ.
КӦДЗАН МАШИНАЯС.
Кӧдзан машинаяс асланыс удж серти овлывлӧны куим сикас: кыдз сюрӧ кӧдзан (разброснӧй), радӧвӧй да чукӧрӧн кӧдзан (гнездӧвӧй). Первойяыс му вылас кӧйдыссӧ коялӧны да бӧрын сійӧс тыртӧны пинёвтӧмӧн, культиваторъясӧн либӧ уна корпуса плугъясӧн. Радӧвӧй кӧдзан машинаяс кӧдзӧны мусӧ визьӧн да сюйыштӧны муас торъя сюръясӧн (сошникъясӧн). Чукӧрӧн кӧдзан машинаяс кӧдзӧны ӧти туйдчӧдӧмас чукӧра кӧйдысӧн — позтырӧн. Двигательяс серти юксьыссьӧны вӧла да трактора машинаяс вылӧ.
Кыдз сюрӧ кӧдзана кӧдзан машиналӧн тырмытӧмторйыс (омӧль боксяньыс) лоӧ сэсянь, мый сійӧ коялӧ кыдз сюрӧ, да вермас ӧти местаас вывті тшӧкыда кӧдзсьыны, а мукӧдлаас кушӧн моз кольны дай. Сы вӧсна кушинъясас ёна чепӧсйӧны турун ёгыс. Кӧйдыссӧ пинёвтӧмӧн тыртігӧн найӧ оз ӧтпыднаӧн ставныс лоны да оз вермыны ӧтмоза петны. Кодъяс вывті пыдын либӧ ортсын лоӧны, найӧ сідз вошӧны чужтӧг. Сы вӧсна колхозъяслы, кор вермыны кутасны лӧсьӧдны радӧвӧй кӧдзан машинаяс, колӧ эновтлыны кыдз сюрӧ кӧдзан машинаясӧн кӧдзӧмысь.
Машинаӧн кӧдзигӧн кӧйдыс пуктыссьӧ кӧйдыс да му серти колана пыднаӧ. Визьяс костын кольӧны колясъяс, медым быдтасыс вермис быдмыны тшӧтш бокланьыс, кор сылы кутас лоны дзескыд рад визяс. Сы вӧсна, мый кӧдзсьӧ визьясӧн да ӧти пыднаӧ, кӧйдыс ньӧти оз вош. Ӧтыджда местаӧ машинаӧн позьӧ кӧдзны прӧчент 30 кымын этшаджык киӧн дорысь. Дона кӧйдыс татшӧм ёна видзтӧмӧн кӧдзан машина сетӧ зэв ыджыд бур да асьсӧ регыдӧн вештӧ. Таысь ӧтдор, уна видлӧгъяс серти аддзисны, мый машинаӧн кӧдзӧмӧн содӧ 10% мында.
Кӧдзан машиналӧн часьтъяс. Видлалам войдӧр медся гырысь часьтъяссӧ: ящик, кӧдзан приборъяс, сошникъяс, кӧйдыс гылӧдан да кӧлеса бергӧдлан механизм.
Ящик. Ящик вӧчсьӧ вывтіыс паськыдджыкӧн, улыстіыс веськыдӧн. Вӧчсьӧ пуысь либӧ кӧртысь. Колӧ, медым ящикыс эз вӧв зэв вылын: ладтӧм вылын ящикад кӧйдыстӧ кисьтны сьӧкыд. Ящик вевт мед вӧлі воссьӧ ставнас, кисьтігӧн мед эз киссьы ортсӧ кӧйдысыс. Сідзи жӧ ящикысь мед вӧлі позьӧ кӧйдыссӧ бӧр лэдзны, мед мӧд пӧлӧс кӧйдыскӧд сорласьӧм эз ло. Ящик пиын овлӧны зэв частӧ кӧйдыс гудраланъяс — мед кӧйдысыс эз куйлы ӧти ногӧн вывті дыр.
Ящикысь розьяс пыр кӧйдыс петӧ кӧдзан приборъясӧд. Розьясыс тайӧ вермӧны тупкыссьыны, мед дугӧдны уджысь торъя приборъяс либӧ кӧдзан машина часьтъяс: колӧ лӧсьӧдны сідзи, медым заслонкаяс пӧдласисны топыда, мед эз куснясьны ни эз вешъявны.
Кӧдзан приборъяс. Ящикысь кӧйдыс кӧдзӧм вылӧ сувтӧдсьӧны торъя кӧдзан приборъяс. Овлӧны зэв уна пӧлӧс приборъяс, но ми видзӧдлам некымынӧс, коді медся разалӧма.
Медым донъявны кӧдзан приборлысь уджсӧ, колӧ тӧдмавны вылынджык индӧм корӧмъяс кузяыс машинаыдлысь шогманлунсӧ. Колӧ шуны, мый ӧнія став приборъяслӧн эм тырмытӧмторъяс, а сы вӧсна воысь воӧ вайӧдӧны кӧдзан приборъяслы выль конструкцияяс. Да сійӧ ӧд и гӧгӧрвоана: ӧти пӧлӧс кӧйдыс шыльыд вылыса (проса кодь), мукӧдыс абу шыльыд, шуам зӧр, ӧти кӧйдыс гырысь, шуам вика, а мукӧд и посни.
Медся ёна разалӧм кӧдзан приборӧн, кодӧс пуктӧны миян кӧдзан машинаясӧ — трубичаа кӧдзан прибор. Трубичаын эмӧсь жӧлӧбъяс, кодӧн босьтӧ кӧйдыс ящик пыдӧсса кӧрӧбкаясысь. Став трубичаяссӧ пуктӧма ӧти чӧрс вылӧ, сы вӧсна найӧ бергалӧны валиккӧд ӧтувйӧн. Трубичаяскӧд орччӧн тэчӧма муфтаяс, кодъяс оз бергавны. Ӧтарвыв кӧ валиксӧ вештан, сэки трубичаяс пырӧны бокысса вундӧдъяс пыр кӧрӧбкаӧ, да вермӧ кӧдзны тыр пасьтаӧн. Валиксӧ кӧ вештан мӧдарӧ, трубича кӧрӧбкаысь петӧ, сы местаӧ пырӧ муфта, кӧдзӧм дугдӧ. Шуйгалань да веськыдлань трубичасӧ вешталӧмӧн позьӧ лӧсьӧдны суктасӧ кӧдзӧмысь.
Трубичаа кӧдзан прибор кӧйдыссӧ лэдзӧ сідзи, мый найӧ мунӧны трубичаа кӧрӧбка пыдӧс костті. Тадзи кӧйдыс сетӧмыс шусьӧ улыссянь кӧдзӧмӧн. Кор кутан кӧдзны гырысь кӧйдыс, найӧ вермасны сибдыны да трубичаа кӧрӧбкаа костас нырсьыны. Сы вӧсна, кӧдзан машинаын позьӧ лӧсьӧдны трубича бергалӧмсӧ мӧдарӧ да кӧйдыссӧ сетны вылісянь. Тадзсӧ трубичаа кӧрӧбка костыс ыджыдджык да кӧйдысыс оз тшыклась. Татшӧм кӧдзӧмыс шусьӧ вевдорсянь кӧдзӧмӧн. Трубичаа кӧдзан прибор оз вермы кӧдзны став пӧлӧс кӧйдысъяс, босьтам кӧть — кӧтӧдӧм свеклӧ кӧйдыс, да сы вӧсна Киевса «Краснӧй Пахар» нима завод вӧчалӧ мотылькӧвӧй прибора кӧдзан машинаяс (28-ӧд серпас). Тайӧ приборыс, бергалана бордъясӧн босьталӧ кӧйдыссӧ ящиксьыс да йӧткалӧ розьясас. Мукӧд пӧлӧс кӧйдысъяс тайӧ приборыс оз мичаа ӧткодя кӧдз.
Турун кӧйдысъяс кӧдзӧм вылӧ, босьтам кӧть клеверлы да шепта пырейлы, эм нӧшта тшӧточнӧй кӧдзан прибор. Тшӧточнӧй кӧдзан прибор лоӧ гӧгрӧс тшӧткаысь, кодӧс лӧсьӧдӧма ящик пытшкас розьяс дорас. Кӧдзӧмыслӧн тшӧкыда-гежӧдасӧ лӧсьӧдлӧны розьяссӧ торъя пӧданъясӧн пӧдлавлӧмӧн.
Мукӧд пӧлӧс кӧдзан приборъяс йылысь ми огӧ ёна паськӧдчӧ. Найӧ зэв омӧля разалӧмаӧсь миянын.
Кӧдзан приборъяссӧ вӧрзьӧдан механизм. Валиклы бергалӧмыс (вӧрзьӧданыс) локтӧ ортсы кӧлесасянь уна пиня кӧлесаяс пыр, кодъяс пуктыссьӧны кӧдзан машинаӧ оз ӧтмындаӧн да оз ӧтмында пиньясӧн. «
Медым тӧдмавны, кымынысь бергӧдчӧ кодзан приборлӧн валикыс ортсы кӧлесаыс ӧтчыд бергӧдчигӧн, колӧ 25 да 22 вылӧ босьтӧм лыдпас юкны 25 да 35 босьтӧм лыдпас вылӧ мӧд ногӧн кӧ — босьтны воддза кӧлесаыслысь пинь лыдсӧ коймӧд кӧлеса пинь лыд вылӧ да юкны тайӧс мӧд да нёльӧд кӧлесаяс пинь лыд вылас. Тайӧ примерын лоӧ 0,45 либӧ позьӧ шуны: ортсы кӧлеса ӧтчыд бергӧдчигӧн кӧдзан приборыс вочӧ джын бергӧдчӧм.
Мукӧд кӧйдысыс, босьтам кӧть зӧр, гырысь вӧснаыс оз вермыны кӧдзны тырмымӧн. Сы вӧсна заводсянь лэдзсьыссьӧ содтӧд кӧлеса — 22 пиня. Сійӧс пуктывлӧны ортсы кӧлеса чӧрс вывса пиня кӧлесаыскӧд йитӧмӧн.
Та вӧсна, медым тӧдмавны, кымын пӧв бергӧдчӧм вӧчӧ валикыс, тайӧ содтӧд кӧлесасӧ пуктӧм мысти колӧ ортсы кӧлеса пинь лыдсӧ юкны валик вывса кӧлеса пинь лыд вылӧ. Артмӧ 22 : 22 − 1, мӧд ногӧн кӧ, кымынысь бергӧдчӧ ортсы (ветлан) кӧлесаыс, сымынысь жӧ и кӧдзан приборыс. Воддза сертиыс кӧдзан прибор бергӧдчӧ кык мындаысь.
Тракторӧн кӧдзан Саккаын сідзжӧ эм запаснӧй пиня кӧлесаяс, кыдзи гырысьджык кӧйдыслы, сідзи и посни кӧйдыслы. Мукӧд кӧдзан машинаясын, кӧні пуктӧмны трубичаа кӧдзан приборъяс, кӧдзалысь тшӧкыда-гежӧдасӧ вежлалӧм могысь лоӧ вежлавны пиня кӧлесаяссӧ.
Трубичаа прибор мӧд ног лӧсьӧдӧм вылӧ эм торъя рычажок (29-ӧд серпас), кодӧс вешталӧмӧн позьӧ сувтӧдны колана лыдпас вылӧ. «
Кӧрӧбкаясысь кӧйдысыс киссьӧ гыркса трубкаяс кузьта, кодъяс шусьӧны кӧйдыс гылӧданъясӧн; колӧ лӧсьӧдны, медым тайӧ трубкаяс кузьта кӧйдысыс муніс ӧткодя да быдлаті ӧтмоза кӧдзсис. Кӧйдыс гылӧданъясыс миян заводъясын вӧчсьӧны резинаысь. Найӧ кокниа кусыньтчӧны да косьмӧм вӧсна тшыкӧны. Медся ёна вӧчӧны гартӧм уклада лентаысь, сэтчӧ ёна жӧ кӧйдысыс тырӧ. Немецкӧй кӧдзан машинаясын кӧйдыс гылӧданъяс вӧчӧмны улісяньыс мӧда-мӧдыслы пырана куим трубаясысь. Таті кӧйдысыс мунӧ ньӧти сувтлытӧг.
Бӧрӧздаяс нуӧдӧм вылӧ, кытчӧ колӧ кӧдзсьыны кӧйдыс, эмӧсь аслыспӧлӧс сюръяс (сошникъяс). «
Эмӧсь и мукӧд пӧлӧс сюръяс, сӧмын паныдасьлӧны шоча. Прӧстӧй сюръяс омӧля уджалӧны сёйӧд да васӧд муяс вылын. Сы вӧсна Америкаын, сідзи жӧ и миян, кутісны вӧчавны дискӧвӧй сюръяс (31-ӧд серпас). Тайӧ сюрсӧ лӧсьӧдӧма кык торъя лапӧдъясысь, кодъяс лӧсьӧдчыссьӧны водзладорсяньыс топыдӧдз, а бӧрладорсяньыс костӧн, медым вермис петны кӧйдысыс. Диска сюр уджалӧ бергалігтыр да сы вӧсна бура пуктӧ кӧйдыссӧ быдсяма пӧлӧс пӧтшваа муӧ. Лапӧдъяссӧ весалӧм вылӧ пуктыссьӧны торъя весаланъяс.
Сюръяслысь пыді мунан туйсӧ вежӧм вылӧ эм рычагъяс. Прӧстӧй сюръяссӧ рычагъяснас лӧсьӧдӧны уна ног дорышӧн, да сы серти вежласьӧ сылӧн пыднаыс. Диска сюръяслӧн пыдна мунан туйыс лӧсьӧдчыссьӧ пружина личкӧмӧн.
Кӧйдыс сертиыс суръясыслысь мӧда-мӧдсьыныс костъяссӧ лӧсьӧдӧны хомутсьыс гайкаяссӧ вӧрзьӧдӧмӧн, кодъясӧн сюръяссӧ йитӧма кӧдзан рамаас да шуйгавыв либӧ веськыдвыв бергӧдӧмӧн позьӧ кӧть мый выйӧ бӧр крепитны. Медым лӧсьӧдны точнӧя колӧм серти сюр коластъяс, сы вылӧ эм дӧска, кытчӧ вӧчалӧма пасъяс быдпӧлӧс коластъяслы. Татшӧм пӧвйыс пуктыссьӧ сюръясыс улӧ да коластъяссӧ лӧсьӧдлӧны пасйышталӧм серти. Абу кӧ татшӧм пӧвйыс, колӧ колхозса вынӧн вӧчны да точнӧйджыка пасъявны. Сюр коластъяссӧ прӧстӧй сюръяслы лӧсьӧдӧны 12,5 см да дискалы — 15 см.
Кӧдзан машинаяс йылысь. Кыдз сюрӧ кӧдзана вӧла машинаын (32-ӧд серпас) эм 2,5 метрсянь да 3,5 метр кузьтаа ящик. Кӧдзан приборыс унджыкыслӧн трубичаа, клеверлы вылӧ вӧчӧны тшӧткаа приборӧн. Ящик улас кӧдзан приборыскӧд ӧтпомысь лӧсьӧдчыссьӧ дорыш ногӧн кык пӧвста пӧв, кытчӧ тувъявлӧма кӧрт тувъяс. Ящикысь кӧйдысыс лэччигӧн сійӧ кӧрт тувъясыс пасьталаыс разӧдӧны кӧйдысъяссӧ. Сійӧ пӧвйыс кӧйдысъяссӧ видзӧ тӧлӧн резӧмысь. Кыдзи ми висьтавлім нин, кыдз сюрӧ кӧдзана машинаӧн нянь кӧдзны абу зэв бур, да оз и ков сэтшӧм машинанас кӧдзны.
Гырысь колхозъясын сэтшӧм машинаяссӧ позьӧ лӧсьӧдны турунъяс да кӧрым сора кӧдзаяс да смесьяс (вика да зӧр) кӧдзны.
Сюръяса, сошникӧвӧй, кӧдзан машинаяс миян заводъясын вӧчсьыссьӧны уна радъяс вылӧ: ӧти вӧла 7 рад вылӧ, кык вӧла 11 да 14 рад вылӧ, куим вӧла 17 да 19 рад вылӧ. Дискӧвӧй сюръяса миян кык вӧвлы вылӧ вӧчлісны 8 радаӧс да 12 радаӧс — куим вӧв вылӧ.
Колӧ шуны, мый 7–9 рада прӧстӧй сюръяса да 8 рада диска сюръяса кӧдзан машинаяс вӧлі арталӧма посни ӧтка овмӧсъяслы. 1930–31 восянь татшӧм кӧдзан машинаяссӧ дугдісны лэдзӧмысь.
Дерт колхозъяслы татшӧм, ӧти вӧла кӧдзан, машинаяссӧ лоӧ на вӧдитны. Став колхозъяслы ӧтпырйысьӧн тракторнӧй кӧдзан машинаяс мӧдӧдны оз на вермыны.
Кӧдзан машинаяслӧн пасьтаног мунӧмыс кӧдзан сюръяс лыд сертиыс лыддьысьӧ 1,4 м да 2,4 метрӧдз. Кӧдзансӧ лӧсьӧдӧны трубичаа прибор. Сизим рада кӧдзан машинаын кындзи гырысьджыкъясас эм водз гӧгыльяс (передок), коді веськӧдлыссьӧ дорса рульяснас.
Тракторӧн кӧдзан машинаяс вӧчсьӧны диска сюръясӧн. Сюръяс лыдыс овлӧ 20–24-ӧдз, пасьта ногсӧ босьтӧ 4 м. Машинаас эм кык рычаг, торйӧн кыкнанладорса сюръяссӧ лӧсьӧдны. Кыкнанладорас лӧсьӧдӧма бок пӧвъяс уджалысьясыслы да кӧйдыссӧ новлӧдлыны. Сюръясыс бӧрся кыссьӧны чепъяс, кодъяс шыльӧдӧны сюр туй бӧрӧздаяссӧ.
МУ ВЫНСЬӦДАН КӦДЗАН МАШИНАЯС
Му вынсьӧданъяс кӧдзӧм вылӧ лӧсьӧдӧны кыдз сюрӧ кӧдзан машинаясӧс. Му вынсьӧданъяс кӧдзӧм вылӧ медся ёна паськалӧма «Вестфалия» машина (34-ӧд серпас). Кӧдзан прибор пыддиыс лӧсьӧдӧма кытшола ӧтпомся чеп, кытчӧ быд кытшӧсӧ (звеноӧ) лӧсьӧдӧма планкаяс. Чептыс мунӧ ящик пыдӧстіыс, а планкаясыс петӧмны бӧрладорӧдыс ящик пыдӧса-стена костӧдыс. Кор чептыс мунӧ (шуйгаладорсяньыс веськыдвылас) планкаясыс кутасны йӧткавны мувынсьӧдансӧ щельӧдыс. Сэтісянь вынсьӧданыс киссьӧ разӧдан дӧска вылӧ, кытчӧ тувъявлӧма уна кӧрт тувъяс, а сэсянь — лэччӧ муӧ. Сукджыка либӧ кизьӧрджыка кӧдзӧмсӧ лӧсьӧдӧны щель костсӧ чинтӧм-содтӧмӧн, сідзи жӧ позьӧ лӧсьӧдны чептыслысь вешъялан ӧдсӧ содтӧмӧн, кодӧс позьӧ лӧсьӧдны пиня кӧлесасӧ мӧд ног лӧсьӧдӧмӧн.
Комбинированнӧй кӧдзан машина (35-ӧд да 36-ӧд серпасъяс). Тадзи шусьӧ кӧдзан машина, коді ӧтпырйӧн кӧдзӧ кӧйдыс да мувынсьӧдан. Сійӧс вӧчӧма тадзи. Эм кык ящик: бӧрвывсаыс кӧйдыслы вылӧ — прӧстӧй, а водзвывсаыс мувынсьӧданыслы — вешъялана. 36-ӧд серпасысь тыдалӧ, кыдзи гумлассьӧ мувынсьӧданыс барабанчикъясӧн да шыблассьӧ ящикъяс костас, а сэсянь лэччӧ кӧйдыс лэдзан сюръясас. Мувынсьӧдан тыра ящикыс ньӧжйӧникӧн кайӧ вывланьӧ, кодлысь каян ӧдсӧ позьӧ вежлавны тшӧкыда либӧ гежӧда лэдзны колӧм серти.
Татшӧм кӧдзан машинаяс вӧчсьӧны кыдзи вӧлӧн кыскалӧм вылӧ, сідзи и тракторъяслы.
Подсолнух, кукуруза да хлопок кӧдзӧм вылӧ эм аслыспӧлӧс кӧдзан машинаяс. 37-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма кукуруза кӧдзан кык рада машина. Сюръясыс сылӧн дорышаӧсь, векньыдика вундӧны мусӧ, но оз небзьӧдны. Кӧйдысъясыс киссьӧны кружкаысь, кор ачысӧн воссьылӧ кӧйдыс петан заслонкаыс. Сюръясыс бӧрся бергӧдчӧны кык дорыша кӧлесаяс, кодъяс бӧр тыртӧны кӧдзӧм визьсӧ. Кӧдзан машинаын эм уджалысьлы пукаланін да кӧдзаыслысь пыднасӧ лӧсьӧдан рычаг. Машинаяссӧ позьӧ кыкаӧн ӧтлаавлыны тракторӧн кӧдзӧм вылӧ. Кӧдзан машина бӧрвылас тыдалӧ чурвидзан сюр, коді кӧдзигас нуӧдӧ бӧрӧзда, код кузя колӧ мунны мӧдысь мунігӧн.
Асыв-лунланьын ёна разалӧма, да ӧні ёна вӧдитчӧны, машина бункер. Сійӧ боксяньыс 4 корпуса плуг кодь, нёль кӧлеса вылын. Сэтчӧ крепитӧма кӧйдыс ящик да кӧйдыс нуӧдан трубаяс, кодъяс мунӧны быд сюрӧ. Тайӧн кӧдзӧны гӧрыштӧм пластъяс улӧ. Косьтана районъясын тадзсӧ гӧригмоз ӧттшӧтш кӧдзӧмыс ёна бур, оз удит паритчыны му пӧтшваыс. Гӧриг-кӧдзигас муыс этшаджык воштӧ васӧ. Тадзсӧ кӧдзӧмыслӧн омӧль боксяньыс лоӧ мусӧ жеба небзьӧдӧм да вывті пыдӧ кӧдзӧм.
Кӧдзан машинасӧ лӧсьӧдӧм. Арся либӧ тувсов кӧдза вылӧ петігӧн колхозса быд бригадалы колӧ кӧдзан машинасӧ бура тэчны да видлыны кӧдзӧмсӧ. Тайӧ вӧчсьӧ тадзи. Колӧ ящикас джынйыс мында кисьтны кӧйдыссӧ да колӧм серти лӧсьӧдны рычажоксӧ, сувтӧдны сійӧ лыдпасӧ, кодӧн скодитчӧ ылӧсас кӧдзан ногыс (тшӧкыда — гежӧдаыс). Сэсся неуна кыпӧдӧны ветлан кӧлесасӧ мусяньыс, медым вермис сійӧ прӧстпырысь бергавны кушнас, мерайтны кӧлеса дугаыслысь кузьтасӧ (гӧгӧртіыс) да машинаыслысь ӧтчыдӧн мунӧм пасьтасӧ (мый пасьта кӧдзӧ ӧтчыд нуӧмӧн). Кӧлесаыслысь кузьтасӧ кӧдзан машина пасьтаыс вылӧ ӧктӧмӧн (умножитӧмӧн) ми тӧдмӧдам, ыджыд-ӧ места кӧдзӧ кӧлесаыс ӧтчыд бергӧдчӧмӧн. 1 гектар ув кӧдза кӧ юкан тайӧ лыдпас вылас, сэки ми тӧдмӧдам, кымын гӧгӧрпӧв бергӧдчӧм колӧ вӧчны быдса гектар кӧдзигӧн. Кӧдзан машинасӧ лӧсьӧдігӧн бергӧдчӧм лыдсӧ босьтӧны оз тыр гектар вылӧ, а этшаджык: вӧлӧн кӧдзан машиналы босьтӧны 1/50 либӧ 1/25 га юкӧн вылӧ, а тракторӧн кӧдзан машиналы 1/25 либӧ 1/30 га юкӧн вылӧ. Кымын паськыд машинаыс, сымын ыджыдджык площадь вылӧ лоӧ босьтны видласьӧмсӧ. Кор лоас рӧщӧтсӧ босьтӧма, сэки колӧ бергӧдны кӧлесасӧ сымынысь, кымын бергӧдчӧм воӧ либӧ 1/25 юкӧн вылӧ. Кӧлесасӧ колӧ бергӧдлыны сы ӧдйӧн, мый ӧдйӧн бергӧдчӧ кӧдзигас — ӧти гӧгӧрпӧвсӧ 3 секундӧн.
Лыдпаса пример. Шуам, колӧ артавны бергӧдчӧм лыд 14 рада кӧдзан машиналысь 1/50 га кӧдзӧм вылӧ. Кӧдзан машиналысь пасьта ногсӧ позьӧ аддзыны, босьтам кӧ быд сюр кост да сійӧс ӧктам (×) 14 сюрс вылӧ. Пасьтаыс лоӧ 1,75 метр. Водзӧ, мунан кӧлесаыслӧн кытшолыс 4 метр кузьта. Сэки кӧлесаыс ӧтчыд бергӧдчигӧн кӧдзӧ 1,75 × 4 = 7 кв. метр. Кӧдзасӧ кӧ лӧсьӧдны 1/50 га вылӧ, колӧ тӧдмавны, кымынысь кӧлесаыс бергӧдчас 200 кв. метр (либӧ 1/50 га вылӧ). 200-сӧ 7 вылӧ юкӧмӧн лоӧ 28,6 либӧ прӧстӧйджыка 28,5. Ӧні колӧ бергӧдны кӧлесасӧ 27,5-ысь да петӧм кӧйдыссӧ веситны. Веситӧм кӧйдысыс лоӧ кӧ этшаджык, мыйта арталӧма кӧдзнысӧ колхозъяслӧн, сэки колӧ трубичасӧ сюйыштны кӧдзан прибор кӧрӧбкаас.
Унджык кӧ лоӧ, сэки трубичасӧ колӧ кыскыштны, кӧлесасӧ выльысь бергӧдны 28,5 пӧв да ӧпеть веситлыны кӧйдыссӧ. Тадзи 2–3-ысь вӧчлӧмӧн позяс лӧсьӧдны тшӧкыда-гежӧда кӧдзӧмсӧ стӧч колӧм серти.
Кӧдзан машинаын кӧ эм водз кӧлесаяс (передок), уджалігӧн водз кӧлесасӧ веськӧдӧны бӧрвыв кӧлеса туяс, коді кольӧ воддза мунӧмсьыс. Медым сідзнас эз торксьы кӧдзӧм пасьтаыс (тележкаяс эз коль ни кык вевсьӧн эз кӧдз), водз кӧлесаяссӧ ковмас лӧсьӧдны (садитны) татшӧм правилӧяс серти: колӧ босьтны машинаыслысь кык пӧв мунӧм пасьта да сэсь чинтыны бӧр кӧлесаяс коласт пасьтасӧ. Артмӧм лыдпас петкӧдлас, мый ылнаӧ костӧн колӧ лӧсьӧдны кӧлесаяссӧ. Шуам, миян примерын бӧръя кӧлесаяс коластыс 1 метр: кыкысь босьтӧм лоӧ 1,75 × 2 = 3,5 м. 3,5 метраысь кӧ чинтыны 2 метр, лоас 1,5 метр. Водз кӧлесаяссӧ колӧ лӧсьӧдны 1,5 метра кост выйӧ. Лӧсьӧдны сідзи: шӧрвыйсяньыс веськыдладор кӧлесасӧ колӧ лӧсьӧдны 75 см веськыдвыв, а шуйгаладорсӧ 75 см шуйгавыв.
IV. ВУНДАН МАШИНАЯС
Вундан машинаясӧн шусьӧны урожай идралан машинаяс, босьтам кӧть вундан машина, кольта вӧнявлан машина, комбайн. Урожай идралігӧн вевъялӧмыс ёна эм машинаясӧн вӧдитчӧм помын да кутшӧма кужӧны вӧдитчыны машинаясӧн колхозникъяс. Сы вӧсна лоӧ ёнджыка сувтлыны вундан машинаяс вылӧ, кыдзи медся сложнӧй машинаяс вылӧ.
Ытшкан машина (38-ӧд серпас). Ытшкан машинаӧн ытшкӧны турун да усьӧм сю, кодӧс зэв сьӧкыд вундыны вундан машинаясӧн. Машинаяслӧн ытшкан аппаратыс ветлӧ чунь кутӧда (пальцевӧй) брускын. Тайӧ чунь кутӧда брускыс зэв песласьысь, мунӧ дзик му вежтіыс (бердӧдыс), сибалӧ быд лайколӧ, мылькйӧ, ытшкан дорсӧ позьӧ чатӧртны, лэдзны и, медым мичаӧдз ытшкыны турунсӧ. Ытшкӧм туруныс вештассьӧ аслыспӧлӧс вешталанӧн боквыв. Ытшкан машина ветлӧ кык кӧлеса вылын, кодъяс шусьӧны мунан кӧлесаясӧн. Найӧ бергалӧмӧн уджалӧ став механизмыс ытшкан машинаыслӧн.
Вундан машинаяслӧн вундан аппаратыс лоӧ татшӧм часьтъясысь: уклад полосаӧ кык заклёпка костӧ дорвыв йӧртчысьӧны уклад пластинкаяс (шыранъяс). Пластинкаясыс лоӧны куим пельӧса формаа, кык боксӧ пуртъясӧс моз тӧчитӧма; тадзи артмӧ пурта полоса либӧ пурт. Тайӧ пуртыслӧн овлӧ 30-сянь 60 пластинкаӧдз (пластинка шусьӧ сегментъясӧн). Шыран пластинкаясыс топыда пуксьӧны мӧд пӧлӧс пластинкаяс вылӧ, кодъяс лоӧны ёсьтӧм чуньяс кодьӧсь. Чуньясыс — пластинкаяс мындаыс жӧ, винтитчысьӧны болтъясӧн уклада брускас. Чуньяссӧ лӧсьӧдӧма сы вылӧ, медым машинаыс мунігӧн турунсӧ юклӧдлыны аслас костъясӧ, кыті ветлӧны пуртъясыс да орӧдӧны ветлігмозныс. Чунь модаа пластинкаяслысь вундан доръяссӧ пинялӧма чарла пиньӧн. Пурт пластинкаясыс да чунь пластинкаясыс мед вӧлі мӧда-мӧд выланыс пуксьӧны буретш топыда, сытӧг вермас туруныс нырсьыны да тырны пластинкаяс костас. Сы вӧсна чунь кутӧда брускас винтитчысьӧ 4–5 нажимъяс (топӧданъяс). На улӧ пуктыссьӧны торъя пластинкаяс укладысь, кодъяс вылӧ мышнас инмӧ пуртыс либӧ пурта полосаыс.
Вундан аппарат — медся колана юкӧн вундан машиналӧн. Быд крестьянин-колхозниклы колӧ тӧдны, мый тӧкӧтьӧ омӧля дӧзьӧритӧм-видзӧдӧм вӧсна машина жугалӧ. Сы вӧсна машина оз кут уджавны урожай идралігӧн медся колана кадӧ. Медым видзны машинаӧс жугавлӧмысь, колӧ видзӧдны, мед пурт уджаліс бура да кокньыда. Пуртыс кӧ оз топыда пуксьы чунь пластинкаясас, сэки чуньяссӧ колӧ лӧсьӧдны мӧлӧтӧн вачкыштлӧмӧн, татшӧм дырйиыс чуньясыс дрӧбитчӧмысь оз ков повны — найӧс вӧчӧма дорччыссянь чугунысь. Кутас кӧ пуртыс чеччавны, сідзи жӧ колӧ лӧсьӧдны мӧлӧтӧн вачкышталӧмӧн. Пуртыс кӧ ветлӧ зэв топыда, колӧ лапъяссӧ кусыньтны вывлань либӧ топӧданъяссӧ напилӧкӧн зыртыштавны.
Пуртыс кӧ вермӧ ветлыны бӧрӧ и водзӧ, колӧ топӧдан пластинкаяссӧ, гайкаяссӧ личӧдлӧмӧн, вештыны водзӧ да бӧр зэлӧдны.
Сэсся колӧ видлыны пуртлысь ветлӧмсӧ: сылы колӧ ветлыны сідзи, мед быд пластинка вӧлі ветлӧ ӧти чунь шӧрсянь мӧд чунь шӧрӧдз. Пурта пластинкаясыс оз кӧ волыны ӧтмӧдар бокса чуньясыс шӧрӧдз, сэки найӧ кутасны тырны турунӧн, сы вӧсна вермас жугавны шатуныс либӧ орны пурта полосаыс. Колӧ тӧдны, ытшкан машиналӧн пуртыс быд секундын ӧтарӧ-мӧдарӧ вешйӧ 25-ысь, а вундан машинаын — 15–20 пӧв. Та ӧдйӧн ветлӧмысла быд ичӧтика торксьыштӧмысь машинаыс вермӧ жугавны. Медым лӧсьӧдны пуртсӧ лёк ногӧн ветлӧмысь, колӧ нюжӧдыштны рамасӧ. Сы вылӧ эм торъя приспособленньӧ — винт.
Пурта пластинкаясыс кокньыда жуглассьӧны. Жуглассьӧм пластинкаяссӧ колӧ вежны выль пластинкаясӧн. Пластинкаяс вежлавны зэв кокньыд: сӧмын напилӧкӧн зыртны заклёпкаяссӧ да вежӧм бӧрти выльысь кӧдзыд вывсьыс донӧдлытӧг шляпитны мӧлӧтӧн. Пурта пластинкаяс регыдӧн ныжмӧны; позьӧ босьтны кыдзи правилӧ пурта пластинкаяссӧ вежлыны быд лунын ӧтчыд. Бурджык воштыны этшаник лишнӧй кад пуртсӧ босьтӧм-лӧсьӧдӧм вылӧ да сідзӧн видзчысьны лёк турун вӧсна машинасӧ жугӧдӧмысь да уджӧдны машинасӧ тыр нагрузкаӧн колана дырйи.
Ытшкан машиналӧн чунь кутӧда брускыс сӧлӧ кык кыссян (
Чунь кутӧда бруссӧ лэптан-лэдзан механизм (40-д серпас). Тайӧ механизмыс лоӧ рычагысь да педальысь. Кор ытшкан машиналы воӧ кутшӧмкӧ препятствийӧ, сэки, медым не жугӧдны бруссӧ да не лякны турунсӧ, машинаӧн уджалысь веськыд кокнас личкӧ педальсӧ. Кушӧн новлӧдчигъясӧ колӧ тшӧтш кыпӧдны рычагӧн: кокнад личкыны педальсӧ да тшӧтш личкыны рычагӧн. Рычагӧн бруссӧ позьӧ кыпӧдны нӧшта вылӧджык да крукыштны рычагбердса крук йылӧ. Мукӧд машинаясын брускыс сувтӧ дзик сувтсаӧдз, сідзикӧн позьӧ новлӧдлыны зэв векни местаясті. Унджык машинаясас бруссӧ позьӧ кыпӧдны нӧшта вылынджык да крепитны вожъяс (дышлоас) крук йылӧ.
Ытшкан машиналӧн механизм. Ытшкан машиналӧн мунан кӧлесаас эмӧсь тшапӧдъяс. Тшапъясыс мӧртчӧны муас да оз лэдзны кӧлесаяссӧ вольсъявны. Тшапъясыс кӧ тырӧны муӧн — кӧлесаясыс сувтасны, пондасны кыссьыны да ытшкан аппаратыс сувтӧм вӧсна пуртъясыс тырӧны туруннас.
Сы вӧсна уджавны заводиттӧдз войдӧр кӧлесаяссӧ колӧ весавны.
Кӧлесаясыс бергӧдлӧны пиня кӧлесаясӧс, а найӧ кривошипӧс да шатунӧс. Шатуныс йитӧма пуртсӧ. Мунан кӧлеса ступичаясын эм аслыссяма храпӧвӧй механизмъяс, кодъяс сетӧны бергалӧмсӧ сӧмын ӧтарлань. Кор машинаыс мунӧ водзӧ, сэки храпӧвӧй механизмыс йитчӧ да машина уджалӧ, бӧрыньтчигӧн храпӧвӧй механизм мынӧ, собачкаясыс кутасны мынласьны храпӧвӧй механизм пиньясысь да кӧлесаяссяньыс кутас кывны трачкӧдчӧм. Пиня кӧлесаяс сэки оз уджавны.
Таысь ӧтдор ытшкан машинаын эм крукалан муфта, кодӧн позьӧ крукавны пиня кӧлесаяссӧ да найӧ пондасны бергавны машинаыс водзӧ мунігӧн (41-ӧд серпас).
Ытшкан машина кӧ уджалігас торксяс, пырысь-пыр жӧ колӧ машинасӧ бӧрыньтны, сэсся мынтӧдны крукалан муфтасӧ киӧн либӧ кокӧн личкыштан рычагӧн. Сэсся машина вылысь чеччывлӧмӧн весавны пурта аппаратсӧ.
Ытшкан машинаын эм кык пара пиня кӧлесаяс (41-ӧд серпас). Воддза параыс шусьӧ цилиндрическӧй кӧлесаясӧн, а мӧдыс коническӧйӧн. Тракторӧн ытшкан машинаын мукӧддырйиыс овлӧ 3 пара пиня кӧлесаяс. Ӧти пара лӧсьӧдчысьӧ пуртлысь ветлан ӧдсӧ вежлалӧм вылӧ. Мӧдар вал помас, кӧні пукалӧ медбӧръя коническӧй кӧлесаыс, садитӧма кривошип (42-ӧд серпас).
Кривошипыс диск формаа, ӧти бокыс кыз, медым пуртлысь да шатунлысь инмалӧмсӧ ӧтвыйӧдны. Шатуныс вӧчсьысьӧ пуысь кык юра чӧрс модаӧн. Ӧтар юрыс йитчӧ кривошипас, мӧдарыс — пуртас (42-ӧд серпас). Машина вӧрзьӧдтӧдз колӧ тӧдмавны, мед оз вӧлі лэдз шатуныс да мед эз вывті вӧв зэлӧдӧма болтнас. Уджалігӧн машинасӧ колӧ мавтлыны, медся нин бурджыка мавтны шатунсӧ, кыті сійӧ йӧртчысьӧ кривошип чуньнас, уджалігас сэтысь мавтасыс ёна резсьӧ да. Шатуныс кӧ жугалі, колӧ сійӧс вежны кыддзысь вылысь вӧчӧмӧн.
Ытшкан машинаӧ доддялӧны кык вӧв. Сійӧ покоссӧ босьтӧ 1,3 метр пасьта да лунтырӧн вермӧ ытшкыны 4 гектар ув. Кык вӧла ытшкан машинаясысь ӧтдор вӧчсьӧны ӧти вӧла машинаяс, коді ытшкӧ 1 метр пасьта покостӧн да ытшкӧ луннас 3 га. Тайӧ машинанас медсясӧ ытшкӧны мылькйӧсь видзьясын да кустъяс кост. Сійӧ сьӧкыд ӧти вӧвлы да сійӧн лоӧ вӧвъяссӧ тшӧкыда вежлавны.
Колхозъясын унджыкыс вӧлӧн ытшкан машинаяс. Тракторӧн ытшкан машинаяс пӧшти абуӧсь на. Сы вӧсна вӧлӧн ытшкан машинаясӧс, кыкӧс либӧ куимӧс, позьӧ ӧтлаавны да йитны трактор помӧ. Сӧмын тракторӧн уджалігӧн вӧлӧн ытшкан машинаяс ёна жуглассьӧны, медся нин водз машинаыс, кодӧс зэвтӧны бӧрвывса машинаясыс. Ӧні СССР-са НКЗ индӧм серти тракторъяслы вылӧ кутісны лэдзны паськыдджык покоста ытшкан машинаяс.
Таысь ӧтдор кутісны лэдзны тракторӧ подвеснӧй машинаяс, кодъяслӧн механизмыс уджалӧ трактор механизм вынӧн. Тайӧн уджавны тракторлы кокньыдджык — оз ков бырӧдны вын машина кыскалӧм да пиня кӧлесаяс бергӧдлӧм вылӧ.
Тракторӧн ытшкан машинаяс покоссӧ нуӧны 2½ м пасьта. 10–20 вӧв вына тракторлы кык машина йитӧмӧн — ӧтисӧ подвеснӧйӧс (44-ӧд серпас), мӧдсӧ йитанаӧс (прицепнӧйӧс) — позьӧ ытшкыны ӧти лунӧн 16 га.
Вундан машинаяс. Вундан машинаясӧс позьӧ торйӧдны машинаяс вылӧ, кодъяс сӧмын вундӧны, да кодъяс вундігас тшӧтш кольтаяссӧ вӧнявлӧны.
Вундан машинаясӧс абу тырмымӧн механизируйтӧма, сы вӧсна и вит вося планын найӧс вӧчӧм шуӧма чинтыны. Вундӧм бӧрти нӧшта лоӧ вӧнявлыны кольтаяссӧ. Колхозъяслы ӧтувтӧм вундан машинаяссӧ ковмас на вӧдитны тайӧ воясын, сы вӧсна тані ми видлалам налысь конструкцияяссӧ. Миян заводъясын вӧчавлісны кык пӧлӧс машинаяс, ӧтиыс — машина «лобогрейка», кодӧн лоӧ кольта тыръяссӧ шыблавны киӧн, да мӧдыс — машина «самосброска» — куран аппарата. Лобогрейка платформа вылысь вундӧм няньсӧ лоӧ лэдзны куранӧн либӧ вилаӧн (ачыс оз лэччы), сы вӧсна сэні уджалысьяслы вывті сьӧкыд — збыльысь плештӧ шонтӧ. Сэсся зэв ёна дзугсьӧ идзасыс да оз шогмы вӧнявлыны кольтаяссӧ. Лобогрейкаыд зэв кажитчӧ кулакъяслы, кодлӧн вӧлі уна донтӧм батракъяс. Батраклӧн збыльысь тайӧ машинанад уджаліг «шонавліс плешкыс».
Миян социалистическӧй овмӧсын татшӧм машинаыд оз шогмы. Лобогрейка пыдди миян колӧ лӧсьӧдны мӧд пӧлӧс машина, коді шусьӧ «хедер».
Тайӧ машинаяслӧн эм бергалан мотовилӧ — идзассӧ пурт бердас юклӧдлыны. Вундӧм идзасыс пӧрӧ платформа вылӧ, а платформа вывтіыс ветлысь полотно сетӧ элеваторлы; сійӧ лоӧ кык полотноысь, кодъяс идзассӧ лэптӧны вылӧ да шыблалӧны машинаяскӧд орччӧн мунысь повозкаӧ. Хедерлӧн производительносьтыс ыджыд, — вермӧ вундыны лунӧн 10 га.
Самосброскалӧн (45-ӧд серпас) эм идзас шыблалан торъя аппарат 4 куранысь. Платформаыс, кытчӧ чукӧрмӧны кольта тырыс, зумыда пуктӧма основнӧй рама вылас. Машинаыслӧн эм ӧти ходӧвӧй да ӧти ортсы (тыртӧг мунан) кӧлеса, код вылын кутчысьӧ платформаыс. Рычагъясӧн позьӧ лӧсьӧдны платформасӧ кыдзи колӧ — улӧ либӧ вылӧ, да сідзжӧ кодкӧ ногыс пӧлыньӧн. Чунь кутӧда брускыс крепыда пуктыссьӧ платформаас. Сы вӧсна шочджыка овлывлӧ торксьӧмъяс ытшкан машинаын дорысь.
Курана аппарат уджалӧ тадзи. Куранъяслӧн эм роликъяс, кодъяс ветлӧны куран стойкавывса туйдӧмӧд (46-ӧд серпас). Роликъяслы туйдӧмыс вӧчсьысьӧ кыклаӧ — улӧ да вылӧ. Роликъясыс кӧ мунӧны вылыс туйдӧдӧмӧд, кураныс сӧмын чеччыштӧ да бергӧдчӧ вывлань, идзасыс кольӧ платформа вылын. Роликсӧ кӧ лэдзан улыс туйдӧмас, кураныс ниртыштӧ платформа вывтіыс да шыбитӧ кольта тырсӧ муӧ. Улыс да вылыс туйдӧмъясас роликсӧ веськӧдлӧ торъя стрелка, коді воссьӧ пружинаӧн да вӧрзьӧдӧ курансӧ. Стрелкаыс кӧ пӧдса, сійӧс сэки кутӧны торъя кручокъяс. Тайӧ ставсӧ вӧчӧ автомат, коді шусьӧ счётчикӧн. Счётчик позьӧ лӧсьӧдны уна ногӧн, идзасыс тшӧкыда серти. Позьӧ лӧсьӧдны, мед шыблаліс нёльӧд куранысь, коймӧд либӧ мӧд куранысь. Позьӧ куранъяссӧ лӧсьӧдны ӧчередьтӧг. Сы вылӧ эм педаль, кодӧс личкыштӧмӧн позьӧ шыбитны колана ыджда кольта. Кольтаыс кӧ чукӧрмис ыджыда, а ӧчереднӧй куран эз на во, позьӧ кольтасӧ шыбитны педаль личкӧмӧн матысса куранӧн.
Самосброскаӧ колӧ доддявны кык вӧв, сійӧ босьтӧ 1,5 метр пасьта, вермӧ лунӧн вундыны 5 га. Тракторӧ позьӧ йитны кык либӧ куим вундан машина.
Кольта вӧнявлан (47-ӧд серпас). Кольта вӧнявланӧн шусьӧ вундан машина, коді вундігас ӧтпырйӧн вӧнявлӧ кольтаяссӧ шпагатъясӧн. Кольта вӧнявлан уджалӧ тадзи: идзас юковтсьӧ пурт бердас квайт планкаа мотовилӧӧн.
Мотовило лӧсьӧдчысьӧ вылӧ либӧ улӧ, водзӧ либӧ бӧрӧ идзасыс сулалӧм сертиыс. Тайӧ установкасӧ лӧсьӧдӧ машинаын уджалысь кык рычагӧн. Идзас усьӧ платформа вылӧ, кытчӧ нюжӧдӧма кытшола полотно, выліас пу планкаясӧн.
Полотно босьтӧ идзассӧ да кыскалӧ шуйгавыв элеваторлань, коді лоӧ сідзи жӧ кытшола кык полотноысь. Элеваторъяссӧ сетӧ кольта вӧнявлан пызан вылӧ. Пызансӧ лӧсьӧдӧма шуйгавывланьӧ увлань пӧлыньтчӧмӧн. Пызан кузяыс идзасыс мунӧ да сэсь жӧ курыштчысьӧ кык вилаӧн, кодъяс шусьӧны компрессоръясӧн либӧ топӧданъясӧн. Компрессоръяссӧ лӧсьӧдӧма пызан горулӧ, гӧрддзалан вал вылӧ да помъясыс пызан костӧд петавлӧны ортсыӧдз. Компрессыс пызан улысь мыччысьлігӧн курыштӧ мыйкӧ мында идзассӧ, вештӧ вӧнявлан приборӧ да бӧр дзебсьӧ пызан улӧ. Сы бӧрся мӧд компрессор вайӧ сымында жӧ. Тадзи идзасыс чукӧрмӧ упорнӧй рычажок дорӧ.
Рычажоклӧн эм пружина; кор чукӧрмас кольта тыр да личкыссяс пружинаыс, сійӧ пырысь-пыр жӧ ачысӧн пезьдӧдӧ кольта вӧчавлан приборсӧ. Сэки пызан улас петӧ ем да кытшовтӧдӧ кольтасӧ шпагатӧн. Шпагат помъяссӧ босьтӧ гӧрӧд вӧчысьыс да гӧрддзалӧ, а сы бердын механическӧй пурт орӧдӧ шпагатсӧ. Торъя вилкияс тайӧ кольтасӧ вештӧны кольта лэдзалан дӧска вылӧ, кытысь неуна чукӧрмӧм мысти торъя рычажокӧн лэдзӧ муас машина вылас уджалысьыс.
Гӧрӧд вӧчалысьыс ачыссӧ вӧчӧма куим торйысь: топӧдан, крук да пурт. Топӧданыс кутӧ прӧст пома шпагатсӧ. Крукыс кыкнан шпагат помсӧ кутӧмӧн бергӧдчӧ, вӧчӧ пекля сэсся крукыс воссьӧ да босьтӧ кыкнан шпагатсӧ. Кор шпагатсӧ пуртыс орӧдас, сэки кольтаыс вилкаӧн вешйӧ пызан вывсьыс, а крукыс кыскӧ шпагатсӧ пекляас да сідзӧн гӧрддзассьӧ гӧрӧдыс.
Кор кольта вӧнявлан пызан вылын чукӧрмӧ кольтаыс сэні жӧ сы выв лӧсьӧдӧм вешъялан пӧвйӧн (подбойкаӧн) кольта діныс тшӧтшӧдчысьӧ. Кузя-ӧ колӧ кольны вӧнь гӧрӧдсяньыс кольта дінсӧ, кольта вӧнявланыскӧд вешталӧны пызансӧ. Подбойка бердас кӧ матӧ лӧсьӧдан кольта вӧнявлансӧ, сэки дженьыдджыка кутас кольны кольта діныс, да сідз жӧ и мӧдарӧ. Кольта ыдждасӧ да вӧнявлӧмлысь зэлыдсӧ лӧсьӧдны эм торъя рычаг, код дінӧ чукӧрмӧ кольтаыс. Идзас подсӧ улӧ либӧ вылӧ кольны колӧ лӧсьӧдны кӧлесаясбердса кык вугйӧн (рычагъясӧн), а платформалысь пӧлыня ногсӧ — пуклӧсдінса рычагӧн.
Кольта вӧнявлана вундан машиналӧн эм кык водз кӧлесаяс. Сійӧ кӧлесаясыслӧн чӧрсыс тарантасын моз бергалӧ исерга вылын да сы вӧсна позьӧ вӧчавны зэв крутӧя бергӧдчӧмъяс. Татшӧм передокыс шусьӧ автомобильнӧйӧн.
Кольта вӧнявлан-вундан машиналӧн механизмыс татшӧми (47-ӧд серпас). Пуксян кӧлесасянь торъя чептӧн вӧрзьӧ валикыс, коді лӧсьӧдӧма кӧлеса чӧрсыскӧд орччӧн. Машинаӧс удж вылӧ вӧрзьӧдны звёздочкакӧд орччӧн лӧсьӧдӧма муфта. Муфтаыс вӧрзьӧдчысьӧ пуклӧс дінса рычажокӧн. Валик помӧ садитӧма коническӧй пиня кӧлеса, коді йитчӧ мӧд валик вывса пиня кӧлесакӧд. Мӧд валикас водзладорас садитӧма кривошип, кодсянь вӧрзьӧ шатуныс, а шатунсяньыс вӧрзьӧдчысьӧ пуртыс. Тайӧ валикас жӧ бӧрвылас лӧсьӧдӧма звёздочка да сы гӧгӧр кытшовтӧдӧма чеп, коді бергӧдлӧ сэтшӧм часьтъясӧс: платформавывса полотнолысь валик, элеватор полотнолысь валик да вал, кодсянь босьтӧны вӧрзьӧдӧмсӧ компрессор да вӧнявлан прибор. Элеватор валиксянь бергӧдлысьӧны мотовилӧ да подбойка.
Уджалігӧн колӧ видзӧдны быд часьт бӧрся да бура мавтлыны. Элеваторыс кӧ тырӧма, машинасӧ колӧ сувтӧдлыны да бергӧдны механизмсӧ. Кольта вӧнявланыс кӧ лёка вӧнявлӧ либӧ орйӧдлӧ шпагатсӧ, колӧ зэлӧдны либӧ личӧдны крукыслысь пружинасӧ. Уджалӧмысь дугдӧм бӧрын полотноӧс колӧ личӧдны: зэрысь либӧ лысваысь найӧ вермӧны тшыкны. Машина колӧ вевттьыны брезентӧн.
Кольта вӧнявлана ытшкан машинаӧ доддялӧны куим либӧ нёль вӧв. Покоссӧ нуӧ 1,8 метр пасьта, луннас вундӧ 6 га.
Тракторнӧй кольта вӧнявлана машинаяс вӧчсьӧны кык ногӧн: прицепнӧй, кодъяс уджалӧны ветлан кӧлеса вынӧн, да сы модаа жӧ, кодъяс уджалӧны тракторсянь босьтӧм вынӧн. Прицепнӧй тракторнӧй кольта вӧнявлана вундан машинаяс, вӧла машинаяс серти торъялӧны сійӧн, мый талысь кутшӧмсюрӧ часьтъяссӧ вӧчӧма ыджыдджыка да мотовилӧыслӧн, кузь вӧснаыс, эм мӧд кутӧд ортсыладорсяньыс.
Мӧд сикаса машинаяс вынсӧ босьтӧны коленчатӧй валӧн трактор механизмысь (49-ӧд серпас). Мотовилӧӧн веськӧдлан да кольта вӧнявлан приборъяс лӧсьӧдан рычагъяссӧ лӧсьӧдӧма трактористланьӧ. Тракторнӧй кольта вӧнявлан вундан машинаяс вермӧны вундыны луннас 8–10 гаӧдз. Покос водзсӧ нуӧны 2,4 метрасянь 3 метр пасьтаӧдз.
Шпагат. Кор кольтаясыс вӧнявлысьӧны шпагатӧн, тайӧ машинасӧ иналӧм ёна сулалӧ шпагат дон да ёнлуныс помын. Шпагатыс видзсьысьӧ заграничнӧй, манильнӧй либӧ роч пенькӧвӧй шпагат. Ӧні вӧчӧны шпагат мукӧд пӧлӧс быдман пуясысь, босьтам кӧть кенафа. Шпагат колӧ татшӧми: колӧ ён, мед кык метра кузьта шпагат кутӧ 25 кг груз, мед эз вӧв сьӧкыд. Мед 1 килограмм лэптӧ вӧлі не этша 350 метр. Мед шпагатыс вӧлі гартӧма 2 килограмма чукӧръясӧ, эз вӧвны кыза-вӧсни инъяс да мед эз вӧвны гӧрӧдъяс, гарчикыльяс.
Шпагат бырӧ зэв уна: тшӧкыд серти быд гектар вылӧ 3 кг-сянь 4 кг-ӧдз, лунтырӧн мунӧ 15 килограммсянь 25 кг-ӧдз. Артавны кӧ став лунся рӧскодъяс уджалысьяс вылӧ, вӧв вылӧ, машиналысь лунся уджалан донсӧ (мавтӧм, ремонт) да мӧд боксянь шпагатыслы лунся рӧскодуйтӧм донсӧ, сэки петӧ ӧтмында рӧскодыс, мыйта шпагатыс вылӧ, сымында жӧ мукӧд пӧлӧс став рӧскодъясыс вылӧ. Мӧд ногӧн кӧ шуны — шпагат вылас усьӧ джын рӧскодыс. Колӧ шуны, кольта вӧнявлана вундан машинаяс вундігӧн кӧть рӧскодыс ыджыдджык, колхозъясын тайӧ машинаыс асьсӧ вештӧ. Талӧн ыджыд удж производительносьтыс да зэв уна прӧстмӧдӧ кипом удж.
ВАРТАН МАШИНАЯС
Вартан машинаяс вӧчӧмаӧсь, медым торйӧдны тусьяссӧ шеп дінысь. Вартан машинаяс шусьӧны прӧстӧйӧн, кор найӧ вартӧны сӧмын тусьясӧдз, полусложнӧйӧн — кор тусьясыс петӧны ёгтӧг нин, да сложнӧйӧн — кор тусьяссӧ торйӧдлӧ сортъяс вылӧ.
Главнӧй уджалан юкӧд вартан машиналӧн — вартан барабан. Барабанъяс овлӧны кык пӧлӧс: 1) зубчатӧй либӧ штифтӧвӧй; 2) бильнӧй либӧ бечевӧй (51-ӧд серпас).
Пиньӧсь барабаныс торйӧдлӧ шепъяссӧ, бильнӧй барабан чышкыштӧмӧн моз кыскӧ шеп пытшсьыс тусьсӧ. Сы понда бильнӧй барабана машинаӧн ёна воӧм нянь вартӧны, лунвывладорынджык уджалӧны; пиньӧсь барабанъясӧн ёнджыка вӧдитчӧны шӧр полосаын да войвывланьын, кӧн лоӧ вӧдитчыны омӧльджыка воӧм няньӧн.
Барабанъясӧс вӧчалӧны тупкӧсӧн и восьсаӧн (50-ӧд серпас). Тупкӧса барабан омӧльджыка буссьӧдӧ восьса дорысь, но восьсаыс бурджык: сылысь кокньыдджык видзӧдлыны пытшкӧссӧ да лӧсьӧдны уджалігӧн торксьӧм гайкаяс да болтъяс. Вартан барабан бергалӧ зэв ӧдйӧ, вӧчӧ шӧркоддьӧма 1000 пӧв бергӧдчӧм минутын, кымын унджыкысь бергӧдчӧ барабаныс, сымын ёнджыка торйӧдӧ тусьсӧ, этшаджыкысь кӧ — вартӧ омӧльджыка. Ульджык нянь вартігӧн барабанлы колӧ вӧчны унджык бергӧдчӧм, анькытш вартігӧн бергӧдчӧм чинтӧны кык мында. Барабаныс кӧ бергӧдчӧм вӧчӧ уна, сійӧс сувтӧдлӧны да бура лӧсьӧдӧны. Подшипникъяс колӧ лоны ёнӧсь, вартан барабан увтӧ подшипник ёнджыка пуктыссьӧны ачыс пуктыссяна вкладышъясӧн ёна паськалӧмаӧсь шарикӧвӧй подшипникъяс.
Барабан бердӧ пуктӧма кусыня чугуннӧй решета, коді шусьӧ барабан пӧвйӧн либӧ декаӧн (52-ӧд серп). Барабан пӧвйыс вӧчсьысьӧ барабаныс серти — пиньясӧн либӧ планкаясӧн (тасъясӧн). Барабан пӧвйыс лӧсьӧдчыссьӧ ӧткымын вартан машинаын барабан вылас, а мукӧдас — уліас дай. Первойя дырйиыс кольтасӧ сеталӧны вывсянь, а бӧръяас — увсянь. Увсяньыс кольтасӧ сетавны лӧсьыдджык, да нӧшта сы боксянь бур, сэки кольтаыс барабанас кыскыштчӧ ачысӧн да унджык вевъялан сетавнысӧ, сідзкӧ и производительносьтыс вылынджык лоӧ. Омӧль боксяньыс — увсянь сеталӧмыс лоӧ, сідзсӧ барабанас ёнджыка вермӧ сюравны бокӧвӧй торъяс да. Вывсянь сеталігӧн сеталысьыслы делӧджык да производительносьтыс улынджык лоӧ, но барабанас бокӧвӧй торъясыс омӧльджыка вермасны сюрны. Вывсянь сеталаныс лӧсьӧдчысьӧ посньыдик, киӧн вартан да вӧла вартан машинаясын, медым лишнӧй не сетавны бергӧдлысьясыс вермӧм серти. Барабан пӧвсӧ позьӧ вештавны барабан сертиыс. Кор барабаныс омӧля вартӧ, сэки барабан пӧвсӧ колӧ матыстны барабан бердланьыс, а вывті кӧ ёна тусьсӧ дрӧбитӧ — ылыстыштны.
Вывсянь сеталігӧн барабан пӧвйыс ӧти местаысь мӧдлаӧ вештыссьӧ торъя винтӧн (53-ӧд серпас). Тадзсӧ лӧсьӧдӧмӧн барабан пӧвйыс пуксьӧ паныдӧн сеталан вом дор вевдорас да лӧсьыд сійӧс видлавны, лӧсьӧдны торксьӧмъясысь. Тадзи пукалігас кӧ барабанас лишнӧй лоӧ сетӧма кольтаяссӧ (
Прӧстӧй вартан машинаяс пырджык овлӧны ӧти барабанӧн, сэки барабан увсьыс петӧ вартанторйыс ставыс ӧтлаын да идзассӧ лоӧ вӧрӧксьыс торйӧдны куранӧн. Эмӧсь вартан машинаяс, конъясын эм идзас пыркӧданъяс. Медся ёна паськалӧма куим либӧ нёль кыскӧда (клавиша) идзас пыркӧданъяс. Идзас пыркӧданыс пукалӧ гӧрддзалан (коленчатӧй) вал вылын (55-ӧд серпас). Кор валйыс бергалӧ, сэки идзас кыскӧдъясыс куталӧны идзассӧ улыссяньыс да йӧткалӧны петанінас. Идзас пыркӧданъясыс ветлӧны вежӧн-вежӧн да кор мунӧны барабанланьыс — лэччывлӧны улӧ, а кор ортсыланьыс — кыптывлӧны дай. Мед бурджыка вермис босьтавны идзассӧ — кыскӧдъяс выліас пуктысьӧны куим пельӧса пӧперега пу тасъяс либӧ пӧперег ногыс костӧдлӧм кӧрт листъяс, кодъяслысь доръяссӧ кусньӧдлӧма вывлань да ӧтар ногыс. Кыскӧдъясыс кузь идзассӧ петкӧдӧны ортсӧ, а тусьсӧ да жуг-ёгсӧ лэдзӧны тасъяс костӧдыс.
Идзас пыркӧдан кыскӧдъяс улӧ пуктыссьӧ кузь решета, роч ног шусьӧ — грохот. Сійӧ янсӧдӧ тусьсӧ идзасысь да жугйысь. Грохот пырджык овлывлӧ пӧвйысь либӧ розьӧдлӧм кӧрт листысь. Эм грохотъяс кодъясӧс розьӧдлӧма мылькмӧсӧн. Сэтшӧмъясыс ёнджыкасӧ овлывлӧны сложнӧй вартан машинаясын, кӧні вартан машинаас эм тӧлӧдчан вентиляторъяс. Вартан машинаясын зэв тшӧкыда овлывлӧ чуня (пальчатӧй) идзас пыркӧданъяс (56-ӧд серпас), коді пыркйӧдлӧмӧн шыблалӧ идзассӧ.
Полусложнӧй вартан машиналӧн вылын гижӧм уджалан часьтъясыс кындзи эм нӧшта вентилятор да решеткаа стан, мӧд ногӧн кӧ — тӧлӧдчан машина, коді тусьсӧ торйӧдӧ жугйысь. 57-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма полусложнӧй вартан машина миян «Краснӧй Звезда» нима заводысь. Вартан машина барабанлӧн эм вежӧн мунана пиньяс. Татшӧм барабаныслӧн барабан пӧвсӧ вештӧм бӧрын барабаныс да барабан пӧвйыслӧн оз сӧмын йывладорӧдыс (помъяснас) матыстчыны либӧ ылыстчыны пиньясыс, но и бокъясӧдыс. Сы вӧсна тадзи лӧсьӧдӧм бӧрын вартӧ, кыдзи колӧ. Барабанӧ увсянь кольтаяс сеталігӧн сеталысьыс сувтӧ торъя лӧсьӧдӧм пос вылӧ.
Барабан бӧрын идзас пыркӧдан весьтын эм мӧд пӧлӧс барабанчик, шусьӧ «биттерӧн» сійӧ куталӧ идзассӧ да йӧткалӧ идзас пыркӧдан вылӧ. Идзас пыркӧданыс пуктыссьӧ пальчатӧй. Тӧлӧдчан машина пуктӧма улыссянь, кодлӧн эм уна решета (пож). Вылыс пожсяньыс петӧ вартчытӧм шеп, мӧдсянь — тӧлалӧ жуг, коймӧдсянь — мунӧ весалӧм тусь да усьӧ торъя жӧлӧбӧ, сійӧ пож пырыс жӧ лэччӧ лыа да мукӧд посни ёг. Вартан машина дінӧ лӧсьӧдӧма неыджыд элеватор, коді лэптӧ тусьсӧ вылӧ, медым лӧсьыдджык вӧлі кисьтны сійӧс веськыда мешӧкӧ. Вартан машина лӧсьӧдӧма нёль кӧлеса вылӧ, медым кокньыда позис вештавны местаысь местаӧ. Вартан машинаяс ыджданас вӧчсьӧны кык пӧлӧс — 60 см кузьта барабанӧн да 70 см кузьтаӧн. Татшӧм машинаясӧн уджалӧны вӧвъясӧн. Ичӧтджык машинаӧ колӧ 6 вӧв, ыджыдджыкӧ — 8. Колӧ шуны, мый уна вӧлӧн ӧтпырйӧ уджалігӧн абу сэтшӧм бур, кыдзи сэки вӧвъясыслӧн уна вошӧ лишнӧй вын. Сы вӧсна бурджык двигательсӧ вежны ичӧтджык двигательӧн да уджавны этшаджык вӧлӧн.
Вӧлӧн уджалан вартан машинаяс (58-ӧд серпас). Вӧлӧн уджалан машинаяс колхозъясын пондасны вежсьыны сложнӧй вартан машинаясӧн, кодӧс бергӧдлӧ трактор либӧ электрическӧй мотор. Но ӧні колхозъясын кындзи уна на эм видз-му уджалан важ кӧлуйяс, машинаяс, сэн жӧ и вӧла вартан машинаяс, да найӧн вӧдитчыны ӧні быть на лоӧ. Оз позь быд колхозлы надейтчыны трактора вартан машина вылӧ. Сідзжӧ тӧлӧдчан, идзас шыран да мукӧд машинаяс йылысь колӧ тані висьталыштны кымынкӧ кывйӧн.
Медбур вӧла машинаӧн колӧ лыддьыны сэтшӧмӧс, кӧні приводыслӧн первой кӧлесаа пытшкас эмӧсь пиньяс, а коническӧй пиня кӧлесаясыс сулалӧны мӧд параас. Сэки кокньыдджык бергӧдлыны машинасӧ дай пиньясыс чорыдджыка кутчысьӧны да омӧльджыка жуглассьӧны.
Татшӧм модаа бергӧдланъяс (приводъяс) вӧчавлісны «
Сложнӧй вартан машинаяс вӧчсьӧны кык пӧлӧс: европаса да америкаса машинаяс. Миян ӧнӧдз тані вӧліны европаса вартан машинаяс. Ӧткымын заводъясын сійӧс вӧчалӧны ёна бура, босьтам кӧть «Серп и Молот» нима завод Харьковын. Ӧні миян заводитісны паськавны америкаса вартан машинаяс, да найӧс регыд мысти кутасны вӧчны асланым заводъясын. Сложнӧй вартан машинаясӧн лӧсьыд уджавны гырысь колхозъясын. Видзӧдлам водзӧ, кыдзи сійӧ вӧчӧма. 59-ӧд серпас вылын европаса сложнӧй машина петкӧдлӧма ставнас, а 60-ӧд да 61-ӧд серпас вылын — шӧри джынъялӧмӧн пытшкӧссӧ. Вартан машина лэдзӧ тусьсӧ ӧттшӧтш сортируйтӧмӧн. Машиналӧн барабаныс вӧчсьӧ бильнӧй (пӧперег тасъясӧн). Тасъясыс пуктысьӧны тшупӧд туйясӧн (рифленнӧй). Барабанлӧн кузьтаыс овлӧ 0,6–1,2 метрӧдз. Кор барабан кузь, сэки кольтасӧ ӧтпырйӧ сеталӧны кыкаӧн. Идзассӧ кӧ колӧ босьтны дзоньӧн, барабанас кольтаыс сюйсьӧ пӧперег ногӧн, сэки сійӧ оз оръясь. Барабан пӧвсӧ вӧчӧма кык торйысь — дзирйӧн да тупкӧны барабанлысь джынсяньыс унджык кытшовсӧ. Барабан пӧвсӧ лӧсьӧдлӧны куим винтӧн, наӧн жӧ торйӧн лӧсьӧдлӧны пыран да петан костъяссӧ. Сійӧс видзӧдны бокъясас эм ӧшиньяс.
Водзӧ барабан бӧрын лоӧ тшӧкыд пиньяса идзас куталан (либӧ фартук). Сійӧ пиньяснас увлань ӧшалӧ. Барабанысь петан идзасыс крукассьӧ сэтчӧ да усьӧ идзас пыркӧдан вылӧ.
Идзас пыркӧдан овлӧ клавишнӧй, нёль либӧ вит клавишаысь, ёнджыкасӧ вӧчсьӧ нёль клавишаӧн. Мед идзас пыркӧдан уджаліс ӧткодя, клавишаяс пуктыссьӧны кык кусыня вал вылӧ. Медым тусьыс дзикӧдз вермис торъявны идзас дінысь, лӧсьӧдӧма торъя ыджыд пож, шусьӧ гырысь пожйӧн. Идзас пыркӧдан пыр тусьыс да жуг-ёгыс лэччӧны скатнӧй пӧв вылӧ, кодӧс лӧсьӧдӧма барабанланьыс горулӧн. Скатнӧй пӧв помӧд тусьыс киссьӧ грохот вылӧ, сэтчӧ жӧ киссьӧ барабан пӧв решетаяс костӧд веськыда петан тусьыс. Грохотыс унджыкысьсӧ овлӧ тшупӧдъясӧн да скатнӧй дӧскаланьыс ньывкмӧсӧн. Сы пыр тусьыс да посни бусыс лэччӧ увлань, а посни идзасыс-жугйыс петӧ ортсӧ. Грохот улӧ пуктӧма мӧд скатнӧй пӧв, код кузя жуг сора тусьыс мунӧ мӧдарлань да усьӧ тӧлӧдчан машина первойя пож вылӧ. Тӧлӧдчан машинаын эм кык пушкан, вылысса пушканыс пушкӧ грохот улӧ, а улыссаыс — тӧлӧдчан пожъясас. Тадзикӧн грохотыс тшӧтш жӧ кутас тӧлавны, бусыс да жуг сорыс мыйтакӧ мында петны.
Мед вылысса тӧлӧдчан пож вылын бусыс дзикӧдз торъялӧ, сы вӧсна сійӧ шусьӧ бус торйӧдан пожйӧн. Мӧд пож вылын торъялӧ вартсьытӧм шеп: коймӧд пожсянь лэччӧ мича тусь да сы пыр жӧ киссьӧ посни ёг.
Весасьӧм тусь мунӧ пӧла жӧлӧбті элеваторлань. Сэсянь кӧшъясӧн гумовтчӧны да кайӧны вывлань. Элеваторсянь тусьсӧ позьӧ лэдзны кыклаӧ. Кор тусьсӧ колӧ чирсны (ид либӧ шобді), сэки сійӧс лэдзӧны сы вылӧ лӧсьӧдӧм барабанчик пыр, шусьӧ шесталкаӧн (61-ӧд серпас) либӧ чирсанӧн. Шесталка вӧчӧма уна пӧлӧс пиньысь, кодъясӧс крепитӧма винт модаӧн чӧрс вылӧ, да пӧлыньӧн пукталӧм планкаясысь. Найӧысь артмӧ конусӧвӧй барабанчик (ичӧтик барабан) Чирсан пырыс лэччигӧн тусьыс зыртчыссьӧ планкаас да пиньясас. Барабан помасянінын тусьыс петӧ воронкаӧд да усьӧ тӧлӧдчан мӧд пож вылӧ. Кодӧс оз ков чирснысӧ (сю), сэки чирсан барабанчикас пыран розьсӧ тупкӧны пӧданӧн да тусьыс веськыда мунӧ мӧд тӧлӧдчан пожъяс вылӧ. Тайӧ тӧлӧдчан пожъяс вылын тусьыс дзикӧдз торъялӧ мукӧд сикас ёгысь. Сэтысь тусьсӧ позьӧ лэдзны бара кыклаті. Кор оз ков сортируйтны сійӧ веськыда лэччӧ (61-ӧд серпас) шуйгавывса сюръяс пыр.
Кор колӧ сортируйтны, сійӧс лэдзӧны сортируйтчан цилиндр пыр. Сортируйтчан цилиндрсӧ вӧчӧма проволока кытшъясысь, цилиндр пытшкас лӧсьӧдӧма помтӧм винт. Тусьыс киссьӧ цилиндр пытшкас да йӧткыссьӧ винтӧн. Проволокаяс костыс вӧчсьӧ уна ног, мед водзынсӧ векньыд костъяс шӧрланьыс паськыдджыка, цилиндр помас нин лоӧны гырыськодь розьяс. Кор тусьыс мунӧ цилиндрӧд, векни розьясӧд чеччалӧны посни тусьяс. Цилиндр шӧрӧд мунӧны шӧркодь тусьяс, а медгырысьыс петӧ цилиндр помӧд. Петӧм тусьыс веськалӧ кӧшӧ, кысянь киссьӧны мешӧкӧ. Татшӧм ногӧн лоӧ куим пӧлӧс сорт.
Европаса вартан машина ыджда сертиыс ӧти часӧн вермӧ вартны 100–300 кг-ӧдз. Машина дорас уджалысьясыс колӧны 20–25 мортӧдз.
Америкаса вартан машина. Америкаса вартан машина европаса вартан машинаысь торъялӧ, америкаса машинаыслӧн тӧлӧдчаныс сӧмын ӧти да сійӧн. Мӧд тӧлӧдчаныс пуктыссьӧ сӧмын колігъяс дырйи, сортируйтчаныс оз жӧ пуктыссьы. Барабанӧ кольта сеталӧм, сідзжӧ жуг торйӧдӧм и, вӧчсьысьӧ ачысӧн — автоматически. Вартан машинаыс дзоньнас кӧртысь, сӧмын ӧткымынлаті вӧчӧма пуысь.
62-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма ставнас вартан машинасӧ, а 63-ӧд серпас вылын торйӧдӧмӧн пытшкӧссӧ. Барабанас кольтаясыс мунӧ полотно кузя. Полотно вылӧ шыблалӧны разявтӧм кольтаяссӧ. Найӧс первой вӧньясӧдыс вундалӧны пуртъяс. Водзын торъя барабанчик кольтасӧ кузьмӧс ногыс лӧсьӧдлӧ ыджыд барабанас пыригкежлӧ.
Вартан барабаныс вӧчсьысьӧ тшӧкыд пиньясӧн. Барабан пӧвйыс ӧти торъя. Сы сайын решета. Барабан бӧрын пуктыссьӧ биттер, коді кутӧ идзассӧ да лэдзӧ идзас пыркӧдан вылӧ. Идзас пыркӧданыс тшупӧдӧсь, уна пиньяса, сійӧн и бура пыркалӧ да петӧ идзасыс. Идзас пыркӧдан бӧрын пуктыссьӧ грохот, помасьӧ вентиляторсянь тӧлалан пожйӧн, коді шусьӧ жуг лэдзан пожйӧн. Мӧд гырысь пожсянь мунӧ вартчытӧм шеп-ёг, сійӧ усьӧ жӧлӧбӧ, кодӧс торъя винтъяс сетӧны элеваторлы, кысянь выль пӧв мунӧ вартан барабан пыр. Улысса пожсянь весалӧм тусь мунӧ сідз жӧ мӧд шнекӧ, сэсянь мӧд элеваторӧ. Мӧд элеватор лэптӧ вывлань да сэсянь кисьтӧ мешӧкӧ. Америкаса вартан машинаясын унджыкысь элеваторӧн тусьыс лэптыссьӧ ёна вылӧ, сэсянь киссьӧ торъя приборӧ, кӧні киссьӧм тусьыс ачысӧн мерайтчӧ да быд мерка торйӧн лэдзӧ торъя дозйӧ, кысянь вермӧ киссьыны повозкаӧ (телегаӧ, доддьӧ).
Вартан машина помӧ, идзас пыркӧдан да грохот сайӧ, пуктыссьӧ ён вентилятор, помас кузь трубаӧн. Тайӧ вентиляторыс кыскӧ идзассӧ да жугсӧ, да труба пырыс лэдзӧ зорӧдӧ. Трубаыс вӧчсьысьӧ чинтан-содтанаӧн да ӧтарӧ-мӧдарӧ вешъяланӧн. Сы вӧсна идзас зорӧдсӧ сійӧ вермӧ вӧчны пыдӧссяньыс да вылысӧдзыс, аслас бергалӧмӧн идзассӧ зорӧд кузялаыс пуктӧ ӧтмындаӧн.
Америкаса вартан машинаясӧ мӧд сортируйтчан машина оз пуктыссьы, бурджык сортируйтны да весавны сы вылӧ вӧчӧм машинаясӧн.
Америкаса вартан машинаяс лӧсьыдджыкӧсь сложнӧй дорысь, татчӧ этшаджык колӧ уджалысь ки (64-ӧд серпас), сідзжӧ оз ков торъя кужысь кольтаяс сетавны, сетавсьӧ ачыс машинанас. Идзас новлысьяс сідзжӧ оз ковны. Америкаса вартан машина унджык вартӧ Европаса машина дорысь. Но, мӧдарсянь кӧ видзӧдлыны, америкаса вартан машиналы колӧ ёна бур двигатель. Торъя нин ыджыд вын колӧ вентиляторӧ, коді нуӧдӧ идзассӧ труба пыр.
КОМБАЙН
Гырысь колхозъяслы да совхозъяслы бур сэтшӧм машина, коді ӧтпырйӧ му вылын вундӧ и вартӧ. Татшӧм машина шусьӧ вундан-вартан машина либӧ, кыдзи шуӧны Америкаын, комбайн (65-ӧд серпас).
Комбайн му вылас босьтӧ сӧмын тусьсӧ, а идзасыс да жугйыс кольӧ. Идзассӧ бӧрвылас позьӧ чукӧртны куртан машинаӧн, а жугсӧ идравны оз шогмы. Идзас да жуг пырджык кольӧны мувынсьӧдан пыддиыс. Комбайн оз быд местаын ёна паськав, кӧні идзасысь нуждайтчӧны, уджалӧны прӧстӧй вундан машинаӧн, сідз жӧ и мукӧд районъясын, кӧні няньыс оз удит вонысӧ да вундӧм бӧрас му вылас колльӧны тӧлӧдны.
Комбайнӧн нянь идралігӧн тусьыс лоӧ нюдз (ва слӧя). Сы вӧсна вартӧм бӧрын пыр жӧ колӧ лӧсьӧдны косьтысян. Комбайнӧн ёна ӧдйӧ позьӧ идравны нянь да уджалігӧн этшаджык киссьӧ тусьыс, сэсся бара жӧ оз ков торйӧн вӧнявлыны тэчны, вештавны, сюявны, сэк бара ёна вермӧ киссьыны тусьыс.
66-ӧд да 67-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма комбайн да кыдзи сійӧ уджалӧ. Вундігас сулалан идзасыс пурт бердас юклӧдлысьӧ мотовилӧӧн. Вундан аппаратсӧ лӧсьӧдӧма сідз жӧ, кыдзи и мукӧд вундан машинаясын. Вундӧм идзасыс усьӧ платформа полотно вылӧ, коді нуӧ найӧс элеваторлань. Элеваторсӧ вӧчӧма прӧстӧйджыка кольта вӧнявлана машинаын дорысь, тшӧкыда овлывлӧ и ӧти полотноысь. Элеваторсянь шепъясыс усьӧны камераӧ, кытчӧ лӧсьӧдӧма мӧд элеватор, сійӧ куталӧ да нуӧ барабанӧ. Элеватор дорас эм биттер, коді отсалӧ мунны идзасыслы. Барабан бердӧ пуктыссьӧ мӧд биттер, коді идзассӧ сюялӧ барабанас.
Комбайнлӧн барабаныс вӧчсьӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧм и америкаса вартан машинаын. Мукӧд вартан юкӧдъясыс (часьтъясыс) сідзжӧ ставыс ӧткодьӧсь. Барабан сайӧ идзас пыркӧдан вылӧ лӧсьӧдчысьӧ биттер. Комбайнын идзас пыркӧдансӧ вӧчӧны сідзи, кыдзӧн идзасыс эз вермы тырны уна пӧлӧс местаясті ветлӧмла, кыдзи вермас тырны прӧстӧй нога вӧчӧм идзас пыркӧданъяс.
Сы вӧсна комбайнӧ идзас пыркӧдан местаӧ унджыкысьсӧ пуктӧны помтӧм полотнояс, вӧчӧма пу планкаясысь, а полотно вылӧ пуктыссьӧ кымынкӧ биттер. Грохот да улысса тӧлӧдчан вӧчӧма ӧткодя вартан машинакӧд, сідз жӧ лӧсьӧдӧма кык элеватор: ӧтикыс шепъяслы, мӧдыс тусьяслы. Мӧд элеваторсянь тусьыс лэччӧ сортируйтан цилиндрӧ, кӧні торъялӧ ёг кӧйдысысь. Ёг кӧйдыс мунӧ торъя жӧлӧбӧд да киссьӧ мешӧкӧ, сійӧс колӧ нуны бокӧ да бырӧдны, мед не ёгӧсьтны мусӧ.
Весалӧм тусь киссьӧ торъя бакӧ, кытысь вочасӧн новлӧны вӧлӧн, а мукӧдлаын торъя жӧлӧбӧд киссьӧ муӧ.
Комбайнлӧн став уджалан юкӧдыс заводитӧ уджавны 20 вӧв вына двигательӧн, кодӧс сувтӧдӧма вартан водзвылын главнӧй рама вылӧ. Комбайнсӧ му кузя новлӧдлыны йитӧны тракторӧ. Сэтӧн уджалысьясыс колӧны ӧти тракторист да механик, коді видзӧдӧ комбайн удж бӧрся да лӧсьӧдлӧ рычагӧн пурт аппаратыслысь дорыш ногсӧ. Кор идзассӧ му вылысь оз чукӧртны, комбайн мышкӧ идзас петанінӧ лӧсьӧдӧны вертушка, сійӧ шыблалӧ идзассӧ оз му пасьталаыс ӧткодя.
Комбайн 5 метр пасьта визь нуигӧн лунтырӧн вермӧ идравны 16 га. Ичӧтджык комбайнъяслӧн, кодъяслӧн ӧтчыдӧн нуан покостыс 2,75 м, вермӧны идравны 9 га. Татшӧм комбайнъясыслӧн торъя двигательыс абу — сійӧс босьтӧны тракторсьыс коленчатӧй вал пыр. Комбайнъяс йылысь тырджыка висьталӧм позяс аддзыны торъя нигаысь «Тракторъяс да комбайнъяс» йылысь, роч вылысь вуджӧдӧма коми кыв вылӧ да вузасьӧ книжнӧй магазинъясын.
НЯНЬ ВЕСАЛАН МАШИНАЯС
Нянь весалан машинаяс торъялӧны кык группа вылӧ: тӧлӧдчан машинаяс, кодъяс весалӧны бус-ёгысь да сортируйтчан машинаяс, кодъяс сортируйтӧны кӧйдыс да торйӧдӧны ёгысь.
Тӧлӧдчан машинаяс. Кор вартӧны прӧстӧй вартан машинаӧн, сэки тусьыс петӧ бус сорӧн, шеп ёг да лыа сорӧн. Сэки сійӧс лоӧ лэдзны тӧлӧдчан машина пыр.
Тӧлӧдчан машиналӧн (68-ӧд серпас) эм кык гырысь пожъя стан: вылыс да улысса. Вентиляторӧн пӧльтӧ вылысса гырысь пожъя стан вылӧ. Вӧрӧксӧ войдӧр кисьталӧны ящикӧ, сэсся сійӧ лэччӧ пожъяс вылӧ.
Вылысса станын кык пожйысь этша эз овлы. Вылысса пожсянь петӧ идзас да жуг, мӧдсянь петӧ шеп да усьӧ торъя жӧлӧбӧ. Водзӧ став тусьыс киссьӧ мӧд пож розьясӧд да веськалӧ улысса пожйӧ, код пыр пожнассьӧ ёг кӧйдыс да лыаыс. Тӧлӧдчан машинаын пожъясыс вӧрӧшитчӧны пӧперег ногыс либӧ кузьмӧс ногыс. Кузьмӧс ногыс уджалігӧн тусьыс петӧ ӧдйӧ да оз вермы бура тӧлавны ёгысь. Пӧперег ногыс тусьыс петӧ ньӧжйӧджык да бурджыка тӧлалӧ ёгысь.
Кутшӧм машинаын пожъясыс уджалӧны кузьта ногыс, шусьӧ «Кызсӧ тӧлӧдан» машинаӧн, кутшӧмын пӧперег ногыс — «мичаӧдз тӧлӧдан» машинаӧн.
Вӧрӧксӧ лэдзӧны первой кызсӧ тӧлӧдан машина пыр, а сэсся мичаӧдз тӧлӧдан машина пыр. Тӧлӧдчан машинаӧ пожъясыс вӧчсьӧны кыӧмӧн моз. Уна сикаса, гырысь да посни, розьясӧн. Уджалігӧн пожъяссӧ лӧсьӧдӧны ёна пӧлыньӧн либӧ омӧльджыка, колӧм сертиыс. Кор вӧрӧкыс ульсалӧм, сэки пожъяссӧ пуктӧны ёнджыка пӧлыньӧн, а кос кӧ — омӧльджыка. Кызсӧ тӧлӧдан машина уджалӧ ӧдйӧджык мӧд сикас дорысь. Эмӧсь приводӧн уджалан машинаяс, найӧ ӧти часӧн тӧлӧдӧны 3 тонна, киӧн бергӧдлӧмӧн 1–2 тонна.
СОРТИРОВКАЯС
Сортировкаяс эмӧсь уна сикас, но ми тӧдмасям сӧмын, кодӧн ёнджыка уджалӧны да унджыка паськалӧма.
Сортировка вес вылын шусьӧ, коді торйӧдлӧ кӧйдыссӧ торъя сортъясӧ вентиляторӧн. Татшӧм сортировкаяс миян вӧчалӧны немечьяс сортировка «Триумф» тип серти (69-ӧд да 70-ӧд серпас).
Уджалігӧн кӧйдыссӧ первой кисьтӧны ящикас, сэсянь вӧлею лэччӧ камераӧ. Камераас эм вештасяна кык вежӧс. Сьӧкыдджык ныр кӧйдысыс лэччӧ первойя вежӧс водзас да сэсь петӧ ныр кӧйдыс (первой сорт). Первойя да мӧдӧд вежӧсъяс костӧ усьӧ посньыд мӧд сорта кӧйдыс. Первой сорта кӧйдыс усьӧ улысса пож вылӧ. Вылысса пож вывті мунӧ быд пӧлӧс тусьыс да кольӧны сӧмын да лэдзсьӧны бокӧ гырысь ёгыс. Сэсся первой сорта кӧйдысыс лэччӧ мӧд, посниджык розя, пож вылӧ, код пыр петӧны посньыдик кольӧм ёгыс.
Вежӧсъяссӧ вешталӧмӧн позьӧ чукӧртны первойя либӧ мӧдӧд сортсӧ унджык. Ёна ӧдйӧ бергалігӧн вермӧ уна вуджны первой сорта кӧйдысыс мӧдӧд сорта кӧйдыс пытшкӧ. Сортировкалысь воропсӧ шӧркоддьӧма уджалігӧн колӧ бергӧдны ас гӧгӧрыс 40–45-ысь минутӧн. Сэки часӧн пондас весавны 2 т гӧгӧр.
Триеръяс. Триерӧн шусьӧ цилиндрическӧй сортировка. Сылӧн выліыс вевттьӧма кӧрт листӧн, коді розьӧдлӧма пытшкӧсланьыс да сійӧ шусьӧ «ячейкаясӧн». Триер уджалӧ со кыдзи. Кӧшсяньыс кӧйдысыс лэччӧ цилиндр пытшкӧ. Цилиндрсӧ бергӧдлӧны. Посньыдджык кӧйдысыс кольӧ ячейкаясас; а кузьджыкыс мыччысялас ортсӧ, цилиндр пытшкӧдыс увланьыс мунӧ жӧлӧб. Сылӧн вылыс бокыс матын кӧйдысъяс мыччысян розьясыслы. Жӧлӧбсяньыс да сійӧ розьясас инмӧны проволока ньӧръяс. Цилиндрыс бергалігӧн сійӧ ньӧръясыс ниртчӧны (инмалӧны) розьясас да кыскалӧны мыччысялӧм кӧйдысъяссӧ. Ячейкаясын пукалысь посни кӧйдысыс мунӧны водзӧ да кайӧны вылӧ, да невылӧдз кыпалӧм бӧрын гылалӧны жӧлӧбӧ. Сійӧ жӧлӧбӧдыс мунӧ помтӧм винт да петкӧдӧ кӧйдыссӧ ортсӧ.
Кузьджык кӧйдысыс, кодъяс петасны ячейкаясысь, кутас мунны цилиндр пӧлӧн да петны ортсӧ, мӧдлаті. Тадзи лӧсьӧдӧма да уджалӧ прӧстӧй триер. Тадзӧн сійӧ став кӧйдыссӧ торйӧдӧ кык пельӧ, кык пӧлӧс сорт вылӧ. Триернас сю да шобді кӧйдысъясысь торйӧдӧны куколь кӧйдысъяс. Сюлӧн да шобділӧн кӧйдысыс кузьтанас 5–10 мм, а кукольлӧн кӧйдысыс лоӧ 3–4 мм. Триер ячейкаяслысь розьяссӧ 5 мм пасьта лӧсьӧдӧмӧн найӧс зэв кокньыда позьӧ торйӧдны. Татшӧм триеръясыс шусьӧны куколеотборникъясӧн (71-ӧд серпас).
Мед бурджыка да унджык сорт вылӧ сортируйтны кӧйдыссӧ, эм кык цилиндра триеръяс (72-ӧд серпас). Первойя цилиндрса ячейкаясыс гырысьӧсь, мӧдас посниӧсь. Сы кындзи мӧдӧд цилиндр помас ортсысяньыс пуктӧма цилиндрическӧй решетаяс, кӧні эм кык пӧлӧс розьяс.
Татшӧм триер вӧчӧма да уджалӧ со кыдзи: босьтам весавны ёгысь сю кӧйдыс. Тусьыс став ёгнас первой усьӧ ыджыд ячейкаясӧ да, сэтысь сӧмын петӧны зӧртусьяс, сюыс став мукӧд ёгнас мунӧ водзӧ — мӧд цилиндрӧ, посньыдджык розьясаӧ. Татысь петӧны джынъя тусьяс, кукольяс да мукӧд пӧлӧс посни ёг. Мича сюыс петӧ мӧдӧд цилиндр помӧдыс да усьӧ ортсыса пож вылӧ. Тані сюыс торъялӧ куим сорт вылӧ. Коймӧд сортыс (медомӧльыс) петӧ посньыдик розьясӧд, мӧдӧд сорт — гырысьджыкӧд, а первойя сортыс петӧ пож помӧдыс. Первойя вӧчӧм триеръясӧн вӧлі весалӧны да сортируйтӧны 2 т мында кымын луннас, но бура, а ӧнія вӧчӧм триеръяс нӧшта на бурджыкӧсь — кык мында весалӧны да сортируйтӧны.
Мед босьтны да кӧдзны бура весалӧм кӧйдысӧн, колӧ первой лэдзны «Триумф» сортировка пыр, а сы бӧрын, мед помӧдз нин босьтны ныр кӧйдыссӧ, нӧшта колӧ лэдзны кык цилиндра триер пыр.
Шобді кӧйдыс весавны эм торъя сортировка, коді шусьӧ «трещёткаӧн». Сылӧн эм кык пож. Первойя пож пырыс мунӧ быдпӧлӧс ёгыс, а мӧд пырыс нин мунӧ шобді кӧйдысыс.
Клевер весавны эм бара торъя сортировка, шусьӧ «кускута». Сэні сідзжӧ эм пож, код пыр петӧ ёгыс, а клеверлӧн кӧйдысыс кольӧ вылӧ. Тайӧяс кындзи эм и мукӧд уна пӧлӧс сортировкаяс. Уна сикаса кӧйдысъяс весавны.
Кӧйдыс весалан установкаяс. Бӧръя кадын совхозъясын да колхозъясын лоины уна пӧлӧс кӧйдыс весалан да сортируйтан машинаяс, кодъясӧс сюйӧма ӧти рама пытшкӧ да уджалӧны ӧтпырйӧ ставыс. Уджалігӧн, лӧсьӧдӧма да ӧта-мӧдсӧ ньӧти оз падмӧдны, оз дзугны. Татшӧм ӧтувъя, ӧти рама пиын уджалан машинаяс ёна паськалӧма немечьяслӧн. Регыд мысти лӧсьӧдчӧны вӧчны сэтшӧмсӧ миян заводъясын и.
Ӧти сэтшӧм установка петкӧдлӧма 73-ӧд серпас вылын.
Кӧйдыс весалан установкаӧн позьӧ ӧти дукӧн весавны да сортируйтны сюрс тонна нянь, сы понда зэв ёна колӧ сэтшӧмсӧ лӧсьӧдны быд гырысь колхозлы.
ВИДЗ-МУ УДЖАЛАН МАШИНАЯС ЛӦМ ДА ОРУДДЬӦЯСЛӦН ПРОИЗВОДИТЕЛЬНОСЬТ
Кор колхозын лӧсьӧдӧны производственнӧй план, донъялӧны лун удж, юклӧны заданньӧяс бригадаяслы, сэки бура колӧ тӧдмавны, уна-ӧ вермӧны уджавны машинаясыс. Сы кузя миян колӧ бура тӧдмавны, кыдзи колӧ тӧдмӧдны быд машиналысь производительносьт.
Машиналӧн производительносьтӧн шусьӧ уджлӧн лыд, мыйта вермӧ вӧчны ӧти часӧн либӧ лунӧн. Уджалан лун лыддьысьӧ 10 час.
Производительносьт быд машиналӧн лыддьысьӧ уна ног. Му вылын уджалан машинаяслӧн производительносьт артавсьӧ площадь серти, кымын гектар гӧрсьӧ, кӧдзас либӧ вундас. Производительносьт вартан машиналӧн, сортировкалӧн да мукӧд сэтшӧм машинаяслӧн артавсьӧ вес серти, кымын килограмм либӧ тонна вӧчас, час лыдӧн либӧ лун лыдӧн.
Му вылын уджалан машинаяслысь да оруддьӧяслысь производительносьт лыддьысьӧ тадзи: войдӧр колӧ тӧдмавны, уна-ӧ босьтӧ машина пасьта ногыс ӧтчыд мунӧмӧн, шуам кӧть плугӧн гӧригӧн, кӧдзигӧн, ытшкигӧн паськыда-ӧ мунӧ полосаыс да с. в. Сэсся колӧ тӧдны машиналысь да оруддьӧлысь ӧдсӧ, ӧдыс лоӧ вӧв сайын либӧ трактор сайын, кодӧн уджалӧны.
Кор тӧдам пасьта босьтӧм машиналысь да бергалӧмлысь ӧдсӧ, позьӧ лыддьыны производительносьт 10 часа уджалан лунысь татшӧм ногӧн: босьтны пасьта ног мунӧмсӧ мунан ӧд вылас, кодӧс вӧчӧ ӧти секундын, сэки лоӧ площадь, кодӧс машина уджалӧ ӧти секундӧн. Кор пасьтасӧ лоӧ мерайтӧма метрӧн, мунан ӧдсӧ сідзжӧ петкӧдлӧма метрӧн, сійӧ кутас лыддьыссьыны квадратнӧй метр вылӧ вуджӧдӧм площадьӧн. Тайӧ площадь лоӧ уджалӧма ӧти секундӧн. Кор колӧ тӧдны, уна-ӧ уджалӧма ӧти минутын, сэки площадьлысь ыдждалун ӧктӧны (×) 60 вылӧ. Медым тӧдны уна-ӧ лоӧ уджалӧма 1 часын, колӧ ӧктыны (×) нӧшта 60 вылӧ. Татшӧм ногӧн лоӧ час лыд производительносьт машиналӧн либӧ оруддьӧлӧн, кодӧс петкӧдлӧма кв. метрӧн. Ковмас кӧ тайӧ площадьсӧ вуджӧдны гектар вылӧ, сэки квадратнӧй метра лыдпассӧ юкӧны 10.000 кв. метр вылӧ. Медым босьтны производительносьт 10 часа уджалан лунлысь, сэки гектар лыдсӧ босьтӧны 10-ысь.
Татшӧм арталӧмыс вӧчсьысьӧ быд машиналы, да медым быдысь выль ногӧн да выль пӧв не артавны, колӧ тӧдны со кутшӧм ног: мед тӧдмавны производительносьт 10 часа уджалан лунын гектар лыдӧн, колӧ мунӧм пасьтаыслысь метра лыдсӧ ӧктыны (×) мунан ӧд вылас метра лыдӧн жӧ да лоӧм лыдпассӧ ӧктыны 3,6 лыдпас вылӧ.
Шуам кӧть, колӧ артавны производительносьт вӧла ытшкан машиналысь, сэки вӧчӧны со кыдзи: мунӧм пасьта, шуам, 1,3 м, вӧвлӧн мунӧмыс 1 м секундын, ӧктӧм бӧрын лоӧ 1,3 нӧшта ӧктыны 3,6 вылӧ, сэки ставыс лоӧ 4,1 га лунын. Либӧ тадзи 1,2 × 1 × 3,6 = 4,7 га.
Ковмас кӧ артавны производительносьт тракторӧн кыскалан ӧти ытшкан машиналысь, арталӧны татшӧм ногӧн: мерайтӧны ӧтчыдӧн мунан пасьтасӧ, коді, шуам, лоӧ 2,4 м пасьта. Тракторыс ӧти секундӧн мунӧ 1,25 м. 3,6 вылӧ ӧктӧмӧн 10 часса уджалан лунын производительносьтыс лоӧ 10,8 га. 15–30 вӧла вына тракторъяс «Формол» да «Интернационал» ӧтпырйӧн кыскӧны кык машина, да налӧн производительносьтыс лоӧ буретш 21,6 га.
Медым тӧдны ӧти-мӧд машиналысь производительносьтсӧ, машинаясыслысь мунан пасьтасӧ колӧ босьтны 1 м. Тадзсӧ кокньыдджык лыддьынысӧ. Медся нин тадзисӧ кокньыдджык артавны, кор ӧти трактор бердӧ йитчысьӧ уна машинаяс. Шуам, кымынкӧ пиняяс, кӧдзан машинаяс да с. в. Колӧ сӧмын тӧдны мунан ӧдсӧ да сійӧс ӧктыны 3,6 лыдпас вылӧ. Сэки петасны татшӧм лыдпасъяс: вӧвлӧн мунан ӧдыс шуам 1 м секундын, сідзкӧ 1 м пасьта быд машиналӧн производительносьтыс лоӧ 3,6 га лунын; босьтам кӧ тракторлысь мунан ӧдсӧ 1,25 м секундын, пасьта — 1 м, сэки производительносьтыс лунын лоӧ 4,5 га.
Мед вӧчны тшукӧдз арталӧм, колӧ тшукӧдз (точнӧя) тӧдны тракторлысь мунан ӧдсӧ. Быд тракторлӧн ветлан ӧдыс абу ӧткодь, торъялӧны кык, а мукӧдыс и куим нога мунан ӧдъяс вылӧ.
ТРАКТОРЪЯС МУНАН ӦД ЙЫЛЫСЬ ТАБЛИЧА.
Метр секунд да километр-час лыдпасъясӧн.
| Мунан ӧд | «Фордзон» | «Интернационал» | «Формол» | «Катерпиллер» | М. с. | Км. ч. | М. с. | Км. ч. | М. с. | Км. ч. | М. с. | Км. ч. | 1-я ӧд .... | 0,7 | 2,5 | 0,3 | 1,2 | 0,2 | 0,9 | 0,2 | 0,8 | 2-ӧд ӧд .... | 1,3 | 4,6 | 1,6 | 5,7 | 1,3 | 4,8 | 1,2 | 4,2 | 3-ӧд ӧд .... | 3 | 10,6 | — | — | 1,8 | 6,3 | 1,6 | 5,7 |
Тайӧ таблича серти позьӧ вайӧдны ӧткодялан таблича видз-му уджалан машинаяслы да оруддьӧяслысь лунся производительносьт вылӧ. Тракторлысь и вӧвъяслысь мунан ӧдсӧ босьтӧма ӧткодьӧс.
Вӧла да трактора уджалан машинаяслысь производительносьт арталан таблича.
Гектар вылӧ 1 секундаӧн метра мунігӧн.
| Му-видз уджалан машинаяс да оруддьӧяс. | Вӧлӧн уджалан. | Тракторӧн уджалан. |
| Ӧти корпуса плуг .... | 0,5–0,9 | 2 |
| 2 корпуса плуг .... | 1,4 | — |
| 14 рада кӧдзан машина .... | 6 | — |
| 22 рада „ „ .... | — | 14 |
| Ытшкан машина .... | 4,5 | 8 |
| Кольта вӧнявлана вундан машина .... | 5 | 7–8 |
| Комбайн .... | — | 9–12–20–24 |
Кор та серти кутан артавны вӧлӧн уджалан машиналысь производительносьтсӧ, колӧ чинтыны сэсь 20% мында кымын вӧв сулӧдӧм да мукӧд сэтшӧмторъяс, кыдзи уджыс мунӧ сэки ичӧтджык производительносьтӧн. Ӧшкӧн уджалігӧн колӧ чинтыны 25% мында кымын, сійӧ ньӧжйӧджык ветлӧдлӧ уджалігӧн вӧв дорысь.
МАШИНАЯС ГЫРЫСЬ ОВМӦСЪЯСЛЫ
Кор тыдавны кутас машинаяслӧн производительносьт, пыр жӧ аддзам, гырысь колхозъясӧ да совхозъясӧ оз туйны вӧлӧн уджалан важ кӧлуйяс, а колӧны ыджыдджык машинаяс, ыджыдджык производительносьтӧн. Вӧла машинаяс оз вермыны вежны гырысь тракторнӧй вын: 1) уна вӧв доддялӧм абу выгӧднӧ, ӧтвыв уджалігӧн найӧ вештӧны уна вын прӧста да вӧв видзӧм сувтӧ ёна донӧн тракторъяс вылӧ видзӧм рӧскодъяс серти; 2) вӧла машинаяс трактор бердӧ домавны позьӧ коръясӧкӧ, абу трактор бердӧ приспособитӧма да регыдджык киссьӧны-жугавлӧны, сэсся уна машина крукалігӧн крукалан чепъяс лоӧны ёна грузнӧйӧсь да сьӧкыдӧсь, вӧла машинаяс трактор дінӧ домавлӧны сӧмын нарошнӧ тракторӧ вӧчӧм машинаяс вотӧдз; 3) кор уджалӧны векньыда босьтан машинаӧн, уджыс содӧ омӧльджыка, тасянь тыдалӧ, мый ӧтвыв олігӧн уджалігӧн колӧны гырысь машинаяс.
Миян сӧвет правительство ӧні шуис заводъяслы эновтчыны важ ичӧтик машинаясӧс да оруддьӧясӧс ӧтка овмӧсъяслы вӧчӧмысь да вуджны гырысь, сложнӧй машинаяс вӧчӧмӧ, кутшӧмъяс колӧны ӧнія кадӧ гырысь овмӧсъяслы. Тайӧ (1930–1931) воӧ шуӧма содтыны татшӧм машинаяс:
1. Плугъяс Англо-болгарскӧй типа «ОК»
2. „ культурнӧй типа ВСН
3. „ кык корпуснӧй типа НС да ДТЛР
4. Лущильникъяс ЛТР
5. Пиня «Зигзаг», сьӧкыд типа.
6. „ пружиннӧй 9 пиня.
7. „ дискӧвӧй 12 рада.
8. Культиваторъяс планет № 17,2
9. „ „ № 8.
10. „ пружиннӧйяса ПСЧ.
11. Кӧдзан машинаяс дискӧвӧй 12 рада.
12. кӧдзан машинаяс сошникӧвӧй 13 „
13. „ универсальнӧй 13 „
14. „ огороднӧй «Сеньёр»
15. „ травянӧй Кроуна.
16. „ „ Сакко (вӧла).
17. „ свекловичнӧй комбинированнӧй.
18. „ кукурузнӧй.
19. „ хлопкӧвӧй.
20. „ тюкӧвӧй.
21. „ сноповязалка.
22. Клевернӧй терки.
23. Подсолнечнӧй терки.
24. Няръясян.
25. Мыр перъялан.
26. Пӧтка видзан инвентар.
27. Шпалат.
28. Сад-огороднӧй инвентар.
29. Мелиоративнӧй (видз вӧчан, нюр косьтан) инвентар.
30. Вӧлӧн кисьталан машинаяс.
Механическӧй тягаӧн инвентаръяс:
31. Плугъяс 2–3 да 4 корпуснӧй.
32. Лущильники сямыча.
33. Пиняяс дискӧвӧй.
34. „ рычажнӧй.
35. „ культиватор.
36. „ буккера.
37. Пиня да кӧдзан сошникӧвӧй 19 рада.
38. Кӧдзан дискӧвӧй 24 рада.
39. Вартан машина сложнӧй 0900,1100.
40. Идзас шыран.
41. Комбайн.
42. Турун силосуйтны шыран машина.
43. Тракторнӧй тележкаяс.
44. Турун личкан-прессуйтан машинаяс.
МАШИНАӦН ВӦДИТЧӦМ ДА НАЙӦС ВИДЗӦМ
Машинаясӧн вӧдитчӧм да найӧс дӧзьӧритӧм йылысь колӧ бура тӧдны. Видз-му уджалан машинаясӧн оз вӧдитчыны сэтшӧма, кыдзи заводса машинаясӧн. Видз-му уджалан машинаяс уджалӧны вонас зэв регыд, а мукӧд кадсӧ сулалӧны дай, он кӧ бурджыка видзӧд машина бӧрся, сійӧ ёнджыка важмас да тшыкӧ прӧста сулалігас сімӧм вӧснаыс. Лыддьыны кӧ, дыр-ӧ машина овлӧ удж вылын, тыдовтчас: шӧркодя вӧдитчӧмын машина сулалӧ уджтӧгыс 6–10 мында унджык уджалӧм дорсьыс. Плуг уджалӧ вонас 2 тӧлысь гӧгӧр, кӧдзан машина тӧлысьӧн-джынйӧн, ытшкан машина 1 тӧлысь, вундан ½–1 тӧлысь, вартан машина 2 тӧлысь, сортируйтчан 2 тӧлысь, а мукӧддырйи сӧмын кымынкӧ лун да с. в.
Ӧтка овмӧсъясын машинаяс уджвылын овлӧны нӧшта на регыдджык. Ыджыд колхозын машина уджалӧ дырджык.
Гӧля да шӧркодя олысь кр-на тайӧс бура арталӧны. Машинаӧн уджавны котыртчӧны да сідзӧн мездысьӧны кулакъяс нартитӧм улысь.
Крестьянин Цветков «Беднота газетын» (юль 1929 в.) гижӧ:
ВАРТАН МАШИНА КӦЛЕСАЯС ВЫЛӦ
Преображенскӧй райкоопхлеб (Коперскӧй округ, Войвыв Кавказ) ид кӧдза кампанньӧ дырйи вӧчис зэв бур опыт видз-му уджалан машинаясӧн ӧтвыв уджалӧм кузя.
Сійӧ чукӧртіс лӧсьӧдчӧмӧн (договорӧн) 19 триер да организуйтіс куим триернӧй «колонна».
Колоннаяс уджалісны техник да агроном индалӧм серти.
Кӧйдыс сортируйтӧм кузя округувса плансӧ найӧ панйисны куим пӧв мында. Ӧти триерыс вылӧ нагрузкаыс содіс 15 пӧв мында.
Преображенскӧй райкоопхлеб тадзи жӧ вӧчис нянь идралан кампанньӧ дырйи и, сійӧ заводитіс нянь идравны да вартны гырысь кӧзяйствоын моз.
Ыджыд овмӧсын ӧти вундан машина вундӧ 125–200 га кӧдза, ӧти кольта вӧнявланыс 250–600 га-ӧдз, ӧти вартан машинаыс 50–750 га-ӧдз.
Машинаясыс лоӧны посни производственнӧй ӧтувтчӧмъяслӧн да асшӧрйӧн олысь крестьяналӧн, кодъяс оз вермыны тырмидз уджӧдны машинаяссӧ асланыс овмӧсын ни, бокын ни.
Абу машинаяс бӧрся бура видзӧдӧм, сы вӧсна машинаясыс ёна жугавлӧны да воӧны шогмытӧмӧдз.
Ӧні Преображенскӧй райкоопхлеб вӧчӧ договоръяс торъя производственнӧй объединенньӧяскӧд, кресткомъяскӧд вартан машинаяс вылӧ. Тадзикӧн лоӧ чукӧртӧма 35 вартан машина. Райкоопхлеб ассяньыс лӧсьӧдӧ кымынкӧ дзик выль вартан машинаяс.
Тайӧ став вартан машинаясыс лоӧ организуйтӧма куим вартан колонаӧ. Быд колоннаын лоӧ старшӧй техник да агроном. Став машина лоӧ обеспечитӧма ремонтӧн.
Нагрузка машинаяслӧн лоӧ вывті ыджыд. Удж кутас мунны кык сменаӧн, 16 часӧн сутки.
Медводзын колоннаяс кутасны уджавны контрактуйтӧм кӧдзаын. Вартан удждон лоӧ ёна улын кольӧм вося дорысь. Гӧля олысь овмӧсъяслысь шуӧма босьтны 7% няньӧн, а шӧркодя олысь овмӧсъяслысь 8%. Быд вартан колоннаын агрономлӧн олӧм ёна бурмӧдӧ уджсӧ.
Райкоопхлеб водзвыв лыддис став рӧскодсӧ да доходсӧ, вӧчис смета, да тыдовтчис, мый колоннаясыс ваясны оз этша барыш. Ремонтыс сувтас донтӧмджык ыджыд нагрузка вӧснаыс. Триернӧй, вартан да нянь идралан колоннаяс — лоӧны выль формаа уджъяс, коді зэв бур сиктса гӧль йӧзлы.
Колоннаяс кыскӧны ӧтвывса уджӧ, кучкӧны кулак нартитӧмлы, кодъяс нажӧвитчӧны йӧз шоша вылын.
«Водзӧ ыджыд бур кӧсйӧдӧны вартан да нянь идралан колоннаяс, ёнмӧдӧны видз-му уджалан кооперацияӧс.
Производство вылын уджалан крестьянскӧй оруддьӧяс ӧтувтӧмӧн сетісны сэтшӧм эффект, кутшӧмӧс эз кужны мӧвпыштны миян практикъяс», — шуис Сталин ёрт.
1930 воын тувсов кампанньӧ дзоньнас имитӧдіс Сталинлысь кывъяссӧ. Машинно-коннӧй станция ёнджыка содтіс удж плугъяслысь да кӧдзан машинаяслысь.
Ӧтка овмӧсъясын кӧ радӧвӧй кӧдзан машина уджаліс ӧти смена, машинно-коннӧй станцияын уджаліс 2–3 смена, мӧд ногӧн кӧ — машиналӧн нагрузка содіс 100–200%.
Тадзикӧн машинно-коннӧй станция восьталӧм бура вермис уджавны видз-му уджалан крестьяна кӧлуйясӧн.
Сложнӧй машина да тракторнӧй вын используйтӧмӧн, шуам, уна корпуса плугъясӧн, нянь идралан сложнӧй машинаяс (комбайнъясӧн), сложнӧй вартан машинаясӧн уджалӧм практикаыс петкӧдліс, мый медбура, медъёна тайӧ машинаясыс уджалӧны машинно-тракторнӧй станцияясын. Машинно-тракторнӧй станцияяслӧн эм 100–200 трактор, мастерскӧйяс, агрономъяс да механикъяс. Му уджалӧмысь машинно-тракторнӧй станция колхозлысь босьтӧ ¼ либӧ ⅓ юкӧн урожай.
Нӧшта колӧ шуны, мый машинно-тракторнӧй станция лэптӧ урожай колхознӧй муяс вылын аслас донтӧма уджалӧмӧн.
Тулысын 1930-ӧд воын унджык машинно-тракторнӧй станцияяс петкӧдлісны ассьыныс бур удж.
Ӧні видзӧдлам ӧтик юӧр «Беднота» газетысь (68-№).
ПРИМЕРНӦЙ УДЖ ЕГОРЛЫКСКӦЙ МТС-лӧн
Егорлык (Донскӧй округ) Егорлыкскӧй МТС Армавирскӧй округын уджалӧ вывті бура. Нёль лунӧн 52 трактор уджалігӧн станция гӧрис 1000 га да сымында жӧ кӧдзис. Гӧрд колоннаяс сетісны збыльвылӧ бур удж. Содтӧдӧн тыртӧма кӧйдыс чукӧртан план, бур дисциплина колхозникъяс костын пуктӧмӧн да бур бригадаясӧс бӧрйӧмӧн тырмидз тыртӧма кӧдза план.
Колхозникъяс коллектив правленньӧ да администрация МТС кипод улын петкӧдлісны ассьыныс сьӧлӧмысь уджалӧмсӧ. Му вылын удж век пуӧ; нинӧм оз мешайт уджалӧмысь. Весиг войын уджалӧны.
Колхозникъясӧс 50 керкаӧн юклӧм пыдди Егорлыкскӧй МТС став колхозсӧ юклӧ пыр уджалысь бригадаяс вылӧ, кодъяс кутасны кывкутны став тувсов кӧдза да пуктас серті, кӧн торъя йӧзъяс велаласны ӧти пӧлӧс уджӧ.
Медбур совхозъяс вылысь станция организуйтіс табор, кӧні эмӧсь узьлан вагончикъяс, а сідзжӧ и пуӧдӧм ва бакъяс. Сэні жӧ сеталӧны пӧсь сёян да дзоньталӧны тракторъяс.
Ордйысьӧм бригадаяслӧн да колхозъяслӧн мунӧ бура. Ломтысянлӧн рӧскод чиніс 18 кг гектар вылӧ.
Та кындзи 1930-ӧд вося тувсов кампанньӧлӧн опыт петкӧдлӧ: машинно-тракторнӧй станцияяслы да гырысь колхозъяслы удайтчӧ лэптыны машинаяслысь нагрузкасӧ ӧтик районсянь мӧд районӧ шыблалӧмӧн.
Центрально-чернозёмнӧй обласьтысь март тӧлысьын, кор обласьтын тувсов гӧрӧм-кӧдзӧм оз на вӧлі мун, тракторъясӧ крукавлан машинаяс вӧлі шыбитӧма Крымӧ. Кӧдза помасьӧм бӧрын Крымсянь машинаясӧс торъя поездӧн вайисны бӧр Центрально-чернозёмнӧй обласьтӧ, самӧй кӧдза заводитчигкежлӧ. Тадзикӧн машинаяс ӧти воын уджалісны «кык тулыс».
Апрель 1-ӧд лунся «Кооперативнӧй жизнь» газетын гижӧны «Ӧтик районсянь мӧдӧ тракторъясӧс шыблалӧм асьсӧ вештіс.
Крымӧ мӧдӧдлан тракторъяс вӧчисны ассьыныс сетӧм удж: Джанкӧй районын найӧ гӧрисны 3199 гектар коськӧм, кӧдзисны 478 га, гӧрисны эжа 691 га, а районын Саккаяс кӧдзисны 1.500 гектар. Тракторъясӧн мӧдӧдлӧм чернозёмнӧй обласьт ёна отсаліс Крымса колхозникъяслы, гӧль да шӧркодя олысь крестьяналы нуӧдны тувсов кӧдза».
Ӧтвылысь уджалӧм ёна кыпӧдӧ нагрузкасӧ машинаяслысь (сідзкӧ, тӧдӧмысь, донтӧммӧдӧ уджсӧ), кодъяс эз вермыны лоны торйӧн олысь крестьяна овмӧсъясын, весигтӧ оз вермыны лоны заграничаса гырысь капиталистическӧй овмӧсъясын.
БӦРЪЯКЫВ
Машина кутас дугдывтӧг уджавны сӧмын сэк, кор сы бӧрся лоӧ бура дӧзьӧритӧм, кор удж бӧрын бура видлалӧмӧн вӧчасны ремонт да видзасны кыдзи колӧ. Торъя машинаяс йылысь гижигӧн ми петкӧдлім кыдзи пуктыны да видзны, а сідз жӧ висьтавлім ремонт вӧчӧм йылысь. Быд колхозниклы колӧ бура тӧдны да уджавны тайӧ индӧдъяс серти, видзӧдны и мукӧд колхозникъяс бӧрся, мед сідзжӧ вӧдитчисны бура.
Колӧ тӧдны, мый колхозса муяс вылын дугдывтӧг уджалысь гырысь машинаяс ёнмӧдӧны социалистическӧй овмӧс, кучкӧны кулаклы да сылы отсасьысьяслы. Быд жугалӧм да уджтӧг сулалан машина, лёк ногӧн вӧдитчӧмысь орӧдӧ колхозлысь кыпалӧмсӧ, сетӧ отсӧг кулак агитациялы. Сы вӧсна сӧвет власьт ӧні косясьӧ нелючкиа машинаясӧн вӧдитчысьяскӧд.
Наркомзем 1930 во апрель 12 лунся постановленньӧын шусьӧ: «Союзнӧй республикаса став Наркомземъяслы, колхозцентръяслы, созхозцентръяслы да совхоз трестъяслы.
СССР Наркомзем сведенньӧяс серти видз-му уджалан машинаяс колхозъяслӧн зэв ёна портитчӧмаӧсь да жугавлӧмаӧсь, сы вӧсна ӧткымын колхоз да совхозъясын производственнӧй план оран выйын.
Унджык местаын машинаяс портитчӧмаӧсь накӧд лёка вӧдитчӧмла. Бур дисциплина пуктӧм кузя да машинаяскӧд бурджыка вӧдитчӧм кузя ӧнӧдз кыдзи администрация, сідз жӧ и став колхознӧй общественносьт видзӧдісны чунь пыр, сы вӧсна ӧстатки кадын кутіс тшӧкыдджыка портитчыны машинаясыс, тані кутісны нин лоны вредительяс.
Тайӧ тырмытӧмторъяссӧ колӧ ӧдйӧджык бырӧдны да водзӧ кежлӧ медглавнӧй уджӧн колӧ лыддьыны машинаяс дӧзьӧритӧм.
Та гӧгӧр колӧ бура видзӧдны став колхозно-совхознӧй общественносьтлы.
Техник инженеръяслы ёнджыка та кузя нуӧдны сёрни йӧз пӧвстын. Ордйысьӧмӧн лӧсьӧдны бур дисциплина, бырӧдны дышъясӧс да вредительясӧс. Машинно-тракторнӧй станцияса да совхозса директоръяслы колӧ:
1). Бӧрйыны ответственнӧй мортӧс, коді эськӧ бурджыка кутіс видзӧдны машинаяс бӧрысь;
2). Лӧсьӧдны премия, коді бурджыка видзас машина портитчӧмысь да жугавлӧмысь;
3). Машина кӧ жугӧдасны нарошнӧ, либӧ лёкнога вӧдитчӧмӧн, мыжаяссӧ сыысь мыждыны март 23-ӧд лунся РСФСР Верховнӧй суд пленумӧн шуӧм серти.
СССР-са НКЗ-ысь народнӧй комиссарӧс вежысь Калмакович
Колхозцентрын юралысь Юркин.
