ТРАКТОРЪЯС ДА КОМБАЙНЪЯС
НИГА ЛЭДЗАНІНСЯНЬ
Савченко-Бельскӧйлӧн «Тракторъяс да комбайнъяс» нига зэв колана нига. Тайӧ нигаыс колӧ лоны велӧдчан нигаӧн быд колхозниклы, коді уджалӧ тракторӧн. Нига висьтавлӧ уна сикас системаа тракторъяс йылысь, тӧдмӧдӧ тракторъясӧн да велӧдӧ, кыдзи колӧ тракторкӧд вӧдитчыны, кыдзи сійӧс видзны.
Миян удж петкӧдліс, кутшӧм лёка на пуктӧма миян тракторъяс вылын уджалысь кадръяс лӧсьӧдӧм, кутшӧм на ёна миян уджалігӧн жугавлӧны тракторъяс.
Сӧмын коланлуныс тайӧ нигалӧн мунӧ ылӧджык техническӧй руководство дінысь. Тайӧ нига оз сӧмын висьтав трактор йылысь, но и нуӧдӧ агитация трактор вӧсна. Нигаысь лыддьысь аддзас уна колана материалъяс, коді петкӧдлӧ тракторӧн уджалӧмысь гырысь преимуществояс, тракторлысь ыджыд производительносьт. Лыдпасъяс петкӧдлӧны: 1 гектарӧс вӧлӧн гӧрӧм да пинёвтӧм сувтӧ 9 шайт, а тракторӧн уджалігӧн 7 шайтысь этшаджык. Вӧлӧн кӧдзӧм 4 ш. 75 ур, тракторӧн 2 ш. 25 ур, урожай идралӧм вӧлӧн 4 ш. 50 ур, тракторӧн 2 ш. 96 ур. Помасӧдзыс 1 гектарӧс уджалӧм сувтӧ вӧлӧн 17 ш. 25 ур, тракторӧн 13 ш. 20 ур.
Либӧ мӧд лыдпасъяс Таловскӧй машинно-тракторнӧй станциялӧн (ЦЧО): крестьяна муяс вылын шабділӧн урожай 1 гектарысь воӧ 8 центнер, зӧр — 13 центнер, а МТС муяс вылын шобді 12 центнер, зӧр — 15 центнер. Татшӧм лыдпасъяссӧ нигаысь аддзан уна. Нӧшта ӧти лыдпас, кытысь тыдалӧ, кыдз МТС мынтӧдӧ уджалысь крестьянаӧс кулак эксплуатация ки улысь. Лыдпасъяс петкӧдлысьӧны куим районысь: Темирчаевскӧй, Бугурусланскӧй да Старо-Оскольскӧй. МТС организуйтчытӧдз тайӧ районъясын му вӧлі кӧртымалӧма (арендуйтӧма) кулакъяслы первоя районас 1970 га, мӧдас 665 га да коймӧдас 3500 га. МТС организуйтчӧм бӧрын кӧртымалӧм му колис первой районын ставыс 162 га.
Тайӧ петкӧдлӧ кутшӧм революция нуӧдӧ сиктса овмӧсъясын трактор.
Сэтшӧм жӧ ыджыд роль ворсӧ мӧд сложнӧй машина — комбайн, код йылысь нигаын зэв жӧ бура гижсьӧ.
Тайӧ став висьталӧмторъясыс миянлы лэдзӧ ошкыны Савченко-Бельскӧйлысь нигасӧ.
ТРАКТОР ДА СИКТЪЯСӦС СОЦИАЛИЗМ ТУЙӦ ВУДЖӦДӦМ
Витвося план помасигкежлӧ колхозъяс да совхозъяс муяс вылын Сӧвет Союзын кутасны уджавны 500 сюрс гӧгӧр трактор да 120 сюрсысь унджык дзик выль машина — комбайн.
10 во сайын на СССР-ын тракторъясыд вӧлі лыддьысьӧны сӧмын дасъясӧн, а комбайнъясыд колхоз муяс вылӧ воисны сӧмын 1929-од воын. Тайӧ кык торйыс петкӧдлӧ, кыдзи миян вужсяньыс вежсьӧ, пӧльяс сяма му-видз уджалан техника. 1927-ӧд воын на посни крестьяна овмӧсын СССР пасьта лыддьысьліс 5 миллион гӧгӧр ас вӧчӧм гӧр да мукӧд пӧлӧс ас вӧчӧм уджалан кӧлуй.
Вӧчны революция сиктса овмӧс техникаын лои позяна сӧмын видз-му овмӧс социализм туй вылӧ вуджӧдӧм вӧсна, кодӧс нуӧдӧ коммунист партия. Сӧмын социалистическӧй коллективизированнӧй сикт вермас вӧдитны видз-му уджалан гырысь машинаяс. Оз ков вунӧдны — трактор, коді колхоз да совхоз киын социализм туй вылӧ сиктӧс вуджӧдан оруддьӧ, кулак киын (да заграничаса капиталист киын) асьнысӧ озырмӧдан да уджалысь йӧзӧс нартитан оруддьӧ.
Кор первой на лоины миян Союзын тракторъяс, кулакыд быд ногӧн вӧлі зільӧ босьтны трактортӧ ас киӧ, лӧжнӧй колхозъяс котырталӧмӧн, быдсяма пӧлӧс кооперацияӧ пырӧмӧн да с. в. Кор кулаклы лои сетӧма отпор, сэки сійӧ мӧвпсӧ вежис, кутіс мунны видз-му овмӧсӧ трактор сюйӧмлы паныд. Кулак бура тӧдӧ: колхозын трактор — медбур средство кулак нартитӧм улысь петны. Кулаклӧн пропагандаыс мукӧддырйи инмыліс аслас пасӧ, гӧля да шӧркоддьӧма олысьяс трактор вылад видзӧдісны мисьтӧма.
Сӧмын колӧ вӧлі кымынкӧ во колхозъясын тракторъясӧн уджалӧм, медым гӧля да шӧркоддьӧма олысь крестьяна гӧгӧрвоисны тракторлысь ыджыд бурлунсӧ, пӧльзасӧ.
Ӧні нин Сӧвет Союзын абу ни ӧти пельӧс, кӧні эськӧ тракторлы мунісны воча, прӧтив.
Веськыда наступайтӧмӧн кулак эз вермы нинӧм вӧчны да, сійӧ бӧрйис мӧд тактика.
Кулак зільӧ лӧсьӧдны колхозлы пыкӧдъяс, орӧдны коллективизация удж да нуӧдны пропаганда вузавлыны му-видз уджалан кӧлуй кытчӧ сюрӧ, вузавлыны да начкавны скӧт колхозӧ пыртӧдз, «колхозын став уджсӧ кутас вӧчны комбайн да трактор» лозунгӧн.
Тан кулаклӧн сідзжӧ нинӧм оз артмы. Дерт, социалистическӧй му-видз уджалӧм кутас мунны машинаясӧн, сӧмын колхозникъяслы оз ков вунӧдны: миян промышленносьтлысь став позяна вынсӧ сы вылӧ пуктӧмӧн на тайӧ воясын сиктъясӧ дзик тырмымӧн огӧ на вермӧ сетны машинаяс да тракторъяс, кӧть эськӧ машинаяс да тракторъяс стрӧитан ӧдтӧ ми ӧні кыпӧдам вӧвлытӧма-а. Локтан воясӧ коллективизация кызвыннас колӧ кыптыны лючкиа вӧв вын используйтӧмӧн, тракторнӧй да вӧв вын ӧтлаалӧмӧн восьтавны машинно-коннӧй да тракторно-коннӧй станцияяс. Оз ков вунӧдны Сталин ёртлысь кывъяссӧ: «колхозъясын му-видз ужалан куш прӧстӧй кӧлуй ӧтлаалӧм сетас вывті ыджыд эффект, код йылысь эз лысьтлыны мӧвпыштны миян».
ВКП(б) ЦК 1930-ӧд вося январса решенньӧӧн сетіс чорыд индӧд: «Вӧв вынӧн му-видз уджалан кӧлуй ми огӧ на вермӧ тайӧ воясын вежны машинаӧн уджалан кӧлуй вылӧ да, ВКП(б) ЦК тшӧктӧ чорыда кучкыны вӧв вынӧс коллективизация нуӧдігӧн тырмытӧма донъялӧм кузя, коді вайӧдӧ вӧвъяссӧ вузавлӧмӧ, начкавлӧмӧ.
ВКП(б) ЦК тӧдчӧдӧмӧн индӧ, мый ӧнія кадӧ зэв бур лӧсьӧдны колхозъясӧ вӧв-машина базаяс да вӧв-тракторнӧй базаяс, да трактор-вӧв вын лючкиа используйтӧм».
Тракторъяс да комбайнъяс уна во кежлӧ на кольӧны тырмытӧм машинаясӧн.
Тась тыдалӧ, кутшӧма тракторӧс колӧ колхозын, совхозын, машинно-тракторнӧй станцияясын тыра используйтны, мед эськӧ продукцияыс сылӧн вӧлі ыджыдджык.
Бура, лючкиа используйтны машинаӧс верман сэк, кор тӧдан машинасӧ, кор сійӧн кутан ужавны.
Та вӧсна колӧ, мед колхозса быд шлен вӧлі тӧдса машинакӧд, кужис сійӧн уджавны.
Тайӧ нигаыс лэдзсьӧ отсавны колхозниклы тӧдмасьны тракторъяс да комбайнъяс устройствоӧн, медым сійӧс тӧдны да кужны уджавны, применяйтны удж вылын тайӧ машинаяссӧ.
КЫДЗ КЫПАЛІС ТРАКТОР ВӦЧӦМ
Ӧні эмӧсь уна системаа тракторъяс: кӧлесаа, гусеничнӧй; мукӧд сьӧктанас уна тоннаа, вермӧ кыскыны дас – дас кык ральника плугъяс, мукӧд — ичӧтикӧсь да вӧрысьӧсьджык, сӧмын кыскӧ этшаджык, ӧти ральника плугйӧдз весиг; коді уджалӧ бензинӧн, коді карасинӧн либӧ нерпӧн.
Медым гӧгӧрвоны быд системаа трактор, колӧ тӧдны, кыдзи кыпаліс тракторъяссӧ вӧчӧмыс.
Медводдза тракторъяс (70 во сайын) уджалӧны вӧлі парӧн. Сійӧ вӧлі зэв лёк, ыджыд машина — сьӧктанас уна сё центнер. Трактор «Рустон» сьӧктанас вӧлі 200 центнер (1200 пуд). Сэки найӧ вӧліны зэв донаӧсь, дай зэв лёк наӧн вӧлі уджавнытӧ, весиг помещик овмӧсъясӧ оз вӧлі босьтавны.
Сӧмын кор лои внутренньӧй сгоранньӧа двигатель (та йылысь висьталам бӧрынджык), тракторъяс вӧчӧм кутіс ӧдйӧ кыпавны. Медвойдӧр трактор бурмӧдӧм кузя кутісны сьӧктасӧ сылысь чинтыны да содтыны кыскан вын, кокньӧдны машинаӧн вӧдитчӧм-веськӧдлӧмсӧ.
Ӧтпырйӧн чині и уджалысь йӧз лыд трактор дорын. Важ системаа трактор дінын уджавны вӧлі колӧ куим рабочӧй: механик, сылы отсасьысь да плуг дорын уджалысь, а ӧні плугӧн да тракторӧн уджалӧ да веськӧдлӧ тракторист ӧтнасӧн. Эм ӧні выль тракторъяс, кодъяс вермӧны морттӧг ужавны, индасны туй вылӧ либӧ бӧрӧзда вылӧ да ачыс мунӧ, тракторист веськӧдлӧ сӧмын бергӧдчигъясӧн, мукӧд каднас нем оз ков вӧчны.
Кымын водзӧ кутісны бурмӧдны тракторӧс, сымын паськыдджыка кутісны сійӧс используйтны сиктса овмӧсӧ. Абу нин ӧні некутшӧм удж, кытӧн эськӧ эз вермы уджавны трактор.
Бӧръя кадӧ тракторъяс вӧчӧм паськалӧ кык туйӧд: бурмӧдсьӧны важ конструкция тракторъяс да лӧсьӧдавсьӧны выль система гырысь вына тракторъяс — 60–80 вӧв вына. Татшӧм гырысь тракторъясыс зэв бурӧсь миянлы, СССР-ын, социалистическӧй гырысь му-видз овмӧс уджын. Чужӧны посни машинаяс, кодъясӧс лӧсьӧдӧма торъя уджъяс вылӧ, кыдз трактор-культиватор, кокни, вӧрысьджык тракторъяс отсасян удж вылӧ да с. в.
Бурмӧдӧны трактор бердӧ домавлӧм (прицепнӧй) машинаяс: плуг, кӧдзан, ытшкан, вундан машинаяс.
Ӧтпырйӧ тракторлысь конструкциясӧ вежигӧн вежсьӧ сылӧн устройствоыс медколана часьтыслӧн двигательыс либӧ моторыс.
Ӧнія тракторъяслӧн двигательыс ыджданас абу ыджыд дай выннас 20–80 вӧв вына, уджалӧны карасинӧн, шочаджык бензинӧн да нерпӧн.
Тракторлӧн двигатель
Тракторлӧн медся колана торйыс — двигатель. Двигатель сайын тракторлӧн бура ужалӧм. Двигатель дӧзьӧритӧм сайын машиналӧн уджалӧм. Татӧні висьталӧм трактор двигатель йылысь да кыдзи сійӧ уджалӧ. Ми водзын висьталім: ӧнія тракторъяслӧн внутренньӧй сгоранньӧа двигатель, ломтысьӧ карасинӧн, бензинӧн либӧ нерпӧн. Медым тӧдны внутренньӧй сгоранньӧа двигатель йылысь, видзӧдлам мыйӧн торъялӧны парӧвӧй машина да внутренньӧй сгоранньӧа двигатель.
Парӧвӧй машинаын эм пач, кӧн сотчӧ ломтас (пес, шом, нерп), пач вылас эм пӧрт, пӧртас ва. Кор ваыс пузяс, сійӧ пӧрӧ парӧ, пар сэсся петӧ машина уджалан часьтъясӧ, медвойдӧр цилиндрӧ (1-ӧд серпас). Цилиндрса стен бердті топыда ветлӧдлӧ поршень. Пӧртысь воысь пар поршеньӧс вӧтлӧ водзӧ цилиндр пытшкӧ. Кор локтас поршеньыс тупикӧ — кутас мунны бӧр, сы вӧсна бӧрӧ мунӧ, мый цилиндрӧ пар локтан розьяс (розьыс кык) мӧда-мӧд вежлалӧмӧн тупкыссьӧны-воссьӧны ветлӧдлан юшкаӧн (заслонкаӧн). Кор поршеньыс цилиндр пыдӧсӧдзыс воас, пар пырас воддза розьыс тупкыссьӧ, сы пыдди воссьӧ мӧдар помсьыс да с. в. Сідзкӧ, парӧвӧй машинаад ломтасыс сотчӧ торъя пачын, ылын уджалан машиннӧй часьтысь — цилиндрысь.
Дзик мӧд нога внутренньӧй сгоранньӧа двигательын. Тан ломтас (быть кизьӧр: нерп, карасин да бензин) сэтчӧ уджалан машиннӧй часьтын — цилиндр пытшкын. Сійӧн и двигательыс шусьӧ пытшкын сотчанӧн (внутренньӧй сгоранньӧа).
Быдӧн тӧдӧны: шонӧдӧм карасин дорӧ кӧ ломтысяна изтӧг матыстан, карасин ӧзйӧ, лоӧ ичӧтик взрыв. Цилиндр пытшкын, кытчӧ веськалӧ сынӧдкӧд ӧтлаасьӧм, парӧ пӧрӧм карасин, быд уджыштӧмын лоӧ ломтаслӧн взрыв, кыдзи ружйӧ ствол пытшкын лыйигӧн. Ружйӧ стволын порок ӧзйӧ — лоӧ газ, коді зэв ыджыд вынӧн йӧткӧ зарадсӧ да вӧтлӧ сійӧс ствол пытшкысь.
Двигатель цилиндр пытшкын быд уджыштӧмын ӧдйӧ сотчӧ (взрывайтчӧ) мыйкӧ мында ломтас. Газъяс, кыдз ружйӧ стволын, личкӧны поршеньӧс да тшӧктӧны ветлӧдлыны. Поршень, кыдзи и парӧвӧй машинаын, цилиндр пытшкын водзӧ мунӧ газӧн личкӧмӧн, а бӧрсӧ — кор газ цилиндрысь петас ортсӧ нарошнӧ газ лэдзны лӧсьӧдӧм розь пыр (клапан пыр).
Тадзикӧн двигательлӧн удж мунӧ татшӧм ногӧн: быд уджыштӧм вылӧ колӧ цилиндрӧ кытыськӧ босьтны сынӧд, бус кодь ломтаскӧд сорӧн, сійӧ сорлассӧ топӧдны да и ӧзтыны. Газ, код лои сорлас сотчӧмысь, личкӧ поршень вылӧ, коді поршеньлысь ветлӧмӧс сетӧ ветлӧдлысь шатун да кривошип пыр коленчатӧй валлы да махӧвиклы. Коленчатӧй вал шестерняяс пыр сетӧ бергӧдчӧм тракторнӧй кӧлесаяслы.
Пытшкын сотчан двигательяс юксьӧны кык сикасаӧ: нёль тактаӧ да кык тактаӧ.
Ӧні видлалам, кутшӧмджыкӧсь тайӧ кык сикаса двигательыс.
Нёль такта двигатель
Унджык тракторъяс ужалӧны нёль такта ӧдйӧ ветлысь двигательӧн.
Нёль тактаӧн шусьӧ сэтшӧм двигатель, кодлӧн поршень нёль пӧв мунӧмысь (мӧд ногӧн кӧ — тактысь) ӧти — рабочӧй. Поршеньыслӧн куим мунӧмыс лӧсьӧдӧны нёльӧдысь мунны, кор и лоӧ ломтаслӧн взрыв, поршень примитас йӧткыштӧм да сетӧ сійӧн бергӧдчыны махӧвиклы.
Ӧтка цилиндра двигательын механизм куим тыртӧм ходсӧ вӧчӧ махӧвиксянь. Ми тӧдам — ӧдйӧ кӧ бергӧдны махӧвик (либӧ кӧлеса), сійӧ оз пыр сувт, а кутас водзӧ бергавны да бергӧдлыны тшӧтш сыкӧд ӧтлаалӧм механизм. Двигательясын, кӧн кык да нёль цилиндр, уджыс мунӧ вочасӧн: кор ӧти цилиндрын взрыв, мукӧдыс вӧчӧны лӧсьӧдчан ходъяс.
Тӧдмалам ӧні, мый вӧчсьӧ цилиндрын нёльнан тактсӧ вӧчигӧн.
Нёль такта двигатель цилиндрын эм трубаясӧн йитсьӧм кык розь: ӧтиыс (трубкаыс) — кыскан, кыскӧ шонтӧм да бусмӧм ломтас, мӧдыс — вӧтлан, уджыштӧм бӧрӧ вӧтлӧ газ.
Кык юшка торъя механизмӧн мӧда-мӧд вежмӧнысь тупкӧны да восьтӧны трубка розьяссӧ.
Удж мунӧ татшӧм ногӧн (2-ӧд серпас).
Воддза такт (кыскӧм) поршень мунӧ цилиндр вевт дорсянь да кыскӧ ломтас. Вӧтлан клапан пӧдса, кыскан — восьса.
Мӧд такт (топӧдӧм). Поршень мунӧ бӧр. Кыкнан клапаныс топыда пӧдсаӧсь да бус кодь ломтас сынӧдкӧд тшӧтш ёна топӧдсьӧ.
Коймӧд такт (уджалӧм). Электрическӧй бикиньӧн ломтас ӧзйӧ, кыкнан клапаныс пӧдсаӧсь. Газ личкӧмӧн поршень мунӧ цилиндр вевтсянь да ассьыс мунӧмсӧ сетӧ шатун да кривошип пыр махӧвиклы.
Нёльӧд такт (вӧтлӧм). Поршень мунӧ бӧр, вӧтлан клапан восьса да сы пыр газъяс уськӧдчӧны петны цилиндрысь.
Ломтас
Нёль такта двигательяслы ломтасӧн вермас лоны ӧдйӧ сотчысь кизьӧртор, унджыкысьсӧ бензин да карасин.
Ми висьтавлім нин, ломтас цилиндрӧ веськалӧ бусмӧмӧн да сорӧн сынӧдкӧд. Бусмӧмыс да сынӧдкӧд сорласьӧмыс мунӧ торъя приборын, коді шусьӧ карбюраторӧн (3-ӧд серпас).
Сынӧд да ломтас (карасин либӧ бензин) пар лючкиа сорласьӧм сайын ломтас лючкиа видзӧм да двигательлӧн удж. Сорласын кӧ вывті уна ломтас пар, сійӧ оз тырӧдз сотчы, вӧтлан трубка пыр петӧ сьӧд тшын, двигатель уджалӧ лёка.
Сорласын кӧ этша ломтас, сотчӧм мунӧ ньӧжйӧ да сідз жӧ двигатель лёка уджалӧ, вӧтлан трубаын кутас кывны быттьӧкӧ лыйсьӧм шы.
Бур сорласын мед вӧлі 15 часьт сынӧдлӧн да 1 часьт карасинлӧн либӧ бензинлӧн.
Омӧлик трактористлӧн уна ломтас мунӧмыс унджыкысьсӧ висьтавсьӧ карбюраторӧн уджавны кужтӧмӧн.
3-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма карбюраторлысь пытшкӧссӧ.
Карбюраторлӧн уджыс мунӧ тадзи: ломтас видзан баксянь ломтас локтӧ трубкаяс пыр поплавкӧвӧй камераӧ.
Камераӧ вотӧдз ломтас мунӧ фильтр пыр, кытӧні сійӧ весассьӧ быдсяма пӧлӧс бокӧвӧй торъясысь.
Поплавокыс камераад ломтасыс век ӧтмында. Камера тырӧм бӧрын поплавок кыптӧ да оз кут лэдзны ломтассӧ пырны камераӧ. Карасин, бензин бырӧм бӧрын поплавок лэччӧ увлань, воссьӧ розь, код пыр бара пырӧ колана мында ломтас. Поплавкӧвӧй камерасянь ломтас мунӧ форсункаӧ (мӧд ногӧн — шиклер). Мыйта колӧ ломтас — верман лӧсьӧдны регуляторӧн, код тупкӧ да восьтӧ трубкаса розь, кыті форсункаӧ воӧ ломтас.
Цилиндрса поршеньӧн кыскӧм сынӧд уськӧдчӧ сорласян камераӧ, ыджыд вынӧн мунӧ форсунка помӧд да босьтӧ бусмӧм ломтас. Сорласян камераысь бусмӧм да сорласьӧм сынӧдӧн ломтас мунӧ цилиндрӧ.
Сынӧд пыран трубаын эм юшка, кодӧн позьӧ лэдзны колана мында сынӧд, код сэсся мунӧ сорласян камераӧ. Тадзикӧн лӧсьӧдчӧ колана сорлас.
Трубаас эм мӧд юшка, код вайӧдӧ ломтас сорлассӧ цилиндрӧ. Мӧд юшкаӧн лӧсьӧдсьӧ колана сорлас цилиндрӧ сетӧм вылӧ. Карбюратор — машинаас медся небыд тор; кор сійӧ жугалас либӧ ёгӧссяс — двигатель оз кут лючки уджавны либӧ сувтас.
Ӧзтӧм
Ломтас ӧзйӧ электричество бикиньсянь, кор поршень коймӧдысь нин мунӧ. Двигателькӧд ӧтлаалӧма электромагнитнӧй ичӧтик машина. Сысянь мунӧны проводъяс (проволока) цилиндрӧ винтитӧм стержень дорӧ (стержень шусьӧ сиськӧн — свечкаӧн). Колана кадӧ стерженьын цилиндр пиын сявкнитӧ бикинь, кодсянь ӧзйӧ ломтас.
Свечалысь устройствосӧ петкӧдлӧма 4-ӧд серпасын.
Свеча — зэв коланатор жӧ машиналы. Свечаӧ кӧ веськалас мавтасыс, сэк оз нин кут лючки уджавны, оз быд ветлӧмын ӧзйы карасиныс.
УНА ЦИЛИНДРА ДВИГАТЕЛЬ
Тракторлӧн двигателяс унджыкысьсӧ абу ӧти, а кымынкӧ цилиндр, кодъяслӧн поршеньясыс бергӧдлӧны ӧтик коленчатӧй валйӧс (5-ӧд серпас).
Ӧнія тракторъяслӧн унджыкыслӧн нёль цилиндра двигатель.
Кыдзи уджалӧны торйӧн цилиндръяс тыдалӧ татшӧм табличаысь:
| 1-а цилиндр | 2-ӧд цилиндр | 3-ӧд цилиндр | 4-ӧд цилиндр |
| ужалӧ (ӧзйӧ) | топӧдӧ | лэдзӧ | кыскӧ |
| лэдзӧ | уджалӧ | кыскӧ | топӧдӧ |
| кыскӧ | лэдзӧ | топӧдӧ | уджалӧ |
| топӧдӧ | кыскӧ | уджалӧ | лэдзӧ |
Коленчатӧй вал, коді бергалӧ цилиндрса поршеньсянь, бергӧдчӧ кыкысь быд 4 тактын. Сӧмын сійӧ бергалӧ став нёльнан поршеньысь, да ӧтика поршеньлӧн йӧткыштӧмыс (уджалан ход) воӧ вал бергӧдчӧм вын вылӧ. Сідзикӧн артмӧ ӧткодя уджалӧм двигательлӧн.
КЫК ТАКТА ДВИГАТЕЛЬ
Кык такта двигатель уджалӧ унджыксӧ лёкджык ломтасӧн — нерпӧн. Тайӧ системаа двигателяс поршеньлӧн мӧд ходыс уджалана (рабочӧй). Поршеньӧс ӧтар боксяньыс личкӧ газ, а мӧдар бокӧ поршень топӧдӧ сынӧд кривошипнӧй кӧрӧбкаӧ да уджалӧ сэк, кыдз быттьӧкӧ насос.
Кривошипнӧй кӧрӧбкаын (6-ӧд серпас) эм шатун да кривошип (механизмлӧн часьтъяс, кодӧн поршень бергӧдлӧ махӧвикӧс). Кривошипнӧй кӧрӧбка цилиндркӧд йитчӧма ичӧтик розьӧн.
Уджавны заводитігас розьыс, кодӧн кривошипнӧй кӧрӧбка йитчӧ цилиндркӧд, пӧдса; кор поршень мунӧ — мышладорнас кривошипнӧй кӧрӧбкаысь сынӧдсӧ чорыда топӧдӧ. Буретш уджалан ход помас цилиндрын воссьӧны кык розь. Войдӧр воссьӧ уджалӧм газ вӧля вылӧ лэдзан розь, недыр мысти воссьӧ мӧд розьыс, код нуӧдӧ кривошипнӧй кӧрӧбкаӧ. Кривошипнӧй кӧрӧбкаын топалӧм сынӧд уськӧдчӧ веськавны цилиндр пытшкӧ да весалӧ кольӧм сотчӧм газсӧ.
Тайӧ жӧ каднас поршень мӧдӧ бӧр, локтӧ аслас местаӧдз да тупкӧ цилиндрлысь кривошипнӧй кӧрӧбкакӧд ӧтлаасян воддза розьсӧ. Сэсся тупкысьӧ ортсӧ газ петан розь да цилиндрын заводитчӧ сынӧдӧс топӧдӧм. Сійӧ жӧ каднас кривошипнӧй кӧрӧбка ортсыысь кыскӧ выль сынӧд. Кор поршень воӧ мӧдарӧдзыс, цилиндр вевт дорӧ, цилиндрӧ пырӧ колана мында нерп форсунка торъя часьт пыр. Нерп веськалӧ доналӧм, гӧгрӧсіник шар вылӧ, шусьӧ калоризаторӧн. Калоризатор — металлическӧй гӧгрӧс шар, пытшкыс тыртӧм. Йитӧма сійӧс цилиндр вевтӧ. Уджавны заводиттӧдз сійӧс нарошнӧ шонтысьӧ лампаӧн, да водзӧ шоныдыс кутсьӧ пыр ломтассянь — нерпсянь.
Нерп, калоризаторӧ веськалӧм бӧрын, пыр жӧ и пӧрӧ парӧ, сэсся шоныд шарсянь да чорыда топӧдӧмсянь ӧзйӧ да сотчӧ, лоӧ газ, коді поршеньӧс новлӧдлӧ уджаліг кадас.
Кыдзи мунӧ уджыс — позьӧ бурджыка аддзыны 6-ӧд серпас вылысь.
Кык такта двигательын ӧтлаассьӧ кык цилиндр ӧти вал вылын, медым ӧтмозджык муніс уджыс. Та кузя быд ветлӧм поршеньлӧн воӧ коленчатӧй вал бергӧдчӧм джын вылӧ.
Карасинӧн либӧ бензинӧн уджалысь нёль такта двигательысь нерпӧн уджалысь кык такта двигатель ӧткодялӧмӧн ми аддзам — кык такта двигательлӧн удж кокньыдджык.
Кык такта двигательын абу ломтасӧс бусӧ пӧртысь — карбюратор, кодӧс ми шулім медсложнӧй часьтӧн, коді корӧ бура вӧдитӧм. Кык такта двигательын нерп ӧзтысьӧ калоризаторсянь, коді аслас устройствоӧн зэв прӧстӧй. Сӧмын нёль такта двигательлӧн эм уна бурджыктор кык такта двигательын дорысь. Уджӧ лэдзны нёль такта двигательӧс кокньыдджык (кык тактаӧс колӧ шонтыны водзвыв зэв дыр торъя лампаӧн), сэсся нёль такта двигатель ичӧтджык ыджданас сы ыджда вына нерпӧн ужалана кык такта двигатель дорысь.
Та вӧсна ӧнія тракторъясӧ шочджыка вӧчӧны кык такта двигатель. Ми кутам водзӧ сёрнитны ёнджыкасӧ нёль такта двигательяс йылысь жӧ.
ДВИГАТЕЛЬӦС КӦДЗӦДӦМ
Медым лючкиа удж муніс двигательлӧн, медся колӧ бура мед уджаліс двигатель кӧдзӧдысь (
Кӧдзӧдӧны векджык ваӧн. Цилиндрлӧн стеныс вӧчсьӧ кык пӧвста, быттьӧ цилиндрыс дӧрӧм пиын, сійӧ костъясӧдыс пыр ветлӧдлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ ва.
Кӧдзыд ва воӧ дӧрӧм пытшкӧ да цилиндрлысь стенсӧ кӧдзӧдӧ, но регыд ӧдйӧ ачыс шоналӧ. Шоныд ва дӧрӧм пытшкысь нуӧдсьӧ кӧдзӧдны радиаторӧ, кӧн вӧсньыдик трубаяс пыр ньӧжйӧникӧн мунігас бӧр кӧдзалӧ да бара мунӧ цилиндр костӧ, дӧрӧм пытшкӧ. Кӧдзӧдысь (радиатор) пуктыссьӧ цилиндрысь вылӧджык да кык трубкаӧн дӧрӧмкӧд ӧтлаалӧма
Двигатель дӧрӧм пиӧ кӧдзыд ва воӧ улысладор труба пыр. Цилиндр уджалігӧн ва шоналӧ да кокняммӧ, кайӧ дӧрӧм пиас вывлань, сэсся мӧд трубка кузьта мунӧ радиаторӧ.
Радиаторын эм уна вӧсньыдик трубаяс, на костын вентилятор, кодӧс бергӧдлӧ двигатель да вӧтлӧ кӧдзыд сынӧд.
Шоныд ва локтӧ радиаторӧ, сэні кӧдзалӧ, кӧдзалігӧн бӧр сьӧктаммӧ да лэччӧ радиаторын увлань трубкаяс кузьта, и мунӧ бара двигатель дӧрӧм пиӧ.
Татшӧм ногӧн мунӧ ва кӧдзалӧм. Сы вӧсна двигатель дӧрӧм пиын ва век кӧдзыд, кӧдзыд и цилиндрлӧн стенъясыс.
Двигательлӧн выныс
Быд двигатель лэдзсьӧ мыйкӧ мында ужалан вын вылӧ.
Вынӧн шусьӧ сэтшӧм уж, кодӧс вермӧ машина вӧчны ӧтик секундӧн. Тӧдмӧд вылӧ босьтам сэтшӧм пример: шуам, колӧ лэптыны груз 100 килограмм метр судта вылӧ, тайӧ уджсӧ позьӧ вӧчны дыр, грузсӧ ньӧжйӧник лэптӧмӧн, позьӧ и регыд.
Омӧлик морт груз лэптӧ ньӧжйӧник (сылӧн выныс ичӧт), ён — став грузсӧ лэптас ӧти секундӧн (сылӧн выныс ыджыд). Медым тӧдмавны мыйтаӧн унджык лэптіс ӧти мортыс мӧдсьыс, колӧ тӧдны, мыйтаӧн вермасны лэптыны груз ӧтиыс и мӧдыс метр судта вылӧ ӧти секундын.
Вын, коді колӧ ӧти килограмм груз 1 метр судта вылӧ лэптыны ӧти секундӧн, шусьӧ килограмм-метр-секундӧн.
Килограмм-метр-секунд босьтсьӧ вын мурталан мера пыдди, кыдз метр босьтӧма кузьта мурталан мера пыдди.
75 килограмм-метр-секунд лоӧ ӧти вӧв вын. Сідзкӧ, вӧв вына мотор вермӧ лэптыны груз 75 килограмм ӧти метр судтаӧ ӧтик секундӧн. Оз ков чайтны, мый механическӧй вӧв вын ӧткодь ловъя вӧв вынкӧд. Мукӧддырйи вӧвлӧн вын унджык механическӧй вӧв вынысь (шуам, кор вӧв нетшыштӧ няйтӧ сибдӧм додь). Босьтны кӧ шӧркоддьӧма лунся ужалӧм вӧвлысь, сылӧн 75 килограмм-метр-секундысь лоас нин этшаджык. Сідзкӧ этшаджык механическӧй вӧв вынысь.
Кор сёрнитсьӧ трактор вын йылысь, колӧ торйӧдны моторлысь вын да кутшӧм вын вермӧ сетны машинаяс домалан крук вылӧ. Мотор вынаджык, сӧмын уна вын мунӧ тракторсӧ асьсӧ нуӧм вылӧ. «Фордзон» нима трактор двигательлӧн выныс 20 вӧвлӧн мында, а прицепнӧй крукас вермӧ сетны дас вӧв вын мында кымын. Тракторлысь вынсӧ гижӧны кык лыдпасӧн. Шуам трактор «Ойль-Пуль» 30–60 вӧв вына. Ӧти лыдпасыс, 30-ыс, лоӧ прицепнӧй крукын вын. Мукӧддырйи вӧв вынсӧ гижӧны кык шыпасӧн — HP (шуам: трактор «Фордзон» 10–20 HP).
Двигатель регулируйтӧм йылысь
Двигательлӧн выныс, кыдзи ми шулімӧ нин, быд тракторлы пӧшти пыр кӧть этша да ӧтмында (постояннӧй). Сідз жӧ пыр ӧтмындаысь бергӧдчӧ двигательлӧн валйыс. Тракторлысь вынсӧ да валйыслысь бергӧдчӧм лыдсӧ позьӧ чинтыны либӧ содтыны цилиндрас сотчанторсӧ чинтӧмӧн-содтӧмӧн. Сы могысь лӧсьӧдӧма нарошнӧ приспособленньӧ — регулятор.
Регулятор уджалӧ либӧ асшӧръясьыс (автоматическӧя, трактористтӧгыс), либӧ регуляторсӧ уджавнысӧ вӧрзьӧдӧ трактористыс сы вылӧ лӧсьӧдӧм рычагъяс пыр.
Автоматическӧй регулятор ӧтлаалӧма двигательса бергалысь часьтъяскӧд. Сылысь тэчассӧ (устройствосӧ) петкӧдлӧма 8-ӧд серпас вылын. Автоматическӧй регуляторлӧн уджалӧмыс сыын, мый регулятор валик бердӧ йитӧм грузикъяс ӧтлаалӧм регулятор валиккӧд вал бергӧдчӧм вӧсна торъялӧны да вештӧны муфтаӧс, кодӧс ӧтлаалӧма цилиндра юшкакӧд дай пӧдлалӧ цилиндрӧ ломтас пыран розь.
Бергалӧмыс кӧ нормасьыс вывті, цилиндрӧ ломтас лэдзысь юшка автоматическӧй регуляторӧн пӧдлассьӧ, а бергалӧмыс кӧ нормасьыс этшаджык — трубаса юшка воссьӧ.
Регыдик кадӧн двигатель вермӧ уджавны нормасьыс ыджыдджык вынӧн, сӧмын сійӧ позяна сӧмын мыйкӧдыра дай сэки на став машина уджыслы лёк. Мотор кӧ нӧ уджалӧ нормальнӧй вынсьыс этшаджык вынӧн, абу выгӧднӧ — колана удж уджалӧм вылас сотчан торйыс ковмас унджык нормальнӧя уджалігӧн дорысь да. Тайӧн и висьтавсьысьӧ, мыйла кужысь трактористлӧн гектар му гӧрӧм вылӧ мунӧ 15 килограмм карасин, омӧлик трактористлӧн, коді оз куж моторсӧ регулируйтны да сетны колана вын машиналы, ӧти гектар гӧрӧм вылӧ мунӧ 25–30 килограмм карасин. Сідзкӧ быд тракторист-колхозниклы колӧ велӧдчыны не сӧмын тракторӧн вӧдитчыны, колӧ бура велӧдны машиналысь став часьтсӧ да уджсӧ, код вылын лоӧ сылы уджавны.
Мунан ӧд лӧсьӧдан коробка
Тракторӧн позьӧ уна сикас удж вӧчны, сідзкӧ уна сикаса ӧд и колӧ ветлӧмын. Босьтам гӧрӧм. Гӧрны ньӧжйӧн оз позь, куим километрысь этшаджык часын гӧрйӧн мунігӧн пластыс крӧшитчӧ омӧля, сувтӧ сувтсӧн, а оз вод. Мӧдарӧ кӧ, трактор ёна ӧдйӧ ветлігӧн уна ральника плуг кыскыны, паськыда гӧрыштны оз вермы, ичӧтика босьталан плуг абу выгӧднӧ, ми тӧдам нин — моторлӧн джын выныс пӧшти мунӧ тракторсӧ асьсӧ кыскалӧм вылӧ, ас бӧрсяыс мыйкӧ кыскӧ кӧть оз.
Практика петкӧдлӧ, медся бур ӧд гӧригӧн 3½ километр час, воськолӧн вӧв мунан ӧд. Кокни уджъяс вылӧ, груз кыскыны да мый да, татшӧм мунӧмыд надзӧн; сы вӧсна тракторын эм торъя приспособленньӧ — мунан ӧд лӧсьӧдан коробка, код вермӧ ӧддзӧдны тракторлысь мунӧмсӧ двигатель валлысь бергалӧмсӧ содтӧмӧн.
Тракторлӧн ветлан ӧдыс куим медводдза — 3½–4 километрӧн час, мӧд — 4–4½ километрӧн да коймӧд — 10 километрӧдз часын. Сійӧ коробканас позьӧ сетны тракторлы бӧрӧ мунӧм.
Двигательӧс кӧлесакӧд йитан муфта
Кор трактор вӧрзьӧдчӧ места вывсьыс, двигатель лэдзсьӧ водзвыв кушнас, бӧртинас нарошнӧ лӧсьӧдӧм йитан муфта пыр двигатель ӧтлаӧдӧны кӧлесаӧ. Йитан муфта лэдзӧ моторӧс кӧлесакӧд ӧтлаалігӧн оз друг, а ньӧжйӧник, вочасӧн. Ӧдйӧ уджалысь моторӧс кӧ ӧтлаӧдны сулалан кӧлесакӧд друг, вермас тракторлӧн став механизмыс жугавны.
Шуам, доддявлытӧм вӧлӧс кӧ доддявны сьӧкыд доддьӧ, сійӧ босьтігас став доддясян кӧлуйсӧ жугӧдлас-орйӧдлас, а доддьыс оз вӧрзьы. Доддявлӧм вӧв босьтӧ ньӧжйӧникӧн, кокниа вӧрзьӧдӧ додь. Сідз жӧ йитан муфта лэдзӧ вочасӧн ӧтлаавны моторӧс кӧлесакӧд да ньӧжйӧникӧн вӧрзьӧдчыны тракторлы места вылысь.
Унджык тракторъясын эм шкив, коді моторӧс торйӧдӧ кӧлесаысь да трактор вермӧ ужавны торйӧн, кыдз куш двигатель. Тайӧ шкивыслӧн коланлуныс зэв ыджыд, позьӧ тракторӧн ужавны уна пӧлӧс удж: вартӧм, мукӧд машинаяс бергӧдлӧм.
Кӧлесаа тракторъяс
Тракторъяс ветлас ногӧн юксьӧны кык пельӧ: кӧлесаа тракторъяс дай гусеничнӧй тракторъяс.
Кӧлесаа тракторъяслӧн механизмыс рама вылын, унджыкысьсӧ нёль кӧлеса вылын, шочджыка — куим кӧлеса вылын. Мукӧддырйи рамаӧс вежӧны отливкаӧн, кытчӧ пырӧ став часьтыс моторлӧн, сэтшӧм «Фордзон» трактор.
Татшӧм пӧлӧс трактор кокньыдджык, сӧмын омӧльджыка сулалӧ.
Моторса нёль цилиндра тракторӧс сувтӧдӧны джуджыд кӧлеса вылӧ, нёль цилиндра моторлӧн уджалӧм мунӧ ӧткодяджык да, озджык шатлӧдлы рамаӧс да. Ӧтик да кык цилиндра тракторъяс уджалӧны йӧткӧсӧн (толчокъясӧн), сы вӧсна лоӧ сувтӧдны паськыд обода ичӧтик кӧлеса вылӧ, кӧть уджавны сійӧн абу ёна удобнӧй да. Ичӧтик кӧлеса мусӧ ёнджыка топӧдӧ ыджыд дорысь, кӧть и сьӧктанас ӧткодьӧсь.
Нёль кӧлесаа тракторлӧн бӧръя кӧлесаясыс шусьӧны нуӧдысьӧн, а воддзаяснас веськӧдлӧны, кодарӧ колӧ тракторлы мунны. Нуӧдысь кӧлесаӧс мотор сӧмын бергӧдлӧ. Туйдӧдысь воддза кӧлесаяс ӧтлаалӧма рулевӧй (веськӧдлан) кӧлесакӧд, кодӧн веськӧдлӧ рабочӧй тракторсӧ. Веськӧдлан кӧлесаыс трактористлы уджалігас ныр улас.
Шоча мотор бергӧдлӧ нёльнан кӧлесасӧ. Дерт сійӧ эськӧ бурджык вӧлі, му вылас бурджыка личкӧны нёльнан кӧлесаыс да, сідзикӧн содтыны трактор моторлы вын унджык кыскыны, да сӧмын сэтшӧм тракторыд сложнӧйджык.
Тракторӧн веськӧдлӧм
Тракторлӧн водзыс абу телега водз кодь. Телегалӧн водзыс кежигъясын бергӧдчӧ ставнас; 1600 килограмма тракторъясӧн сійӧс вӧчны зэв сьӧкыд.
Тракторлӧн бергӧдчигӧн бергӧдчӧ сӧмын чӧрсыс, кодӧн кӧлесаясӧс йитӧма водзас дзир йылӧ моз.
Дзирйыс ӧтлаӧдӧма рулевӧй кӧлеса дінӧ, кодӧс тракторист бергӧдышталӧ туй кузьта мунны тракторӧс.
Трактор бергӧдчигӧн бӧръя кӧлесаяслӧн бергалан ӧд абу ӧткодь. Мед быд кӧлеса торйӧн вермисны босьтны моторысь вынйӧр бергавны, трактормышса чӧрсас эм нарошнӧ лӧсьӧдӧмтор, шусьӧ «дифференциалӧн». 10-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма дифференциаллӧн часьтъясыс торйӧн («Фордзон» нима тракторлӧн).
Ыджыд шестерня заводитӧ бергӧдчыны моторсянь да сетӧ бергӧдчӧмсӧ ёсь йыла нёль шестерня отсалӧмӧн быд чӧрс джынйӧ, кытчӧ сюйӧма да кодсянь бергалӧны тракторлӧн кӧлесаяс.
Мукӧд тракторъяслӧн, кыдзи ми водзын висьтавлім, эм торъя веськӧдлысь, сійӧ веськӧдлысьыс ичӧтик кӧлесаысь, гӧригӧн мунӧ бӧрӧздаті трактор водзын. Сійӧ кӧлесаыс ӧтлаалӧма ыджыд кӧлеса чӧрскӧд, рычагӧн. Трактор татшӧм веськӧдланнад мунӧ бӧрӧзда пӧлӧныс ачыс (11-ӧд серпас). Рабочӧй веськӧдлӧ сӧмын бӧрӧздаысь бӧрӧздаӧ мунігӧн да мунны заводитігас (вӧрзьӧдчигас).
Дерт тайӧ зэв ёна кокньӧдӧ трактористлысь уджсӧ, сійӧ ёнджыка вермӧ видзӧдны, кыдзи мунӧ мотор да плуг.
Нуӧдысь кӧлесалӧн муӧ пыксьӧм
Медым кыскыны ас бӧрся плуг либӧ кутшӧм-нибудь груз, тракторлы колӧ пыксьыны кӧлесанас муӧ, кыдзи и вӧв пыксьӧ кокъяснас сьӧкыдтор кыскигӧн. Кымын сьӧкыд трактор, сымын унджык сьӧкта усьӧ нуӧдысь кӧлесалы; кымын трактор ёнджыка пыксьӧ кӧлесаясӧн муӧ, сымын вермӧ унджык кыскыны, тырмана кӧ моторлӧн вын. Тракторлӧн медся ыджыд вын сьӧкта кыскӧмын лоӧ трактор джын сьӧктаыс кымын.
Быттьӧкӧнӧсь медбур вӧчавны сьӧкыд тракторъяс. Сӧмын удж опыт петкӧдліс, сьӧкыд кӧлесаа тракторъяс абу бурӧсь ветлӧдлігӧн дай уджалігӧн, найӧ ёна топӧдӧны мусӧ, жугӧдӧны посъяс (
Кокньыд тракторъясӧн овлӧ зэв унаысь сэтшӧм жӧ лёк, кутшӧм омӧля дорӧм вӧвлӧн йи вывті мунігӧн. Йи вывті мунігӧн сьӧкыд додь кыскигӧн вӧв зэв ёна вальсъялӧ, сідз жӧ и кокни трактор ыджыд сьӧктаӧн кӧлесанас вальсъялӧ (буксуйтӧ), оз вермы вӧрзьыны места вывсьыс. Мед эськӧ содтыны тракторлысь муӧ пыксьӧм, нуӧдысь кӧлесаӧ тэчсьӧ тшупӧда подковка.
Подковка овлӧ уна сикас, унджыкысь овлӧ пельӧса кӧртысь кӧлеса шына пӧлӧсӧн, сӧмын мед абу жӧ зэв гырысь. Гырысь подковка сьӧкыд тракторлӧн пырӧ пыді му пиӧ, вундалӧ му пласт, гӧригӧн оз нин лючкиа бергӧдчы. Мукӧддырйи небыд му вылын уджалігӧн кӧлеса вылӧ пуктысьӧ содтӧд асык. Сэні подковъяс му пластсӧ оз вундыны да, трактор озджык вӧй муӧ.
Кӧлесаа тракторъяс
Кӧлесаа тракторъяс пиысь мед ёна миянын паськалӧма: «Фордзон» да «Интернационал» системаа тракторъяс. Видлалам найӧс торйӧн.
Фордзон мукӧд тракторъясысь торъялӧ сійӧн, мый став механизмыс сылӧн торъя отливкаын, коді вежӧ рамаӧс (12-ӧд серпас).
Мотор отливкаса воддза юкӧнас. Нёльнан цилиндрас ӧтлаалӧма отливкакӧд ӧтчукӧрӧ (ӧти блокӧ).
Мотор нёль такта, 20 вӧв вына, уджалӧ карасинӧн. Цилиндрын ломтас ӧзйӧ аслыспӧлӧс системаа электрическӧй машинкасянь.
Мотор мавтчӧ пызйӧмӧн моз. Мавтас кривошипнӧй коробка пыдӧсын (цилиндрӧвӧй маслӧ ваннаӧ тӧрӧ 10 килограммӧдз), сэсь босьтсьӧ кривошипӧн да киськавсьӧ, пызйыссьӧ цилиндр стенӧ. Татшӧм нога мавтӧм зэв кокни, сомын колӧ ёна кужӧм, медым мавтас пыр вӧлі ӧтмында. Мавтас кӧ лоӧ этшаджык, цилиндр уджалӧ косӧн, кодсянь поршень тшыкӧ (зыртчӧ) да машина сувтас. Маслӧ кӧ уна электрическӧй сись, кытчӧ чеччалӧны ломтас ӧзтысь бикиньяс, вермас маслӧӧссьыны да мотор кутас сувталӧмӧн ужавны, бикинь оз кут лоны да
Цилиндр кӧдзӧдсьӧ радиаторӧн, ва локтӧ ас визувтӧмӧн.
Ветлан ӧд трактор Фордзонлӧн куим: 2½ километр, 4 километр да 10⅗ километр часын. Вермӧ мунны бӧрӧ 4 километрӧн час.
Кӧлесаӧс йитан муфта 7 торъя гӧгыльысь (дискысь), мотор кӧлесакӧд ӧтлаавсьӧ ньӧжйӧникӧн.
Бергалӧм кӧлесаяслы воӧ дифференциал пыр, код сетӧ нуӧдысь кӧлесалы бергавны уна сикас ӧдӧн.
Нуӧдысь кӧлесаяслӧн пасьтаыс 120 сантиметр диаметрын, воддзаяслӧн (веськӧдлысь) 71 сантиметр, нуӧдысь кӧлеса шыналӧн — 30 сантиметр. Шынаяс кӧлесалӧн, мед вӧлі лӧсьыдджык пыксьыны муӧ, штыраӧсь. Веськӧдлысь кӧлесалӧн шынаыс 12½ сантиметр пасьта.
Тракторӧн веськӧдлӧм автомобильын кодь, руль бергӧдігӧн бергӧдчӧ кӧлесалӧн чӧрсыс, а оз водзыс ставнас. Гӧригӧн веськыдладор кӧлеса тракторлӧн мунӧ бӧрӧздаті, сы вӧсна пукаланіныс пӧлӧсмӧ. Тракторлӧн эм приводӧн ужавны шкив. Сьӧкта машиналӧн ломтасӧн, сотчан торкӧд, трактористкӧд 1.475 килограмм гӧгӧр. Кыскан вын крукын — 10–11 вӧв вын. Трактор «Фордзон» миянын ёна паськалӧма, сылӧн эм уна буртор, сӧмын эмӧсь и тырмытӧмторъяс.
Тырмытӧмтор тракторлӧн сійӧ, мый «Фордзон» регыд киссьӧ-новлыссьӧ мукӧд сьӧкыд тракторъяс серти, унджык мунӧ ломтас (карасин) да мавтас пыдіті гӧригӧн, код донсьӧдӧ гӧрӧмсӧ. 1928-ӧд воын «Сеятель» нима коммунаын ӧти гектар гӧран дон Фордзонӧн сувтӧма 7 шайт да 94 ур, 30 вӧв вына «Ойль-Пуль» кӧлесаа тракторӧн гӧран дон ӧти га сувтӧма сэтшӧм жӧ условйӧын 4 шайт да 34 ур. Шӧркоддьӧм производительносьт тракторлӧн 2 ральника плугӧн, Тимирязевскӧй сельскохозяйственнӧй академияын видлалӧм серти, 10 часа уджалан лунӧн 2 гектар.
Шӧркоддьӧм мусинма му вылын гӧригӧн Фордзон сетӧ та ыджда жӧ производительносьт.
«Социалистическӧй земледелие» нима газет 1930 во март 20-ӧд лунӧ гижӧ: «Март 17-ӧд лунӧ «Томак» нима совхозын (Крым) удж муніс 2 сменаӧн. Гӧрӧма вӧлі 124 гектар. Производительносьтыс Фордзон тракторлӧн 10 часа уджын — 2 7⁄11 га».
Сійӧ жӧ кадӧн, Войвыв Кавказын васӧд места гӧригӧн Фордзонлӧн производительносьтыс ӧти гаын ??? га, 10 час уджалан лунӧ кайӧ ??? га.
Тась тыдалӧ, Фордзон трактор уджавны му вылын да сьӧкыд ужъяс вылын абуджык шогмана.
Миян СССР-ын Фордзон система вӧчӧ ленинградса завод «Краснӧй путиловеч» (тракторъяслӧн маркаыс «Ф. П.»)
1930 воӧ «Краснӧй путиловеч» завод сетіс колхозъяслы да совхозъяслы «Ф. П.» системаа 20.000 трактор.
ТРАКТОР «ИНТЕРНАЦИОНАЛ»
«Интернационал» системаа трактор вӧчсьӧ кык ыдждаса: 15–30 да 10–20 вӧв вына (13-ӧд серпас).
Интернационал трактор бурджык Фордзонысь, механизмыс бурджык дай ёнджыка лӧсьӧдӧма миян условйӧӧ.
Нёль такта, нёль цилиндра мотор уджалӧ карасинӧн да газолинӧн. Поршеньясыс разьӧсь да кузь шатуна, коді чинтӧ цилиндр стенаӧ поршень личкӧм да чинтӧ машиналысь киссьӧм, дай кокни сійӧс мавтны. Цилиндрын стӧканыс (пытшкӧсса уджалан часьтыс) торйӧн пуктана, новлысьӧм бӧрын позьӧ вежны. Ӧзтысьӧ магнитосянь, магнитнӧй электрическӧй машинасянь. Моторӧс лэдзӧмыс автоматическӧй. Шӧркоддьӧм ӧдыс моторлӧн 1000 бергӧдчӧм минутын.
Цилиндр кӧдзӧдсьӧ Фордзонын моз жӧ — радиаторӧн. Мотор мавтсьыссьӧ кык ногӧн: личкӧмӧн да пызйӧмӧн. Маслянӧй насос кодь босьтӧ ветлӧдлыны ӧд моторсянь, мавтас сетӧ подшипник шатун улыс часьтъясӧ, кодӧн достигайтчӧ ӧткодя мавтӧм тракторӧ, кӧть кыдзи сулалӧ. Подшипниксянь мавтас визувтӧ кривошипнӧй кӧрӧбкаӧ, резсьӧмӧнмоз веськалӧ цилиндр стенаӧ. Кривошипнӧй коробкаӧ веськавтӧдз насосын маслӧ весавсьыссьӧ
Мунан ӧд лэдзан коробка (
Веськӧдлыссьӧ автомобиль моз жӧ. Эм шкив — приводӧн уджавны. Сьӧкта Интернационал тракторлӧн 15–30 вӧв вына — 2.300 килограмм. 15–30 вӧв вына трактор 10 часа уджалан лунын вермӧ гӧрны 5 гектар гӧгӧр.
Бур удж организуйтӧмӧн да бура ремонтируйтӧмӧн позьӧ нӧшта унджык гӧрны.
Карасин мунӧ 15–22 килограммӧдз гектар вылӧ — тракторист серти.
Миян условйӧясын Интернационал трактор — медбур трактор кӧлесаа тракторъяс пиысь. Бурторъясыс мукӧд тракторъяс водзын: бур конструкция, кокни веськӧдлыны (управленньӧын кокни), вӧчӧма бур металлысь, медэтша видзсьӧ ломтас да мавтас.
Родзь гижӧ: Интернационал — медбур гӧрысь.
Кӧть машинаас эм неыджыд дефектъяс, но медся выгӧднӧй да пӧлезнӧй сиктса овмӧсъясӧ.
Родзь Интернационаллысь дефектӧн лыддьӧ омӧльӧн карбюраторлысь конструкциясӧ (карбюраторлӧн поплавокыс тшыкӧ).
15–30 вӧв вына «Интернационал» трактор СССР-ын вӧчӧны трактор вӧчан Сталинградса гигант заводын.
1931-ӧд воын завод лэдзас 25000 машина, а 1932-ӧд воын нин завод сетас 50.000 кӧрт вӧв.
ГУСЕНИЧНӦЙ ТРАКТОРЪЯС
Кӧть мый сьӧкта трактор кӧлеса эськӧ эз вӧв машиналӧн сьӧктаыс, ыджыд да (уна сюрс килограмм), сійӧ пырӧ ёна муӧ да сы вӧсна небыд му вывті мунны оз вермы дай тшыкӧдӧ мусӧ кӧлесанас топӧдӧмӧн. Татшӧм тырмытӧмторйыс абу гусеничнӧй тракторлӧн. Найӧ пыксьӧны оз кӧлеса вылӧ, а торъя приспособленньӧ вылӧ, код шусьӧ гусеничаӧн
Гусенича — помасьлытӧм лента, ӧтлаавлӧма ас костаныс йитчан стальнӧй башмакъяс. Башмаклӧн пытшкӧсладорас эмӧсь йӧгъяс, кодъяс ӧтлаасьӧны да артмӧ быттьӧкӧ рельс (14-ӧд серпас). Рельс кузьта гӧгыльтчӧны роликъяс, кодъяс вылӧ усьӧ став сьӧктаыс тракторлӧн.
Гусеничнӧй лента нюжӧдӧма пиня кык кӧлеса вылӧ, кыдзи приводнӧй тасма машинаясын. Ӧтик кӧлесаыс бергалӧ моторсянь, кыдзи и трактор нуӧдысь кӧлесаяс.
Тайӧ кӧлесаыс йитсьӧ гусеничакӧд да йӧткӧ сійӧс, быттьӧкӧ пыр пыкӧд сюйӧ ролик улӧ.
Шочиника гусеничаяс овлӧны мӧд ногаӧсь, роликъяс абуӧсь, гусенича пытшладорті гӧгыльтчӧны шарикъяс (кыдз шарикӧвӧй подшипникын). Шарик вывті гӧгыльтчӧны кареткаяс, код вылӧ пыксьӧ трактор (15-ӧд серпас).
Татшӧм гусеничалӧн ветлӧм кокниджык, сӧмын татшӧмсӧ вӧчӧны этшаджык, устройствоыс сложнӧйджык да. Унджык гусеничнӧй тракторъяс пыксьӧны кык гусенича вылӧ. Шоча овлӧ кык гусенича да ӧти воддза веськӧдлысь кӧлеса.
Быд гусенича ӧд босьтӧ ветлӧдлыны моторсянь торйӧн. Сы вӧсна ӧти гусеничасӧ кӧ сувтӧдам, а мӧднас кутам уджавны, трактор бергӧдчас места вылас моз. Трактор мунігӧн быд гусеничалӧн муӧ инмӧны башмакъяс 15-ысь унджык. Татшӧм ногӧн трактор пыксьӧ кык гусеничанад 30 башмак вылӧ. Тайӧ, ӧти ногӧн кӧ, ёнджыка вермӧ мусянь йӧткыштчыны, сідзкӧ и гусеничнӧй тракторыд вермӧ кыскыны унджык груз кӧлесаа трактор дорысь. Мӧд-кӧ, уна сё килограмм сьӧктаа трактор муӧ личкысьӧ омӧльджыка морт кокысь.
Дерт мукӧдлы тайӧ тешкодь, сӧмын сійӧ збыль. Шӧркодь сьӧктаыс мортлӧн — 64 килограмм (4 пуд). Кок пыдӧсъясӧн морт мунігас пыксьӧ 150 квадр. сантиметр пасьта му вылӧ. Сідзкӧ морт кокӧн му личкӧ быд квадратнӧй сантиметр вылӧ 4⁄10 килограмм гӧгӧр (64 килограмм юкам 150 пельӧ).
Гусеничнӧй трактор «Раупен Шток» сьӧктанас 2200 килограмм, ветлӧдлӧ кык гусенича вылын, гусеничаяслӧн пасьтаыс 24 сантиметр.
Сідзкӧ му вылӧ пыксян площадьыс гусеничаяслӧн лоӧ 6400 квадр. сантиметр. Тракторлӧн сьӧктаыс юксьӧ площадь серти, сідзикӧн быд квадратнӧй сантиметр вылӧ пыксьыны воӧ 2⁄10 килограммысь неуна унджык (2200 килограмм юксьӧ 6400 пельӧ).
Тась тыдалӧ, 2200 килограмм трактор муӧс личкӧ омӧльджыка морт серти, кодлӧн сьӧктаыс 64 килограмм.
Гусеничнӧй трактор весиг ветлӧдлӧ сэтшӧминъясті, кыт оз вермыны мунны вӧвъяс да кӧлесаа тракторъяс.
Гусеничнӧй трактор гуранъяссӧ и сёйясӧ лэччигӧн мунан ӧд оз содты, а мунӧ пыр ӧткодя. Кор тракторлӧн водзыс лоас гуран мӧдар бокас, мотор уджалӧ век да тракторӧс лэптӧ, быттьӧ юрпӧвтчӧ да мунӧ водзӧ. Гусеничнӧй трактор вермӧ лӧсьыда вуджны бӧрӧздаяс да гуяс. Талы абу весиг лёк сиктса омӧлик посъяс. Вермӧ мунны гусеничнӧй трактор сэт, кыт вермӧ мунны вӧв телегаӧн (серпас 16-ӧд).
Гусеничнӧй тракторъяс вермӧны ветлыны омӧлик туйясті да, найӧ туянаӧсь и война дырйи кыскавны сьӧкыд торъяс (оруддьӧяс кыскавны да с. в.). Гусеничнӧй тракторъяс системаӧн жӧ вӧчӧма военнӧй танкъяс.
Гусеничнӧй тракторлӧн механизмыс сложнӧйджык кӧлесаа трактор дорысь. Гусеничалӧн башмакъяс ӧдйӧ новлысьӧны-жугавлӧны уджалігӧн, ковмас найӧ вежны да дзоньтавны.
Гусеничнӧй тракторъясӧс корӧм организуйтчӧм выль колхозъясӧ да совхозъясӧ лунысь-лун содӧ. Сӧвет Союзын гусеничнӧй тракторлы мыйкӧ мында план вӧчис «Коммунар» завод. Ӧні Челябинскӧ стрӧитӧны гусеничнӧй трактор вӧчан завод, сійӧ 1931-ӧд воӧ нин сетас этшаникӧс. Стрӧитсьӧ мӧд завод Харьковын, коді кутас лэдзны 40.000 гусеничнӧй трактор, та ыджда заводыс весиг му вылас на некӧн абу.
Завод стрӧитӧм мунӧ ӧдйӧ, медым 1931-ӧд воын тайӧ кыкнан тракторнӧй заводыс лэдзасны 30.000 машина.
Бӧръя кадӧн Америкаса заводъяс кутісны лэдзны сэтшӧм тракторъяс, кодъяс уджалӧны гусеничаӧн дай кӧлесаӧн. Сьӧкыд уджъяс небыд му вылын вӧчигӧн трактор кӧлесасӧ вежӧ гусенича вылӧ, а кокни удж вылын мунӧ кӧлеса вылын.
«ХОЛТ» ТРАКТОР
«Холт» заводса тракторъяс кутісны паськавны Америкаын 1911-ӧд воын да лыддьыссьылісны заграничаын медбурӧн, весиг Англияса «Рустон» тракторъяс вӧчлісны «Холт» трактор кодьӧс.
«Холт» системаа тракторъяс Россияӧ вайисны первойсӧ войнаӧдз на помещик овмӧсъясӧ. Машинаыс вӧлі важ типа, 75 вӧв вына, 1918-ӧд воын нин «Большевик» завод Ленинградын заводитіс вӧчавны тайӧ системаа гусеничнӧй тракторсӧ. 75 вӧв вынаӧс жӧ.
Важ типа тракторлӧн тыдовтчис уна тырмытӧмтор, медвойдӧр — сьӧкыд веськӧдлыны да вывті ыджыд машинаыс. Та кузя завод вуджис ичӧтджык вына тракторъясӧс лэдзны. Бӧръя конструкция серти «Холт» системаа Америкаса трактор 40 вӧв вына. «Большевик» заводын стрӧитӧма «Холт» системаа трактор петкӧдлӧма 17-ӧд серпас вылын.
40 вӧв вына «Холт» тракторлӧн нёль такта ӧдйӧ ветлысь бензинӧвӧй мотор, автомобильнӧй типа. Моторсянь бергалӧм вуджӧ гусеничаса кык ыджыд пиня кӧлесаясӧ, код вылӧ пыксьӧ трактор. «Холт» тракторлӧн гусеничаыс — помасьлытӧм лента, уна ветлысь звеноясысь. Ортсыладорас звеноын эм стальнӧй башмакъяс, кодӧн трактор муӧ пыксьӧ, а пытшладорас — выступайтӧ, код вывті гӧгыльтчӧны роликъяс быттьӧкӧ рельс кузя, на вылӧ и водӧ став сьӧктаыс тракторлӧн. «Холт» трактор роликъясын эм асык, коді видзӧ гусенича лентаӧс бергӧдчигъясӧн.
Гусенича (лента) нюжӧдӧма пиньӧсь ыджыд кык кӧлеса вылӧ. Воддза кӧлеса ӧтлаалӧма мотор дінӧ да мусӧ веськӧдлан кӧлесаӧн, а бӧръяыс сӧмын веськӧдлӧ гусеничаӧс. Быд гусенича ветлӧдлан ӧд босьтӧ моторсянь торйӧн. Трактор бергӧдчигӧн ӧтик гусеничасӧ сувтӧдӧны, а мӧдыс уджалӧ. «Холт» трактор 40 вӧв вына, сьӧктаыс 4590 килограмм, сӧмын муӧ пуксян площадьыс гусеничалӧн ыджыд да, муас личкӧ омӧльджыка морт кок дорысь. Та кузьта гусеничнӧй трактор «Холт» вермӧ тулысын уджавны петны кӧлесаа тракторъяс дорысь водз, сідзжӧ вермӧ мунны нюрті да сёяинті.
Тракторлӧн ветлӧдлан ӧд 2½–10½ километрӧдз час.
Трактор вермӧ вуджны кокниа джуджыд канаваясті, гуясті да вермӧ мунны омӧлик туйті.
Тракторлӧн производительносьтыс 10 часа уджалан лунӧ 8 ральника плугӧн 24 сантиметр пыднаті гӧрӧмӧн — 6 гектар.
Трактор «Холт» зэв бур вӧрса ужъяс вылын, сьӧкыд грузъяс кыскавны омӧлик туйяс кузьта.
«КЛЕТРАК–40» СИСТЕМАА ТРАКТОР
Гусеничнӧй системаа «Клетрак» трактор 40–55 вӧв вына. Тайӧ медбур трактор гусеничнӧй мукӧд тракторъяс пиысь. (18-ӧд серпас).
Тракторлӧн двигательыс — кык цилиндра, нёль такта, ваӧн кӧдзӧдана. Ва веськалӧ кӧдзӧданінӧ торъя насосӧн: топӧдӧмӧн да резӧмӧн. Мотор уджалӧ карасинӧн, позьӧ и бензинӧн. Ломтас ӧзтысьӧ аккумуляторсянь, а оз магнетосянь, кыдзи мукӧд тракторын. Аккумулятор сэтшӧм прибор, коді зарадитчысьӧ электричествоӧн ичӧтик динамо-машинасянь, динамо-машина уджалӧ тракторса моторӧн. Аккумулятор кутӧ электричествосӧ и бикинь вермӧ сетны, кор трактор нӧшта оз на уджав.
Уджӧ лэдзӧм. Медым тракторӧс уджӧ лэдзны, колӧ торъя воропӧд двигательлысь вал ӧткымыныськӧ бергӧдны, медым моторса цилиндрын лои би да вермис ӧзтыны ломтасӧс. Унаысь та вӧсна мотор оз вермы дзик пыр заводитны ужавнысӧ. Кор ёна мотор кӧдзыд да ломтас оз вермы ӧзйыны, трактористлы ковмас уна вын пуктыны машинаӧс ужӧ лэдзигӧн. «Клетрак» тракторын тайӧс бырӧдӧм могысь вӧчӧма самопуск. Тракторист личкӧ тув да тракторлысь моторсӧ самопуск ачыс лэдзӧ уджӧ. Самопуск татшӧм: аккумулятор дінӧ, коді видзӧ неуна электрическӧй энергия запас, йитчӧ электрическӧй неыджыд моторкӧд, мотор йитчӧ двигатель махӧвиккӧд. Лэдзан тув (кнопка) личкигӧн электрическӧй ток мунӧ электромоторӧ. Электромотор заводитчӧ бергавны да ӧттшӧтш бергӧдлӧ махӧвикӧс да трактор двигательлысь валсӧ. Двигатель цилиндрын заводитчӧ ломтас кыскӧм, сэсся топӧдӧм аккумуляторсянь чеччыштӧ бикинь, лоӧ взрыв и двигательыс нин заводитӧ уджавны. Та бӧрын лэдзан мотор бӧр торйӧдчӧ, а аккумулятор век сетӧ ток, моторса цилиндрын ломтассӧ оз ӧзтыны.
Тракторлӧн ветлӧдлан ӧд — водзлань куим да бӧрлань ӧтик. Моторлӧн вал шӧркоддьӧма быд минутын бергӧдчӧ 1775-ысь. Воддза ӧд — 3½ километр час, мӧд — 5⅘ километр, коймӧд — 9½ километр. Бӧрӧ мунігӧн — 36⅘ километрӧн час.
Рульӧн веськӧдлӧм вӧчсьӧ дифференциалӧн (код лэдзӧ кӧлесалы бергавны уна сикас ӧдӧн). Тормоз личкӧмӧн ӧти гусенича сувтӧ бергалӧмысь, а мӧдыс сійӧ каднас бергалӧ-уджалӧ, а трактор ӧдйӧ вермӧ бергӧдчыны, кыдз чӧрс вылын. Тракторлӧн бергӧдчанінын тырмана пасьтаыс 6 метра. Трактор бергӧдчӧ зэв лабутнӧя, оз чеччалӧмӧн.
Гусенича йылысь. Трактор пыксьӧ кык гусенича вылӧ. Быд гусеничаын 25 башмак, 35½ сантиметр пасьтаӧсь. Пыксьӧ 203 сантиметр кузьта площадь вылӧ. Сідзикӧн пыксян площадьыс гусеничалӧн — 14.452 квадратнӧй сантиметр. Трактор «Клетрак» сьӧктанас — 6262 килограмм. Тадзикӧн, ӧтик квадратнӧй сантиметр му вылӧ личкӧм воӧ неуна унджык 3⁄10 килограммысь. Сӧвет Союзын «Клетрак» тракторъяс ӧні уджалӧны совхозъясын, гырысь коммунаясын да вӧр лэдзан удж вылын. Выныс сылӧн 40–55 вӧв вына. Эмӧсь бур отзывъяс найӧ удж йылысь.
«КАТЕРПИЛЛЕР» ТРАКТОР
Гусеничнӧй трактор «Катерпиллер» — ыджыд вына машина, гырысь овмӧсъясын уджавны (19-ӧд серпас).
Тракторлӧн двигатель — нёль цилиндра, нёль такта, 60 вӧв вына, уджалӧ карасинӧн.
Шӧркодя уджалігӧн вал быд минутӧн бергӧдчӧ 650-ысь. Ломтас ӧзтыссьӧ магнетосянь (магнитнӧй электрическӧй машинасянь). Магнетоысь ӧтдор нӧшта эм ичӧтик динамо-машина, сетӧ би войясын уджалігӧн.
Кӧдзӧдсьӧ ваӧн, трубчатӧй радиаторӧн. Мотор йитсьӧ гусеничакӧд куим диска йитчан муфта пыр. Бергӧдчигъясын, кежигъясын ӧти гусеничаыс сувтӧдсьӧ тормозӧн, а мӧдыс уджалӧ. Тайӧс вӧчны кокньыдджык «Клетрак» тракторын дорысь, дай ёнджык, сӧмын омӧль — сьӧкыдджык веськӧдлыныс да.
Ветлӧдлан ӧд — куим водзлань и ӧти бӧрлань: первой ӧд — 3 километр часын, мӧд — 4½ километр часын, коймӧд ӧд — 5¾ километр часын.
Кык гусенича пыксьӧ 226 сантиметр кузьта муӧ, быд гусеничаын 33 башмак. Гусеничалысь башмакъяс позьӧ вежлавны уджъяс серти (эм нарошнӧ башмакъяс йи вылын уджавны).
Пересиановкаын тракторъясӧн вӧлі вӧчӧма опыт, медым тӧдмӧдны, кутшӧма трактор кӧлеса да гусенича жугӧдӧны му. Сэн тыдовтчис — медэтша мусӧ жугӧдӧ «Катерпиллер» тракторлӧн гусенича.
Трактор сьӧктанас — 8820 килограмм гӧгӧр. Вермӧ кыскыны крук йылын — 3000 килограмм гӧгӧр груз либӧ 16 дас кык дюйма плугӧдз, нелямын диска 5 пиня, кызь куим рада 6 кӧдзан машинаӧдз да куим комбайнӧдз.
Медводдза «Катерпиллер» трактор вӧлі вайӧма Америкаысь 1929-ӧд воын. Татшӧм тракторъяс кутасны вӧчны Челябинскӧй да Харьковса тракторнӧй заводъясын.
ТРАКТОРӦН УДЖАЛАН ВИДЗ-МУ МАШИНАЯС
Трактор видз-му овмӧсын вермӧ вӧчны уна сикас удж.
«Сеятель» коммунаын (Войвыв Кавказын) трактор «Фордзон» ӧти лунын уджалӧма татшӧм уджъяс вылын: 1) гӧрӧма, 2) кыскӧма ва, ломтас, 3) ытшкӧма, 4) садйын уджалӧма культиваторӧн, 5) киськалӧма градвыв пуктасъяс ва качайтанӧн, 6) куйӧд петкӧдӧма, 7) кыскалӧма стрӧитчанінӧ кирпич, 8) бергӧдлӧма динамо-машина, электричество сиктӧ сетӧм могысь.
Тайӧ сикас уджъясӧн оз на помась став уджыс, кодӧс вермӧ вӧчны трактор. Сӧмын быд удж вӧчны тракторлы ковмасны нӧшта мукӧд машинаяс, тракторӧн уджавны машинаяс.
Босьтам гӧрӧм. Тракторлы гӧрны ӧти вӧла ни кык вӧла плуг оз шогмы, 20–25 вӧв вына моторлы татшӧм плугыд зэв ичӧт дай абу выгӧднӧ, став вынсӧ кӧ тракторлысь он используйт. Вывті уна мунас ломтас ӧтик гектар вылӧ.
Трактор бердӧ домавны вӧлӧн гӧран уна плуг лёк, вӧлӧн гӧран плугъяс абу ёнӧсь тракторӧн ужавны. Тракторлы вӧчсьысьӧны нарошнӧ плугъяс.
Тракторнӧй плугъяслӧн системаыс эм уна, быд тракторлы эм аслас плуг.
30–60 вӧв вына гырысь тракторъяс уджалӧны 8–10 амыся плугӧн. Посньыдджык тракторъяс («Фордзон» да «Интернационал») уджалӧны 2 амыся плугӧн.
Кык амыся плугъяс пасьтанас 35 сантиметр пасьта. Тракторӧн уджалан плуг вӧлӧн уджалан плугысь торъялӧ сійӧн, мый сылӧн эм автоматическӧй подъёмнӧй механизм.
Тракторнӧй плуг сьӧктанас 2 центнерысь сьӧкыдджык. Ужалысьлы эськӧ вӧлі зэв сьӧкыд перйыны бӧрӧздаысь да лэдзны татшӧм плугтӧ, сы вӧсна и тракторнӧй плугын эм торъя приспособленньӧ — автоматическӧй подъёмнӧй механизм. Кокниа лэдзсьысьӧ да лэптысьӧ плуг рычаг бергӧдыштӧмӧн. Тракторист пукаланінсянь гезйӧн нетшыштӧмӧн плугсӧ лэдзӧ и лэптӧ, гезсӧ кӧрталӧма рычагӧ, а рычаг ӧтлаасьӧ подъёмнӧй механизмкӧд. Тадзикӧн ӧти морт вермӧ веськӧдлыны тракторӧн дай ӧтпырйӧн плугӧн.
Тракторнӧй плугӧ шабалаыс да амысь вӧчсьӧны ёнӧсь — куим слӧя стальысь. Амысь да шабала вӧчсьысьӧ торйӧн, быд мусин сикас вылӧ аслыснога. Та вӧсна колхозъяслы тракторнӧй плугъяс лӧсьӧдігӧн колӧ агрономкӧд сёрнитчыны кутшӧм амысь да шабала колӧ меставывса условйӧ серти.
Тракторнӧй рабнаӧ плуг йитсьӧ пу тувйӧн. Унаысь выль тракторист оз вермы гӧгӧрвоны, мыйла кӧртысь да стальысь вӧчӧм машинаын пу тув, унаӧн та вӧсна пу тув пыдди сюйӧны кӧрт тув, кодсянь сэсся жугласьӧ машина.
Гӧригӧн гӧр унаысь зурасьлывлӧ изъясӧ, вужъясӧ. Вӧлӧн гӧригӧн кӧ зурасяс, вӧлыд сувтӧ, а трактор пыр кыскӧ ӧткодя. Сылы изйыд да вужйыд нинӧм. Ставсӧ кыскас либӧ машинатӧ жугӧдас. Пу тувйыд сы вылӧ и вӧчӧма, медым изйӧ-вужйӧ амысь зурасигӧн тайӧ тувйыс чегӧ, а эз жугӧд плугӧс. Кӧрт болттӧ кӧ сюян, плуг зурасигъясӧн жугалас плугыд, а оз тувйыд чег.
Тракторнӧй плугӧ эжа вундан пурт пуктыссьӧ гӧгыль кодь. Татшӧм пурт бура вундӧ эжа, идзас.
Гӧгыля (дискӧвӧй) пурт дінӧ пуктыссьӧ неыджыд амысь (мӧд ногӧн шусьӧ джойнтер). Тайӧ амысьыс вундӧ му пасьтаыс пельӧссӧ, пластлӧн вундӧм лентаыс ёгкӧд шыбитсьӧ бӧрӧзда пыдӧсӧ да тыртсьӧ муӧн, кодӧс лэптӧ ыжыд корпуса плуг. Татшӧм ногӧн гӧрӧм му шыльыд, турун ёг оз кай пластъяс костті. Сэсся нӧшта ичӧт амысь гӧгрӧс пуртӧс весалӧ сибдӧм муысь.
Выль весас муяс вылын, кӧн эмӧсь уна вужъяс, татшӧм плугӧн гӧрны оз позь да, гӧрӧны диска плугӧн. Уджалан юкӧныс диска плуглӧн (20-ӧд серпас), кыдзи быттьӧ укладысь вӧчӧм вӧсни дора ыджыд тӧрелка, коді бергалӧ чӧрс гӧгӧр. Диск бергалігас зэв кокниа вундӧ кыз вужъяс да оз пов нинӧмысь.
Дискӧвӧй агасъясӧн либӧ дискӧвӧй культиваторъясӧн сідзжӧ уджалӧны ёнджыкасӧ тракторӧн му уджалігӧн. Дискӧвӧй агаслӧн уджалан часьтыс ёсь бордъя гӧгыльясысь (кыдзи и дискӧвӧй плуглӧн, сӧмын посниджык), сійӧ ёна посньӧдӧ да небзьӧдӧ му, дай вӧдитчыныс вывті кокни.
Дискӧвӧй агасӧн позьӧ гӧртӧдз мутӧ дрӧбитны, позьӧ и небзьӧдны выль му пластъяс гӧрӧм бӧрын, позьӧ агсавны подъяс, мусӧ кӧдзны лӧсьӧдны, выльмӧдавны видзьяс да с. в.
Вӧлӧн кыскавны да уджавны дискӧвӧй агас сьӧкыд. Трактор зэв кокниа кыскалӧ 16–20 диска агастӧ: Пиня агасъяс, кодӧн вӧдитчывлӧны тракторъясӧн уджалігӧн, вӧчӧма ӧти брускӧ ӧтлаалӧма уна звеноысь. Америкаса агасъясын пиньясыс вӧчӧма сідз, медым торъя рычагӧн позьӧ пиньяслысь кузьтасӧ вежлавны му серти (21-ӧд серпас).
Тракторнӧй кӧдзан машина торъялӧ вӧлӧн кӧдзан машинаысь ыдждаӧн (пасьтанас 4 метрсянь 8 метраӧдз босьтӧ). Дай эм торъя рычаг, кодӧн тракторист пукаланінсянь кӧдзан машиналысь сошникъяссӧ вермӧ лэптыны-лэдзны да дугдыны либӧ заводитны кӧдзны.
Трактор зэв ыджыд отсӧг вермас сетны и урожай идралігӧн. Тракторлы позьӧ йитны кык-куим прӧстӧй ытшкан либӧ вундан машинаяс да сідз уджавны. Тракторӧн ужалан машина босьтӧ зэв паськыда, 2 метра саяс. Пуртыс татшӧм машиналӧн ветлӧдлыны ӧд босьтӧ оз кӧлесасянь, кыдз вӧлӧн вундан да ытшкан машинаясын, а трактор двигательсянь. Тайӧ бурмӧдӧ идралан машиналысь уджсӧ да позянаӧн вӧчӧ ӧти уджалысьлы веськӧдлыны тракторкӧд ӧтпырйӧ ытшкан либӧ вундан машинаӧн.
Ми висьталім нин, тракторӧс привод вылын позьӧ уджӧдны татшӧм уджъяс вылын: вартны, ва сетны мельничаын да с. в.
Тракторӧн вартны позьӧ быд сикас вартан машинаӧн. Тракторӧн груз кыскалӧм могысь йитсьӧны уна тракторнӧй телегаяс, кытчӧ тӧрӧ унджык груз.
ТРАКТОР БЕРДӦ ПЛУГ ЙИТӦМ
Тракторӧс ас бӧрся кыскалан машинаяскӧд лючкиа йитӧм сайын зэв ёна сулалӧ быдсикас удж. Тракторӧн омӧля удж мунӧм колхозын, торъя нин кор медводдзаясысь на уджалӧны, висьтавсьӧ унджыкысьсӧ, кутшӧма плугӧс либӧ мукӧд машинаӧс тракторкӧд йитӧма.
Медым плуг уджаліс лючки, колӧ мед рамаыс вӧлі пукалӧ веськыда (горизонтальнӧя), корпусыс плуглӧн колӧ мунны лючкиа орччӧн (параллельнӧя) бӧрӧзда стенкӧд.
Тайӧ условйӧяс кузя быд корпус плуглӧн гӧрыштӧ ӧтпыдна да ӧтпасьта.
Плугӧс тракторкӧд лючкиа ӧтлаалӧм лоас сэк, кор тракторлӧн шӧрса кыскан визьыс да плуглӧн пыксян (сопротивленньӧ) визьыс ӧтлаӧдчӧны либӧ матынӧсь.
Тракторлӧн шӧрса кыскан визьыс мунӧ бӧръя кык кӧлеса кост шӧрӧдыс.
Плуглӧн пыксян (сопротивленньӧ) визьыс тӧдмавсьӧ опытӧн тӧдмалӧмӧн, ӧти корпуса дас нёль дюйм пасьта плуглӧн пыксян визьыс сулалӧ 305 миллиметр гӧгӧрын водзӧ локтан бӧрӧзда стенсянь.
Кык корпуса плуглӧн кыскан визьыс (356 миллиметр либӧ 14 дюйм пасьта корпусын) водзӧ локтан бӧрӧзда стенысь 483 миллиметр сайын, куим корпуса плугын 661 миллиметр сайын да с. в. Тракторлысь кыскан визь да плугӧн сопротивленньӧ визь ӧтлаасьӧмыс шусьӧ бокса кыскан (22-ӧд серпас).
Серпас вылын петкӧдлӧма плугӧс тракторкӧд нелючки йитӧм. Бокӧ кыскӧм (тракторлӧн кыскан шӧрса визьыс плугса сопротивленньӧ визькӧд оз ӧтвесьтті мунны) тракторлӧн лоӧ 305 миллиметр. Татшӧм ногӧн плуг оз лючки гӧр, бокӧ мунӧ.
23-ӧд серпас вылын петкӧдлыссьӧ лючки мунӧм плуглӧн, тан трактор кыскан визьыс плугса пыксян шӧр визькӧд ӧтвесьтынӧсь.
Сӧмын овлӧны сэтшӧм условйӧяс уджалігӧн, кор плугсӧ кыскан визьыс торксьӧ — вежсьывлӧ, кӧть лючки лӧсьӧдӧма, а плуг оз лючки гӧр. Шуам, сьӧкыд, топыд му вылын уджалігӧн плуглӧн кыскан шӧр визьыс вешйӧ веськыдвыв. Ляпкыда гӧригӧн, кор плугӧс муыс личкӧ омӧля, кыскан шӧр визьыс кежӧ шуйгавыв да плуг петӧ бӧрӧздаысь.
Торъя нин унаысь ковмывлӧ вежны йитӧм пӧлӧс инті гӧригӧн; пластӧс гӧралань шыбитігӧн йитӧдсӧ колӧ вештыны веськыдвыв, пластсӧ гӧра увлань шыбитігӧн — вештыны шуйгавыв.
Та вӧсна тракторъяслы унаысь пуктыссьӧ рычага торъя прицеп, кодӧн позьӧ пырысьтӧм-пыр вежны плугын йитанін (24-ӧд серпас).
Тракторлӧн кыскан шӧрса визьыс мед вӧлі ӧтвесьтын машинаса шӧрса сопротивленньӧ визькӧд; кор трактор дінӧ йитӧны кӧдзан машина да урожай идралан мукӧд машина, торъя овлӧ сьӧкыд.
Колхозъяскӧд ёна вермасьӧмын кулакъяс нинӧм оз вермыны вӧчны да заводитчисны уджавны бокисянь, зільӧны колхозлысь уджсӧ торкны, вӧчны налы сьӧкыдторъяс, медым сідзикӧн колхозъясӧс кисьтны. Шуам, колхозӧ пыртӧдз найӧ тшӧктӧны вузавлыны му-видз уджалан кӧлуй (25-ӧд серпас); колхозӧ пӧ пыран да, сэн лоӧны машинаяс. Татшӧм сёрнияслы да мӧвпъяслы колӧ сетны чорыд отпор. Некутшӧм ногӧн оз позь таргайтны вӧлӧн уджалан кӧлуй, кӧть и тракторъяс лоӧны да. Воддза кадъяснас трактор бердӧ унаысь на ковмывлас йитны вӧлӧн уджалан машинаяс.
КОМБАЙН
Вундан-вартан машина комбайн кутіс паськавны Америкаын дас во сайын кымын да паськаліс нин уна государствоын.
Комбайнӧдз вӧлі машина — хедер. Хедер вӧлі вундӧ сӧмын шепъяссӧ, да сійӧ чукӧртӧ торъя телегаӧ. Телегасьыс нин шепсӧ лоӧ торйӧн вартны. Хедерлӧн тырмытӧмторйыс сійӧ, мый сылы быть на колӧ вартан машина.
Комбайн ӧдйӧ вӧтліс хедерӧс. Та йылысь зэв бура висьталӧ комбайн вӧчӧм кыптӧм: 1914-ӧд воын Америкаса заводъясӧн вӧлі лэдзӧма 270 комбайн, 1925-ӧд воын — 5.371 комбайн, 1926-ӧд воын — 11.760 комбайн, 1927-ӧд воын нин — 18.000. Колян во Америкаын став урожаяс 17 прӧчентсӧ идралӧма комбайнъясӧн, а Канадаын комбайнӧн урожай идралӧм кайис 50 прӧчентӧдз став урожайсьыс.
Кыдзи вӧчӧма комбайн
Комбайнӧ ӧтлаалӧма куим машина: вундан, вартан да тӧлӧдчан. Комбайн ачыс ветлӧдлыны оз вермы, сійӧс кыскӧ трактор. 6 метра пасьта мунысь комбайнӧс вермӧ кыскыны 10–20 вӧв вына «Фордзон» трактор. Комбайнлӧн механизмас аппаратъяс: вундан, вартан да тӧлӧдчан, уджӧдсьӧны бензинӧн, 25–30 вӧв вына торъя моторӧн. Мотор сувтӧдӧма комбайн рама вылын.
«Адванс Румели» системаа комбайн
Медым ёнджыка тӧдмасьны комбайнӧн, сувтлам «Адванс Румели» Америка фирмаса машина вылӧ, коді мунӧ 4–6,1 метр пасьтаті (33-ӧд да 34-ӧд серпас).
Воддза воӧ уна дас «Адванс Румели» системаа комбайн вӧлі вайӧма миянӧ да уджалісны Войвыв Кавказын — «Гигант» совхозын, «Сеятель» коммунаын да зернотрест совхозса опытнӧй муяс вылын.
Вундысь аппарат комбайнлӧн кузь пуртыс (кыдзи и вундан машинаын), коді ветлӧдлӧ брус пытшкӧд да вундӧ няньӧс идзӧдыс. Идзьяс топӧдчӧны пурт дорӧ сойбордйӧн, коді уджалӧ комбайнса моторсянь жӧ. Вундан идз пӧрӧ роликъяс вылӧ, пырмунысь пӧв вылӧ (конвейер кодь), сэсянь сэтчӧ пырмунан полотнолы вомӧнӧн сувтӧдӧм самоподавательӧ. Самоподаватель сетӧ вундӧм няньсӧ комбайнса вартан машина барабанӧ шепнас паныд. Вундысь аппарат позьӧ нюжӧдны, шоч кӧ няньыс, сэк комбайн босьтӧ 6 метра пасьта.
Мукӧддырйи, шуам, ва нянь вундігӧн, вундысь аппаратыс вартан машинаысь торйӧдсьӧ да вермӧ ужавны торйӧн, кыдзи хедер, код йылысь ми водзын казьтывлім. Сэки пурт лэптыссьӧ вылӧ, вундӧм шепъяс шыблассьӧны элеваторӧн муӧ ӧткодя, радӧн да сійӧн няньыд зэв ӧдйӧ косьмӧ идзас под йылас. Кор нянь косьмас, сійӧ жӧ му вывті лэдзсьӧ комбайн вартан машинаӧн, сӧмын нӧшта вундан машина дінӧ содтыссьӧ ӧктысь (39-ӧд серпас), кодӧн водзвыв вундӧм шеп октыссьӧ да сетсьӧ вартан машина барабанӧ.
Комбайнлӧн вартан машина — сложнӧй вартан машиналӧн кодь жӧ (35-ӧд серпас) «Адванс-Румели» комбайнын вартан машина барабаныс шрифтӧвӧй, быд минутын бергӧдчӧ 1.100-ысь. Барабана – идзас пыркӧдана костын эм «биттер», коді шыблалӧ воысь идзассӧ барабансянь идзас пыркӧданӧ. Вартӧм няньыс барабансянь лэччӧ барабанувса розьӧд, кольӧмыс пыркӧдсьӧ идзас пиысь идзас пыркӧданӧн, да сійӧ пӧлӧс пӧв кузьта мунӧ тӧлӧдчан кӧшӧ. Идзасыс мунӧ идзас пыркӧдан брусъяс кузя да шыблассьӧ му вылӧ. Мукӧддырйи вартан машина дорӧ сувтӧдсьӧ нарошнӧ идзас шыблалысь, коді му вылӧ ӧтмоза шыблалӧ. Сійӧ бур вӧчны сэк, кор идзас кольсьӧ куйӧд пыдди, гӧрӧм вылӧ.
Тӧлӧдчан. Скатъяссянь нянь тусь веськалӧ тӧлӧдчан улыс кӧшӧ. Кӧшыс артмӧ решеткаысь, пожйысь да вентиляторысь. Улыс тӧлӧдчан весалӧ кӧйдыс жугйысь да лёк ёгысь. Весалӧм кӧйдыс вартсьытӧм шепкӧд элеваторӧн сетсьӧ вылысса мӧд тӧлӧдчан машинаӧ, кӧні эм кык пож. Тані кӧйдыс весавсьӧ помӧдз, но вартсьытӧм шеп вылыс пожсянь бӧр мунӧ вартан машина барабанӧ. Улысса да вылысса тӧлӧдчанлысь пожъяс позьӧ вежлавны нянь серти, кутшӧм нянь идравсьӧ.
Двигатель «Адванс-Румели» комбайнлӧн нёль цилиндра, нёль такта, уджалӧ бензинӧн. Нормальнӧй выныс валлӧн — 20 вӧв вын. Гырысь комбайнӧ двигатель тэчсьыссьӧ 40 вӧв вына. Двигатель комбайнлӧн мукӧд двигательысь торъялӧ сійӧн, мый сылӧн эм кыкпӧвса сынӧд весалысь, коді оз лэдз буслы веськавны цилиндр пиӧ кыскан сынӧдкӧд ӧтлаын двигатель кӧдзӧдсьӧ ваӧн — радиаторӧн.
Комбайнын нӧшта эмӧсь содтӧд приспособленньӧяс. Ӧти йылысь ми висьтавлім нин — идзас шыблалысь (петкӧдлӧма 36-ӧд серпас вылын). Идзас шыблалысь йитӧма идзас пыркӧдан мышкӧ, сійӧ аслас бордъясӧн ӧдйӧ бергалӧ да шыблалӧ идзассӧ му вылӧ.
Мӧд — кӧйдыс чукӧртан кӧрт ящик, тайӧ ящикӧ элеваторӧн сетсьӧ весалӧм кӧйдыс. Кӧйдыс ящикӧ тӧрӧ 1½ тоннаӧдз шобді. Комбайн сувтлігӧн кӧйдыс чукӧртан ящикысь шобді кисьтавсьӧ тракторнӧй повозкаӧ (37-ӧд серпас).
Комбайн йылысь вылын гижӧдъяс серти позьӧ аддзыны, комбайнӧн му вывті мунӧм бӧрти му вылысь став нянь лоӧ идралӧма, весиг весалӧма лоӧ кӧйдыс.
«Холт» системаа комбайн
Комбайн «Холт» Америкаын медъёна паськалӧма.
Холт торъялӧ мукӧд сикас комбайнысь вартан машинаӧн.
Унджык комбайныслӧн вартан машинаыс ӧткодь сложнӧй вартан машинакӧд, Холтлӧн дзик мӧд нога вартан машинаыс, лӧсьӧдӧма комбайнӧн вӧчан ужъяс серти.
Мылькйӧсинъясті мунігӧн вартан машина оз дзик лючкиа уджав, оз ставсӧ варт да весав. Комбайнын пӧлӧсӧн мунігӧн идзас ӧти бокӧ вешйӧ да, сійӧн торксьӧ сылӧн лючки уджыс.
«Холтын» идзас пыркӧдан абу. Кӧйдыс пыркӧдсьӧ билаӧн, пиньӧсь чӧрсӧн да крукъясӧн. Идзас да кӧйдыс йӧткыссьӧны торъя элеваторӧн. Вундан аппарат, вартан машиналӧн барабан да мукӧдтор «Адванс Румели» комбайнкӧд ӧткодьӧсь.
«Холт» системаа комбайнъяс стрӧитсьӧны уна гырсяӧсь, вундан аппаратлӧн пасьтаыс 3–5–6 метрӧдз.
Моторлӧн выныс 22–40 вӧв вынӧдз. «Холт» системаа комбайн ставнас петкӧдлӧма 38-ӧд серпас вылын.
Сӧветскӧй комбайн
Бородин инженер системаа сӧветскӧй комбайн дзик аслыссикаса, некутшӧма оз мун Америкаса комбайнъяс вылӧ.
Бородинлӧн комбайн торъялӧ вартан машина барабанӧн. Вартан машинаясын, тшӧтш и комбайнса вартан машинаын, барабан уджалӧ пиньясӧн либӧ билаӧн.
Барабан вартігӧн ниртӧ да орйӧдлӧ шептӧс дай идзасӧс. Уна вын мунӧ идзасӧс песӧм вылӧ да орйӧдлӧм вылӧ, кызь пӧв унджык шеп орйӧдлӧм вылӧ дорысь (Бородин тӧдмалӧм серти).
Сӧветскӧй комбайнлӧн барабаныс вӧчӧма сідзи, мый сійӧ оз орӧд да оз пес, а дженьыдика унаысь кучкӧмӧн вартӧ шептӧс, кыдз быттьӧ киӧн вартігӧн.
Татшӧм барабанӧс уджӧдӧм вылӧ вын колӧ ёна этшаджык мукӧд сикаса дорысь, дай бура вартӧ, оз жугӧдлы кӧйдысъястӧ. Идзас петӧ дзоньӧн. Колян гожӧмын татшӧм барабанӧс видлалӧм бӧрын тыдовтчис — Бородин конструкцияа барабан уджаліс тыр нагрузкаӧн 1 вӧв вына электромоторӧн, кор мукӧд та ыджда жӧ барабанъяслы колӧ 6–8 вӧв вына мотор.
Татшӧм барабан комбайн вылӧ сувтӧдӧм кокньӧдӧ да донтӧммӧдӧ машиналысь став конструкция, дай оз ковмы комбайн вылын торъя мотор.
«Фордзон» да «Интернационал» тракторъяслӧн вын тырмана комбайнӧс кыскавны дай ӧтпырйӧ став механизмсӧ комбайнлысь бергӧдлыны.
Та вӧсна кокниджык вӧдитчыны сӧветскӧй комбайнӧн. Америкаса комбайнӧн уджалігӧн быть колӧны кык морт, а сӧветскӧй комбайнын вермӧ веськӧдлыны 1 морт. Сӧветскӧй комбайнлысь конструкция кокньӧдӧм донтӧммӧдӧ и вӧчӧм донсӧ. Америкаса комбайн сулалӧ 3–4 сюрс шайт, а Бородин инженерлӧн комбайн кутас сулавны 1–1½ сюрс шайт.
Тимирязевскӧй академияын сӧветскӧй комбайн уджалӧм видлалігӧн тыдовтчис — Бородинлӧн комбайн миян условйӧын ёна бурджык Америкаса комбайнъяс дорысь.
Кӧн позьӧ уджӧдны комбайнӧс
Комбайн оз вермы уджавны быдлаын да быд сикас нянь вылын. Медым лэдзны му вылӧ комбайн, нянь мед вӧлі воӧма вуж вылас дай мед вӧлі кос.
Ёгӧсь, туруна нянь комбайнӧн идравны сьӧкыд, турун ёгын эм ва да. Ваӧн вундӧм няньтӧ лоӧ косьтыны торйӧн. Сідзкӧ комбайнӧс бурджыка уджӧдны степнӧй кос районъясын, кӧн нянь воӧ кок йылас да местаыс шыльыд, кыті позьӧ уджавны ыджыд машинаӧн.
Позьӧ ӧти ног комбайнӧс уджӧдны и васӧд аръясын да ёгӧсь муяс вылын. Нянь вундыссьӧ комбайнса хедерӧн (вундан машинаӧн), сэсся вундӧм нянь чукӧртсьӧ элеваторӧн да кольсьӧ му вылӧ. Кор вундӧм шеп му вылын косьмас, лэдзсьӧ комбайн. Комбайн аслас пиккерӧн чукӧртӧ косьмӧм няньтӧ и сэн жӧ му вылын вартӧ (39-ӧд серпас). Англияын тадзитӧ комбайн уджӧдсьӧ весиг ёна васӧд муяс вылын.
Комбайн вермӧ уджавны сэн, кыт вермӧ мунны вундан машина. Комбайнлы удж вылӧ колӧ петны кык час сёрӧнджык сноповязалкаысь, кор косьмас лысва. Тая условйӧяс кузьта (дженьыдджык уджалан лун, урожай идралан мукӧд машинаяс дорысь) шӧркоддьӧма вит метра пасьта вундігӧн комбайн уджалан ӧти лунӧ вермӧ идравны 12–13 гектар.
Комбайнлӧн бурлуныс
Комбайн — дона машина, сулалӧ 4400 шайт гӧгӧр Сӧмын тайӧ машинаӧн урожай идралӧм сувтӧ ёна донтӧм.
Колян во Сибырын ӧти тонна нянь идралӧм сувтӧма:
| Ломтас да мавтас | .... 1 ш. 12 ур |
| Кыскан вын (тракторлӧн) | .... 2 ш. 44 ур |
| Уджалысьлы дон | .... — 56 ур |
| Дзоньтӧм | .... 44 ур |
| Машиналысь дон вештӧм | .... 1 ш. 88 ур |
| Мукӧд рӧскод | ... — 63 ур |
| Ставыс | .... 7 ш. 07 ур |
Ӧти гектарысь урожай идралӧм машинаӧн вундігӧн да вартігӧн сувтӧ 22 шайт. Тась нин, тыдалӧ, комбайн ёна донтӧммӧдӧ урожай идралӧм.
Таысь ӧтдор комбайн нӧшта видзӧ кӧйдыс. Машинаӧн вундігӧн да вартігӧн вошӧ 6,5 прӧчент кӧйдысыс, а комбайнӧн идралігӧн сӧмын 2,5 прӧчент. Сідзкӧ комбайн вайӧ овмӧсӧ содтӧд 4 тонна гӧгӧр быд сё гектарысь. Комбайн сэсся ӧддзӧдӧ урожай идралӧм дай видзтӧ уджалан вын. Комбайнӧн ӧти гектар идралӧм вылӧ колӧ часӧн-джынйӧн мортлӧн удж, кор сэтшӧм жӧ кадӧн машинаӧн вундігӧн да вартігӧн 1 гектар идралӧм вылӧ колӧ мортлӧн удж 12 час, а чарлаӧн вундігӧн да вартанӧн вартігӧн гектар идралӧм вылад колӧ нин 200–250 час неэтшаджык мортлӧн удж.
Комбайн колхоз муяс вылын
Комбайн медся сложнӧй да дона му-видз уджалан машина. Важ, революцияӧдзся сиктлы тайӧ машина вӧлі не пельпом серти. Сӧветскӧй, коллективизированнӧй сиктлы тайӧ машина, кыдзи и трактор, зэв шедана да пырӧ нин быдлунся ужӧ. Комбайн, кыдзи и трактор, лэдзӧ коллективизированнӧй сиктлы лӧсьӧдны гырысь тӧварнӧй производство да тайӧн кулацкӧй тӧварнӧй нянь вежны колхознӧйӧн.
Комбайн, кыдзи и трактор, гӧля да шӧркоддьӧма олысь крестьянаӧс мездӧ кулакӧн нартитӧм улысь.
Ми висьтавлім нин «Адванс Румель» комбайн удж йылысь, «Сеятель» коммунаын Войвыв Кавказын; ӧні видзӧдлам, кыдзи уджалӧ комбайн колхознӧй муяс вылын.
«Красная Заря» коммунаын (Сибыр) «Массей Гаррис» системаа комбайн 3,5 метра пасьта вундігӧн васӧд му вылын уджалігӧн уджаліс бура.
Результатъяс вартігӧн да кӧйдыс весалӧм бӧрын вӧлі сэтшӧм: первой сорт кӧйдысын ёгыс вӧлі 1 прӧчент, мӧд сортын — 9 прӧчент, коймӧдын — 53 прӧчент, нёльӧдын — 97 прӧчент ёгыс.
«Войвыв Кавказын, Терскӧй округын, комбайнъяслысь уджалӧм видлалӧм сетіс бур результат, — гижӧ Н. П. Соколов ёрт «
Овмӧс боксянь Комбайнлысь удж шуӧма вывті бурӧн.
Ужалан вын видзӧм чиніс 4–5 мында важ ногӧн колхозын ужалӧм серти. Комбайнӧн идралігӧн няньлӧн асдон чиніс 1,5–2 мында».
Колхозник-крестьянинӧс оз нин повзьӧдлы ыджыд да выль машинаыд. Карпачов ёрт гижӧ, видзӧдӧма комбайнлысь уджалӧм «Красная Заря» коммунаын да:
«Медся нин менӧ шензьӧдіс Америкаса комбайнлӧн уджалӧм. Ӧтпырйӧн тайӧ машина вундӧ, вартӧ да кӧйдыссӧ сортируйтӧ, а уджалӧ сы вылын сӧмын кык морт. Шеп вартсьӧ бура, оз вош. Видзӧдны машинаыс зэв сложнӧй, а кор ми матісянь видзӧдім, то позьӧ шуны, быд тракторист вермас веськӧдлыны сійӧн, сӧмын кӧлӧ велӧдчыштны. Cтепвывса гырысь коммунаяслы комбайныд быть колана. Войдӧр трактор, сэсся комбайн — вот мыйӧ вайӧдӧ Сӧвет власьт».
Сӧвет Союзын комбайнъяс вӧчӧм
Ӧнія кадӧдз миянӧ комбайнъяс вайлісны заграничаысь. 1929-ӧд вося арсянь комбайнъяс кутіс вӧчны Запорожйӧын «Коммунар» нима завод. 1931-ӧд воын «Коммунар» завод вӧчас нин 5000 трактор. Ӧні сійӧ сетӧ быд лун 20 комбайнысь унджык.
Ростов на Донуын стрӧитсьӧ выль завод, коді кутас во гӧгӧрӧн лэдзны 25.000 комбайн, стрӧитсьӧ завӧд Новосибирскын, Саратовын. Саратовса завод кутас вӧчны инженер Бородин системаа сӧветскӧй комбайнъяс.
Правительство кыдз мый вермӧ кыпӧдӧ комбайн вӧчӧм.
«СССР-са Центральнӧй Исполнительнӧй Комитет лыддьӧ быть коланаӧн ёнджыка паськӧдны комбайнъяс вӧчӧм, гижӧма СССР-са ЦИК мӧд сессия шуӧмын, — та кузьта СССР-са ЦИК лыддьӧ бурӧн СССР-са правительстволысь шуӧм комбайн вӧчан заводъяс стрӧитны заводитӧм йылысь».
Комбайнъяс вӧчӧм Сӧветса заводъясын индыссьӧ татшӧм:
| 1930–31 г. | 1931–32 г. | 1932–33 г. | Ставыс | |
| Ростовскӧй Комбайнстрой | 5.000 | 15.000 | 25.000 | 45.000 |
| Новосибирскӧй завод | — | 5.000 | 15.000 | 20.000 |
| Запорожйӧса «Коммунар» завод | 5.000 | 10.000 | 10.000 | 25.000 |
| Саратовса завод | — | 10.000 | 15.000 | 25.000 |
| 10.000 | 40.000 | 65.000 | 115.000 | пятилетка помасиг кежлӧ сідзкӧ ковмас стрӧитны 115000 комбайн. |
ТРАКТОР КОЛХОЗЫН
Сӧвет Союзса муяс вылын ӧні уджалӧны 60.000 трактор саяс.
Ёна висьтавлыны, мый трактор выгӧднӧйджык вӧлысь — нинӧмла. Ӧні быд колхозник бура тӧдӧ — трактор бурджык вӧлысь.
Водзын ми гижим, мый трактор — овмӧсын медбур организатор. Трактор отсалӧмӧн кокньыдджык гӧля да шӧркоддьӧма олысь крестьяналы ӧтувтчыны, сӧмын дерт оз ков гӧгӧрвоны сідз, мый колхоз позьӧ организуйтны сӧмын трактор гӧгӧр.
Унджык колхозыс котыртчӧма вӧв вын уджалан кӧлуй да машинаяс ӧтлаалӧмӧн да найӧс лючки, тыра используйтӧмӧн.
Сӧмын быд выль колхозлӧн эм зільӧм вуджны трактор вын вылӧ. Дерт колхозлӧн сійӧ зільӧмыс бур, да кор миян промышленносьт кутас вермыны сетны колана мында трактор, трактор вежас вӧлӧс став основнӧй сьӧкыд ужъяс вылын. Но и сэки на вӧвлысь вын ставнас оз ло вештӧма. Кольӧны на уна мукӧд посниджык уджъяс, кӧні вӧлӧн уджавны бурджык.
Ӧні СССР-ын лыддьыссьӧ 60.000 трактор саяс, вӧлі эськӧ зэв лёк, тайӧ тракторъяссӧ кӧ ми пондім разӧдны посни колхозъяссӧ да шӧркоддьӧма колхозъясӧ, ӧти да кык тракторӧн колхоз вылӧ.
Ми тані вайӧдам сэтшӧм пример, медым петкӧдлыны, кутшӧм лёка используйтсьӧ трактор посни да шӧркоддьӧм колхозъясын, кӧні сӧмын 1–2 трактор, кӧні абуӧсь бурджык трактористъяс, абуӧсь мастерскӧйяс ни квалифицированнӧй инструкторъяс.
«Полтавскӧй округса колхозъясын тракторъясӧс используйтӧм видлалӧм бӧрын ми аддзим, кыдз тайӧ дона машинасӧ некытчӧ шогмытӧма используйтӧны. Ӧти тракторлӧн став уджалӧм лун лыдыс коммунаясын кайӧ 86 лун, артельясын — 73 лун, му-видз ӧтувъя уджалан тӧвариществоын — 64–66 лун», — гижӧ Рыбалко ёрт «Коллективист» журналын.
Тадз тракторӧс уджӧдӧм некытчӧ оз шогмы. Тракторлы колӧ во гӧгӧрӧн уджавны 200 уджалан лунысь не этшаджык, а то тракторӧс видзӧм оз вешты асьсӧ.
«Трактор бӧрся дӧзьӧритӧм сідзжӧ некытчӧ шогмытӧм», — гижӧ водзӧ Рыбалко ёрт. «Братскӧй труд» коммунаын тракторӧн веськӧдлӧны быдӧн, кодлы абу дыш, весиг челядь, сы вӧсна трактор ёна жугласьӧ.
Войвыв Кавказса крайысь, Московскӧй районысь Донскӧй округысь колхозник Борисов гижӧ: «Опытъяс вӧчӧм петкӧдлӧ: уна колхозын тракторӧс оз тырӧдз уджӧдны, да сійӧн босьтӧны ыджыд убытка. Тан мыжаӧсь колхозникъяс, кодъяс вунӧдчӧмӧн вӧтчӧны вӧвлытӧм машина бӧрся, а оз мӧвпыштны, вермасны-ӧ босьтны, да кужасны-ӧ сійӧн вӧдитчыны. Со «
Мӧд письмӧын ӧти колхозник гижӧ: «Донскӧй округын вӧлі тӧварищество 6 овмӧсысь: нёль вок, зять да шурин. Налӧн вӧлі «Фордзон» трактор, кӧдзлісны сійӧн 25 гектар шобді; коськӧм улӧ эз гӧрлыны, трактор пыр сулаліс».
Татшӧмъястӧ позьӧ вайӧдны зэв уна.
Донгородов ёрт («Харикет» колхозыс) гижӧ: «1927-ӧд воын «Харикет» колхоз босьтіс Черкасскӧй Облзуысь трактор. Трактор уджаліс зэв бура, колхозникъяс вӧліны зэв дӧвӧленӧсь, мый лӧсьӧдісны овмӧсӧ бур машина.
1928-ӧд вося тулыссянь жӧ трактор кутіс йӧйтавны, вӧчисны ремонт, сӧмын тӧлкыс лои этша. Ичӧтик колхоз эз вермы вӧчны бур ремонт. «Трактор вӧсна эз ло тыртӧма тувсовъя гӧра-кӧдза план. Босьтӧм кӧйдыс колис кӧдзтӧм», — норасьӧны колхозникъяс.» («Коллективист» журналысь).
Посньыдик колхозъяс ним улӧ вевттьыссьӧмӧн тракторыд сюрлывлӧ и кулак киӧ. «Коллективист» журналын (1929-ӧд вося, апрель тӧлысся) эм сэтшӧм заметка: «Ӧтувъя овмӧса праваясӧн бергалӧ Простойскӧй хуторса машинно-тракторнӧй тӧв-во, кытчӧ пырӧмаӧсь не гӧля да шӧркоддьӧма олысьяс, а кулакъяс да озыра олысьяс. На пиысь ӧти — спекулянт, мӧд — Симатов А. I., еджыдъяс дырйи веськӧдліс карательнӧй ӧтрадӧн, ӧні арестуйтӧма Донецкӧй ГПУ-ӧн, мукӧдъяс уна воӧн нин уджӧдісны гӧля олысьясӧс.
Тайӧ йӧзыс нёль во чӧж видзисны трактор „Фордзон“, кыдз налы колӧ. Кӧдзиг-гӧригӧн да урожай идралігӧн гӧля олысьяс оз вӧлі лысьтны отсӧг корны, кӧть и коран — оз сетны. Гӧля олысьяс пиын эмӧсь окотитысьяс пырны тӧвариществоӧ шленӧ, сӧмын насянь корӧны вермытӧм требованньӧ: пыригӧн пыр жӧ колӧ сетны 300 шайт сӧмын. Тӧварищество нёль вося олӧмӧн эз быдмы, но мукӧд шленъяс ёнмисны трактор гӧгӧрыд олігӧн, водзті вӧлі видзӧны 4 ӧшкӧн, а ӧні 6–8 ӧшкӧн.
Лӧжнӧй колхозъяс бырӧдӧм могысь нуӧдӧм кампанньӧ мыйлакӧ тайӧ ложнӧй тӧвариществолы эз инмы, весиг кулакъяс перйисны тӧварищество пыр аслыныс торъя участок му. Гӧля олысьяс видӧны меставывса власьтӧс да шуӧны: „Законын гижӧма ӧти ног, а миянын вӧчӧны мӧд ног, закон серти землеустройство колӧ нуӧдны збыль тӧвариществолы, а миян хуторын лӧсьӧдалӧны торъя кулацкӧй республикаяс“.
Пӧра нин тайӧ кулацкӧй машиннӧй тӧварищество бырӧдны да тракторсӧ сетны выль организуйтчӧм му-видз уджалан артельлы „Яснӧй путьлы“».
«Тӧдысь».
Вылас гижӧм примеръяс вӧліны 1929-ӧд вося гожӧмын, дерт ӧні, кулак вылӧ чорыда наступайтігад, унджык татшӧм колхозъяссӧ, Прогнёйскӧй тӧварищество кодь колхозъястӧ, бырӧдӧма. Сӧмын гӧля да шӧркоддьӧма олысьяслы пыр колӧ сюся видзӧдны, медым классӧвӧй враг, кулак да налӧн отсасьысьяс, эз используйтны колхозъяс тэчӧм аслыныс пӧльза вылӧ.
Тракторӧс лёка уджӧдӧм йылысь тайӧ став вылын вайӧдӧм примеръяс инмӧны карликӧвӧй колхозъяслы.
Ӧні босьтам мӧд пример, кысь тыдалӧ кутшӧма уджӧдсьӧ трактор гырысь колхозъясын. Войвыв колхозын Сальскӧй округын эм «Сеятель» нима коммуна. Коммунаын муыс лыддьыссьӧ 5.000 гектар, уджавсьыссьӧ ставыс машинаӧн. Та ыджда овмӧс вылӧ налӧн 14 вӧв да 21 трактор.
Опыт петкӧдлӧ: тракторӧс видзны выгӧднӧ сэк, кӧр сійӧ во гӧгӧрӧн уджалӧ 2.000 часысь не этшаджык.
Ми шулім нин — «Сеятель» коммуналӧн видз-му уджалӧм машинизируйтӧма ставнас, ӧні висьталам уна-ӧ няньлӧн асдон тайӧ условйӧясын.
Шӧркоддьӧм асдон 16 килограмм няньлӧн бӧръя куим воӧн сувтіс тадзи: арын кӧдзан шобді — 43,5 ур, ярӧвӧй шобді — 41,1 ур, ид — 67 ур, зӧр — 41 ур.
Тракторӧн да гырысь машинаясӧн уджалігӧн (коммунаын эм комбайн) коммуна вӧдитӧ 17,44 гектар му быд уджалысь морт вылӧ, либӧ 13,86 гектар быд едок вылӧ. «Сеятель» коммуна — ыджыд тӧварнӧй овмӧс: татшӧм тӧварносьт оз вермыны сетны некутшӧм посни коммунаяс.
1928-ӧд воын «Сеятель» коммуна государстволы сетіс 17.000 центнер шобді, ставсӧ вӧлі чукӧртӧма 22 710 центнер.
Став тайӧ висьталӧмсьыс вывод лоӧ татшӧм: посни колхозъяс лючки уджӧдны тракторӧс оз вермыны.
Оз позь тракторъясӧс разӧдны-паськӧдны сюрс колхозъясӧ, ӧти да кык тракторӧн, а колӧ чукӧрӧн, колоннаясӧн мӧдӧдны гырысь овмӧсӧ.
Медлючки вермас используйтны тракторӧс гырсьӧдӧм колхоз да машинно-тракторнӧй станция. Сійӧн и посньыдик колхозъяс бӧръя каднас кутісны ӧтувтчыны, гырсьӧдчыны.
МАШИННО-ТРАКТОРНӦЙ СТАНЦИЯЯС
Медбура тракторъясӧс используйтны позьӧ машинно-тракторнӧй станцияясын да колоннаясын (МТС и МТК).
Машинно-тракторнӧй станцияяс заводитчисны стрӧитсявны 1928-ӧд вося арсянь.
Уджалан медводдза тӧлысьяс жӧ петкӧдлісны, уна сиктса машинно-тракторнӧй станцияясын медбура позьӧ тракторӧс уджӧдны, дай сійӧ медбур агитатор коллективизация удж нуӧдігӧн да вужнас вермӧ бергӧдны овмӧссӧ чӧлӧй районъяслысь.
Машинно-тракторнӧй станцияяслысь значенньӧсӧ социализм туй вылӧ сиктса овмӧсӧс бергӧдӧмын ВКП(б) ЦК-лӧн пленум донъяліс татшӧм ногӧн:
«Торъя ыжыд значенньӧ гырысь колхозъяс стрӧитӧмын кутӧны машинно-тракторнӧй станцияяс. Ӧнія техникалысь бурлунсӧ крестьяна овмӧсъясас используйтны сюйӧмӧн, машинно-тракторнӧй станцияяслы колӧ лоны дзонь районъясын дорвыв коллективизация нуӧдан центрӧн».
Уна сиктса машинно-тракторнӧй станцияяс улын му площадь 10 сюрс гектаръясӧн да шӧркоддьӧма налӧн 50–200 тракторӧдз, эмӧсь колана специалистъяс: инженеръяс, агрономъяс, инструкторъяс, механикъяс да с.в.
Станцияясын эмӧсь колана мастерскӧйяс, запаснӧй часьтъяслы складъяс да мавтас видзан (карасин, бензин, нефть) базаяс. Машинно-тракторнӧй колонна торъялӧ машинно-тракторнӧй станцияысь ыджданас, (ичӧтджык, колоннаын овлӧ 25 тракторӧдз). Машинно-тракторнӧй станцияяс да колоннаяс вӧчӧны договор ас гӧгӧр районувса колхозкӧд видз-му овмӧс бердса уджъяс вылӧ.
Договор кузя колхозъяслӧн муяс торйӧдсьӧны да став уджсӧ МТС-яс заводитчӧны выльысь гӧрӧмсянь либӧ коськӧм гӧрӧмсянь, помалӧны нин урожай вартӧмын.
Тайӧ уджсьыс машинно-тракторнӧй станция дон пыдди колхозлысь босьтӧ урожайысь 1⁄4–1⁄3 юкӧнӧдз, культураяс серти. Таысь ӧприч колхозъяс сетӧны, кор ковмас, уджалысь вын уджъяс вылӧ кӧдзигӧн, вартігӧн, урожай идралігӧн, да с. в.
Колхозъяс нуӧдӧны овмӧссӧ перестроитӧм, лӧсьӧдӧны кӧдзан оборот да организуйтӧны ужалан вын ӧти план кузя, кодӧс лӧсьӧдӧны машинно-тракторнӧй станцияясса агрономъяс.
Уна системаа тракторъясӧн, кужысь уджалысьясӧн да новлӧдлан ремонтнӧй мастерскӧйясӧн уджалӧмӧн, машинно-тракторнӧй станцияяс вермӧны бурджыка уджӧдны тракторъясӧс, тырӧдз найӧс уджӧдны колхозъяс дорысь. Та вӧсна вермӧны кад кежлӧ вӧчны удж да удж вылын уджӧдны сэтшӧм системаа трактор, коді тайӧ удж вылас бурджык.
Классӧвӧй врагъяс, кулакъяс да налӧн агентъяс, аддзӧны МТС-яслысь вывті ыджыд бурлунсӧ да зільӧны торкны МТС-яс паськӧдӧмлы, сӧмын сійӧ налы вӧчны оз удайтчы.
1931-ӧд воын лои восьтӧма СССР пасьтаын 1040 выль машинно-тракторнӧй станция, кытӧн кутісны уджавны дас сюрсъясӧн кӧрт вӧвъяс. Медводдза кык МТС 1932-ӧд воын воссьӧ и Коми обласьтын (Луз районын да Визин районын).
ТРАКТОРЪЯС ВӦЧӦМ СССР-ын
СССР-ын тракторъяс вӧчӧм воысь воӧ паськалӧ. 1925-ӧд воын на кӧ сӧмын Ленинградын «Краснӧй Путиловеч» завод вӧчис кымынкӧ сё трактор, 1931-ӧд воӧ нин сійӧ сетас 25.000 трактор дай ӧні уджалӧ трактор вочан Сталинградса завод, коді быд во кутас лэдзны «Интернационал» системаа 50.000 трактор. Ӧні нин Сталинградса завод быд лун сетӧ 80 трактор.
Эштӧдсьӧны гусеничнӧй трактор вӧчан завод Харьковын да Челябинскын. Найӧ быд во кутасны сетны 40.000 тракторӧн. Харьковса завод лэдзис нин медводдза тракторъяс, таво жӧ кутас ужавны и Челябинскса завод.
Сӧвет Союзса му вылын пятилетка помасигӧн кутасны ужавны уна сё сюрс тракторъяс, кодъяс нӧшта ӧддзӧдасны видз-му овмӧсӧс социализм туй вылӧ вештӧм, вӧвлытӧма кыпӧдасны коллективизация гы да дорвыв коллективизация подув вылын лоӧ бырӧдӧма кулакӧс, кыдзи классӧс, сиктын капитализмлысь медбӧръя пыкӧдсӧ.
