ЫТШКАН ДА ВУНДАН МАШИНАЯС
КЫВВОДЗ
Ӧнія кадӧ каръяслӧн да сиктъяслӧн, пабрик-заводъяслӧн да видз-мулӧн йитӧдыс пыр ёнмӧ да зумыдмӧ.
Каръясысь машинаяс унджык и унджык кутіс петны сӧветскӧй сиктса муяс вылӧ.
Водзӧ видз-му овмӧс машинаяс лӧсьӧдӧмыс нӧшта на ӧддзас. Ӧд машинаясыслӧн верктуйыс (преимуществоыс) ёна ыджыд прӧстӧй видз-му уджалан кӧлуй дорысь.
Ытшкан машина ёна донӧн сулалӧ коса дорысь, вундан машина — чарла дорысь. Сэсся ӧд машинаяснас уджавнысӧ ӧдйӧджык вевъялан дай ёна кокньыдджык.
Гӧрйӧн, чарлаӧн да вартанӧн ӧти гектарув мусӧ (кӧдзны, вундыны да вартны) уджавны петӧ 28 морта уджалан лун.
Тайӧ гектарувсӧ жӧ плугӧн гӧрӧмӧн, вундан машинаӧн вундӧмӧн да вартан машинаӧн вартӧмӧн уджалігӧн петӧ сӧмын 8 морта уджалан лун. Сыысь кындзи киясыдлы да кокъясыдлы кокньыдджык.
Быдпӧлӧс гырысьджык машинаяс вермӧны выгӧднӧйӧн лоны сӧмын сэки, кор найӧс уджӧдан тыр нагрузкаӧн, он кӧ сулӧд удж дырйиыс.
Босьтам кӧть ытшкан машинатӧ. Пуктысигчӧжӧн сійӧ вермас ытшкыны 70 гектарув.
Кык вӧлӧн кӧдзан машина вермӧ кӧдза дырйи кӧдзны 120 гектарув да с. в. Ӧтка овмӧса крестьяналы татшӧм машинаяссӧ лӧсьӧдны абу выгӧднӧ, машинаыслы уджыс лоас сӧмын 2–3 лун кежлӧ. Машинаяссӧ тыр нагрузкаӧн позяс уджӧдны сӧмын колхозъясын да видз-му ужалан тӧвариществоясын, ӧти машина дорас унаӧн ӧтувтчӧмӧн.
Колхозын ӧти мортыс вермас велӧдны ӧти пӧлӧс машина, а мӧд морт — мӧд пӧлӧс машина. Найӧ жӧ машинаясыслысь часьтъяссӧ велӧдӧм мыстиыс ньӧжйӧник мукӧдсӧ тшӧтш велӧдасны машинаяснас вӧдитчыны. Уджыс сэки пондас мунны зэв бура.
Гырысьджык колхозъясын машинаяс дзоньталӧм вылӧ специалистӧс видзӧм оз донӧн сувт, коді быд торксьыштӧм мысти ӧдйӧ вермас лӧсьӧдны машинасӧ. Посни овмӧсъясын специалистсӧ видзны он нин вермы. Жугаліс машинаыд, сідзкӧ сувтіс и ужыд, дзоньтыныд пырысь-пыртӧ некод дінӧ кватитчыны.
Коллективнӧй овмӧсъясӧс агрономъяслы кокньыдджык обслуживайтны. А асшӧръя овмӧсӧн олысь овмӧсъястӧ ӧти агрономыд оз вермы обслуживайтны.
Колхозъясын унджык машинаяс лӧсьӧдӧмӧн ёна содас овмӧсыслӧн производительносьтыс. Машинаясӧн вермам пуктыны унджык турун скӧт видзӧм паськӧдӧмлы, колхозникъяслӧн лоӧ прӧст кад мукӧд сикаса овмӧсъяс — градвыв пуктасъяс вӧдитӧм, курӧгъяс видзӧм да с. в. — паськӧдны-кыпӧдны.
Сэки вермыныджык кутан бурджыка муяссӧ уджавны, муяс вывсьыс турун ёгсӧ, турун вужъяссӧ бырӧдны да с. в. Тадзнас урожайыс ёна содӧ, а сійӧ ӧд миянын ӧні ёна на улын заграничаясын дорысь. Урожайносьтсӧ миянлы быть ковмас кӧть кыдз да кыпӧдны мый выйӧдз позьӧ бурджык ногӧн мусӧ уджалӧмсянь.
Капиталист государствоясын машинаяссӧ лӧсьӧдӧмӧн, коді вежӧ кипом уджсӧ, мыйтакӧ юкӧн рабочӧйяс кольӧны уджтӧг. Сӧвет правительство сэтшӧм политика оз нуӧд. Миянын машинаяссӧ лӧсьӧдӧмӧн кокняммӧ уджыс да чинӧ рабочӧйяслӧн уджалан луныс, 15–18 час пыдди, мыйта уджалӧны капиталист государствоясын, миянын уджалӧны сӧмын 10–8 час, а мукӧд кадсӧ используйтӧны ассьыныс культуранысӧ кыпӧдӧмӧ (велӧдчӧмӧ), культурнӧя шойччӧмӧ, видз-му овмӧсын ужалан машинаяс велӧдӧмӧ да с. в.
Сідз, медся выгӧднӧ видз-мутӧ уджавны ӧтувтчӧмӧн. Сы вӧсна сӧвет власьт да партия быд ног сетӧны ыжыд отсӧг гырысь ӧтувъя овмӧсъяслы, найӧ котыртчӧмлы, кодъяс видз-му уджалӧмӧ вермӧны пыртны гырысь сложнӧй машинаяс да овмӧссӧ нуӧдны наукаӧн велӧдӧм серти. Тайӧ политикаыс власьтлӧн да партиялӧн дзик веськыд. Крестьянаяслы, гӧльяслы да шӧркодя олысьяслы, колӧ сьӧлӧмысь мунны правительствоӧн да партияӧн индӧм туйӧдыс, сьӧлӧмысь кутчысьны ӧтувъя олӧмас да уджас.
Уджалысь крестьяна кӧ тайӧс гӧгӧрвоасны, да оз кутны тӧждысьны быдӧн аслыныс чарлаяс, косаяс, гӧръяс да пиняяс лӧсьӧдны, а кутасны тӧждысьны ӧтувйӧн лӧсьӧдны гырысь усовершенствованнӧй машинаяс, кутасны тӧждысьны ӧтувъя овмӧс вӧсна, а оз торъя овмӧс вӧсна, сэки каръяс став аслыныс вермӧмнаныс кутасны отсавны видз-му дорын уджалысьяслы, сиктъяслы. Пабрикъяс да заводъяс кутасны сиктъяслы мӧдӧдны бур усовершенствованнӧй машинаяс, и сэки регыд мысти огӧ кутӧй ми тӧдны ассьыным сӧветскӧй сиктъяснымӧс, сэтшӧмӧдз найӧ вежсясны.
УБОРОЧНӦЙ МАШИНАЯСЛӦН КОЛАНЛУНЫС
Уборочнӧй машинаяс ёна чинтӧны уджалан лун видзӧмсӧ. Кипом косаӧн верман ытшкыны луннас гектар джын ув видз. 135 сантиметр пасьта покос нуан ытшкан машинаӧн луннас верман ытшкыны 2½-сянь да 4 гектарулӧдз. Сідзкӧ ӧти морт да пара вӧв ытшкан машинанас вермасны луннас уджавны 6–8 косаӧн ышкысь весьт. Нянь чукӧртігӧн сю муын ӧти ытшкысьыс вермӧ ытшкыны гектарула мулысь коймӧд юкӧнсӧ. 150-сянь да 165 сантиметр пасьта вундан машинаӧн, коді вӧнявлӧмӧн шыблалӧ кольтаяссӧ, луннас верман вундыны 3½-сянь да 4½ гектарув му. Сідзкӧ самосброска вундан машинаӧн ӧти мортыс пара вӧлӧн вермас уджавны 7–12 ытшкысь весьт.
Уборочнӧй машинаяс ёна кокньӧдасны уджсӧ, кор вундансӧ вундӧны кипом чарлаясӧн на. Ӧти гектар му чарлаӧн вундігӧн петӧ 10–15 морта уджалан лунӧдз. На пиысь кольтасӧ вӧнявлӧмӧ, чукӧртӧмӧ да чумалитӧмӧ петӧ 4–5 морталун. Куш вундӧм вылас петӧ 6–10 лун. Сідзкӧ вундан машина луннас уджалӧ 20–30 морт весьт. Вундан машинаа колхозъясын, эм кӧ лишнӧй местаясыс, вермасны кӧдза площадьӧн паськӧдчыны да не артавны кадын няньсӧ (урожайсӧ) чукӧртны вермӧм йылысь, лоӧ сӧмын артавны — тырмас-ӧ сымында кӧдзасӧ уджавны вӧвъясыс (рабочӧй скӧтыс) гӧриг-кӧдзигас.
ЫТШКАН МАШИНА
Ытшкан машиналӧн уджалӧмыс ёна мунӧ юр шыран машина уджалӧмӧ. Кыдзи юр вывтіыс новлӧдлӧны шырсян машинасӧ да шырӧны юрсисӧ, сідз жӧ и уджалӧны ытшкан машинанас: нуӧны сійӧс видз кузя да ытшкӧны турунсӧ.
Кыдзи машинасӧ вӧчӧма
Вундан часьтыс. Ытшкан машинаас вундан часьтъяссӧ лӧсьӧдӧма юр шыран машинаын моз жӧ. Ытшканыс видзӧднысӧ дорвыв лӧсьӧдлӧм шыранъяс кодь.
Шыранъясыслӧн вылыс дорышъясыс (лезвийӧясыс), кодъяс шусьӧны сегментъясӧн, либӧ пуртъясӧн, крепитчысьӧны кык заклёпка йылӧ векньыдик кузькодь уклад полосаӧн. Сійӧ полосаыс став пуртъяснас шусьӧ пуртӧса полосаӧн (видзӧд 4-ӧд серпас).
Шыранъясыслӧн улыс доръясыс йӧртчысьӧ прореза (туйдӧма) чуньясӧ. Сійӧ туйдӧмъяс пырыс мунӧ пуртӧса полосаыс. Чуньясыс вӧчсьысьӧны аслыспӧлӧс дорччыны шогмана чугунысь. Сы вӧсна нӧйтчӧмсьыс (швачкӧмсьыс) найӧ оз жугласьны, а сӧмын куснясьыштӧны, да сійӧ кусыньяссӧ пыр жӧ позьӧ веськӧдлыны.
Сідзӧн, чуньясыс улыссяньыс и вылыссяньыс кутӧны пурт дорсӧ да видзӧны турунсӧ пӧрӧмсьыс. Чуньясас шылькмӧс часьтас крепитӧма пластинкаяс, кодъясӧс серпас вылын индӧма «Р» шыпасӧн. Сійӧ лоӧ пуртыслӧн мӧд дорыш (лезвийӧ) пыдди. Тайӧ пластинкаыс овлывлӧ дзик шыльыд либӧ чарла пиня. Чуньясыслӧн эмӧсь боквыв петӧмъяс (отростокъяс). Сійӧ петӧмъясас мӧд-мӧд чуньясыс жмитчӧны да оз вермыны вешъявны боквыв. Чуньясыс крепитчысьӧны уклада полосаӧ, коді шусьӧ чунь кутӧда брускӧн. Сійӧ брускас ёнджыка инмалӧ швачкӧмъясыс да зыртчысьӧ туруныс, сы вӧсна сійӧс вӧчӧны массивнӧйджыка пурта полосасӧ дорысь.
Топӧданъяс, либӧ индалысьяс. Машинаяслӧн пуртыс, кыдзи и быд шыранлӧн (ножичьяслӧн), кутас бура ытшкыны сӧмын сэки, кор улысса да вылысса доръясыс топыда ветлӧны ӧти мӧд бердтіыс, оз калькавны. Пуртъясыс кӧ калькалыштӧмаӧсь мӧда-мӧдсьыныс, сэки туруныс оз кут орны, а кутас сӧмын нырсьыны, тырны кык пурт костас, да вермас прамӧйӧдз тшыкны машинаыс.
Пурта полосаыс зэв вӧсньыд да кокньыда вермас синсьыны да коставны чуньясыс. Татшӧм дырйиыс и вермӧ лоны лезвийӧяс кост зазорыс (калькалӧмыс).
Медым татшӧмыс эз вермы лоны, чунь кутӧда брускас, быд 30 сантиметр выйӧ винтитчысьӧ топӧданъяс, прижимъяс, кодӧс 2-ӧд серпас вылын индӧма «Н» шыпасӧн. Топӧданъяссӧ лӧсьӧдӧма сідзи, пуртъясыс прӧстпырысь ветлӧны бӧрӧ и водзӧ, но ньӧти оз лэдзны вывлань кыптыны.
Зыртчан пластинкаяс. Кор машинаыс мунӧ водзӧ, ытшкан часьт вылас жмитчӧ туруныс да бӧрвыв йӧткӧ чунь кутӧда бруссӧ. Веськыдвыв да шуйгавыв вешъялігас пуртъясыс зыртчысьӧны чунь кутӧда брускас жӧ. Медым бырӧдны тайӧ зыртчӧмсяньыс вын слабитӧдӧмсӧ, сідзжӧ и видзны чунь кутӧда бруссӧ зыртчӧмсьыс (зыртчӧмысла бырӧмсьыс), сы помӧ пуктысьӧны зыртчан уклада пластинкаяс, кодъясӧс 3-ӧд серпас вылын индӧма «Р» шыпасӧн. Тайӧ пластинкаясыс пуктысьӧны быд топӧдан (прижим) улӧ, 30 см кост выйӧ мӧда-мӧдсяньыс
Пластинкаясас болтъясыслы лӧсьӧдӧма розьяс, медым найӧс, кор дзикӧдз зыртчасны, позис йӧткавны водзӧ.
Пластинкаясыс да топӧданъясыс крепитчысьӧны сійӧ жӧ болтъяснас, кодъясӧн крепитчысьӧны кык боксьыс чуньясыс (видзӧд 2-ӧд серпас).
Шатун да кривошип. Пуртыс шуйгавывсӧ да веськыдвывсӧ вешъялӧ буретш ӧтмӧдар бокса чуньяс шӧрвый весьтӧдзыс. Налӧн вешъялӧм костыс лоӧ 7,5 сантиметр. Пуртыс вешъявнысӧ вӧрзьӧ шатунсянь, кодӧс 4-ӧд серпас вылын индӧма «С» шыпасӧн. Шатун — сійӧ пуысь вӧчӧм, а мукӧддырйи кӧртысь вӧчӧм, кык юра чӧрс. Шатуныслӧн ӧтар юрыс йитчӧ кривошипас, мӧдарыс — шатунас. Юрыс сылӧн кык куш пытшкӧсса сярджынъясысь — «В», либӧ паньясысь, кодъясӧс кутӧма болтӧн.
Пурт кутӧда брус помас крепитӧма юр — «Р», коді мунӧ сяр модаа. Шатуныслӧн сярджынъясыс (полушарйӧясыс) йӧртчысьӧны тайӧ пурта сяръяс да крепитчысьӧны болтӧн. Болтсӧ оз ков зэлыдӧдз зэлӧдны, медым пурта сярйыс кокньыда вермис вешъявны сярджынъясыс пытшкас. Тайӧ колӧ сы вӧсна, медым пуртсӧ позьӧ вӧлі лэптыны либӧ лэдзны, а сідзжӧ сылысь нырсӧ кыпӧдны вылӧ, либӧ лэдзны улӧ, либӧ лӧсьӧдны му вежӧс ногыс (горизонтальнӧ). Чунь кутӧда брускыслӧн колӧ вешъявны, вӧрзьыны пуртыс вӧрӧшитчӧм ногыс жӧ. Сы вӧсна сійӧс йитӧма ытшкан рамаас шарниръясӧн да вермӧ кыпӧдчыны, лэччыны да му вежӧс ногыс лоны. Шарниръясас крепитӧмӧн сылысь ытшкан часьтсӧ позьӧ лӧсьӧдны местаыс серти, ытшкыны мичаӧдз гуранӧсь да пӧлӧс инъясті. Пурта сярйыс нӧйтчӧ чунь кутӧда брускас, кор вежсьӧ ытшкан часьтыслӧн дорыш кутан ногыс (направленньӧыс), да сы вӧсна сійӧс колӧ бура мавтны. Мавтассӧ пыртны сы вылӧ лӧсьӧдӧма розьяс, кодъясӧс индӧма 4-ӧд серпас вылын. Шатуныслӧн мӧдар помыс йӧртчысьӧ (йитчысьӧ) кривошип чуняс. Шатуныслы таладор помса юрас пуктысьӧ ыргӧн втулка, коді и йӧртчысьӧ чуняс.
Шатуныс бергавнысӧ вӧрзьӧ кривошипсянь. Кривошипыс рычаг модаа, помас гӧгыль модаа диск, кодӧс 4-ӧд серпас вылын индӧма «К» шыпасӧн. Сэтчӧ йӧртчысьӧ гӧгрӧс уклад чунь, коді аслас бергалӧмнас новлӧдлӧ — кыскалӧ да йӧткалӧ шатунсӧ.
Бергӧдлан (передача). Кривошипыс ассьыс бергалӧмсӧ (движенньӧсӧ) босьтӧ ытшкан машина мунан кӧлесасяньыс. Кор машинаыс уджалӧ, мунӧ, сэки сылӧн кӧлесаясыс бергалӧны да аслыссяма пиня кӧлесаяссянь бергӧдлӧны тшӧтш кривошипсӧ. Мунан кӧлесаясыс ӧд оз ӧдйӧн бергавны — вӧвъясыс восьлӧн ветлӧны да, а пуртъясыслы, медым удитны ытшкыны шӧрсьыс став турунсӧ, колӧ зэв ӧдйӧ вешъявны. Пуртъясыс кӧ кутасны надзӧн вешъявны, сэки найӧ став турунсӧ оз нин кутны вермыны орӧднысӧ, а кутасны сӧмын нырны, лякны.
Медым мичаӧдз став туруныс ытшкысис, пуртъясыслӧн колӧ ӧти минутнас 650-ысь бергӧдчыны. Сы вӧсна бергалӧмсӧ кӧлесаяссяньыс да шатунӧдзыс нуӧдӧма 2 либӧ 3 пара пиня кӧлесаяс пыр. Куим параа кӧлесаяс дырйи налӧн турасыс оз ло ыджыд да найӧс позьӧ вевттьыны кучикӧн (кожухӧн), медым эз пуксьы бусыс. Колӧ шуны, куим пара пиня кӧлесаяс дырйиыс сьӧкыд вӧвъясыслы кыскавнысӧ, сы вӧсна пырджык колӧ бӧрйыны кык пара пиня кӧлесаяса машинаяс: найӧ кокньыдджыка бергалӧны да, вӧвъясыслы кокньыдджык кыскынысӧ. Эмӧсь сэтшӧм ытшкан машинаяс, кодъяслӧн бергалӧмыс мунан кӧлесаяссяньыс да кривошипас вуджӧ чеп помысь. Татшӧм машинаясыс оз пыр бура ужавны, тшӧкыда торкласьӧны. Кыскынысӧ найӧс ёна сьӧкыд пиня кӧлесаяса машинаяс дорысь, сы вӧсна татшӧм пӧлӧс машинаясыс омӧльджыка инӧны, разалӧны. 5-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма пиня кӧлесаяс пыр бергалӧмсӧ кык пара кӧлеса машиналысь. Кык цилиндрическӧйсӧ тайӧ 5-ӧд серпас вылас петкӧдлӧма А» да «В» шыпасъясӧн, а кык коническӧйсӧ — «С» да «Д» шыпасъясӧн.
Бергалансӧ вӧрзьӧдӧм. Ытшкан машинаыслӧн пуртъясыс колӧ уджавны сӧмын сэки, кор колӧ ытшкыны турунсӧ. Кор машинасӧ нуӧны гортӧ либӧ новлӧдлӧны ытшкӧм вывті, сэки пуртъясыслӧн колӧ сулавны. Татшӧм колігкежлас ытшкан машинаясын быдын эмӧсь, сэтшӧм приспособленньӧяс, кодӧн позьӧ вӧрзьӧдны либӧ сувтӧдны кривошип бергалӧмсӧ. Тайӧ приспособленньӧыс пырджык вӧчсьысьӧ татшӧм ногӧн: вомӧн мунан чӧрсас (промежуточнӧй валъяс), коді бергалӧ мунан кӧлесасяньыс, лӧсьӧдӧма пиньӧсь муфта, коді пукалӧ орччӧн ыджыд коническӧй шестерняыскӧд. 6-ӧд серпас вылын тайӧ муфтаыс индысьӧ «Д» шыпасӧн да коническӧй шестерняыс «С» шыпасӧн. Муфтаыс пукалӧ чӧрс вылас шпонка йылын да бергалӧ тшӧтш чӧрсыскӧд. Коническӧй шестерняыс пукалӧ чӧрс вылас прӧстпырысь да машинасӧ кушнас нуигӧн оз бергав. Муфтасӧ чӧрс кузяыс позьӧ вештавны веськыдвыв и шуйгавыв. Сійӧс вештӧм вылӧ эм рычаг, кодӧс позьӧ кокӧн личкыштны местаысь вӧрзьӧдчывтӧг.
Ковмас кӧ пуртъяссӧ вӧрзьӧдны, личкыштӧны рычагсӧ да муфтаыс вешйӧ чӧрс кузьтаыс, кытчӧдз воча оз во пиньяснас коническӧй шестерняса пиньясыскӧд да вежӧн оз мунны. Кор пиньясыс вежӧн мунасны, коническӧй шестерняыс пондас бергавны да сійӧ пондас тшӧтш бергӧдлыны ичӧт коническӧй шестернясӧ, коді пукалӧ кривошип чӧрс вылас. Кривошипыс пондас ужавны, кутасны уджавны и пуртъясыс.
Кор ковмас сувтӧдны пуртъяссӧ, сэки сійӧ жӧ рычагнас вештӧны муфтасӧ: пиньясыс вежӧн мунӧмсьыс мынасны, торъяласны да пуртъясыс сувтасны, кӧть и мунан кӧлесаыс оз и сувтлы бергалӧмсьыс.
Ӧткымын машинаясын кривошип вӧрзьӧдансӧ лӧсьӧдӧма ичӧт цилиндрическӧй шестернясӧ ыджыдсьыс торйӧдӧмӧн да ӧтлаӧдӧмӧн. Сы могысь ӧти мӧд костса шестерняяссӧ, кодъясӧс 5-ӧд серпас вылын индӧма «В» да «С» шыпасъясӧн, йӧртӧма валикъяс вылӧ, кодлӧн пиньясыс оз инмавны валик чӧрсас, сідзкӧ и шестерня бергалан чӧрсас.
Валиксӧ рычагнас жӧ позьӧ ӧтар джын выйӧ бергӧдыштны. Пиньясыс мынасны вежӧн мунӧмсьыс да, пуртъясыс сувтасны. Татшӧм вӧрзьӧдана дырйиыс вӧрзьӧднысӧ колӧ зэв видзчысьӧмӧн, ичӧт шестерняыслӧн кӧ пиньясыс оз веськавны тшупӧдъясас, а веськалас пиньясас жӧ ыджыд шестерняыслы, сэки пиньясыс вермас жугласьны.
Мунан кӧлесаыслӧн ступича. Ытшкан машинаыс кӧ мунӧ зэв ньӧжйӧ да туруныс небыд, вӧсньыд идзаа либӧ лысваа, сэки вермас лоны сэтшӧм тор — пуртыс оз кут орӧдны турунсӧ, а кутас тыртны чуньяс тшель костъясас. Сэки пуртыс уджалӧмсьыс сувтас да ытшкан машинаыс кутас кушнас мунны. Бергалан кӧлесаясыс сувтасны да пондасны ниртны, кыссьыны. Тадз жӧ вермас лоны, машинаас кӧ ытшкан приборас мый-нибудь воас — чаг, проволока, палич либӧ мукӧд чорыд тор. Татшӧм дырйиыс ытшкан приборсӧ колӧ весавны. Сы могысь машинасӧ колӧ сетыштны бӧрвыв (бӧрыньтыштны).
Овлӧны и мукӧд пӧлӧс помкаяс, коръясӧ ковмывлӧ машинасӧ бӧрвыв сетыштны: босьтам кӧть кор заводитасны уджавны сувтыштлӧм бӧрын. Ытшкыны заводиттӧдзыс колӧ машинасӧ бӧрвыв сетыштны 2–3 шаг мында ытшкӧм вежӧссяньыс, медым пуртыс ӧдӧбысьджык уджаліс. Заводитан кӧ ытшкыны бӧрыньтлытӧг места вывсяньыс, сэки пуртыс оз вермы сэтшӧм ӧдӧбысь уджавны да сы вӧсна сылы быть лоӧ тырны туруннас, а тырӧмсяньыс — сувтны уджалӧмсьыс дай.
Ытшкан машинасӧ быд пӧръя бӧрыньтігӧн пуртыслӧн колӧ сулавны; пуртыс кӧ уджалӧ, машинасӧ зэв сьӧкыд бӧрвывсӧ сетны. Пуртыс кӧ тырӧмла ли мый ли ачыс сувтӧма, бӧрыньтігас нӧшта на зэлалас да кыткӧ прамӧйӧдз вермас жугавны. Со мый вӧсна мунан кӧлесасяньыс да пуртӧдзыс вӧрзьӧданыс лӧсьӧдчысьӧ ӧтарвыв вӧрзьӧданӧн, вӧрзьӧдӧ сӧмын водзӧ мунігас. Ытшкан машинасӧ кӧ бӧрыньтан, бӧрвыв сетан, сэки шестерняясыс личалӧны, оз бергавны да пуртыс сувтӧ уджалӧмсьыс, да сы вӧсна машинасӧ бӧрвыв сетнысӧ абу зэв сьӧкыд.
Талысь приспособленньӧсӧ лӧсьӧдӧма татшӧм ногӧн (7-ӧд серпас): мунан кӧлеса ступичаясас лӧсьӧдӧма пиньяс. Мунан кӧлесаясас чӧрсас топыдӧдз йӧртӧма куим пеля шайба. Сійӧ пельясас вӧчӧма гӧгрӧс туйдчӧмъяс, а туйдчӧмъясыс мыджсьӧны куим уклада собачкаяс либӧ тшапъяс, кодъясӧс 7-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма «С» шыпасӧн. Пружинаясӧн жмитӧны собачкаяссӧ ступича пиньясас. Кор машинаыс мунӧ водзӧ, сэки кӧлесаыс бергалӧ сыладор вылас, кодарӧ серпас вылас индӧма ньӧвнас.
Ступичаясыслӧн пиньясыс жмитчӧны (кутчысьӧны) собачкаясас да тшӧтш найӧс бергӧдлӧны, а насянь бергӧдчӧ шайбаыс кӧлеса чӧрснас. Чӧрссяньыс сетчысьӧ вӧрзьӧдӧмыс, а вӧрзьӧдӧмсяньыс вӧрзьӧ и пуртыс. Машинасӧ кӧ бӧрвыв сетан — кӧлесаясыс бергӧдчасны мӧдар кивывсӧ. Ступичаыслӧн пиньясыс мунасны собачкаяс вывтіыс оз паныдсӧ, а ньылыд ногсӧ да кутасны наысь мынласьны, сідзкӧ и пуртыс пондас сулавны. Татшӧм дырйиыс пружинаясыс личкысьӧны собачкаяс вылас да трачкакылӧны.
Башмакъяс либӧ кӧлесикъяс. Машинаыслӧн вундан часьтыс оз вермы сідзи кушнас кыссьыны муӧдыс, посни ютшъясыс да мыйсюрӧыс пондасны кутчысьны пуртас, тыртны сійӧс. Сы вӧсна вундан часьтсӧ лӧсьӧдӧма сы выв лӧсьӧдӧм кыссянъясӧ (ползунокъясӧ) либӧ башмакъясӧ (8-ӧд серпас). Башмак бӧрвылас эм 3–4 розьяс. Сэтчӧ и лӧсьӧдчысьӧ ытшкан часьтыс — улӧджык либӧ вылӧджык. Ытшкан виддзыс кӧ шыльыд да подулыс мича, сэки ытшкан часьтыс лӧсьӧдчысьӧ улыс розьясас. Сэки турунсӧ ытшкыны кутас уліті, му бертіыс моз. Виддзыс кӧ абу рӧвнӧй да подулыс ютшӧсь, сэки лӧсьӧдӧны нин вылӧджык, да сідзнас вылітіджык и пондас ытшкынысӧ. Вежлавнысӧ колӧ ӧттшӧтш кыкнанладор помсӧ. Ӧтарсӧ кӧ лӧсьӧдан вылӧ, а мӧдарсӧ улӧ, сэки пӧлӧсӧн пондас ытшкыны — ӧтар помланьтіыс улі, а мӧдартіыс вылі дай.
Башмакъяс пыддиыс мукӧд машинаясас ытшкан часьтъясыслӧн помъясыс крепитчысьӧны торъя кӧлесикъясӧ. Кӧлесаяснас кӧть эськӧ и кокньыдджык кыскавнысӧ, сӧмын найӧ ӧдйӧн тырӧны туруннас, унаысь лоӧ весавлыны башмакъяссӧ дорысь, да васӧдінъясын няйтчӧны, тырӧны да дзикӧдз сувтӧны бергалӧмсьыд. Та вӧсна машинаяс ньӧбигӧн бурджык босьтны башмака машинаяссӧ.
Щитокъяс да предохранительяс. Шуйгаладор башмак водзвылас кусыньтӧм кӧрт ньӧр. Сійӧ видзӧ шатун помсӧ туруннас тырӧмсьыс; видзӧ, медым туруныс сэтчӧ эз гартчысьы. Ньӧрйӧн кындзи корсюрӧ лӧсьӧдчысьӧ ещӧ жесьтысь вӧчӧм щит.
Веськыдвыв башмак пельӧсас крепитӧма пуа щит, а сэтчӧ ещӧ пу палич. Найӧ боквыв вештӧны ытшкӧм турунсӧ да сідзӧн весалӧны турунсӧ вӧвъяс увсьыс, кыті ветлӧ веськыдвывса вӧлыс да лойӧ ытшкӧм вывсӧ.
Рычагъяс да педальяс. Быд машинаын эм сэтшӧм приспособленньӧ, кодӧн позьӧ вежлавны чуньяслысь му вежӧдыс мунан нырсӧ (наклонсӧ) да сэкъясӧ, кор сюрлывлӧны пӧкат шӧрас препятствийӧяс, да пыр жӧ ковмывлас лэптывны либӧ лэдзны пурт дорышсӧ. Та вылӧ эм кык рычаг да ӧти либӧ кык педаль.
Дженьыдджык рычагыс, кодӧс 9-ӧд серпас вылын индӧма ??? шыпасӧн, лӧсьӧдӧма сы вылӧ, медым вежлавны пурт дорыслысь дор кутӧмсӧ: чатӧртны либӧ лэдзны. Мунан кӧ чой бӧр, сэки чуньясыслысь дорсӧ колӧ му вежӧс ногӧн лэдзны, чой паныд кӧ — лэптыны дай. Сыысь кындзи тайӧ жӧ рычагнас позьӧ лӧсьӧдны улі-вылі ытшкӧмсӧ. Виддзыс кӧ рӧвнӧй да подулыс шыльыд, сэки позьӧ улі ытшканӧн лӧсьӧдны. Улі ытшкынысӧ абу на тырмымӧнъя ытшкан часьтсӧ башмаксьыс улыс розьясӧдзыс лэдзӧмыс, колӧ ещӧ лэдзны улӧ пурт дорсӧ. Виддзыс кӧ вутшкӧсь, сэки пурт дорсӧ колӧ лэптыны вылӧ, медым чуньясыс эз сутшавны вутшъясас, эз тырны да эз портитчыныс ытшкӧмсьыс. Тайӧс лӧсьӧдӧм вылӧ и эм дженьыдджык рычагыс — сысянь мунӧ тяга башмак йылас. Рычагсӧ бергӧдігӧн бергӧдчӧ и ытшкан часьтыс. Буретш выйӧ лӧсьӧдӧм мыстиыс рычагсӧ колӧ крукавны сы выв лӧсьӧдӧм крукӧн, кодӧс лӧсьӧдӧма рычаг уліас.
Мӧд рычагнас, кузьджык первойясьыс, кыпӧдӧны ытшкан часьтсӧ. Кыпӧдлынысӧ ковмывлӧ сэки, кор машина мунан шӧрсьыс казялан мыр либӧ мукӧд тор. Сыысь кындзи ковлывлӧ кыпӧдлыны бергӧдчигъясӧн да пельӧсъясӧ тыртӧг мунігӧн. Татшӧм дырйиыс ытшкан часьтсӧ, кор колӧ, кыпӧдны рычагнас да кыпӧдӧмнас кутӧны сэтчӧдз, кытчӧдз оз прӧйдит препятствийӧыс либӧ кытчӧдз он во ытшкан вежӧсӧдзыс тыртӧг мунігъясӧн. Лэдзны колӧ бӧр важ выйӧдзыс.
Кузь рычаг пыдди эм ещӧ педаль. Педальнас пӧльзуйтчӧны, кор шӧр пуртсӧ колӧ муртса дыра кежлӧ лэптыштны да бӧр лэдзны. Дыр кежлӧ лэптылігӧн педальнас он нин вермы кутны; сэки колӧ рычагнас лэптыны да крукыштлыны сійӧс, а ытшкан аппаратсӧ колӧ разъединитны (прӧстмӧдны) — кокнад личкыштӧмӧн торйӧдны муфтаыслысь вежӧн мунӧмсӧ.
Колӧ бура тӧдны, мый вылӧ лӧсьӧдӧма кузь рычагсӧ да мый вылӧ лӧсьӧдӧма башмакъясас розьяссӧ, кор наӧн колӧ пӧльзуйтчыны.
Рычагнас пӧльзуйтчыны, кор пуртсӧ недыр кежлӧ ковмывлӧ кыпӧдлыны, а розьяссӧ лӧсьӧдӧма пурт дорсӧ дыр кежлӧ вежлӧм вылӧ.
Мукӧддырйи кодсюрӧ машинаӧн ытшкысьяслысь казявлывлан — ытшкӧны, ытшкан часьтсӧ рычаг йылас лэптӧмӧн. Тадзи уджалӧмнас шарниръясыс, ытшкан часьтсӧ рамаыскӧд йитӧдыс, ӧдйӧ зыртчысьӧны да ытшкан часьтыс вешйӧ бӧрланьӧ. Сідз кӧ шуны, тадзнас ужалігӧн машинаыс ӧдйӧ важмӧ (изнашивайтчӧ). Рычагсӧ лӧсьӧдӧма ытшкан часьтсӧ недыр кежлӧ кыпӧдлӧм вылӧ; но и сэки кӧлӧ пуртсӧ торйӧдлыны (выключайтлыны). Оз позь дыр уджавны ытшкан часьтсӧ мусьыс башмакнас кыпӧдӧмӧн; мыйӧн препятствийӧыс кольӧ пырысь-пыр жӧ колӧ лэдзны ытшкан часьтсӧ да мед кыссяс башмакъяс вылас.
Весигтӧ кузя кушӧн мунігӧн оз позь кольны ытшкан часьтсӧ ӧшалӧмнас; колӧ сійӧс кыпӧдны да крепитны кӧрт ньӧрнас, коді сы вылӧ эм, да сэки жӧ дерт мед вӧрзьӧданыс (передачаыс) вӧлі сувтӧма, шатуныс мед вӧлі кӧрталӧма гез йылӧ, медым эз пыр муас да пуртыс эз пет чальяссьыс.
Пружинаяс. Шуйгаладор башмаксяньыс да машина рамаӧдзыс нуӧдӧма пружина, кодӧс 9-ӧд серпас вылын индӧма «С» шыпасӧн. Сійӧ ытшкан часьтсӧ кыпӧдӧ вылӧ да, башмакъясыс омӧльджыка сӧлӧны муас, кокньыдджыкпырысь мунӧны — машинаыс сідзнас кокньыдджык кыскавнысӧ. Тайӧ пружинаыс жӧ кокньӧдӧ ытшкан часьтсӧ рычагнас да педальнас кыпӧдігӧн.
Корсюрӧ выль машинаясын тайӧ пружинаясыс первойсӧ выльвывсьыс вывті зэлыдӧсь да кыпӧдӧны му вежӧссьыс ытшкан часьтсӧ. А сідзсӧ оз вермы лоны. Татшӧм лӧсявтӧмсӧ колӧ лӧсьӧдны. Колӧ нюжӧдыштны пружинасӧ, медым сійӧ эз кут кыпӧдны, а кутіс сӧмын кокньӧдыштны башмакъяссӧ муӧд кыскасьӧмсьыс.
Кор вӧдитчыштӧмысла пружинаыс личалас, сэки сійӧс позяс чинтыны. Машинаас мукӧд пружинаясыс кокньӧдӧны мӧд рычагыслы либӧ видзӧны вӧв пельпомъяссӧ тракйӧмысь.
Кӧлесаяс. Ытшкан машинаас кӧлесаясыс вӧчсьысьӧны чугунысь тшапъясӧн, тшапъясыс эз лэдзны кӧлесаяссӧ вольсъявны турун вывтіыс. Кӧлесаясыс да рамаясыс машинаыслӧн чугунъясысь, да сы вӧсна сэтчӧясӧ оз ков мыйӧн сюрӧ да кыдз сюрӧ камӧдны — туйдчавны вермасны. Сідз жӧ оз ков кӧлесаяссӧ катӧдны гырысь изъяс вылӧ.
Дышло. Ытшкан машинаыслӧн дышлоыс пукалӧ оз рама шӧрвыяс, а матынджык ытшкан часьтланьыс. Сійӧ вӧчӧма сы вӧсна, медым туруныс оз пӧлыньт ытшкан машинасӧ мунігӧныс.
Пукаланін. Машинаас пукаланіныс лӧсьӧдчысьӧ корсюрӧ выдвижнӧй пружина йылӧ. Машинаас пукалысьяслы колӧ кокньӧдчыны вылас личкысьӧмысь, а сэсянь — вӧвъяс вылас личкысьӧмысь. Пукалысьыс кӧ вес вылас кокньыд, пукалансӧ колӧ йӧткыштны бӧрвыв, а сьӧкыдджык кӧ, мӧдарӧ — колӧ водзӧ йӧткыштны.
Подшипникъяс. Кӧлесаыслӧн чӧрсыс да валикъясыс, кытӧнъясын пукалӧны пиняясыс, колӧ кокньыда бергавны да бураа, мед эз юрпӧлавны торъя туйдӧдӧмъясӧ, шусьӧны подшипникъясӧн. Машинаас подшипникъясыс овлывлӧны роликӧвӧй (видзӧд 6-ӧд серпас) либӧ ыргӧнысь. Роликӧвӧйнас кокньыдджык бергавнысӧ. Ыргӧныс крепыдджык да, этшаджык дзоньтасьӧмыс, но сійӧнсӧ машинаыс ёна сьӧктаммӧ бергавнысӧ.
Маслёнкаяс. Машинаыслӧн став зыртчанінъясыс да бергаланінъясыс мавтчысьӧны олеонафтӧн, либӧ сук мазьӧн. Мавтасыс видзӧ зыртчӧмсьыс да видзӧ шыпъяссӧ да втулкаяссӧ бырӧмысь. Сы вӧсна быдлаӧ, кытъясті ёнджыка зыртчысьӧ, вӧчӧма мавтчан туйяс — розьяс, кытъясті сюйӧны, лэдзӧны мавтассӧ. Сійӧ туйясыс тупйысьӧны мыйӧнкӧ: пробкаӧн, задвижкаӧн либӧ винтӧн, медым мавтасыс эз пет да эз пыр сэтчӧ лыаыс.
Покос нуӧмыс. Ытшкан часьтас унджык машинаыслӧн овлывлӧ 135 сантиметр пасьта, пуртас та пасьта дырйиыс овлывлӧ 17–19 дорӧдз (сегментӧдз).
Татшӧм машинанас уджавны доддялӧны кык вӧв да 10 часӧн ытшкӧны 2½–4 гектар ув.
Эмӧсь и ӧти вӧла машинаяс 105 сантиметра покос пасьтаыс, сӧмын татшӧм машинаыс ӧти вӧлыдлы сьӧкыд жӧ. Татшӧм машинаыс бур лайкӧсӧсь, гуранӧсь видзьяс вылын. Векни покоса вӧснаыс быдлаӧджык вермас сибавлыны да мичаӧдз ытшкыны пӧлӧсінъяссӧ: татшӧм машинаясыс миян видзьяс вылӧ ёна бур. Лунвывса степъяс вылад, кыті зэв мича подулас да рӧвнӧй местаыс, тайӧ абу нин бур — сэні бурджык 135 сантиметр пасьта машина.
Тракторӧн ытшкан машинаясыс покоссӧ нуӧны 210 сантиметр пасьтаӧдз, луннас ытшкӧны кык мында унджык, мыйта вермӧны кык вӧла машинаӧн.
Неыджыд тракторас ӧтлаалӧны кык татшӧм ӧти вӧла машинасӧ да кыкнаннас ӧтпырйӧн ытшкӧны.
МАШИНАСӦ ТЭЧӦМ ДА ЛӦСЬӦДӦМ
Ытшкан машинасӧ первойя тэчтӧдзыс колӧ войдӧр весавны да мыськыны карасинӧн краскасьыс мавтчанінъяссӧ, розьяссӧ. Став часьтъяссӧ колӧ пуктавны рӧвнӧй мичаинӧ да сэтшӧм пӧрадокӧн (ногӧн), кутшӧмӧн найӧ лоӧны машинаас. Собачкаяссӧ колӧ сюявны сы выв лӧсьӧдӧм туйдӧмъясас (розьясас) да лӧсьӧдавны пружинаяссӧ (видзӧд 7-ӧд серпас). Медым найӧ эз чеччыштны, эз мешайтчыны кӧлеса ступичаас лӧсьӧдігӧн, найӧс гӧгӧр ногыс кӧртышталӧны бечёвкаӧн либӧ проволокаӧн, сы бӧрын вӧлисти сюйӧны кӧлесасӧ. Мыйӧн собачкаясыс пырасны ступичаас бечеваӧдзыс, сійӧс колӧ бӧр разьны, пружинаясыс зэвтчасны, кутчасны ступичасяньыс да, собачкаясыс оз нин вермыны мыннысӧ. Бечевасӧ босьтӧм бӧрын позяс сэсся дзикӧдз сюйны кӧлесасӧ. Кор-нибудь кӧ ковмывлас кӧлесасӧ перйывны, колӧ бура видзӧдны, медым пружинаясыс эз чеччыштны да эз вошны, сідз жӧ и собачкаясыс. Водзӧ машина рама бердас винтитчысьӧ чунь кутӧда брускыс. Дышлоыс (вожыс) лӧсьӧдчысьӧ рама водзвылас аслыс местаӧ, тайӧс лӧсьӧдігӧн пупарыс нуӧдӧм винтъяс помас колӧ пуктыны шайбаяс (пластинкаяс). Дышлосӧ лӧсьӧдӧм бӧрын колӧ крепитавны пиня секторъяссӧ (курансӧ) да рычагъяссӧ пуртсӧ лэптӧм да лэдзӧм вылӧ. Рычагъяссӧ колӧ кӧрт ньӧръясӧн йитны шуйгаладор башмакас (ытшкан часьтас). Пружинасӧ колӧ лӧсьӧдны ӧтар помнас дышлоыслы веськыдладор пеляс, мӧдар помнас башмакыслы кронштейн пеляс.
Пружинасӧ лӧсьӧдігӧн медым не сэтшӧма сійӧс зэвтны, колӧ кытчӧдз позяс вылӧдзджык кыпӧдлыны ытшкан часьтсӧ рычагнас.
Сы бӧрын ковмас сувтӧдлыны да прӧверитлыны рычагыслысь крукавлан (
Винтъяссӧ оз ков зэв зэлыдӧдз винтитавны, медым эз портитчыны, эз шылясьны винтъясыс, но оз жӧ ков и личыдӧн кольны, ёна пыркӧдӧмысла личыд винтъясыс вермасны гылавны да вошласьны. Кор машинаыс лоӧ чукӧртӧма-тэчӧма, колӧ видлыны бура-ӧ уджалӧны рычагъясыс, педальясыс. Некор некыті оз ков зыртавны, а дерт нин оз ков орйӧдлыны да кусньӧдлыны: машинаыслӧн став часьтыс колӧ буретшӧдз лӧсявны асланыс местаӧ, лӧсявны некыті некутшӧма вӧрзьӧдтӧг. Кыт-нибудь кӧ оз понды лӧсявны, сэки кыткӧ дзуг нин, кыткӧ абу нин артмӧма тэчӧмыс. Шатуныслысь ӧтар юрсӧ кривошип чуняс крепитӧм бӧрын колӧ крепитны пуртсӧ чуньясас да шатун мӧдар пом юрнас крепитны найӧс. Тайӧс лӧсьӧдігӧн машина ключнас калькӧдлӧны шатун помсьыс сяр джынъяссӧ (4-ӧд серпас) да ӧтлаалӧны сійӧс пуртладорпомса сярйыскӧд, сы бӧрын топӧдӧны шаръяссӧ болтӧн. Болтсӧ колӧ лӧсьӧдны сідзи (сэтшӧм зэлыдӧдз), медым пуртладор помса сярйыс прӧста вермис бергавны ложечкаясас (сяр джынъясас), но медым эз жӧ и вывті прӧст вӧв, эз котшкӧдчы.
Пуртыс кӧ оз прӧста тӧр чунь туйясас (прорезъясас), сэки колӧ корсьны кутшӧмкӧ кусыня чунь да веськӧдны сійӧс. Кусыньтчӧм чуньсӧ корсьны позьӧ, верман: колӧ видлыны шӧртӧн чунь йывъястіыс, сэки пыр тыдовтчас, кутшӧм чунь петӧ шӧртсьыс. Кусыньтчӧм чуньсӧ колӧ веськӧдны мӧлӧтӧн вачкышталӧмӧн. Сы бӧрын на кӧ пуртыс оз понды лӧсявны (скодитны), ковмас нин корсьлыны мукӧд помкаяс, торксьӧмъяс. Выль машинаясад татшӧмыд шоча овлывлӧ. Важджык машинаясад, кодъяс мунлӧмаӧсь нин сиктса дорччысьяс пыр, овлывлӧ, найӧ вермасны неладнӧ, неместаӧ лӧсьӧдны пластинкаяссӧ чуньяс пытшсьыс либӧ топӧданъяс пытшсьыс, либӧ зыртчан пластинкаяссӧ, да сы вӧсна пуртыс оз вермы бур выйӧдз пырны ас местаас. Колӧ лючки тӧдмӧдны помкасӧ, мыйла оз лӧсяв пуртыс, да колӧ лӧсьӧдны торксьӧминсӧ. Татшӧм дырйиыс оз жӧ ков зыртавны: бурджык мый-нибудь пуктыны, вежны, а часьтъяссӧ напилӧкӧн тшыклӧдлыны оз ков. Бура лӧсьӧдӧм машинаыс пуртыслӧн колӧ бура ветлыны ки помысь. Тадзсӧ быть колӧ аслыд видлыны да веритчыны машина артмӧм вылас уджавны заводиттӧдзыд жӧ: колӧ заводитӧдны бергалансӧ да кинад бергӧдлыштны кривошипсӧ, сылӧн прӧстпырысь колӧ бергавны. Машинасӧ тэчӧм мыстиыс, колӧ пыр жӧ сійӧс буракодь мавтны да тупъявны мавтас лэдзан розьяссӧ.
Лӧсьӧдӧм (
Оз позь ытшкынысӧ заводитны дзик бердсяньыс. Колӧ пуртсӧ турун вежӧсас вотӧдз вӧрзьӧдны 2 метра ылнасянь кымын. Мыйысь-нибудь кӧ ковмас покос шӧрас сувтлыны, сувтлӧм мыстиыс заводитігас машинасӧ колӧ бӧрвыв сетыштлыны да вӧлисти заводитны, медым пуртыс турун вежӧсас вотӧдзыс вӧлі уджалӧ нин аслас тыр босьтӧм ӧдӧн.
Кор ытшкан часьтсӧ ковмас лӧсьӧдны сувтсӧн (вылӧ нырӧн машинасӧ нуиг-вайигъясӧ), колӧ кривошипсӧ бергӧдны сідзи, медым шатуныс эз коль пуртыскӧд ӧтвесьтын чурвидзӧмӧн. Пуртсӧ колӧ кӧртыштны, медым чуньясысь эз пет. Кӧлесасяньыс вӧрзьӧдансӧ кушӧн ветлігӧн колӧ сувтӧдны.
Видлалӧй, мед пурт пластинкаясыс (доръясыс) эз личавны. Казяланныд кӧ сійӧ — колӧ топӧдны заклёпкасӧ мӧлӧтӧн. Кутшӧм-нибудь чунь кӧ кусыньтчас, сійӧс пыр жӧ колӧ веськӧдны мӧлӧтӧн. Кусыньтчӧмсӧ корсьны зэв кокньыд. Сувтсӧн кӧ лӧсьӧдлан ытшкан часьтсӧ да видзӧдлан чуньяс йывтіыс, пыр и казялан. Чуньясыс колӧ лоны ставыс ӧтвесьтын, ӧти линияын.
МАШИНАСӦ ВИДЗӦМ-ДӦЗЬӦРИТӦМ
Мавтас. Бергаланінъяссӧ да зыртчанінъяссӧ ставсӧ колӧ зэв бура мавтны машиннӧй маслӧӧн. Кызджыка да тшӧкыдджыка колӧ мавтны шатунъяслысь юръяссӧ; шатуныс зэв ӧдйӧ вешъялӧ ӧтмӧдар ки вывсӧ да, кыкнанладор помас вешъялігас инмалӧ юрыс. Тшӧкыда инмалӧмысла мавтасыс жботсьӧ-бырӧ да металлыс мавтлытӧмысла шоналӧ. Сы вӧсна сійӧс колӧ выльысь мавтны быд час джын ужалӧм мысти, быд часын кыкысь. Мукӧдлатіыс ставсӧ колӧ лун кежлас мавтлыны нёльысь. Машинаыс кӧ выль на, сэки став часьтсӧ, торъя нин шатунсӧ, тшӧкыдджыка на колӧ мавтавлыны. Колӧ мавтлыны подшипникъяссӧ, кодӧн бергалӧ кӧлеса кутан чӧрсыс, сэсся бара подшипникъяссӧ, кысянь бергалӧ вӧрзьӧдан шестерняясыслӧн валикъясыс. Торъя нин оз ков жалитны мавтассӧ подшипникъяссьыс сійӧ валикас, кодын пукалӧ кривошипыс. Омӧльджыка позьӧ мавтны шарниръяссӧ, кодӧн йитӧма (пытшкӧсӧдыс) шуйгавыв башмакыскӧд ытшкан часьтыслысь главнӧй рамасӧ. Крестьяна унаысь таті дзик мавтастӧг кольлывлӧны да сідзӧн дзикӧдз тшыкӧдӧны машинасӧ. Шарниръясыс мавтастӧгыс ӧдйӧ зыртчыссьӧны пыркӧдӧмысла да вешйӧны бӧрвыв; сэки машинаыс ёна сьӧктаммӧ кыскавнысӧ. Энӧ жалитӧй шарниръясса мавтаснытӧ: мавтасыс донтӧмджыка сувтӧ пӧчинитӧм дорсьыс. Зыртчан пластинкасӧ мавтны жӧ кӧлӧ, мавтаснас машинаыс ёна кокняммӧ кыскавнысӧ, дай пластинкаясыс озджык зыртчыны.
Туруныс кӧ ёна лысваа да ытшкигас пластинкаясыс кӧтасьӧны, найӧс сэки мавтнысӧ оз ков.
Мавтчан розьяссӧ колӧ весавны проволокаӧн, медым мавтасыс бурджыка пырис. Сійӧ став розьяссӧ мед вӧлі мавтчӧм бӧрас тупъялӧма тупйӧдъяснас. Тупйӧдъясыс кӧ вошласьӧма, найӧс выльысь лӧсьӧдтӧдзыс тупъявны пу тувъясӧн, медым мавтасыс эз пет, эз вияв да лыаыс эз вермы пырны. Маслёнкаясас колӧ лӧсьӧдны петелькаяс, сӧмын мед пытшкӧдзыс эз пырны-а.
Сувтлігъясӧн медпервой колӧ сувтӧдны ытшкан часьтсӧ (выключитны), сы бӧрти видлавны став часьтсӧ, кытъясті зыртчысьӧ да кодъяс на пӧвстысь шоналӧмаӧсь — мавтыштавны да мӧдысь сідзи жӧ найӧс видзӧдлыны.
Шестерняяслысь пиньяссӧ оз мавтны.
Крепитны болтъяссӧ да винтъяссӧ. Уджалігӧныс машина вермӧ личавны, винтъясыс слабмӧны и. Сэсянь портитчӧ дай жугалӧмӧдз воӧ машинаыс. Босьтам кӧть, личалас кӧ чунь крепитан винтыс, сэки чуньыс кодарӧкӧ вешйыштас, вӧрзяс да сэтчӧ инмавны пондас сегментыс (дорыс) либӧ жугалас чуньыс. Вермас и омӧльджык на лоны — мынӧ шатуныс либӧ пурта полосаыс. Сы вӧсна быд лун кежлӧ кыкысь кымын колӧ машина ключнад видлавны став винтъяссӧ (гайкаяссӧ) да личалӧмъяссӧ зэлӧдавны.
Торъя нин колӧ видзӧдлыны болтсӧ, кодӧн кутчысьӧ шатунпомса сярджынъясыс. Сійӧс оз позь зэлыдӧн лӧсьӧдны, зэлыднас ёна топӧдас сяръяссӧ да, найӧ ӧдйӧ шоналасны. Найӧс личыдӧн кольны бара жӧ оз позь, личыднас сяръясыс швачкыны кутасны мӧда-мӧдныслы да, сэсянь вермас жугавны шатуныс. Шатун юрсӧ кривошип чуняс винтитан гайкаыс зэв жӧ важнӧй, сы вылӧ колӧ бура видзӧдлывны да тӧдны — сылӧн винтыс гартчӧ шуйга вылыс да винтитчысьӧ мӧдар ки вывсӧ мукӧд винтъяс сертиыс.
Пуртъяссӧ тӧчитӧм. Машинаыслысь пуртсӧ колӧ тӧчитны быд 4–5 час мысти. Медым тӧчитчӧмас не манитчыны уджалігкостіыс, колӧ лӧсьӧдны запаснӧй пурт. Тӧчитны колӧ кужӧмӧн, буретша вӧчны дорсӧ, оз ков валйӧсьтны. Чуньяссьыс пластинкаясыс ныжмӧны жӧ, но омӧльджыка. Найӧс тӧчитны лоӧ пластинкаяссьыс перъявлӧмӧн.
Арнас уджъясыс эштӧм бӧрти чуньяссьыс пластинкаяссӧ колӧ перъявны да бура тӧчитавны. Валйӧссьӧмаӧсь да пиньӧссьӧмаӧсь кӧ нин найӧ, ковмас выльясӧн вежлавны; сідз жӧ ковмас вежлавны пластинкаяссӧ, кодъяс ёна нин бырӧмаӧсь, дженьдавмӧмаӧсь выль пластинкаяс дорсьыс.
Тайӧ пластинкаяссӧ перъялігӧн колӧ пурта полосасьыс зубилӧӧн орйӧдлыны шляпъяссӧ (заклёпкаяссӧ), кодъясӧн пластинкаяссӧ крепитӧма уклада полосаас. Зубилӧсӧ колӧ лӧсьӧдны шляп костас да вачкыштлыны помас мӧлӧтӧн.
Ытшкигас турун сылыс кӧтӧдӧ пуртсӧ да чуньяссӧ. Сійӧ сылыскӧд сорласьӧ тшӧтш быдсяма бусыс-няйтыс. Сійӧ няйтыс мешайтчӧ пуртыслы чуньяс пырыс гылыдпырся ветлынысӧ. Тайӧ косьмӧм няйтсӧ сэтысь колӧ весавны. Сійӧ кӧ вывті нин чорыда пуксьӧма, пуртсӧ колӧ кӧтӧдны ва пиын да этша небзьӧдыштӧм мыстиыс чышкыны няйтсӧ.
Няйтыс кӧ косьмытӧм на, позяс весавны тшӧткаӧн. Пуртсьыс тайӧ няйтсӧ весавлыны колӧ пыр тӧчитігтырйи. Сідзжӧ ковмас весавлыны чуньяссьыс прорезъяссӧ тӧчитӧм пуртсӧ бӧр местаас пуктігъясӧн. Сэсь ковмас нин весавны-гурйыны кӧрт сынанъясӧн, тшӧткиясӧн, сэті кӧтӧднысӧ оз позь да.
Доддясян. Доддясянсӧ колӧ лӧсьӧдны сідзи, медым дышлоыс (вожыс) оз вӧлі сӧв вӧвъясыслы, но и оз жӧ мед вӧлі кыпӧд налысь сийӧсъяссӧ, джагӧд. Доддясигъясас, коді кутас уджавны машинаас, пуксьывлас пукаланінас, а мӧд морт кыпӧдас дышлосӧ помӧдыс да лӧсьӧдас сы выйӧ, медым сійӧ оз вӧлі ёна личкысь ки йылын. Дышлосӧ мусяньыс кыпӧдӧмсӧ лӧсьӧдны да сійӧ джуджда сертиыс дышло помсӧ кӧртавны сийӧсъясас (доддявны). Сійӧ джудждаыс овлӧ уна ног да лӧсьӧдчывлӧ машина вылас пукалысь сьӧкта сертиыс. Кӧнсюрӧын пукаланінса стойкаыс овлывлӧ выдвижнӧй да сэки дышлосӧ позьӧ лӧсьӧдны доддялӧм сертиыс (мый выйӧ кыпӧдӧмӧн медлӧсьыд доддясьнысӧ), а машинасӧ ӧтвыйтӧны (уравновеситӧны) пукалан стойкасӧ дженьдӧдӧмӧн либӧ содтӧмӧн.
Рычагъясыслӧн пружинаясыс вӧдитчигас личалӧны да, найӧс корсюрӧ колӧ зэлӧдыштавлыны.
Ытшкан машинасӧ вундігкежлӧ лӧсьӧдӧм. Ытшкан машинасӧ позьӧ лӧсьӧдлыны вундігкежлӧ. Сы могысь ытшкан часьт бӧж вылас, чунь кутӧда брускас, крепитчысьӧ аслыспӧлӧс платформа, кытчӧ пӧрны кутас ытшкӧм няньыс. Машина бокас лӧсьӧдӧны мӧд пуклӧс, сэтчӧ пуксяс мӧд морт — платформасьыс кольта тырӧн лэдзны ытшкӧм няньсӧ. Позьӧ торъя дон вылӧ лӧсьӧдны да приспособитны машинаас мотовилӧ (юклӧдлысь), коді пуктысьӧ машинаыслы веськыдладор кӧлесаас. Юклӧдланыс юковтӧ няньсӧ да пӧрӧдӧ платформа вылас ӧтарӧ йылӧн ньӧти дзугтӧг.
Татшӧм приспособленньӧяссӧ медсясӧ лӧсьӧдлывлӧны войвыв интасъясын, миянладорын, кытӧні няньсӧ чукӧртӧны ёна вотӧдзыс на, свежӧй вывсьыс, да оз киссьы тусьыс. Сэсся войвылын ёна виддзӧсь, кытчӧ колӧны ытшкан машинаясыс. Вундан машинаяс лӧсьӧдны абу рӧщӧтыс, няньсӧ этша уджалӧны да.
Шӧр да лунвыв интасъясын татшӧм приспособленньӧяссӧ лӧсьӧдны оз сулав. Сэні няньсӧ чукӧртӧны ёна нин кос вылысь да ытшкан машинаяснад ёна вермас тусьыс петны-киссьыны.
Ытшкан машинаас юклӧдланыс зэв лӧсялӧ тӧлаяс дырйи. Зэв кӧ тӧла, ытшкан машинаыс тӧв паныдсӧ ытшкыны оз вермы. Тӧлыс пӧрӧдны кутас турунсӧ пуртыслы паныдӧн да быд здукын кутас тырны. Ытшкыны колӧ тӧв бӧрсӧ да тӧв бокша ногсӧ. Тӧв паныд ногыс ытшкан водзсӧ колӧ кольлыны кушӧн мунӧмӧн. Юклӧдланыс мынтӧдӧ тайӧ неудобствосьыс. Сӧмын пуктӧм юклӧдланыс вывті рӧшкыд да частӧ жугласьӧ.
Асьтӧ видзан правилӧ. Медым видзчысьны вундысьӧмъясысь, доймӧмъясысь машинанас уджалігӧн, колӧ быд сувтӧм бӧрын пуклӧс вывсьыс чеччытӧдз сувтӧдны вӧрзьӧдансӧ (передачасӧ). Машинасӧ весалігӧн да кытсюрӧ лӧсьӧдігӧн колӧ уджавны сувтсӧн ытшкан часьт бӧжвывсяньыс. Пурт водзладорас некор оз ков сувтны: вӧвъясыс нинӧм думайттӧг вермасны вӧрзьӧдчыны да дойдны сулалысьсӧ. Чуньяссӧ весалігӧн ытшкан часьтсӧ колӧ вылӧ кыпӧдны да весавнысӧ лӧсьӧдчыны бӧрвывсяньыс. Ёна дзоньтасигъяс дырйи вӧвъяссӧ бурджык лэдзавлыны.
Видзӧм. Ытшкыссьӧм бӧрас машинаыслысь колӧ мичаӧдз чышкавны став часьтъяссӧ, весавны няйтсьыс, весавны чунь тшель костъяссьыс ылняйтсӧ. Пуртсӧ перйыны да сідзжӧ весавны. Став краскатӧминсӧ колӧ мавтны сук мазьӧн либӧ госӧн, медым эз сім. Машинасӧ тӧв кежлӧ идравны вевт улӧ, медым лымйӧн эз тырт ни эз вияв вевтсяньыс. Ытшкан машинасӧ шогмӧ мавтны трактор мавтан маслӧӧн (тракторсӧ мавтлӧм бӧрын нин мӧд пӧрйӧ).
Машинасӧ дзоньталӧм (ремонт)
Во пиын ӧтчыд, бурджык ытшкыссьӧм бӧрын пыр жӧ, колӧ косявлыны машинасӧ, видлавлыны став часьтъяссӧ да найӧс сэтшӧмӧдз дзоньтавны-лӧсьӧдыштавны, медым мӧд во вылас ытшкигчӧжыс эз ковмы дзоньтавнысӧ. Пӧчинка дырйиыс колӧ видзӧдлывны пуртыс да пластинкаясыс пиньӧссьӧм вылӧ. Найӧс тӧчитігӧн колӧ ёнджыкасӧ тӧчитны дорланьсӧ, медым дорыс банъяйсьыштіс. Лёкногӧн вывті ылісянь тӧчитӧмӧн дорыс ёна пиньӧссьӧ. Пӧчинка дырйиыс ёна пиньӧссьӧм пластинкаяссӧ колӧ вежлавны, выльясӧс пуктавны.
Пластинкаяссӧ чуньяссьыс перъявлытӧг делӧ тӧчитнысӧ. Сы вӧсна пӧчинка дырйиыс найӧс колӧ перъявлыны да сідз тӧчитавны. Тӧчитігас шогмытӧм пластинкаяссӧ, кодъяс тӧчитӧмысла ёна нин бырӧмаӧсь да кодъяс ёна пиньӧссьӧма, колӧ вежлавны выльясӧн. Зыртчан пластинкаяссӧ калькалӧминъястіыс колӧ кыпӧдыштны сэтчӧдз, кытчӧдз на вылӧ топыдӧдз оз пуксьы чунь кутӧда брускыс да лӧсяв чуньяс туйдӧдӧм туйясас. Дерт, вывті зэлыдӧдз оз жӧ ков лӧсьӧдны, сьӧкыда кутас ветлынысӧ. Зыртчан пластинкаяссӧ колӧ пуктавны шӧрт серти.
Топӧданъясыс уджалігас зыртчысьӧны да, пуртыс пондас шатласьны, юрпӧлавны. Найӧс колӧ пилитны сійӧ местаті, кыті крепитчысьӧны чунь кутӧда брускас. Татшӧм торксьӧмыс кӧ лоас ытшкигтырйиыс на, сэки топӧданъяссӧ позьӧ кусыньтны помъясӧдыс мӧлӧтӧн вачкӧдышталӧмӧн пиньяс бердас.
Ытшкан (вундан) пластинкаяссӧ, топӧданъяссӧ да зыртчан пластинкаяссӧ лӧсьӧдӧм бӧрын колӧ пуктыны пуртсӧ, лӧсьӧдны шатунсӧ да киӧн бергӧдлыштны кривошипсӧ. Пуртыс колӧ кокньыда ветлыны, шатласьтӧг.
Пуртсӧ ас местаас садитӧм. Кривошипсӧ колӧ лӧсьӧдны сулалан выйӧ (мёртвӧй положенньӧӧ). Сідз дырйиыс сегментъясыслӧн шӧр выйыс мед вӧлі сулалӧны чуньяс шӧрвый весьтас. Найӧ кӧ шӧрвыйсьыс вешйыштӧмаӧсь, сэки машинаыс лякны кутас турунсӧ, тырны да кыскавнысӧ лоӧ ёна сьӧкыд. Татшӧмыс корсюрӧ овлывлӧ и выль машинаясын сійӧс кыдз сюрӧ, лёк ногӧн тэчӧмла. Тайӧс лӧсьӧдны ёна кокньыд, брода кӧ (резьбаа) шатун юрыс, кутшӧмӧн петкӧдлӧма 4-ӧд серпас вылын. Колӧ бергӧдны шатунсӧ 3–4 пӧв, — сідзнас сійӧ дженьдаммас либӧ нюжалас да пуртсӧ вайӧдас аслас местаӧ.
Бродыс кӧ абу, сэки ковмас чинтыштны шатунсӧ. Шатуныслысь юрсӧ шляпитны (переклепайтны) сідзи, медым вешйыштіс сылӧн кузьтаыс.
Таысь кындзи зыртчыссьӧны (бырӧны) шарниръясыс, кодӧн шатунсӧ йитӧма рамаыскӧд. Ставсӧ тайӧс лоӧ лӧсьӧдны важ выйӧдзыс. Ёна зыртчӧм шарниръяссӧ колӧ лэчтыштны да пуктывны на улӧ втулкаяс.
Ытшкан часьтсӧ колӧ сетыштны водзӧ. Сы вылӧ машинаас эм уна пӧлӧс приспособленньӧяс. Шуйга башмаксяньыс да дышлоӧдзыс кӧ эм кӧрт ньӧрйыс (видзӧд 11-ӧд серпас), сійӧс колӧ чинтыштны. Татшӧмыс эм Диренг машинаысь да люберецкӧй заводысь петӧм машинаясын. Босьтам кӧ Массей-Гаррис машинаысь, сэні машина рамасӧ лӧсьӧдӧма пӧлӧсӧн, ньывкмӧсӧн да сійӧс резьбаяссяньыс позьӧ нюжӧдыштны да сідзӧн водзӧ вештыштны ытшкан часьтсӧ. «Чемпион» нима важ пӧлӧс машинаясын рама бӧрвылас эм кусыньтӧм тяга (11-ӧд серпасын петкӧдлӧма АСВ шыпасъясӧн). Сійӧс лоӧ винтитыштны да бергӧдны кытшов джын мында. Сыӧн сійӧ ытшкан часьтсӧ вештыштны водзӧ (чуньяснас индӧма сійӧс, кытчӧдз вешъяс да сувтас ытшкан часьтыс).
Осборн машинаын бӧрвылас эм эксцентрика болт, кодӧс колӧ бергӧдыштны сэтчӧдз, кытчӧдз ытшкан часьтсӧ оз йӧткышт водзӧдз (8-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма, кыдзи колӧ бергӧднысӧ да мый выйӧдз). Ӧти ног ли, мӧд ног ли, колӧ вермыны ытшкан часьтсӧ лӧсьӧдны стӧч аслас местаӧ, сытӧг бурысьӧн колявны кутас ытшкӧм вылыс, нырсьыны да ёна сьӧктаммас машинаыс, мынласьны кутас шатуныс.
Пӧчинкасӧ вӧчӧм мыстиыс тэчан да бара колӧ видлывны ытшкан часьтыслысь уджалӧмсӧ, ӧпеть кривошипсӧ сувтӧдлыны да видзӧдлыны, медым шатуныс да пурта полосаыс вӧліны ӧтвесьтынӧсь. Сідзжӧ видзӧдлыны, ӧтвесьтын абу шӧрвыйныс сегментъясыслӧн да чуньясыслӧн. Пуртыс кӧ бӧрвыв вешйыштӧма, оз нин кут бура уджавны. Ытшкан часьтсӧ позьӧ прӧверитлыны ещӧ и тадзи: нюжӧдны шӧртӧн ӧтарсӧ дышло пӧлӧныс, а мӧдарсӧ шатун да пурт пӧлӧныс. Тайӧ шӧртъясыс уджалігас колӧ лоны веськыд пельӧс выйын (
Машинаыслӧн сьӧкыда ветлӧмыс медсясӧ овлывлӧ ытшкан часьтыс бӧрвыв сетчӧм вӧснаыс. Бӧрвывсӧ сетчӧ чунь кутӧда бруссӧ да рамасӧ йитан шарниръяс личалӧм вӧсна. Медым таысь видзчысьны, колӧ пытшкӧсса башмаксӧ водзӧ йӧткыштӧм кындзи нӧшта вӧрзьӧдны пельӧссӧ чунь кутӧда брускыслысь да шатуныслысь. Найӧ мед вӧлі сулалӧны ӧтвесьтын, ӧти линияын. Лоас кӧ косталыштӧм, вежыньтчӧм, колӧ нин вӧрзьӧдны пельӧссӧ пуртсяньыс да шатунӧдзыс дзик йывтіыс моз. Тайӧс позяс лӧсьӧдны чунь кутӧда бруссӧ башмакас выль пӧв лӧсьӧдӧмӧн либӧ поворортсӧ (???) башмакыскӧд тшӧтш. Мукӧддырйи тайӧс верман лӧсьӧдны пытшкӧсса башмакыслысь цыферсӧ вежӧмӧн либӧ скоба пельясас втулкаяс пуктӧмӧн.
Машинаяслӧн ёна болтыс кежӧмыс медсясӧ овлывлӧ кутшӧм-нибудь чуньяс слабитӧм да пурта либӧ чунь пластинкаясыс личалӧм вӧсна. Медым татшӧмыс эз вӧв, колӧ тшӧкыдджыка да бурджыка видлавлыны ытшкан часьтсӧ. Пурт дорыс да чуньясыслӧн пластинкаясыс мед вӧлі топыда инмӧны мӧда-мӧдныс вылӧ, ножичын моз жӧ.
Топӧдан помъяссӧ мӧлӧтӧн кусньӧдлігӧн колӧ быд вачкыштӧм мысти видлыны, абу-ӧ топалӧма пуртыс. Топалӧма кӧ, колӧ зубилӧӧн синны топӧданъяссӧ.
Шатуныс оръясигӧн унаысь сылысь вежлавлӧны пу часьтъяссӧ да оз тӧдны сійӧс, мый сідзнас шатуныслӧн став кузьтаас ньӧти оз ков вежсьыны воддза дорсьыс. Колӧ зэв кужӧмӧн вӧчны, медым тайӧс вежигӧн пуртыс эз вӧрзьы аслас местаысь. Он кӧ чайтӧй артмыны шатун юрсӧ лӧсьӧдӧмнас, бурджык ставнас вежны.
Юр бердтіыс пуртыс жугавлывлӧ медсясӧ пытшкӧсса башмаксьыс накладкаясыс да прокладкаясыс зыртчӧм вӧсна да пуртыс дзӧрӧм вӧснаыс. Найӧс колӧ вежны. Шатуныслӧн либӧ пуртыслӧн оръясьӧмыс овлывлӧ шатун юрыс кривошип чуньсьыс личалӧм вӧсна, либӧ кривошип чӧрссьыс подшипникъясыс зыртчӧм вӧсна. Найӧс лӧсьӧдыштны колӧ ас кадын шатуныс да пуртыс оръясьтӧдзыс. Тайӧ часьтъясыслысь личалӧмсӧ-слабитӧдӧмсӧ позьӧ казявны киӧн вӧрӧшитыштӧмӧн.
Машинаыс торксялӧм помкаяс вылӧ ми ёнджыка сувтлім, медым любӧй морт вермис лӧсьӧдны торксьӧмъяссӧ. Ӧд он кӧ тӧд слӧйсӧ, мыйсянь торксьӧма, сэки весиг мастеръяс оз сяммыны лӧсьӧднысӧ.
Подшипникъясыс, кытӧні бергалӧны вӧрзьӧдан чӧрсъясыслӧн шестерняясыс, вӧдитчӧмысла зыртчыссьӧны да чӧрсъясыс катласьны кутасны. Тадзнас шестерняыслӧн пиньясыс шылясясны либӧ дзикӧдз жугавласны. Медся нин зыртчыссьӧны подшипникъясыс кривошип чӧрссьыс. Ытшкан машинасӧ пӧчинитігӧн колӧ видлавны став подшипниксӧ да шогмытӧмъяссӧ выльӧн вежлавны, а шогманакодьяссӧ выльысь пузьӧдлыны да сідзӧн топыдӧдз йӧртны чӧрс помас. Подшипникъясыс кӧ кык торйысь, сэки позьӧ торъяланінтіыс пилитыштны. Сідзнас торъясыс топалыштасны да топыда сибаласны чӧрсас. Машинасӧ пӧчинитігӧн сідзжӧ колӧ видлыны став болтъяссӧ, пружинаяссӧ; шогмытӧмъяссӧ вежлавны, а шогманаджыкъяссӧ пӧчинитавны.
Ытшкан машинаяс бӧрйӧм. Медбур машинаяс: Мак-Кормиклӧн, Диринглӧн, Массей-Гаррислӧн, Вальтер Вудлӧн. Неуна улынджыкъяс: Осборнлӧн, Планолӧн. Омӧльджыкъяс: Чемпион, Андриана, Платт. Бур машинаяс вӧчӧны Люберецкӧй заводын да «Коммунарын». Машинаяс бӧрйигӧн бӧрйӧй ставлы тӧдса фирмаяс.
ЛОБОГРЕЙКА
(Вундан машина)
Лобогрейкалӧн вундан часьтыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и ытшкан машинаын. Сӧмын вундан часьт помас, торъя рама вылын, эм платформа; рамаыслысь водзладорсӧ лӧсьӧдӧма чуньясӧс крепитӧм вылӧ. Платформаыс лоӧ веськыд пельӧса рама вылӧ пӧвъясысь вӧчӧм пыдӧс (дӧска). Платформа бӧжвылас нӧшта на эм бӧжвывса пружина йылас куим пельӧса корӧб. Сэтчӧ и куравсьысьӧ платформа вывсьыс вундӧм няньыс. Кор сійӧ кӧрӧбас чукӧрмас кольта тырыс, сэтысь лэдзӧны муас. Медым платформа вылас вундӧм идзасыс коланногӧн пӧрис, шепладорнас бӧрвыв вундан часьтыслы вылісяньыс лӧсьӧдӧма мотовилӧ (юклӧдлысь) — нёль пӧла боръяс. Платформа бӧж вылас няньсӧ куталысьлы да лэдзысьлы лӧсьӧдӧма пукаланін. Водзладорас, вож вылас, вӧвъяснас да машинанас вӧдитчысьлы лӧсьӧдӧма мӧд пуклӧс. Вож (дышло) водзвылас лӧсьӧдӧма кӧлесаяс, медым доддясяныс эз кут сӧвны вӧвъяс вылӧ. Пуртсӧ да юклӧдлысьсӧ вӧрзьӧдӧ шуйгаладорса кӧлесаыс. Няньсӧ вундыны пуртыслы оз ков торъя ыджыд ӧд, вундӧ и вӧлею ветлӧмӧн. Сы вӧсна кӧлесасяньыс да вундан часьтӧдзыс вӧрзьӧдан ӧдсӧ лӧсьӧдӧма пиня кӧлесаяснас сӧмын кык коническӧй да цилиндрическӧй шестерня пыр. Ыджыд цилиндрическӧй шестерняыс унджык машинаас кисьтӧма кӧлеса чӧрсыскӧд ӧтпомысь; юклӧдлысьыс вӧрзьӧ ӧтпомса тасмаӧн. Тасмаыс (ременьыс) бергалӧ кык гӧгыль вылын: ӧтиыс — юклӧдлан чӧрсас, мӧдыс — мунан кӧлесаыскӧд орччӧн.
Лобогрейкасӧ тэчӧм да сыӧн вӧдитчӧм
Идза пыдӧслысь улі-вылісӧ лӧсьӧдчысьӧ рычагъясӧн, кодъясӧс 12-ӧд серпас вылын индӧма «А» шыпасӧн — вӧрзьӧдан да прӧст кӧлесаяс дорас. Идзас под кольӧма колӧ лӧсьӧдны ӧтджудждаӧн кыкнанладор помӧдыс. Лобогрейкалӧн рамаыс вель кыз да сы вӧсна вундан часьтсӧ ытшкан машинаыслы моз ёна улӧдз оз позь лӧсьӧдны — рамаыс му бердас пондас инмавны. Ковмас кӧ улі вундыны, колӧ платформасӧ вундан аппаратнас лэдзыштны увлань. Сідз кӧ лӧсьӧдны водзладорӧс, пуклӧс дорас вожъяс эм рычаг «Б», ӧпеть жӧ платформасӧ ёна лэдзны-копыртны оз ков, делӧ лоас сэтысь вундӧм няньсӧ лэдзныс.
Юклӧдлансӧ колӧ лӧсьӧдны идзас кузьта сертіыс, оз ков лӧсьӧдны юклӧдлансӧ кокъяс весьтас — сідзнас шепъясысь став тусьсӧ пыркӧдас, вартас. Мотовилӧсӧ колӧ лӧсьӧдны шепъяссяньыс 5–9 сантиметр выйӧ улӧджык. Вывті улӧ лӧсьӧдӧмыс абу жӧ бур — кутас идзасыс гартчыны да вужнас нетшкыссьыны.
Сувтса няньлы юклӧдлансӧ позьӧ лӧсьӧдны вундан часьт весьтас. Няньыс кӧ водзвыв пӧрыштӧма, шыльк мунӧма — юклӧдлансӧ колӧ водзӧ петкӧдны, медым судзны пондіс. Ёна усьӧм няньсӧ колӧ вундыны ньылыд ногыс либӧ бокша ногыс. Паныд ногыс мунан водзсӧ колӧ кушӧн мунны.
Юклӧдлансӧ лӧсьӧдігъясӧн (водзӧ либӧ бӧрвыв вештігӧн) энӧ вунӧдчӧй разьлыны погонсӧ, коді личӧдчысьӧ гӧгыля кӧлесаяс вылас, разьлытӧг вермас орны.
Лобогрейкасӧ ытшкигкежлӧ лӧсьӧдӧм
Быд лобогрейка позьӧ лӧсьӧдлыны ытшкыны турун пуктігӧн, сэки колӧ бергӧдны болтъяссӧ, кодӧн кутӧма платформасӧ рама бердас, да босьтлыны платформасӧ тшӧтш куим пельӧса кӧрӧбнас. Сэсся позьӧ босьтлыны юклӧдлансӧ (мотовилӧсӧ). Поводдяыс кӧ тӧла, юклӧдлансӧ позьӧ кольлыны; сійӧ кутас турунсӧ пӧрӧдны пурт вывтіыс.
Ӧткымын лобогрейкаас ыджыд коническӧй кӧлесаыс (12-серпас вылын индӧма «В» шыпасӧн) кыкнанладорсяньыс пиня, и ӧтарас гижӧма «
Видзӧм (дӧзьӧритӧм) сэтшӧм жӧ, кыдзи и ытшкан машинаӧс. Медся водз колӧ наперво бур мавтас, медся нин шатун юръясас. Бура крепитӧй болтъяссӧ да гайкаяссӧ. Видлалӧй зыртчан часьтъяссӧ, энӧ лэдзӧй найӧс шонавнысӧ. Небыд идзаса кӧдзаяс вундігӧн лӧсьӧдлӧй коса дор кодь пуртъяс, сэтшӧмӧс жӧ и турун ытшкигӧн, а чорыд идзаса кӧдзаясӧ — чарла пинь дора пуртъяс. Медся ёна ныжмӧны пуртъясыс уль турунӧ да уль идзас вылӧ; уль турун ытшкӧмысь да ва вылын вундӧмысь видзчысьны колӧ.
Лобогрейкаыслӧн пуртъясыс лӧсьӧдӧм мыстиыс колӧ лоны ытшкан машинаын моз жӧ чуньяс шӧрвый весьтас. Найӧ кӧ петыштӧны либӧ вывті пырӧны, колӧ лӧсьӧдны. Лобогрейкаын пуртъясыс лӧсявтӧмлы помкаыс медсясӧ овлывлӧ шатунсяньыс, сылӧн кузьтаыс абу буретш да. Сійӧс кӧ оз позь кузьӧднысӧ либӧ дженьдӧднысӧ винтсяньыс, сэки ковмас выльлаӧ лӧсьӧдны юрсӧ. Шатуныс кӧ кӧртысь, колӧ кузнечаӧ нулӧмӧн чинтыны либӧ содтыны сылысь кузьтасӧ.
Лобогрейкаас пуртыс да шатуныс колӧ лоны ӧтвесьтын, ӧти визь вылын. Лобогрейкаыслӧн рамаыс вундан часьтсӧ оз лэдз бӧрвыв петны, кыдзи петӧ ытшкан машинаад; сы вӧсна пуртыслӧн петӧмыс медсясӧ овлывлӧ рамаыс синсьӧм вӧсна. Рамасӧ позьӧ прӧверитлыны да веськӧдны.
Лобогрейкалысь мукӧд часьтъяссӧ пӧчинитӧны-лӧсьӧдӧны ытшкан машинаысь сійӧ часьтъяссӧ моз жӧ. Платформасӧ колӧ краситны.
Лобогрейкасӧ бӧрйигӧн оз ков босьтны векньыд пӧлӧссӧ (120–150 см пасьтаяссӧ), колӧ босьтны 180 см пасьтаӧс, кодӧс пара вӧлӧн жӧ позьӧ кыскавнысӧ.
Лобогрейка, сійӧ важмӧм машина нин, кинас кольта тырнас шыблалӧмыс вывті сьӧкыд да («плештӧ шонтӧ»); сыысь кындзи идзасыс ёна дзугсьӧ да тусьыс пыркалӧ. Тайӧ машинасӧ колӧ нин вежны бурджык машинаӧн, босьтам кӧть, хедерӧн.
