ДАС КУИМ АРӦСА МУЖИЧӦЙ

Повесьт

БИКИНЕВЪЯСЛӦН СЕМЬЯ

Керка дорын сулаліс тарантасӧ доддялӧм еджыдруд вӧв.

«Мам локтӧма нин, — думыштіс Сергей. — Оз, гашкӧ, видчы, чери кыйны лэччылі да...».

— Лунтыр вадорын ворсан! — аддзис писӧ да кутіс шуасьны Мам. — Эжва дорысь локтан да пес палич абу катӧмыд ни...

— Вуграсьны лэччылі, — дорйысис зонка да юрсьыс вылӧджык лэптыліс кыйдӧссӧ — ньӧрйӧ нёкчимъясӧдыс сюялӧм ёкышъяс, йӧршъяс да мыкпиян. — Аддзан мыйта — кыкысь пуны тырмас!

— Солавны на, гашкӧ, кольӧ? — нюмъёвтсис Мамлӧн. — Пукты черитӧ бекарӧ да ватор кисьты. Ме бӧрти кера да аски пуыштам картупель сорӧн.

Керкаын, кылӧ, мыйкӧ жмоткысис, сэсся бӧрддзис Мишутка, Сергейлӧн кык арӧса вокыс.

— Уси кысянькӧ! — повзис Мам да чепӧсйис кильчӧлань. — Бабыс нӧ кӧні?

Недыр мысти бӧрдӧм лӧнис, сэсся ӧшиньӧд мыччысис Мишуткалӧн саӧсь чужӧмыс. Детинка ниртыштіс кинас чужӧм вывсьыс синвасӧ да сэтшӧм тешкодь лои — Сергейлӧн серамыс петіс:

— Вӧвсӧ повзьӧдан, Мишутка!

— Сейгунь! Чейи вайин?

— Вешйы ӧшинь дорсьыс: усян!

— Ме ог сэсся усь: паччӧйсянь уси нин...

— Лок мыськам мича чужӧмтӧ, — кыліс Мамлӧн гӧлӧс. Сэсся и ачыс видзӧдліс ӧшиньӧд:

— А тэ мый сулалан, унмовсин али мый? Пырт черитӧ да лэдзав Серкосӧ.

Мамыс мӧдӧд лун нин заправщикалӧ «Алӧй кыа» колхозын. Водзті тайӧ уджсӧ вӧчліс батьыс, но сійӧс война пансьӧм бӧрын вежон мысти и нуисны фронт вылӧ. Сы бӧрын муніс немечкӧд тышкасьны и Ваньӧ вокныс, и талун со Мамныс ветлӧма Гамса Эмтээсӧ карасин-бензинла да мавтасла.

Еджыдруд Серколӧн мыш вылыс, бокъясыс и кокъясыс посни сьӧд чутъяса, быттьӧ кӧнтусьӧн резӧма. Сьӧд йывъяса ёсь пельясыс вӧрӧны.

— Лэдзав да домав пывсян сайӧ: сэні туруныс петыштӧма нин, — тшӧктіс Сергейлы Мам.

Серко ӧвтчис бӧжнас гутъясысь, довкйӧдліс юрнас. Кор зонка матыстчис сы дорӧ — корснитіс: колӧ пӧ, дерт, лэдзавны менӧ, кӧть домавнысӧ и нинӧмла.

— Оз курччась?

— Зэв рам да шань Серкоыс. Лэдзав, эн пов. Тэныд жӧ ӧд ковмас заправитчынытӧ. Кыдзи нӧ ме верма: пӧрысь Бабыд со бара усьӧма посводзӧ. Кутшӧм нин сійӧ кага видзысь: асьсӧ колӧ видзны.

Сергей заводитіс лэдзавны вӧвсӧ. Кор кутіс босьтны сийӧс, Серко окотапырысь копыртіс юрсӧ. Зонка пуктіс сийӧс-завӧдсӧ кильчӧ вылӧ, мед косьмас-быгалас вӧв ньылӧмыс. Сэсся босьтіс дом повод. Серко корснитіс да ниртыштіс юрнас Сергейӧс киняулӧдыс. Зонка муртса эз усь.

— Но-о, тэ нӧ мый? Мам, Серкоыд люкасьӧ!

Мам видзӧдліс ӧшиньӧд.

— Эн пов: оз сёй. Сійӧ гутъяссӧ вӧтлӧ синъяс вывсьыс. Домав.

Сергей домаліс вӧвсӧ да пырис гортас. Грунь бабыс куйліс крӧвать вылын, а Мишутка сулаліс сы бокын да тракйис Бабсӧ ковта соскӧдыс:

— Бабӧ, кынӧм сюмайӧ!

— Мамыд йӧвла петіс кӧбрегӧ, — шыасис Баб. — Пырас да пажнайтыштам...

Сергей видзӧдліс пызан вылӧ. Сэні руалісны сӧчӧнъяс, а ыджыд бекарын — кышнас пуӧм картупель.

Зонка ньылыштіс дульсӧ: «Бабыс талун сӧчӧнъяс пӧжалӧма пызьысь, а абу идзасысь! Праздник али мый кутшӧмкӧ?»

Пырис Мам, киас — йӧв тыра кринча.

— Пуксьӧй пажнайтны.

Мишутка кӧмтӧм кокъяснас — тю-пи, тё-пи! — медводз вевъяліс пызан сайӧ кавшасьны. Сергей тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс Бабыс вылӧ: чеччас оз? Баб сьӧкыда ышловзьӧмӧн кыпӧдчис.

— Но лок, лок, Мамӧй, — корис Ольга. — Кыдзкӧ пӧжасьыштны на вермӧмыд...

— Талун нӧ праздник али мый кутшӧмкӧ — пызя сӧчӧнъяс Бабӧ пӧжалӧма? — эз вермы терпитны да юаліс Сергей, босьтіс шоныд сӧчӧн да чӧскыдпырысь исыштіс.

— «Праздник», — курыда нюммуні Мам. — Идзасыс масьтытӧм, некодлы вӧлі масьтынысӧ — вот и праздник.

Сергей гӧгӧрвоис ассьыс мыжсӧ да гӧрдӧдіс. Идзас масьтӧм пыдди сійӧ асывбыд вӧлі вадорын, вуграсис.

— Сёйӧм водзын лыс ва колӧ юны, — стрӧга шуис Мам. — Мун вай, Сергей!

«Оз, небось, вунӧдны!» — дӧзмис зонка, но нинӧм он вӧч: пельшар тшӧктӧма куимысь лун быдӧнлы юны сир курыд, зывӧк веж ва. Мам пӧжӧ юанторсӧ лыс да пожӧм лапъясысь, кодъясӧс Сергей ачыс жӧ ваялӧ. Мед пӧ цынгаӧн он висьмӧй.

Мам ачыс медводз юис быдса стӧкан, весиг эз и чукыртчыв. Вокъяс видзӧдлісны ёрта-ёрт выланыс. Сергей нюмъёвтіс:

— Витамин «цӧ»! Ю, Мишутка, а то пиньясыд гылаласны да сӧчӧнтӧ нинӧмӧн лоӧ курччавны.

— А тэ?

Сергей видзӧдліс Мамыслӧн стрӧг синъясӧ да, некытчӧ воштысьны, юис.

— Куйыд?

— Юмов, ю!

— Пӧйясян, абу юмов, тайӧ абу паенича ва. Ме ог ю!

Мам малыштіс юрӧдыс:

— Юышт, донаӧй. Юышт да йӧв сета. Ю, тэныд стӧкан джын сӧмын и кисьті.

— А Бабӧ оз ю! Сыйӧн пиньясыс оз нин усявны: абуӧсь!

— Ме юа, да выль пиньяс петасны! — пиньтӧм вомнас шешмуні Грунь баб да юис курыд ва стӧкансӧ.

Ставӧн зэв азыма босьтчисны сёйны пӧсь сӧчӧн да картупель, кринчаысь йӧв панялігмоз.

— Ольга! — кыліс ывла вывсянь Егор Клашлӧн, бригадирлӧн, ёсь гӧлӧс. — Вӧлыд мынтӧдчӧма да рудзӧг му вылын нин со! Кытчӧ видзӧдан? Пӧтравасьыд, ачыд тӧдан...

Сергейӧс быттьӧ пӧльыштісны пызан сайысь. Серко чӧскыда йирсис ӧзим вылын. Мынӧма: сермӧдыс — вӧжжи помас. Сюрӧдчас-ӧ?

— Серко, лок, Серко, — корис Сергей, сӧчӧн джын мыччигмоз. Но вӧв сӧмын кыйкнитліс сы вылӧ да зіля йирис веж ӧзимсӧ. Сергей ньӧжйӧник матыстчис вӧв дорӧ, но Серко сідз жӧ тэрмасьтӧг вешйис водзлань, кӧні ӧзимыс нӧшта на сукджык вӧлі.

— Мам!

Кильчӧ вылӧ петіс Мам. Киас — пож, пыдӧсас — кымынкӧ ид тусь.

— На, Серко, на! — пожйӧн шарӧдчигтырйи Мам лэччис кильчӧ вылысь. Серко бергӧдчис, буракӧ, дум вылас уси, мый коркӧ сійӧс вердлывлісны чӧскыд зӧрйӧн. Бӧжнас ӧвтчигтырйи, тэрмасьтӧг локтіс. Мам кутіс сійӧс бурсиӧдыс.

— Вай сермӧдсӧ!

Серкоӧс сермӧдалісны.

— Пуксьы вылас, — тшӧктіс Мам. Сергей кавшасис вӧвлӧн паськыд да шоныд мыш вылӧ. Леститчигмоз нюжӧдіс вӧвлы сӧчӧн джын, но Мам стрӧга шуис:

— Ачыд сёй! Вӧлыдлӧн став сёяныс кок улас...

Серкоӧс бӧр домисны пывсян бокӧ. Сійӧ ньӧти эз ӧбидитчы, сідз жӧ гажаа ӧвтчис бӧжнас да бара заводитіс йирсьыны.

— Мед сёйыштас-шойччыштас, — шуис Мам, — сэсся доддясям да мунам Катюша дорӧ. Трактор шыыс со кылыштӧ. Карасиныс, дерт, эз на быр, но ваыс ӧнӧдз ставыс нин визувтіс пож кодь радиаторсьыс...

Сергей шензьӧмӧн видзӧдліс Мамыс вылӧ: мӧдӧд лун на заправщикалӧ, а радиаторъяс нин тӧдӧ...

КАТЮША

Эня-пиа быгыльтісны тарантас вылысь карасин тыра бӧчка, сы пыдди лэптісны тыртӧмӧс. Сэсся кыскисны тарантассӧ асланыс юкмӧс дорӧ, коді дзик керка берданыс и вӧлі. Мам сюйис бӧчка розьӧ ыджыд воронка да тшӧктіс:

— Босьт чепнясӧ да лӧд васӧ дзик тырӧдзыс.

Бӧчка ыджыд: кызь ведра ва тӧрӧ. Сергейлы дыркодь ковмис гольскӧдчыны чепняӧн. «Та мында ва оз жӧ ю тракторыс!» — шензис сійӧ, но эз вензьы Мамкӧд.

Доддялісны Серкоӧс.

— Пуксьы да веськӧдлы, — тшӧктіс Мам. — Тэ пурысьтіыс пет да туй кузяыс мун, а ме весьтас вуджа. Пурысьтіыс петігӧн мичаӧ гӧгӧрт, мед потшӧс пельӧсъясӧ телега кӧлесаыд оз зутшкысь.

— Абу ичӧт, аддза, — шуис Сергей, пуксис тарантас вылӧ, босьтіс вӧжжи да неуна тіралысь гӧлӧсӧн шыасис:

— Но-о, Серко!

Вӧв видзӧдліс бӧрлань, выль кӧзяин вылӧ да вӧрӧдыштіс ёсь пельяснас, буракӧ, мӧвпаліс, кывзысьны али абу. Сэсся юрнас довкнитӧмӧн корснитіс да мӧдӧдчис. Зонкалы зэв лои любӧ, мый вӧлыс пыр жӧ пуктіс сійӧс кӧзяинӧн да кывзысис.

Мам тӧждысьӧмӧн видзӧдліс пиыс вылӧ:

— Но мун ньӧжйӧник, бласлӧ кристос...

Мам босьтіс бензин тыра сулея да боръясті мӧдӧдчис Вылыс йӧрӧ, кӧні гӧрис Катюша.

Мир туй вылӧ петӧм бӧрын Серко ачыс бергӧдчис катыдлань, тӧлка вӧв тӧдіс нин, мый тыра бӧчкаӧн колӧ мунны трактор шы вылӧ.

Вӧв тэрмасьтӧг восьлаліс бусӧсь туй вывті. Да Сергей эз и тэрмӧдлы сійӧс, тшапа пукаліс тарантас вылын, кадысь кадӧ гусьӧн кыйкнитліс ӧтарӧ-мӧдарӧ: аддзӧны-ӧ йӧзыс выль заправщикӧс? Зонкалы вӧлі долыд. Но лун шӧр кадӧ сиктад некод эз вӧв: ставыс уджалісны муяс вылын. Но мед, талун жӧ став колхозникыс кутас тӧдны: Сергей Бикинев — заправщик!

Орчча Ыбйыв сиктӧ воӧм бӧрын Сергей кежӧдіс вӧвсӧ кык йӧр костӧ, векни пурысьӧ. Таті туйыс вӧлі лёк, няйт, гӧпъяса. Сергей ӧні вӧлись гӧгӧрвоис, мыйла Мамыс сэтшӧм зэлыда да топыда кӧртавліс ва тыра бӧчкасӧ. Сьӧкыд бӧчка катовтчыліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, тарантас сьӧкыда дзуртіс.

Сергей топыда шамыртӧма вӧжжи, кадысь кадӧ веськӧдыштӧ Серкоӧс, мед эськӧ тарантасыс эз жӧ крукась кӧлесанас потшӧсӧ.

Со и кӧлесаа трактор — ХТЗ. Сійӧ чӧв сулалӧ. Гырысь кӧлесаясыс кык рада пиньясаӧсь, быттьӧ пес поткӧдлан колунъяс гайкаясӧн винтиталӧмаӧсь. Кабина абу, сы пыдди — кӧрт пуклӧс.

Трактористка Катюша — гӧгрӧс чужӧма том ныв. Сійӧ чаль чуньнас вештыштіс пемыдруд юрсисӧ пель саяс да гажаа видзӧдліс зонка вылӧ югыдлӧз гырысь синъяснас:

— Серёжа — выль заправщик, сідзкӧ, менам? Нёльӧд заправщик нин: перво — батьыд, сэсся — вокыд, сы бӧрын — Мамыд, ӧні — тэ.

Мам шуыштіс:

— Выныс сылӧн, дерт, абу на эськӧ бӧчкаясӧн вӧдитчыны, да мый нӧ вӧчан. Война...

Сергей пӧрччаліс гез да батьыс моз жӧ кутчысис бӧчкаӧ ӧтар-мӧдар помъясӧдыс, кӧсйис йӧткыштны тарантас вылысь. Но бӧчкаыс эз и вӧрзьыв, сӧмын тарантасыс дзуртыштіс. Серко бергӧдіс юрсӧ: но мый нӧ пӧ, том кӧзяин, он быгыльт бӧчкасӧ, сьӧкыд али мый?

Зонка мыджсис бӧчкаӧ сьылінас, пельпомнас, став тушанас. Выныштчис, пиньясыс топалісны, синъясыс гӧгрӧсмисны, чужӧмыс пӧльтчис, а кокъясыс шегъясӧдзыс пырисны васӧд муас. Медбӧрын бӧчка катовтчис, бергӧдчис да сьӧкыда бруткысис му вылӧ. Мам да Катюша ӧтпырйӧ бергӧдчисны.

— Ок, тэ! — горӧбтіс Мам да уськӧдчис пиыс дорӧ. — Дойман!

А Катюша ошкис:

— Молодеч, Серёжа! Верман заправитчыны. Прамӧй отсасьысь нин тэнад, Ольга!

Ва тыра бӧчка быгыльтісны кражъяс вылӧ, мед Катюша вермис ӧтнас босьтны васӧ, кор ковмас.

— Аски мый ковмас вайны, Катюша? — юаліс Мам.

— Асывводзнас — карасин, луннас — ва. Радиаторыс пож кодь. Ӧтчыд гӧгӧрта — бара нин колӧ ведра ва содтыны.

— Аттӧ дивӧ, — дӧжнасис Мам. — Талун вайи карасин бӧчка да му вылӧ лэдзим-а. Колӧма татчӧ катны да вӧлись нин васӧ вайны. Ме думайті: тані уна на карасиныс...

— Ме жӧ войнас гӧри...

— Он кӧ и узьлыв-а, Катюша?

— Узьтӧгыд он вермы. Час нёль шойччышті жӧ...

— Шонді петігӧн мӧс домавны петалі, да трактор шыыд кылӧ нин вӧлі...

Том нывлӧн чужӧмыс здук кежлӧ пемдыштліс.

— Некор ӧні дыр узьны: война, — ышловзис сійӧ. — Колӧ ӧдйӧджык гӧрны да кӧдзны. Сэсся тшӧктӧны выль му паськӧдны со эстчӧ сотчӧм вӧраинас. Мыръяс да пуяс бертны ковмас... Выль му вӧчны кутасны и Эжва сайын. Кос веретяясӧ ставсӧ гӧрасны да кӧдзасны рудзӧг, ид, зӧр. Няньыд колӧ уна — фронтлы и аслыным.

— Сідзкӧ и Эжва сайын тшӧтш заправщикавны ковмас? — усьӧм гӧлӧсӧн юаліс Мам.

— Ковмас, дерт. Мӧдлапӧлӧ Капалысь тракторсӧ кӧсйӧны вуджӧдны.

Катюша видзӧдліс Сергей вылӧ да нюмъёвтіс:

— Но ваыд сылы оз уна ковмы: радиаторыс дзонь дай Эжваыс орччӧн. Капа ачыс катлас васӧ ведраӧн.

КОКНИ-Ӧ ГӦРНЫ ТРАКТОРӦН

Катюша матыстчис трактор дорӧ, сулеяысь солькнитыштіс свечаяс дорса «румкаясӧ» бензин да кутчысис двигатель заводитан кӧрт ручкаӧ. Кыкнан кинас выныштчӧмӧн бергӧдіс кыкысь-куимысь. Двигатель уркнитіс да заводитіс шыблавны лӧз тшын кольчаяс.

«Трак! — трак! — трак!» — пыркӧдіс сынӧдсӧ трактор. Серко, пельяссӧ вывлань чургӧдӧмӧн, здук-мӧд дзоргис кӧрт «вӧв» вылӧ да бара заводитіс йирсьыны. Велалӧма нин, ньӧти оз пов.

— Мам, ме пуксьыла трактор вылас, кӧть ӧтчыд гӧгӧрта, — вӧзйысис зонка.

— Ок, тэ! Век эськӧ ворсны! — броткыштіс Мам. — Лок лэптам тыртӧм бӧчкасӧ тарантас вылас.

Кык потш вывті быгыльтісны-кыпӧдісны бӧчка.

— Мам, ме некор на эг пуксьыв трактор вылӧ! — няргис Сергей. — Кутшӧм нӧ ме заправщик, весиг трактор вылӧ кӧ эг кавшасьлы!

— Но мун, гӧгӧрт, инӧ, ӧтчыд, Катюшаыд кӧ лэдзас... Да видзӧд: дӧрӧмтӧ эн няйтӧсьт. Ме шор бӧксьыс лӧп чукӧртышта. Аски пач ломтыны нинӧмӧн...

Сергей тэрмасьӧмӧн кавшасис трактор вылӧ. «Кӧрт вӧв» ставнас пыркаліс. Ныв матыстіс ас дорас зонкаӧс, мед, енмӧй видз, оз кӧть усь гӧр улӧ тракторыс вӧрзигӧн.

И со Катюша да Сергей гӧрӧны. Зонкалы зэв любӧ, дзоргӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ. Вына амӧсьяс путкылялӧны му пластъяс. Сергейлы — ок, кутшӧм окота вӧлі, мед эськӧ ёртъясыс аддзылісны, кыдзи сійӧ, заправщик, ветлӧдлӧ тракторӧн, позьӧ шуны, гӧрӧ!

Зонка, збоймис да, копыртчыліс Катюшалань да тракторлысь ургӧм шысӧ венны зільӧмӧн горӧдіс:

— Катюша, вай ме веськӧдлышта!

Ныв нюмъялӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да, веськӧдлан гӧгыльсӧ лэдзтӧг, чеччис пуклӧс вылысь. Сергей долыдпырысь, но сэки жӧ полігтырйи пуксис кӧрт пуклӧс вылӧ, код вылӧ вольсалӧма ротйысьӧм фуфайка, мед небыдджык вӧлі.

Зонка топыда кутчысис кӧлеса-рульӧ и пыр жӧ став тушанас кыліс, кыдзи сылы вуджис тракторлӧн ыджыд выныс, кутіс пыркӧдны тушасӧ. Сергей топӧдіс вом доръяссӧ. Рульӧ шашаритчӧмӧн, сійӧ ёсьмӧм синъяснас сюся видзӧдіс бӧрӧздаті гӧгыльтчысь трактор кӧлеса вылӧ. Тӧкӧтьӧ бергӧдыштіс рульсӧ, мед тӧдмавны, кывзысьӧ-ӧ сылысь трактор, и «кӧрт вӧв» пыр жӧ кутіс кавшасьны гӧрӧм му вылӧ. Орччӧн сулалысь Катюша здукӧн нюжӧдіс кисӧ да веськӧдіс тракторсӧ.

Му помӧ воигӧн ныв пуктіс кисӧ Сергейлы пельпом вылас: чеччы пӧ, бергӧдны тракторсӧ он на куж. Сергей чеччис. И со нин трактор ургӧ-мунӧ бӧр косьмӧм шорлань. Сергей кутіс казявны: трактор вылын гуляйтны абу зэв лӧсьыд. Ёна, вӧлӧм, зэркӧдӧ-пыркӧдӧ. Пӧльтӧ ломтас-мавтас сора пӧсь сынӧд, лолавнытӧ сьӧкыд. Сергейлӧн со дӧрӧмыс сибдіс нин морӧс бердас и мышкас. Сэсся жарыс вӧсна косьмӧм мусянь кыптіс бус кымӧр. Тӧвруыс катіс буссӧ веськыда трактор вылӧ, Сергейлӧн луддзис пӧсялӧм сьыліыс, кутіс чӧсӧдны синъяссӧ.

Зонкалы ньӧти эз ло окота гӧгӧртны мусӧ мӧдысь, и сійӧ му помӧ воигӧн бергӧдчис Катюшалань, но корны, мед сувтӧдіс тракторсӧ, вӧлі яндзим: ачыс вӧзйысис гуляйтыштны. Но ныв гӧгӧрвоис, серамсорӧн видзӧдліс Сергейлы синмас да сувтӧдіс тракторсӧ.

Зон чирк моз пелька чеччыштіс му вылӧ. Юрас югнитіс шензяна мӧвп: «Ӧтчыд гӧгӧрті да дзикӧдз дӧзми, а кыдзи нӧ Катюша лунтырсӧ гӧрӧ?» Зонка ёна пыдди пуктӧмӧн дыр видзӧдіс ылыстчысь трактор вылӧ, сы вылын пукалысь еджыдруд ковтаа да гӧрд кӧсынкаа ныв вылӧ.

— Зэв тай регыд гуляйтін трактор вылас? — шор бокысь лӧп моздор петкӧдігмоз юаліс Мам. — Эз ӧмӧй сьӧлӧм вылад во?

— Эз. Бусыс синмад пырӧ дай зэв жар, — дӧрӧм соснас ньылӧмсӧ сьылісьыс да чужӧмсьыс чышкалігмоз пӧлясис зонка.

— Но вот, шулі вӧд: дӧрӧмтӧ няйтӧсьтан! Лэччам лок. Уджыс юр выв тыр: карасинсӧ талун ковмас вайны татчӧ. Катюшаыд, гашкӧ, бара войбыд гӧрас, аски кежлӧ войт оз коль. Идзасыд на масьтытӧм и. Мыйысь аски сӧчӧнтӧ пӧжалам? Пызьыс содз-мӧд сӧмын нин коли...

Тарантас бӧрӧ дай водзас тшӧтш, пукаланінӧ, тэчисны лӧп, сісь потш помъяс.

— Кытчӧ нӧ асьным пуксям? — серӧктіс Сергей. — Бӧчка вылас?

— Сэтчӧ и пуксян да веськӧдлан. Он, гашкӧ, усь...

Ольга нетшкыштіс борйысь кольӧм вося кос турун да чышкаліс бӧчкасӧ. Зонка кавшасис сы вылӧ, босьтіс вӧжжи:

— Но-о, Серко, гортӧ мунам!

Серко бергӧдіс юрсӧ: зэв пӧ вылӧ кавшасьӧмыд да лэбовтан сэтысь.

Мам, буракӧ, аддзис, мый пиыслы бурджык пуксьыны вӧв вылас. Тадзи и вӧчисны. Триня-тронякылігтырйи мӧдӧдчисны гортлань. Петісны восьса заворті. Мам, завор сипталігмоз, шуаліс:

— Некор, пиук, эн коль заворъяс восьсӧн, кӧть и тӧдан, мый регыд бӧр локтан. Вувзьысясны кӧ ӧзим вылӧ ыж чукӧр либӧ чаньяс — вӧтлынытӧ зэв сьӧкыд лоӧ!

Мам муніс водзын.

— Мый нин бара вӧчӧны Бабыс да Мишутка? — тӧждысис сійӧ.

Но пӧчӧ да внук зэв бура, вӧлӧм, олӧны. Петӧмаӧсь ӧшинь улӧ. Грунь баб чышкалӧ гӧликӧн ёг, а Мишутка ӧктӧ чагъяс да росторъяс. Мишутка котӧртіс паныд.

— Пач ёмтыны пес чукӧйтам! — долыда юӧртіс сійӧ.

— Кытчӧ вӧв кок улас пыран?! — уськӧдчис Мам, но тӧлка вӧв джӧм сувтіс, чургӧдіс ёсь пельяссӧ водзлань да копыртіс юрсӧ, быттьӧ здоровайтчис ичӧтик морткӧд.

СЬӦКЫД БӦЧКА

Тарантас вылысь ректісны пес, кокнидика быгыльтісны тыртӧм бӧчка. Сэсся тарантассӧ матыстісны карасин тыра бӧчка дорӧ. Сы улӧ мыджисны кык ён потш, помъяссӧ — тарантас вылӧ.

— Но вай быгыльтам, бласлӧ кристос! — кутчысис бӧчкаӧ Мам. Сергей выныштчис жӧ. Упкӧны, чужӧмъясныс векыштчӧмаӧсь, но бӧчкаыд муртса вӧрзьыштліс сӧмын.

Матыстчис Грунь баб да косьмӧм, сартас кодь кияснас кутчысис жӧ бӧчкаӧ. Сы вылӧ видзӧдӧмӧн, зэв збыльысь кутіс йӧткыны бӧчкасӧ и Мишутка.

— А нолтӧ, ставӧн ӧттшӧтш! Уп-па-а!

Но бӧчка «вужъяссьӧма». Мам эновтчис да друг курыда бӧрддзис:

— Батьыд ӧтнас вӧлі кыпӧдӧ...

Грунь баб шеныштіс кос кинас:

— Кытысь нин миян тыра бӧчка лэптыны! Ӧд сэні, батьыд висьтавліс, кыксё килограмм, дас кык пуд! Да тыртӧм бӧчкаыс некымын пуд. Весьшӧрӧ ті быгыльтінныд ӧнтай. Со эсійӧ тыртӧм бӧчкасӧ бӧр лэптӧй да сэтчӧ кисьталӧй...

Мам шензьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, но друг чужӧмыс югдіс:

— А ӧд збыль!

Тыртӧм бӧчкаыд кокниа кайис тарантас вылӧ.

— Петкӧд посводзысь насоссӧ, — бӧчка кӧртавлігмоз тшӧктіс Мам. Сергей петкӧдіс жӧчысь вӧчӧм насос — паськыд воронкаа кузь трубка, пытшкас — клапана бедь.

Сергей шедӧдіс карасин бӧчкаысь кӧрт пробка. Насос отсӧгӧн дзульӧбтіс ведраӧ карасин. Мам кисьтіс сійӧс тыртӧм бӧчкаӧ.

— Мам, ме сэсся ачым!

— Лӧд дас ведра. Да эн тырӧдз кисьтав, мед кӧть бокӧ оз солькӧдсьы...

СЕРГЕЙ ВӦЧӦ ПЫЗЬ

Гортӧ пыригмоз Мам тшӧктіс:

— Лӧдан карасинсӧ да бӧчкаяссӧ зэв зэлыда пробкаав. Сэсся пажнайтны пыр.

Бӧчка джын карасин ректӧм бӧрын Сергей пырис гортас. Грунь баб весалӧма нин вӧлі картупель, вайӧма пызан вылӧ сӧчӧнъяс. Мам шӧраліс картупельсӧ бекарӧ да солаліс. Колӧ, дерт, вӧлі кӧть ӧти пань тыр кӧнтусь вый, но медбӧръя войтъяссӧ Май праздник дырйи нин вийӧдлісны. «Нинӧм! Солыштӧм картупельыд и сідз зэв чӧскыд!» — дульсӧ ньылыштіс Сергей.

Мишуткалы кисьтісны ичӧтик бекарӧ йӧвтор, мукӧдыслы — паренча ва, коді зэв жӧ чӧскыд вӧлі. Грунь баб ассьыс сӧчӧнсӧ вештіс внукыслы:

— Сергей бӧчкаясӧн нин вӧзитчӧ, колӧ бурджыка сёйны.

— Прамӧй мужик семьяын лои, — ошкыштіс и Мам да кисьтіс пиыслы стӧкан джын йӧв. — Сюрукным вот этша лысьтӧ. Туруныс зэв этша коли, а выльыс ньӧжйӧ петӧ. Вӧлыд со йирсьӧ нин, а мӧскыдлы оз на шед...

— Сергуньлысь кыйдӧссӧ ме кери, — висьталіс Баб. — Асыв пуыштам свежӧй юква!

Зонкалы зэв любӧ лои, сійӧ ӧзйис:

— Мам, ме рытнас бара лэччыла вуграсьны!

Мам чӧв олыштіс, сэсся ышловзис:

— Некор тэныд вуграсьнытӧ, пиук. Заправщик ӧні! Дай гортын уджыс юр выв тырыд. Ӧні пес колӧ пилитыштны: аски пач нинӧмӧн ломтыны. Идзасыд масьтытӧм. Рытнас йӧв колӧ нуны вый вӧчан заводӧ. Куимсё литра йӧв поставкаыс, а коймӧд пайыс на нутӧм. Виччысьыштан йӧв лэдзӧмсӧ да, гашкӧ, рысьватор сетыштасны сӧчӧн пӧжавны. Катюшаыдлы карасинтӧ колӧ нуны. А тэ — вуграсьны!

Сергей гӧгӧрвоис: вадорӧ лэччылӧм йылысь нинӧм и думайтны.

Пажнайтыштӧм бӧрын Мамкӧд пилитісны пес. Сэсся Сергей поткӧдліс да косджыксӧ пыртліс, а коляссӧ тэчис клеткаӧ, мед ӧдйӧджык косьмас.

Унакодь кад босьтӧ идзасысь пызь вӧчӧм. Тайӧ уджсӧ вӧчны ньӧти эз вӧв окота, но нинӧм он кер. Зумыша видзӧдліс пельӧсын сулалысь гыр вылӧ.

Мам топыда сюяліс гырйӧ косьтӧм ид идзас. Сергей босьтіс тоин да дулляліс ки пыдӧсъяссӧ, но дум вылас уси, мый васӧд ки пыдӧсъясыд ӧдйӧ гаддьӧссьӧны да бӧр косӧдз чышкаліс кияссӧ.

И со Сергей вӧчӧ идзасысь пызь. Тоинлӧн стальысь вӧчӧм йылыс шырӧ-посньӧдӧ идзассӧ. Зонка кыкнан кинас шамыртӧма тоинсӧ «коскӧдыс» да мый вынсьыс камгӧ-гымӧдӧ. Весиг керка стенъяс тіралӧны, тронякылӧны ӧшинь стеклӧяс.

— Ньӧжйӧджык, Сергунь, пачтӧ кисьтан! — полӧ Баб. — Оз ӧмӧй кокниджыка позь?

— Ӧк-мыс-сё ӧкмыс-дас ӧк-мыс! — лыддьӧдлӧ Сергей. — Ты-ся-ча!

Зонкалӧн ньылӧм войтъясыс резсьӧны тшӧтш и гыр пытшкӧ.

— Пызьыд дась, Бабӧ!

Сергей бура тӧдӧ: ид идзасысь пызь лоӧ дась тысячаысь кучкӧм бӧрын, рудзӧг идзасыд — чорыд, пызь артмӧ сӧмын сюрсӧн-джынйӧн грымӧбтӧм бӧрын.

Баб сюйис кисӧ гырйӧ, босьтіс пызь чепӧль, ниртыштіс чуньяс костас да мыйлакӧ исыштіс.

— Бур, зэв посниа масьтӧмыд! — ошкыштіс Баб. — Нянь дукӧн и быдсӧн со ӧвтӧ, прамӧй пызь лоӧма. Пасибӧ, Сергунь!

ПРЕД

Мам пыртіс бекарӧн картупель. Водзті век ведраӧн вайлывліс, а ӧні — тасьтіӧн. Этша нин, буракӧ, кольӧма.

— Ольга! — кыліс Егор Клашлӧн ёсь гӧлӧсыс. — Правленньӧӧ корӧны!

— Мыйла нин? — повзискодь Мам.

— Пред тшӧктіс став нывбабаяссӧ чукӧртны. Айкинаысь пӧ локтӧмаӧсь да велӧдӧны картупель вундавны...

— Ваксьӧны али мый?

— Некод оз ваксьы. Локтан да тӧдмалан. Тэрмасьышт!

— О, господи-енмӧй! — ышловзис Мам да бергӧдчис Сергейлань. — Но лок доддясям да ну карасинтӧ Катюшалы. А ме ветла, инӧ...

Шонді лэччигӧн нин локтіс Сергей Катюша дорысь. Вайыштіс тшӧтш сісь потш помъяс.

Мам да Баб пукалісны посводзын да вундалісны картупель. Помъяссӧ, кытысь заводитӧмаӧсь петны ныръяс, лӧдісны кудйӧ.

— Мый нӧ вӧчанныд? — шемӧс босьтіс зонкаӧс.

— Аддзан тай — вундалам. Йывсӧ — пуктыны град вылӧ, а ачыс картупельыс пӧшти дзоньнас кольӧ сёйӧм вылӧ. Некод пӧ ӧні быдса картупель оз пукты, ставыс вундалӧны; сёйнытӧ ӧд мыйкӧ колӧ. Кӧні на выль картупельыд? Важыс на садиттӧм...

Чӧв олыштӧм бӧрын Мам тшӧктіс:

— Домыштлы Серкотӧ турунаджыкинӧ да войнас гӧрыштам пывсяндорса градторсӧ. Сэні, лунвыв бокас, муыс шоныд нин, арнас сёйны картупельыд водзджык воас.

И со эня-пиа гӧрӧны. Грунь баб тані жӧ: оз пукавсьы пӧрысьлы гортас. Борйын, ичӧтик кудйын — вундалӧм картупель помъяс.

Кыкысь сӧмын, ӧтарӧ-мӧдарӧ и вевъялісны гӧрыштны, кыдзи пывсян сайысь быйкнитіс-петіс колхозса пред Руш Петруш.

— Гӧранныд?! — равӧстіс сійӧ. — Лунтыр пес ваяланныд, сэсся войбыд гӧранныд?! Та вылӧ тіян сетісны колхознӧй вӧвсӧ? Предлӧн на муыс гӧртӧм, а ті, яндысьтӧм рожаяс, картупель нин садитанныд? Судӧ сета!

Галанка кодь гӧгрӧс чужӧмыс предлӧн польдӧма вирӧн, кыз льӧбъяса паськыд вомыс векыштчӧма, а ичӧтик лӧзовруд синъясыс дзик гӧгрӧсӧсь, сюзьлӧн кодь.

Кельдӧдӧм чужӧма Мам шай-паймунӧма, нинӧм шуны оз вермы. Сергей повзьӧма жӧ. Сӧмын Грунь баб эз шӧйӧвош. Сійӧ сьӧкыда кыпӧдчис-сувтіс борйысь да лӧня юаліс:

— Мый нин сідз лёкалан, Петыр Иванович? Пызан ыджда град вылӧ кӧсъям бекар картупель пуктыны. Кӧзяинъяс ӧд миян абуӧсь, ачыд тӧдан, немечкӧд вӧюйтӧны. Код тӧдас, ловъяӧсь абу: во джын нин некодсяньыс некутшӧм юӧр абу... Став сьӧкыдлунсӧ Ольга ас вылас кыскӧ. Косьмӧма нин со шогсьыс да помасьлытӧм сьӧкыд уджсьыс...

Сергей тэрыба видзӧдліс Мамыс вылӧ. Сьӧлӧмсӧ шымыртіс жальлун, синваыс брызьмуні...

Зонка босьтіс Серкоӧс дом поводӧдыс:

— Мам, вай гӧрыштам нин...

— Но тэ, зырымбедь! Кӧзяин лоин! Вӧлыс тэнад али мый? Гӧрыштам! Ме тэныд гӧрышта, зырымбедьлы!

Руш Петруш шурк-шарк лэдзаліс вӧв да некод вылӧ видзӧдлытӧг нуӧдіс.

Мам сӧмын сьӧкыда ышловзис.

— Мун, вай кӧрт зыръяссӧ. — корис сійӧ. — Асьным гӧрам градсӧ, абу первойысь! Тэ, Мамӧ, мун да шойччы. Мишутка ӧтнас и. Садьмас кӧ — повзьыны вермас...

Грунь баб довгис гортӧ. А мама-пиа заводитісны зіля гӧрны да пуктысьны. Вой шӧр гӧгӧр уджыс эштіс.

Сергей пуксис борйӧ. Сэтчӧдз мудзӧма — муртса эз лигышмун-пӧр бӧк вылас. Синъясыс сідзи и куньсьӧны.

— Пыр гортӧ, пиук. Пызан вылын йӧвтор да сӧчӧн джын. Сёйышт да вод.

— А тэ?

— Град бӧксӧ лӧсьӧдышта да пыра жӧ.

Сергей пырис да узьӧм-сорӧн нин кавшасис гӧбӧч вылӧ. Муртса инмис пӧдушкаӧ — здукӧн унмовсис... Кажитчӧ, эз на и узьышт, а кылӧ нин:

— Чеччы, Сергей!

— М-м...

Зонка зілис кыпӧдны юрсӧ, но из сьӧкта юрыс бӧр вӧйи небыд юрлӧсӧ.

— Чеччы, мися! Серкотӧ колӧ вайӧдны да ва катны Катюшаыдлы.

— Сейгунь! Бабӧ чейи пуӧ! — долыда юӧртіс Мишутка.

— Пусис нин, — шыасис Грунь баб. — Чӧскыд юква талун сёям, пасибӧ Сергуньлы.

Сергей нюмъёвтіс да лэччис гӧбӧч вылысь. Мыссис кӧдзыд ваӧн, и унзіль воши. Петіс кильчӧ вылӧ. Асъя шонді вылӧкодь нин кыпӧдчӧма. «Час квайт, буракӧ, эм нин, — мӧвпыштіс зонка. — Кӧні эськӧ ӧні Серкоыс? Ветлыны колӧ».

СЕРКОӦС ДОЙДӦМАӦСЬ

Сергей тэрыба мӧдӧдчис сикт шӧрлань, но регыд аддзис Серкоӧс. Сійӧс вайӧдӧ дом поводӧдыс Толь, Руш Петрушлӧн ичӧтджык вокыс. Толь арӧсӧн ыджыдджык Сергейысь, таво велӧдчис витӧд классын нин. Быдмӧны ӧти сиктын, но ёнасӧ эз лӧсявны.

— Вайӧді вӧвтӧ! — Толь пельясӧдзыс жеркнитіс кыз вомдоръяса паськыд вомсӧ. — Вок шуӧ: мед пӧ гӧрыштӧны, кӧсйӧны кӧ, пывсяндорса градсӧ.

— Гӧрим нин... Лок, Серко...

Вӧв дышпырысь люньгис зонка бӧрся. Воча тэрыба локтіс Мам. Сійӧ видзӧдліс вӧв вылӧ да ӧти здукӧн гӧгӧрвоис:

— Вӧлыс ставнас ва! Войбыд, кӧнкӧ, гӧрисны! Вӧлыс сэтчӧдз укшальмӧма — йирсьынысӧ со оз вермы... Кокъясыс тіралӧны...

Серко и збыльысь вӧлі коньӧр кодь. Сулаліс юрсӧ лэдзӧмӧн.

— О, господьӧй-енмӧй! — вӧвлысь морӧссӧ видзӧдліс да горӧдіс Мам. — Вирӧдз зыртӧмаӧсь морӧссӧ! Кыдзи нӧ тыра бӧчкаяссӧ кутас кыскавны? Нуӧд бӧр, мед предыс ачыс заправитчӧ!

Сергей эз тӧд, мый вӧчны.

— Вай ме нуӧда! — Мам кватитіс Серкоӧс дом поводӧдыс. Сергей вӧтчис сы бӧрся.

Но Руш Петрушӧс куш киӧн он босьт.

— Ті, ті кулялӧмыдӧсь вӧлі вӧв морӧссьыс кучиксӧ! — равӧстіс сійӧ. — Зырымбедьлы колхознӧй вӧвсӧ дӧверитін, аслыд дыш заправитчынытӧ да! Лун и вой уджӧданныд вӧвсӧ — заправитчанныд, карасин кыскаланныд, гӧранныд-кӧдзанныд, пес заптанныд, да сэсся ме лои мыжа?! Судӧ сета!

Мам бӧрддзис, эновтіс вӧвсӧ да мӧдӧдчис гортлань. Шӧйӧвошӧм Сергей — сы бӧрся.

— Вӧвсӧ эновтінныд али мый?! — горзіс пред. — Калечитінныд да шыбитінныд? Колхознӧй вӧв! Ӧні жӧ прокурорлы звӧнита да бумага гижа! Пуксьӧдасны!

Но мама-пиа мунісны. Недыр мысти Руш Толь бара вайӧдіс Серкоӧс. Сійӧ зумыша юӧртіс:

— Вок звӧнитчӧ прокурорлы телефон пыр: мед пӧ ӧні жӧ локтас милиция да акт гижас колхознӧй вӧв калечитӧм йылысь. Суд пӧ лоӧ!

Мам, дерт, шай-паймуні. Сергей повзис жӧ. Толь муніс.

Мый вӧчны? Синвасӧ ньылалігтырйи Мам мыськаліс Серколысь вирӧсь морӧссӧ шоныд ваӧн, но мавтыштны доймӧминсӧ дзик нинӧмӧн вӧлі: некутшӧм мазь ни весиг выйтор, дерт, эз вӧв.

— Босьт сермӧдсӧ да лэдз вӧля вылӧ, — тшӧктіс Мам. — Шойччыштас да йирсяс. Ватӧ катны регыд ковмас Катюшаыдлы. Небыдджык сӧстӧм рузумӧн сийӧссӧ гаровтам. Бурдас, гашкӧ...

— Ме нуӧдла Серкоӧс пельшӧр Анна дорӧ! — ӧзйис зонка. Мам курыда нюмъёвтіс:

— Эн йӧйтав. Пельшӧрыд ӧд абу кӧнӧвал, вӧвъясӧс оз куж бурдӧдны...

— Мавтас мыйӧнкӧ, — эскис зонка. Мам сэсся нинӧм эз шу. Сергей петкӧдіс солӧн киськалӧм сӧчӧн джын, кодӧс тӧрыт эз слӧймы сёйны.

— Сёйышт, Серко.

Вӧв исыштіс няньтор, босьтіс сійӧс небыдик вом доръяснас да, зонкалы ки пыдӧсас шоныда лолалігтырйи, кутіс сёйны. Сергей малаліс сылысь пельяссӧ, сьылісӧ да меліа варовитіс:

— Ветлам ми тэкӧд, Серко, пельшӧр дінӧ, лечитас тэнсьыд зыртчӧм пельпомтӧ...

Вӧвлӧн ёсь пельясыс вӧрисны. Сійӧ сюйис юрсӧ зонкалы киняулас да ыджыда ышловзис: сьӧкыдкодь пӧ овнысӧ тэа-меалы...

— Лок, мунам...

Серко вӧтчис том кӧзяиныс бӧрся. Орчча сикт, Висдін, абу ылын: куим верст сайын сӧмын.

Пӧрысь пельшӧр, Анна тьӧт, ньӧти эз шензьы, кор сы дорӧ вайӧдісны вӧлӧс: нэм чӧж уджалігас быдсяматорсӧ аддзыліс.

Нывбаба видзӧдліс вӧвлысь дойдӧминсӧ да ышловзис:

— Чорыд сьӧлӧма йӧз. Некутшӧм жальлун абу ни пемӧс дінӧ, ни йӧз дінӧ.

— Руш Петруш гӧрис! — правдайтчис Сергей.

— Да эн нин, дерт, тэ. Но регыд, пиук, ковмас и тэныд гӧр воропӧ кутчысьны. Вӧв нин со сетӧмаӧсь, ачыд вӧлыслысь пельсӧ на он судз а...

Анна тьӧт дыркодь ноксис вӧв дорын, зэв бура мыськаліс да мавталіс дойсӧ. Сэсся шуис:

— Мед шойччӧ вӧлыд кӧть нин лун джын, сийӧстӧг, ӧдйӧджык бурдас. Эн бара гӧрӧй, енмӧй видз! Лыӧдзыс зыртчас да ковмас гожӧмбыд лечитны. Позьӧ кӧ, лун-мӧд эн доддялӧй.

— Лун-мӧд? — шемӧс босьтіс зонкаӧс. — Да ӧні жӧ колӧ Катюшалы ва катны!

— Но кӧть лун джынсӧ шойччӧдӧй. Да сийӧссӧ гаровтӧй рана весьттіыс зэв небыд да сӧстӧм рузумӧн. На, со марлятор: рана вылас пуктанныд. Босьт тшӧтш мазьтор. Войнас ӧд, кӧнкӧ, домаланныд йирсьӧдны. Сэк кежлӧ и мавтыштанныд дойсӧ.

Сергей пӧся аттьӧаліс Анна тьӧтӧс. Серко быттьӧ ловзис: дойыс, буракӧ, лӧнис. Юрнас довкйӧдлігтырйи сійӧ кадысь кадӧ корснитавліс да окотапырысь вӧтчис зонка бӧрся.

Гортас локтӧм бӧрын Сергей домыштіс вӧвсӧ борйӧ, кӧні туруныс бурджыка петӧма вӧлі. Серко заводитіс азыма йирсьыны.

— Сёй да шойччы бура, — шуис зонка. — Кӧть мед мый вӧчасны, а лун джынсӧ тэнӧ шойччӧда! Лун шӧрӧдз!

МЕДСЯ ЧӦСКЫДЫС — КӦДЗЫД ВА

Жар шонді яра югзис-сявкйис лӧз енэж шӧрсянь.

Сергей да Серко нуӧны ва тыра бӧчка тӧдса туйті Вылыс йӧрӧ. Зонка эз пуксьы тарантас вылӧ: вӧлыслы кокниджык. Серкоӧс ньӧти эз тэрмӧдлы, мед мунӧ, кыдзи кӧсйӧ. Сылӧн доймӧма морӧсыс, а Сергей тӧдӧ, кутшӧма сійӧ висьӧ: аслас вирӧдз зыртчывліс коклябӧрыс.

Катюша зэв рад лои, кор аддзис локтысьясӧс. Пыр жӧ сувтӧдіс тракторсӧ да локтіс на дорӧ.

— Жар, ок и жар! — норасис сійӧ. — Туисӧн вайлі кӧдзыд ва да важӧн нин быри, вом кӧтӧдны нинӧмӧн, кывйӧ нин вом пытшкын оз бергав — сибдӧма.

Быгыльтісны бӧчкасӧ му вылӧ, кисьтісны ведраӧ кӧдзыд ва, да Катюша пыр жӧ горша юыштіс ведра дорсьыс.

— Ок и чӧскыд жӧ! Кӧдзыд ваысь чӧскыдджыкыс нинӧм абу!

— Бӧчкаыс жӧ карасин улысь! — шензис Сергей.

— Нинӧм! Главнӧ — кӧдзыд! Пасибӧ, Серёжа!

Ныв копыртчис:

— Кисьтышт васӧ мыш вылӧ да сьылі вылӧ, Серёжа...

Зонка веськыда ведрасьыс кисьталіс ваӧн Катюшалы майка мыш вылас, сьылі вылас. Ныв долыдпырысь окайтіс.

Сэсся тыртісны ваӧн пӧтлытӧм радиатор, коді пӧлясис пӧсь руӧн. Заправитісны трактор.

— Тані регыд гӧрсяс, — висьталіс Катюша. — Карасинсӧ аски лун шӧр кежлӧ ваянныд со эстчӧ му бокас. А ватӧ бара на ковмас катны вой кежлас. А ӧні матыст тарантастӧ трактор дорас, мыръяссӧ лэччӧдан пес вылад...

Зонка шензьӧмӧн аддзис: гӧр вылын куйлісны сирӧд кыз мыръяс.

— Аддзылі: быдсяма сісь лӧпсӧ чукӧртанныд вӧлі. Аддзи борйысь кыз мыръяс да тракторӧн нетшышті, лэччӧдан, гашкӧ...

Мыръяссӧ быгыльтісны тарантас вылӧ.

— Руш Петруш аддзылас да... — полӧмпырысь шуис Сергей.

— Нинӧм! Эн пов! — ёся видзӧдліс гырысь югыдлӧз синъяснас Катюша. — Висьтав: Катюша тшӧктіс. Мед волӧ татчӧ, ме сыкӧд сёрнитышта!

Ныв пуксис трактор вылӧ. Гора муркнитіс «кӧрт вӧв» да азыма заводитіс путкылявны мусӧ.

Гортӧ воӧм бӧрын Сергей пыр жӧ лэдзаліс вӧвсӧ. Мам тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс морӧссӧ.

— Сийӧс улас дыр оз бурд. Шойччыштас ӧні мед, домыштлы да, — тшӧктіс Мам.

— Вой кежлас Катюша бара ва корис дай бензиныс бырӧма. Бензинсӧ ӧні нуа. Кусӧ кӧ тракторыс, мыйӧн заводитас?

Зонка мудеритіс: сылы окота вӧлі нуны Катюшалы кӧдзыд сӧстӧм ва. Сирӧда мыръяс пыддиыс. Сергей дзик ӧтчыд и гӧгӧртіс трактор вылын и ӧні зэв бура гӧгӧрвоӧ, кутшӧм сьӧкыд гӧрны нылыслы татшӧм жар лунӧ.

Сергей пыраліс кӧзӧдӧ, пукталіс туисӧ лым, тыртіс юкмӧсысь кӧдзыд ваӧн. Эз вунӧд, дерт, и бензин босьтны.

Катюша сэтшӧм рад лои — окыштіс зонкаӧс бан бокас. Сергей пельяс йылӧдзыс гӧрдӧдіс. Ныв чӧскыдпырысь веськӧдіс горшсӧ кӧдзыд ваӧн да ошкис:

— Но и Серёжа, но и бур зон! Сё пасибӧ тэныд! Верстьӧ морт тадзи оз гӧгӧрво!

— Сирӧд мыръяс пыдди!

Гортӧ лэччӧм бӧрын Сергей Мамыскӧд кыскис тарантассӧ юкмӧс дорӧ да зонка тыртіс бӧчкасӧ ваӧн. Но катны эз ковмы: локтіс Катюша.

— Радиаторысь ременьыс ори, — висьталіс сійӧ. — Колӧ Гамӧ, Эм-Тэ-Эсӧ лэччывны. Гашкӧ, и радиаторсӧ тшӧтш кыдзкӧ-мыйкӧ дзоньталасны.

Мӧд лунас локтіс механик — Син пӧла Володь, коді збыльысь син пӧла и вӧлі. Катюшакӧд шедӧдісны радиатор, лэдзисны му вылӧ пуктӧм пӧвъяс вылӧ да лунтыр дӧмисны-паяйтісны сійӧс.

Сергей вӧлі рад: Серколы шойччыштны сюрлас, сэки и дойыс тшӧтш бурдас. Серко гажаа ӧвтчис сьӧд кузь бӧжнас да азыма йирсис.

ПӦРИСНЫ

Мӧд лунас Катюшалӧн тракторыс лои дась. Сергей мӧдӧдчис трактор бӧрся карасин тыра бӧчкаӧн.

Ӧні ныв гӧрис мӧд ыджыд му. Бӧчка быгыльтӧм бӧрын Сергей видзӧдліс ылі сикт вылӧ, туйдорса гӧртӧм му вылӧ да ӧзйис: «Весьтас вуджа! Ог кут гӧгравны пурысьті!»

Тайӧ ыджыд, но васӧд мусӧ война водзвылас на уналаті визьйӧдлісны джуджыд канаваясӧн, мед косьтыны.

Серко сувтіс медводдза канава дорас да бергӧдіс юрсӧ: вуджны пӧ али мый?

— Но вудж, Серко, вудж, эн пов: абу тай зэв джуджыд!

Вӧв вуджис. Тыртӧм тарантасыд кокниа жӧ вуджис, тӧкӧтьӧ пӧлыньтчыліс сӧмын.

«Бӧрти ва тыра бӧчканас таті жӧ вуджа! — мӧвпыштіс Сергей. — Нинӧмла пурысьті гӧгравны: таті куим пӧв матынджык!»

Ва катігӧн зонка, кыдзи и думыштіс, эз кеж пурысьӧ, а мӧдӧдчис весьтас гӧртӧм му вывті, джуджыд канаваяс вомӧн.

Медводдза канава вуджигӧн сьӧкыд бӧчкаа тарантас ёнакодь пӧлыньтчыліс да сьӧкыда дзуртыштіс. Сергейлӧн ыркмунлі сьӧлӧмыс: «Пӧрӧ кӧ?!». Но Серко кыскис. Тарантас кавшасис му вылӧ. «Вуджам и мукӧд канаваяссӧ!» — збодер лои зонка. Лючки-ладнӧ вомӧналісны и мӧд канава. Но коймӧдсӧ вуджигӧн пакӧсть лои. Водз кӧлесаыс люкасис изйӧ. Серко выныштчис, кӧлеса кавшасис из вылӧ, тарантас пӧлыньтчис и...

— Серко!

Сьӧкыд бӧчкаа тарантас упкысис бок вылас канава пыдӧсӧ. Тарантас вож лои вӧвлӧн мыш вылас, ратшмуні-чеги. Серко бергӧдіс юрсӧ: со пӧ мый лои, том кӧзяин! Ковмас пӧ лэдзавны менӧ.

Сергей муртса эз бӧрддзы. Котӧртлыны да корны Мамсӧ? Но и кыкӧн ӧдвакӧ верман кыпӧдны.

Асьсӧ ёригтырйи Сергей шедӧдіс бӧчкаысь пу пробка да кутіс гажтӧма видзӧдны, кыдзи буткигтырйи кутіс ылькйыны канаваӧ ваыс. Но и васӧ лэдзӧм бӧрын Сергей эз вермы сувтӧдны тарантассӧ кӧлесаяс вылӧ.

Бӧрдӧмӧн сорӧн, ас вылас ёна скӧралӧмӧн, зонка разяліс гез. Бӧчка уси-быгыльтчис. Тыртӧм тарантассӧ сэсся кыдзкӧ-мыйкӧ вермис жӧ сувтӧдны кӧлесаяс вылӧ. Потшъяс кузя лэптіс бӧчка, кӧртавліс.

Петісны канаваысь, сувтісны. Бур, кӧть телега вожыс абу сӧвсем чегӧма. Серко бара бергӧдіс юрсӧ: сэсся пӧ мый кутам вӧчны, гортӧ мунам али мый?

— Ог жӧ гортӧ мунӧ! — асьсӧ зілис збодермӧдны Сергей. — Ог! Йӧзыс ваксьыны кутасны! Ыбйыв сиктысь лӧдам васӧ да нуам Катюшалы!

Косісны. Сергей медводдза керка дорысь жӧ аддзис юкмӧс да кежӧдіс вӧвсӧ сы дорӧ. Но юкмӧсыс вӧлі йӧр пытшкын. Зонка пондіс восьтавны завор, но петіс пӧч да юаліс:

— Мыйла татчӧ кӧсъян пырны, пиукӧй?

— Ва кӧсъя лӧдны. Трактор дорӧ колӧ нуны...

— Юкмӧс дорсӧ да васӧ кӧсъян пежӧсьтны карасинӧн? — босьтіс кильчӧ вылысь крукыля бедьсӧ пӧрысь пӧч. — Ме тэнӧ! Ми жӧ сэтысь васӧ сёям-юам!

— Но...

— Нӧшта и нокайтӧ! Мун татысь! Лӧд со эстысь шорсьыс.

Пӧчӧ бӧр сюяліс завор потшъяс.

— Он сибав телеганас шор дорас дай ведраыс абу, — шогӧ уси Сергей. — А Катюша виччысьӧ...

Катюшалысь нимсӧ кылӧм бӧрын, пӧчӧ думыштчис да небыдджык гӧлӧсӧн нин велӧдіс:

— Со эстӧні, важ керка саяс, эм эновтӧм юкмӧс, сэтысь, инӧ, лӧд. Чепнясӧ сетла, мый сэсся тэкӧд вӧчан, он, гашкӧ, зэв ёна пежӧсьт... Мыськам бӧрас пӧсь ваӧн дай...

— Пасибӧ, Бабӧ! — ловзис Сергей. Но ичӧтик чепнянад да нӧшта воронкатӧгыд кызь ведра ватӧ зэв дыр гумлавны ковмис.

Гортас воис шонді лэччигӧн нин, прамӧякодь мудзӧма. Ковмис висьтавны Мамлы, мыйла сёрмис. Виччысис видӧм-пинялӧм, но Мамыс весиг ошкис:

— Вот и бур, мый дзугсьылін: индісны тэныд эновтӧм юкмӧс. Сэсянь жӧ муясӧдзыс зэв матын, оз ковмы горт дорсянь новлыны ватӧ. Чепня да воронка пондан босьтлыны дай... Тарантас вожсӧ тай чегӧмыд да сійӧ шог-а. Но да, сутугаӧн гартан да олас на...

ТРАКТОРИСТКА КАПА

Талун Эжва берегын унакодь йӧз. Лӧсьӧдчӧны вуджӧдны ю сайӧ трактор. Татшӧмыс некор на эз вӧвлы! Колӧ пӧ гӧрны кос веретяяс, кӧні прамӧй туруныс некор оз овлы, да кӧдзны сэтчӧ зӧр, а арланьыс, гашкӧ, и рудзӧг на тшӧтш.

Берег дорын сулалӧ ыджыд пыж, завозняӧн шуӧны, плакаясысь вӧчӧма. Орччӧн — кӧлесаа трактор. Руль саяс пукалӧ ичӧт тушаа, Сергей судта кымын жӧ, ныв — Капа.

Сергей, дерт, тані жӧ. Сытӧг нӧ кыдз: заправщик! Зонка локтіс трактор дорӧ, юаліс нывлысь:

— Радиаторыс абу пож кодь?

Ныв дзирдыштіс сьӧд синъяснас, тшапа нюмъёвтіс:

— Менам тракторыс — выль! А тэ — заправщик? А кыдзи нӧ тэ бӧчкаяснас верман?

— Тыртӧмсӧ — киняулын новлӧдла, а тырасӧ — пельпом вылын! — эз шӧйӧвош зонка.

— О-о! Багатыр! А нимыд мый?

— Сергей.

— Серёжа, сідзкӧ, — стӧчмӧдіс ныв. — А мый вайин, Серёжа?

— Ставсӧ, мый колӧ: карасин, бензин, автол...

— А солидол?

— Абу, — шӧйӧвоши зонка.

— Но вот, а шуан: ставыс эм...

Сергей эскытӧг видзӧдліс Капа вылӧ: кыдзи нӧ тайӧ ичӧт нывкаыс вермас уджавны тракторӧн?!

— А тэ тракторсӧ ӧтнад заводитан? — юавсис сылӧн.

— Ог! Став рӧдвужӧс чукӧртлывла!

Вот и сёрнит татшӧмыдкӧд!

Сергей видзӧдліс Эжвалӧн югыдлӧзӧн лӧсталысь паськыд веркӧс вылӧ, вежвидзысь мӧдлапӧлӧ.

А из нырд сайын, кывтыдын, ичӧт пыжын пукаліс Руш Толь. Пыжнас кӧртасьӧма гӧрд маякӧ. «Пӧдӧльникасьӧ! — завидьпырысь думыштіс Сергей. — Быд лун вадорын, век чери кыйӧ, майбыр!»

Руш Толь воши пыжнас нырд сайӧ. «Яндзим жӧ, буракӧ, — мӧвпыштіс зонка. — Ставыс уджалӧны, а сійӧ век вадорын».

Колхозникъяс бергӧдісны завознясӧ бӧжнас береглань да мед оз бергӧдчы, нырсӧ домисны ваысь чурвидзысь сваяӧ. Эжва берег таті крута лэччис увлань, и ваыс вӧлі джуджыд. Но катӧдны тракторсӧ пыжӧ — абу шутка! Индӧдъяс сеталіс ачыс пред.

— Пуктӧй плакаяссӧ! — тшӧктіс сійӧ.

— Чегӧны кӧ, Петыр Иванович? — шыасис Гӧрбач Ӧндрей. Сійӧ ичӧтнас на кытысянькӧ вӧлі усьлӧма да гӧрбӧн и быдмылӧма. Ветліс копыртчӧмӧн, прамӧй уджъяс эз вермы керны, та вӧсна видзис колхознӧй муяс, лун-лун гӧграліс на гӧгӧр, дзоньталіс потшӧсъяс.

— Тэ, Гӧрбач, ныртӧ эн сюй, кытчӧ оз юавны! — вомаліс пред. — Пукталӧ, мися, плакаяссӧ! Кык пӧвстӧн!

— Чегӧны, Петр Иванович! — шуис Эм-Тэ-Эсса механик Син пӧла Володь. — Тракторыд — абу вӧв. Керъясысь колӧ вӧчны пос.

— Керъясысь, дерт! — содтіс Гӧрбач Андрей. — Ме жӧ шулі!

— Кык кер кӧлесаяс улас пуктыны, а на вылӧ — плака. Сэки позьӧ и сьӧкыдджык трактор на катӧдны, — тӧлк сетіс механик. Но Руш Петруш асьсӧ лыддис, дерт жӧ, медся тӧлкаӧн.

— Керъяснад лунтыр ковмас ноксьыны! — эз сетчы сійӧ. — Пукталӧй плакаяссӧ кык пӧвстӧн! Кымынысь колӧ шуны?!

Пукталісны.

— Давай, Капа, кавшась!

Син пӧла Володь ышловзис да довкйӧдлыштіс юрнас. Сергей тӧждысьӧмӧн да полыштӧмӧн видзӧдліс Капа вылӧ. Сылы мыйлакӧ жаль лои нылыс. Мед кӧть ставыс жӧ лои лючки-ладнӧ!

Капа солькнитыштіс свечаяс улӧ бензин да выныштчӧмӧн кыкысь бергӧдіс заводитан ручка. Трактор гажаа уркнитіс. Сергейлы любӧ лои: «Но и Капа! Вот тэныд и ичӧт ныв!»

Трактор кутіс ньӧжйӧник, видзчысьӧмӧн мунны плакаясысь вӧчӧм пос вывті. Йӧз дзоргисны лов шысӧ кутӧмӧн. Тракторлӧн бӧр кӧлесаясыс эз на воны джынйӧдзыс, кыдзи плакаяс гора ратшкакылігтырйи чегисны шӧри.

Кельдӧдӧм чужӧма Капа ёся видзӧдліс предлӧн гудыр, лӧзов синъясас да бӧрыньтіс тракторсӧ, кусӧдіс.

— Пасибӧ, эз на пӧр! — шуис Син пӧла Володь. — Ӧтарыс кӧ чегис.

Сэсся некод нинӧм эз шу. Дыркодь чӧв олісны.

— Но, мый сэсся унмовсинныд? — горӧдіс Руш Петруш. — Кер корсьӧй!

— Добрасӧ тшыкӧдісны, — ропкыштіс Гӧрбач Ӧндрей чегӧм плакасӧ вешталігмоз.

Син пӧла Володь юрнуӧдӧм улын вӧчисны ён посъяс и пыжӧ катӧм вылӧ, и пыжас лэччыны. Капа ньӧжйӧник, лючки-ладнӧ пыртӧдіс тракторсӧ пыжӧ. Пыртісны пыжӧ керъясысь вӧчӧм посъяс, мед мӧдлапӧлын петкӧдны тракторсӧ пыжысь.

— Но, бабаяс, босьталӧй пелысъяс! — пыж бӧжсянь горӧдіс пред. Вуджам сэсся.

Ыджыд да сьӧкыд пыж ньӧжйӧник мӧдӧдчис ю мӧдар береглань.

Сергей локтіс Серко дорӧ.

— Мунам, Серко, гортӧ, — меліа гыжйыштіс вӧвлысь пель сайсӧ да тапкӧдыштіс сьыліас. Вӧв долыдпырысь корснитіс да сюйис юрсӧ зонкалы киняулас.

Син пӧла Володь да Сергей видзӧдісны, кыдзи вуджис мӧдлапӧлӧ завозня. Квайт пелыс ӧттшӧтш кыпавлісны-югнитлісны шонді водзын, резсисны дзирдалысь войтъяс. Колхозникъяскӧд тшӧтш вуджис и Сергейлӧн Мамыс.

МЕХАНИК ВОЛОДЯ

Сергей пуксис тарантас вылӧ да корис:

— Пуксьы, Володь дядь, мунам.

Механик колльӧдыштіс синнас ылыстчысь пыж да шуис:

— Мӧдар берегыс ньывкӧс, лыа. Ме чайта, тракторыс кокниа петас.

Сэсся бергӧдчис зонкалань:

— Вадорысь вӧлӧн мунан да тыртӧг он жӧ кай?

Со накатник керъясыс колисны. Сӧвтам да катам. Али пескыд тӧвбыд кежлӧ нин заптӧма?

Зонкалӧн серамыс петі:

— Заптӧма... Куим мыр...

Пукталісны тарантас вылӧ пос вӧчӧм бӧрын колясъяссӧ.

Вуджисны шор, воисны ыджыд йӧрӧ. Потшӧс сайын вежвидзис рудзӧг ӧзим.

— Коркӧ нянь лоӧ, — надеяӧн видзӧдліс му вылӧ да ышловзис Володя. — Тӧлысь-мӧд мысти. А ӧні сьӧкыд, пиукӧй, быдӧнлы, идзас сёйӧны йӧзыс...

Сергейлы дум вылас уси: идзасыс сылӧн масьтытӧм на. Грунь баб сюйис, кӧнкӧ, пачӧ косьтыны. Рытнас нин ковмас гымӧдны.

Йӧр дорӧ сувтісны. Механик чегъяліс пожӧмысь тавося веж йывъяссӧ, кульыштіс емъяса веж кырсьсӧ да чӧскыдпырысь кутіс сёйны.

— Талун шонді петӧмсяньыс кок вылын, а вомӧ нинӧм на эг босьтлы кӧдзыд ва кындзи.

Сергей чегис жӧ чунь кызта чаль йыв, весаліс да азыма гурчкӧдіс. Курыд, дерт, но век жӧ чӧскыд. Позьӧ сёйны. Серко эз жӧ зевайт: зіля йирис потшӧс бокысь веж турунсӧ.

Зонка, пожӧм йыв нямлялігмоз, видзӧдліс орчча козъяс вылӧ да шуис:

— Володь дядь, а коляозйыд нӧшта на чӧскыд!

— Чӧскыд, пӧтӧса, нинӧм ог шу, — эз вензьы механик.

— Но зэв вылын!

— Тарантас вывсяньыд судзан чегъявны...

Козъяслӧн веж лапъяс вылӧ кодкӧ быттьӧ содзьясӧн резӧма алӧйгӧрд тусьяс да найӧ сэтчӧ и ӧшйӧмаӧсь, веж петкӧдлӧны. Матыстісны Серкоӧс тарантаснас.

Ок, и чӧскыд жӧ коляозйыд! Абу, дерт, му оз кодь, но век жӧ... Пӧттӧдзныс, вом курзьытӧдз сёйисны коляоз да пожӧм йывъяс. А Сергей вель уна ӧктіс и Мишуткалы.

Прамӧя нуръясьӧм бӧрын Сергей да механик юисны шорысь кӧдзыд ва и малалыштісны кынӧмъяс: пӧтӧсь!

— Эжва саяд сьӧкыд лоӧ заправитчынытӧ, — сиктӧ воигӧн нин шуис Володя. — Кыдзи кутан вуджӧдлыны карасинтӧ?

— Ичӧт пыж эм. Бать на вӧчліс. Сійӧн кӧ-а?

— А коді нӧ кутас вуджӧдчыны — тэ али мамыд?

Сергейлы син водзас сувтіс серпас: Мам вуджӧ Эжва вомӧн ичӧтик пыжӧн, сынӧ кык лопта пелысӧн. Зонкалӧн нюмыс петіс: Мам некор эз вуджлывлы ӧтнас ичӧт пыжӧн, а кык лопта пелыссӧ, гашкӧ, и киас на эз босьтлы.

— Мамлы некор вуджӧдчынысӧ, капуста-ӧгурцы колхозын быдтӧ дай гортын уджыс юр выв тырыс: Мишутка ичӧт на, ӧтнассӧ он коль дай Грунь баб ӧдва нин олӧ, асьсӧ колӧ видзны...

Син пӧла Володь нинӧм эз шу, ышловзис сӧмын.

Воисны горт дорӧ, ректісны пес. Видзӧдӧны: пывсян дорысь локтӧны Грунь баб да Мишутка.

— Пывсян бокӧ том петшӧр нин мыччысьӧма, — ошйысьыштіс Баб да петкӧдліс нагрудниксьыс кӧпейка ыджда коръяса петшӧр коръяс.

Мишутка долыда юӧртіс:

— Сейгунь! Ми Бабӧкӧд петшӧй ӧктім! Петшӧя шыд пуам!

Мишутка котӧрӧн уськӧдчис вокыслы паныд, но джӧмдіс да нюжаліс луд вылӧ. Сергей кыпӧдіс воксӧ, босьтіс моздорас да нуис кильчӧ вылӧ.

— На тэныд коляоз, чӧсмась!

— Капаыдлӧн солидолыс абу, — шуис Син пӧла Володь. — Кор волан?

Мам абу, кодлысь юавны?

— Гашкӧ, ӧні-й ветлам да? — видзӧдліс Баб вылӧ Сергей.

— Ветлы да вай, мый тіянлы колӧ, — шуис Баб. — Он ӧд прӧста гуляйтӧ... Мунӧй, бласлӧ кристос...

— Менӧ, сідзкӧ, тшӧтш нуӧдан, — рад лои Володя. — А то Гамӧдзыд — кӧкъямыс верст, поднад — абу матын...

Гамӧдз мунісны чӧв. Кыкнанныс думайтісны ассьыныс думъяс. Но Эм-Тэ-Эсӧ воӧм бӧрын Володя ловзис. Тэрыба пыраліс ӧтилаӧ-мӧдлаӧ, вайис ведра тыр сёй рӧма сук «вый» — солидол, сэсся мӧд пӧлӧс сьӧд мавтас — нигрол — Катюшалӧн тракторлы пӧ.

— А ӧні матыстчы вӧвнад! — гажапырысь корис Володя Сергейӧс. — Сета ме тэныд сэтшӧм бӧчка, кутшӧмӧс некор на эн аддзывлы.

И збыльысь, Володя восьтіс склад да быгыльтіс сэтысь сэтшӧм ичӧтик, дзирдалысь, снитки выль бӧчка, мый Сергейлӧн радысла ыркмуні сьӧлӧмыс:

— Вот тайӧ бӧчка! Буретш меным!

— Сизимдас килограмм тӧрӧ. Нолтӧ, верман-ӧ кыпӧдны?

Зонка любӧпырысь малыштіс еджыд бӧчка да кокниа сувтӧдіс сійӧс.

— Кутшӧм кокни!

— А нолтӧ, кыпӧд тарантас вылӧ.

Дженьыд потшъяс вывті бӧчкаыд зэв шыльыда лыбис.

— Но вот, тайӧ буретш тэныд, — рад вӧлі и Володя. — Потшъяс вывті, чайта, и пыжад верман пыртны...

— Верма! Пасибӧ, Володь дядь!

Шланг пыр тыртісны выль бӧчкасӧ карасинӧн. Сергей гаровтіс кӧрт пробка.

— На тэныд ключ пробкасӧ гартны да разьны. Эн вошты! Да карасин тыра бӧчкатӧ эн коль берегӧ. Карасиныд ӧні некодлӧн абу, йӧзыс сартаса биӧн олӧны. Зонпосни, абу дивӧ, гусяласны бӧчканад ставнад! Кырымась лок, мый босьтін: солидол, нигрол, тыртӧм бӧчка сизимдас килограмм карасин, — велӧдіс Володя да содтіс:

— Ветлы Катюша дорӧ да висьтав, мед талун рытнас вайӧдӧ тракторсӧ кузнеча дораныд. Талун, чайта, тіян колхозын сылӧн гӧрсяс. Тракторыслы подтяжка колӧ вӧчны, а то дзикӧдз киссяс. Ме аски локта.

— Ставсӧ лоӧ вӧчӧма, Володь дядь!

Сергей нӧшта ӧтчыд видзӧдліс, ставыс-ӧ бура кӧртавлӧма-зэлӧдӧма да босьтіс вӧжжи:

— Но-о, Серко, мунам сэсся гортӧ!

— Но, мунӧй бура, — колляліс Син пӧла Володя да мыйлакӧ юаліс.

— Да, Сергей, тэныд нӧ кымын арӧс?

— Дас кык регыд лоӧ. А мый?

— Нинӧм. Но, мун, уджав, дас кык арӧса... мужичӧй...

Сергей гӧгӧрвотӧг видзӧдліс механик вылӧ.

— Заправитчыны, бӧчкаясӧн вӧдитчыны — зэв сьӧкыд удж, быд колхозын тайӧс вӧчӧны верстьӧ йӧз. А «Алӧй кыа» колхозын тэ заправщикалан, кӧть и Мамтӧ гижӧма. Вот и артмӧ, мый тэ верстьӧ мужичӧй! Кӧть талун гӧтрав! — серамсорӧн помаліс Володя.

— Но-о, Серко, кывзысь менӧ бура! Со шуӧны: ме пӧ верстьӧ мужичӧй нин! — кыптіс лолыс и зонкалӧн.

Рытланьыс Сергей катіс Катюшалы ва.

— Медбӧръяысь, Серёжа, ватӧ катін. Сэсся оз ковмы: талун гӧрсяс «Алӧй кыа» колхозаныд.

Катюшалӧн гырысь лӧз синъясыс видзӧдісны мудзпырысь, бокъясыс вӧйӧмаӧсь. Ныв сёрнитӧ Сергейкӧд, кыдзи верстьӧ морткӧд:

— Тракторыс дзикӧдз киссьыны кутіс, ставыс люги-леги. Подтяжка вӧчны колӧ, лун куим ковмас ноксьыны. Эм-Тэ-Эсӧ нуӧда, оз кӧ туй вылас дзикӧдз пазав...

— Син пӧла Володя шуис: мед пӧ Катюша миян кузнеча дорӧ сувтӧдӧ тракторсӧ. Аски пӧ локта...

— Но-о?! — зэв рад лои Катюша. — Вот сё пасибӧ! Горт дорын пӧшти. Оз ков быд асыв водза-водз Гамӧдз, ӧкмыс верст сайӧ мунны.

Рытнас Катюша вайӧдіс тракторсӧ кузнеча дорӧ.

ЭЖВА САЙӦ

Мӧд луннас асывсянь Сергей мӧдӧдчис вуджӧдны Эжва сайӧ Капалы карасин, бензин да солидол.

— Медводдзаысьсӧ, гашкӧ, кыкӧн лэччылам вадорас? — тӧждысьӧмӧн юаліс Мам. — Он ӧд, кӧнкӧ, вермы пыртны бӧчкатӧ пыжад?

— Верма, Мамӧ: кокни бӧчкаыс, ме видлі нин.

— Серкотӧ вадорас лэдзав да потшӧсӧ домав. Вуджалігкостіыд йирсьыштас. Да заворъястӧ восьсӧн эн коляв. Да ва вылад кыдзкӧ-мыйкӧ, ен мед видзас, ньӧжйӧджык да ӧкуратнӧйджыка.

Грунь баб мыйкӧ шӧпкӧдіс вомгорулас, видзӧдіс ӧбраз вылӧ да чӧвталіс пернапасъяс.

— Но мун сэсся, бласлӧ кристос. Пажын кад кежлӧ воан он гортӧ?

— Локта, дерт.

— Лэччыла кӧ нин ачым-а? Сьӧлӧмыд потӧ виччысигад...

— Нинӧмла, Мамӧ! Мый, ме медводдзаысь пыжас сӧла али мый?

— Он эськӧ да...

— Мый нӧ сэсся маитчан!

Но ачыс Сергей кыліс сьӧлӧмнас: талунъя удж — збыльысь верстьӧ мортлӧн. Вадорӧ крут кыръясті, лёкиник туйті лэччыны тыра тарантасӧн — абу шутка. Мӧдлапӧлӧ пыжӧн ломтас-мавтас вуджӧдӧм — абу жӧ Катюша дорӧ ветлӧмыд!

Сиктысь петӧм бӧрын ӧкуратнӧя, ньӧти тэрмасьтӧг нуӧдіс Серкоӧс кык йӧр костті, векни пурысьӧд. Сэсся лэччисны крут кыр вывсянь. Тӧлка вӧв восьлаліс зэв ньӧжйӧ, сийӧсыс муртса юрсьыс оз пет.

И со найӧ вадорынӧсь. Зонка пырис кустъяс пытшкӧ, кытчӧ дзебліс батьыслысь пыжсӧ. Куйлӧ, виччысьӧ. Домалӧма да томналӧма пу гӧгӧр гаровтӧм вель кыз чеп йылӧ. Томаныс ас вӧчӧм, батьыс на дорліс кузнечаын. Зонка кыскис зепсьыс ключ да ӧдва вермис бергӧдны болтсӧ, сэтшӧм топыда зэлӧдсьӧма да нӧшта на и сімис, колӧкӧ. Зато инӧ бокӧвӧй мортлы оз шед! Кык лопта пелыссӧ чепнас жӧ пысалӧма, пелыс помас вӧчӧм розьті.

Пыж кӧть и ичӧт, куим мегыра сӧмын, дай вӧчӧма вӧсни тьӧсъясысь, но кыскыны абу кокни. Сергей пукталіс берег дорӧдз некымын палич, мед на вывті кыскыны пыжсӧ.

Пыж лои ваын. Сергей пуксис да локтіс пыжнас Серко весьтӧдз. Кык потш кузя быгыльтіс карасин тыра бӧчкасӧ. Сэсся пыж дор вылӧ пукталіс потшъяс да заводитліс пыртны бӧчкасӧ пыжӧ, но ас кадӧ гӧгӧрвоис: пыжыс дзик берег дорас, тыра бӧчканад пуксяс ю пыдӧсас да джуджыдінӧ он и вермы йӧткысьны.

Йӧткыштіс пыжсӧ шӧрлань, но бара нелад: пыж кутіс кылавны, потшъяс усины ваӧ. Ковмис пыж нырсӧ домавны тарантас кӧлесаӧ. Дыр пессьӧм-мырсьӧм бӧрын бӧчка лои пыжын. Сергей мыськис чужӧмсьыс шорӧн киссьысь пӧсьсӧ.

— Вот, Серко, кутшӧм сійӧ заправщикалӧмыд!

Вӧв корснитіс да ӧвтыштіс бӧжнас: абу пӧ кокни...

Сергей пукталіс пыжӧ мавтасъяс. Сэсся видзӧдліс юрнас довкйӧдлысь Серко вылӧ да сёрмӧмӧн акнитіс: ӧд позьӧ вӧлі тарантассӧ пыртӧдны ваас, пыжсӧ сувтӧдны-кӧртавны орччӧн да сідзи быгыльтны бӧчкасӧ! Кутшӧм эськӧ кокниа да ӧдйӧ артмис!

— Мӧдысь тадзи и вӧча! Тэ, Серко, он, гашкӧ, повзьы кынӧмтӧ кӧтӧдны? Пыртан тарантассӧ ваӧ?

Серко сӧгласа довкйӧдліс юрнас: пырта пӧ, мыйла нӧ ог? Ме пӧ и ӧні эськӧ пырті, тшӧктін кӧ...

Сергей пыртӧдіс вӧвсӧ йӧр пытшкӧ, лэдзаліс. Сийӧс-сиделка пукталіс тарантас вылӧ вывлань гынмӧн, мед косьмасны шонді водзас, кӧть и эз на вӧвны васӧдӧсь ёнасӧ. Сэсся вӧжжинас домаліс Серкоӧс потшӧсӧ да тапкӧдыштіс мышкас:

— Йирсьы, сёй пӧттӧдзыд, а ме вуджала мӧдлапӧлӧ...

Сергей пуксис пыжӧ да йӧткысис.

Серко кыпӧдіс юрсӧ, дыркодь дзоргис ылыстчысь кӧзяиныс вылӧ, сэсся кузяа гӧрӧктіс: кытчӧ нӧ пӧ мунан, менӧ ӧтнамӧс колин?

Сергей бергӧдчыліс да горӧдіс:

— Йирсьы, Серко, ме регыд локта!

Сергей видзӧдліс Эжва кывтыд, оз-ӧ кат буксирнӧй пароход, кодлӧн гыясыс зэв гырысьӧсь. На вылын, дерт, зэв лӧсьыд лайкӧдчыштны, но ӧні, тыра пыжӧн, зонка поліс.

Со и мӧдар берег. Потшъяс отсӧгӧн сьӧкыдпырысь петкӧдіс бӧчкасӧ. Сэсся муніс лыа кӧса вывті, кайис видз вылӧ. Видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, кывзысьыштіс. Ни трактор, ни Капа эз тыдавны.

Асъя шонді улын вежвидзис мӧдлапӧв. Видзьяс, веретяяс да тодъяс сайын тыдаліс пемыдвиж вӧр. Туруныс тані чунь судта кымын нин.

Югыдлӧз, пыдӧстӧм енэжсянь сявкйис шонділӧн син ёран еджыд би, но эз сот, а меліа шонтіс мусӧ, васӧ да сынӧдсӧ. Матысса веж кустъясын, ляпкыд турунын, берегын да весиг лыа вылын сьылісны-зёльзисны лэбачьяс.

Сергей ыджыда, кыпыда лолыштіс морӧс тырнас да асьсӧ вынаӧн, ыджыдӧн, ёнӧн кылӧмӧн, горӧдіс:

— Охо-хо-о!! Ме вуджи, Серко-о!

Здук-мӧд-коймӧд мысти воча шыасис йӧлӧгаыс Эжва мӧдарса мыльк сайсянь:

— Хо-о! Вуджи... Серко-о!

А Серкоыс, збыльысь, тыдаліс мӧдлапӧвса веж йӧрын, кӧть тасянь сэтчӧдз вӧлі кык километрысь не этшаджык.

Вӧв кыліс кӧзяиныслысь гӧлӧссӧ, кыпӧдіс, тыдалӧ, юрсӧ да долыдпырысь да корӧмӧн гӧрӧктіс. Сергей радысла серӧктіс.

Но кӧні нӧ Капа? Эз на вудж гӧрнысӧ али мый?

Но со ылын катыдын кыліс тракторлӧн мургӧмыс, а сэсся и тракторыс мыччысис вӧр сайысь. Сійӧ локтіс веретя вывті, ӧти амӧся гӧрӧн куляліс-кыпӧдіс эжасӧ.

Сергей мӧдӧдчис сылы паныд. Трактор сувтіс. Капа пелька чеччыштіс сы вылысь, гажаа нюмъёвтіс:

— Бур асыв, Серёжа-заправщик, том багатыр!

Сергей любӧпырысь видзӧдліс нывлы гажаа сьӧд синъясас да висьталіс:

— Ставсӧ вуджӧді, мый тшӧктін: солидол, карасин, бензин.

— Молодеч!

Лэччисны вадорӧ. Кык ведраӧн ӧдйӧ новлісны карасин, заправитісны трактор.

— Пасибӧ, Серёжа! Аски бара вай карасинсӧ. Оз зэв унаысь ковмы вуджӧдны. Лун куимӧн, ме чайта, сорсясны веретяясыс.

— Войнас гӧран жӧ?

— Войын?! Ме ог лысьт вой кежлӧ ӧтнам кольччыны мӧдлапӧлӧ: пола, шпанаяс пӧ ветлӧдлӧны, Чибъю лагерысь пышйӧмаӧсь...

Зон чуймӧмӧн видзӧдліс Капа вылӧ, сэсся — вадорӧ, видзьяс да ылын сьӧдвидзысь вӧр вылӧ.

— Луныс зэв кузь, ныр вылад усьтӧдз вевъялан гӧрны.

Капа отсаліс пыртны пыжӧ бӧчка. Зонка босьтіс пелыс.

— А тэ нӧ мыйӧн вуджин? Пыжыд оз тыдав да...

— Батьӧ вуджӧдіс. Рытнас бара локтас. Татчӧ берег дорас колян пыжтӧ да он и казяв — вошӧ...

Сергей довкнитіс юрнас. Тайӧ вӧлі збыль: вель уна пыж нин воши налӧн сиктысь. То орчча сиктъясысь челядь пышйӧдасны, то пуръя паракодъяс вылысь матросъяс петаласны пыжӧн да корсясны-нуасны пыжтӧ весиг кустъяс пытшкысь.

Сергей кокниа да ӧдйӧ вуджис ас берегӧ. Серко радпырысь гӧрӧктіс, кӧзяинсӧ аддзис да. Сійӧ дугдывтӧг гогйӧдліс юрнас, ӧвтчис бӧжнас, педзис нёльнан кокнас: гӧгӧр дзизгисны гут-лӧдз-гаг.

— Сёйӧны тэнӧ, Серко? Лок лэччылам вадорӧ, мыссям...

Зонка чегъяліс зэв на посни коръяса кыдз росъяс, вӧчис корӧсь. Лэччисны Эжва дорӧ. Серко кутіс горша юны. Сергей мыськис сылысь син доръяссӧ, сэсся ва корӧсьӧн буриника зыртіс-мыськаліс мышсӧ, бокъяссӧ, кокъяссӧ, весиг кынӧм увсӧ. Вӧв долыда корскис: зэв пӧ лӧсьыд!

— Любӧ? — сераліс Сергей. Ачыс бузгысьліс жӧ ваӧ.

Медся сьӧкыд, дерт, катны пыжсӧ важинас, кустъяс пытшкӧ. Зонка пукталіс берегӧ кыз бедьяс, паличьяс, краж помъяс да заводитіс упкыны-кыскыны пыжсӧ вывлань. Серко видзӧдіс кӧзяиныслӧн ноксьӧм вылӧ. Сьӧд пель йывъясыс сылӧн вӧрисны: тэ пӧ дзик йӧй, кӧзяин! Ме пӧ ӧд ӧти здукӧн эськӧ каті пыжтӧ, кытчӧ колӧ, кӧть сиктӧдзыд.

— Уп! — мудзис зонка да пуксис пыж нырӧ. Видзӧдліс: метр кызь колӧ на кыскыны! Син улас уси вӧлыс.

— А Серкоыс нӧ мый вылӧ! — гӧгӧрвоис зонка. Ӧти здукӧн лэдзаліс доддялӧм нин вӧв, бӧр зэлӧдіс сийӧс, вӧжжилысь ӧтар помсӧ кӧрталіс гужиӧ, мӧдарсӧ — пыж нырса чепӧ.

— Кыскы, Серко!

Кымынкӧ здук мысти пыж лои кустъяс дорын.

— Вот кыдзи, вӧлӧм, колӧ уджавны! Молодеч, Серко!

Вӧв корснитіс: ме пӧ век рад отсыштны!

Сергей пӧрӧдіс пыжсӧ пыдӧснас вывлань, томналіс да нӧшта вевттяліс коз лапъясӧн, мед оз тыдав.

ЧАРДБИ ДА ГЫМ

Шонді дзебсис сьӧдлӧз кымӧр сайӧ. Гӧгӧр лои чӧв-лӧнь. Дугдісны сьывны лэбачьяс. Тӧвру лӧнис, дзебсис кытчӧкӧ кустъясӧ. Весиг турун сіяс эз кутны вӧрны.

Сьӧд кымӧрын кадысь кадӧ югнитлісны чардбияс. Ылын-ылын муртса кывмӧн муркӧдышталіс-гымаліс.

Сергей муртса на заправитіс Капалысь тракторсӧ да лӧсьӧдчӧ вӧлі вуджны. «Зэрмас, ог вевъяв вуджны», — мӧвпыштіс енэжӧ видзӧдлӧм бӧрын.

Кымӧр увсянь чепӧсйис вына тӧв ныр. Коръяснас шпоргигтыр копыртчылісны вӧсни кыдзьяс-бадьяс да кустъяс. Веж турун шывкнитіс-водіс му бердӧ. Тӧв ныр серӧдліс Эжвалысь веркӧссӧ сьӧд, лӧз да эзысь гы серӧн.

Югнитіс чардби, здук-мӧд мысти йиркнитіс гым да мургӧмӧн быгыльтчис мӧдлапӧлӧ.

Зонкалы мыш кузяыс да юрас сизьдыштісны медводдза гырысь да сьӧкыд войтъяс. Сергей видзӧдліс веретялань, кӧні гӧрис Капа, да аддзис, кыдзи ныв чеччыштіс трактор вылысь да котӧрӧн уськӧдчис матысса вӧрлань. «Чардбиыд тракторад на косьыштны вермас!» — тӧждысьӧмӧн думыштіс зонка. Сійӧ уськӧдчис береглань, чеччыштіс видз вывсянь, дзебсис бужӧдӧ ӧшйӧм эжа пласт улӧ. Пуксис лыа вылас, видзӧдліс вывлань. Эжаыс паськыд, бура вевттьӧ зэрсьыс.

Гырысь войтъяса зэр гора сярӧбтіс Эжва веркӧсӧ, и пыр жӧ воши юлӧн мӧдар берегыс да ылын тыдалысь Серколӧн мыгӧрыс.

Бара югнитіс еджыдлӧз чардби, чорыда косьӧбтіс-гымыштіс. Зэр киссис и киссис. Сылӧн байӧдлан шыяс улӧ мудзӧм зонка, эз и казявлы, унмовсис...

Кор паляліс, эз нин зэр. Енэж шӧрын яръюгыда, гажаа дзирдаліс шонді. Гӧгӧрбок зёльзисны-сьылісны лэбачьяс.

Сергей шензьыштіс ас вылас: пуксӧн унмовсьӧма! Лэччис берегӧ да нӧшта на шензьыштіс: пыж джынйыс вӧлі ва, сэтшӧм ёна зэрӧма!

Сергей койис пыжысь ва, пыртіс бӧчка, йӧткыштіс пыжсӧ да пелька чеччыштіс-пырис ачыс.

— Ӧдйӧджык гортӧ! — тэрмасис зонка. Кынӧмыс орӧ-сюмалӧ.

Эжва вывті кывтіс еджыд быг — зэрӧмсьыс, буракӧ. Сергей тэрыба шенасис кык лопта пелысӧн, резсисны дзирдалысь ва войтъяс. Пыж шлывгис кокниа, ӧдйӧ. Но Эжваыд паськыд. Зон эз на во и шӧрӧдзыс, кыдзи ывла выв бара пемдіс. Сергей тӧждысьӧмӧн видзӧдліс кывтыдсянь ӧдйӧ локтысь сьӧд кымӧр вылӧ. «Вевъяла вуджны али ог?» — полыштіс сійӧ. Заводитіс зільджыка курасьны. «Вевъяла!» — ышмӧдіс асьсӧ.

Некымын здук мысти ывла лои шуштӧм пемыд. Нем виччысьтӧг син ёран югыд чардби лӧсыштіс, кажитчӧ, дзик пыж нырас. Зонкалӧн, эз и тӧдлы, синъясыс куньсьылісны яръюгыд би вӧснаыс. И сійӧ жӧ здукас юр весьтас сэтшӧм чорыда йиркмуні-ратшнитіс — енэжыс, буракӧ, шӧри потлі! Сергейлӧн пельясас весиг юковтіс, а кисьыс муртса эз усь пелысыс. Гым эз вӧв — ӧтчыд йиркмуні-ратшнитіс и ставыс. Чардби косьыштӧма дзик орччӧн.

Зонка эз и тӧдлы, кыдзи пыж нырыс зутшкысис берегӧ — сэтшӧм ӧдйӧ да ыджыд вынӧн сынсьӧма!

Дзирдаліс-вирдаліс-чардаліс енэж, йиркакыліс-гымаліс, пыркаліс муыс и ваыс. Пель чунӧдмӧн гора сяргис-сизьдіс гырысь зэр, но Сергей вӧлі нин берегын и ӧні нинӧмысь эз пов.

Вына тӧв ныр кыпӧдіс гырысь гыяс, найӧ увгӧмӧн уськӧдчисны ичӧтик пыж вылӧ, здук-мӧдӧн тыртісны няйт ваӧн. Быгъя веж валъяс радӧн-радӧн ызгӧмӧн-бузгӧмӧн шыбласисны берег вылӧ.

Зонкалӧн дӧрӧм-гачсьыс шоръяс визувтісны. Пӧльтіс тӧв. Зонка кутіс кынмыны. Видзӧдліс пыж вылӧ: дорӧдзыс тырӧма ваӧн, оз, небось, кылӧд! Вылӧджык катіс пелыссӧ, мед тӧв ныр оз лэбӧд ваӧ, котӧрӧн уськӧдчис Серко дорӧ. А кытчӧ нӧ сэсся?

Серко ылысянь на кыдзкӧ нораа, кузя гӧрӧктіс: лок пӧ ӧдйӧджык кӧзяин, ме пола!

Сергей котӧрӧн локтіс вӧв дінӧ, сывйыштіс сьыліӧдыс да кынмӧмысла тіралысь тушанас топӧдчис вӧвлӧн кӧтасьӧм, но зэв шоныд сьылі да морӧс бердас.

— Серко, Серко, шонты, ме кынма!

Зонкалӧн чужӧмыс вӧлі кельыд, вом доръясыс лӧз, весиг пиньясыс таркакылісны. Но Серко бердын ӧдйӧ шоналіс, а сэсся и зэрны дугдіс, бара петіс яръюгыд шонді.

— Но лок, сэсся, Серко, пыжнымӧс катны колӧ да гортӧ мунны.

Зонка ректіс пыжысь ва, сэсся катісны пыжсӧ.

И со мунӧны гортӧ. Сергей вӧлі рад, мый ставыс помассис лючки-ладнӧ: гортын сійӧс пажнайтӧдасны, вежасны дӧрӧм-гач и ставыс лоӧ бур! Зонка весиг горӧдіс сьывны:

«Некор некытчӧ

Ми ог матайтчӧй,

Аддзам быдлаысь

Петан туй!»

Серко збодера восьлаліс гортлань да кадысь-кадӧ корснитавліс, правильнӧ пӧ, кӧзяин, некытчӧ оз ков матайтчыны!

ЭЖВА ВОМӦН — БӦЧКА ВЫЛЫН

Мӧд луннас Сергей бара вуджӧдіс Капалы карасин. Ӧні ныв гӧрис мӧд, пытшкӧс веретя вылын. Тракторӧн берег дорӧдз локны сэтісянь Капа оз лысьт: колӧ вуджны васӧд местаті, полӧ сибдӧдны тракторсӧ. А гӧгӧртны зэв ылын. Ковмис новлыны карасинсӧ ведраӧн.

Нуис зонка ломтассӧ медбӧръяысь, локтіс берег дорӧ, видзӧдліс да ыркмуні сьӧлӧмыс: пыжыс эз вӧв! Бӧчка куйліс, а пыжыс абу.

Зонка видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, кывтыд и катыд, весиг мӧдлапӧлӧ. Некӧн эз тыдав!

«Коді лысьтіс босьтны менсьым пыж? — ёна скӧрмис Сергей. Оз ӧмӧй аддзыны бӧчкасӧ? Оз ӧмӧй гӧгӧрвоны: заправщиклӧн пыжыс. Мыйӧн ӧні вуджа?»

Юр весьтті кравзігтыр лэбис рака. Зонка завидьпырысь видзӧдіс, кыдзи сійӧ лэбис Эжва вомӧн. «Ачым ме рака! — видіс асьсӧ заправщик. — Мыйла вӧлі кольны пелыссӧ пыжас? Пелыстӧгыд, гашкӧ, эз эськӧ пышйӧдны...»

Мыйкӧ колӧ вӧчны! Но мый? Бӧчка вылас ӧд он вудж!

Зонка видзӧдліс югъялысь бӧчка вылӧ да серамыс петіс. «Оз артмы: бӧчкаыд быглясьӧ! — думыштіс сійӧ. — Ковмас, буракӧ, лунтыр тані овны: Капаӧс вуджӧдны локтасны рытнас вӧлись...»

А мамыс мый кутас думайтны?! Кӧні Сергей? Лун шӧр лунӧдз кӧ оз во гортӧ — дерт жӧ, кутас маитчыны да лэччас вадорӧ. Серко, сійӧ мед йирсяс, сёяныс кок улас. Дай сэсся ӧд талун Гамӧ на колӧ ветлыны карасинла!

Сергей гӧгӧра моз бергӧдліс юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, корсис петан туй, думайтіс. Син улас усины вӧсньыдик керъяс. Зонка вом доръяссӧ курччалӧмӧн дыркодь дзоргис на вылӧ, мӧвпаліс. Куим-нёль кер ӧтлаӧ кӧ кӧрталан — артмас мыйкӧ пур сяма. Пӧвтор кӧ сюрӧ — позьӧ вуджны. Кылӧдас, дерт, ылӧкодь, но век жӧ...

Медводз колӧ «пелыс» корсьны. Сергей котӧртіс берег пӧлӧн. Ыджыд бадь чукӧр пытшкысь сюри чегӧм пӧв. Шогмас! Вот аддзас кӧ нӧшта сутуга! Шудыд вӧлӧма на Сергейлӧн: джынвыйӧ сісьмӧм бонаысь аддзис и сімӧм сутуга. Ӧтарӧ-мӧдарӧ куснялӧмӧн кыдзкӧ-мыйкӧ орӧдіс сійӧс, кыскис бӧчка дорӧ.

Сэсся быгыльтіс ваӧ кык вӧсньыдик кер, помъяссӧ кӧрталіс сутугаӧн, но эз зэлыда, мед костас позис пуктыны бӧчка. Быгыльтіс бӧчкасӧ керъяс костӧ да вожасис сы вылӧ. Прамӧй караб артмис!

Босьтіс пӧвсӧ пелыс пыдди да йӧткысис. Сійӧ ньӧти эз маитчы, мӧдарӧ на: сьывны горӧдіс:

«Некор некытчӧ

Ми ог матайтчӧ,

Аддзам быдлаысь

Петан туй!»

Зіля курасис «пелысӧн». Карабыс кӧть и надёжнӧй, оз вӧй ни оз катлась, но ыръянитӧ: зільӧ бергӧдчыны ва визув мозыс жӧ. Та вӧсна сынны-курасьны ковмис сӧмын шуйгаладорсяньыс.

Зэв ньӧжйӧ, но Сергей вуджӧ Эжва вомӧн. Со нин пӧшти ю шӧрӧдзыс воис.

Ылын ю кывтыдын тыдовтчис буксирнӧй пароход. Зонка кутіс зільджыка курасьны, мед паракод матыстчытӧдз воӧдчыны гӧрд бакен весьтӧдз. Сэки ва туйсӧ лоӧ вуджӧма нин. Но баржатӧм пароходыд, вӧлӧм, зэв ӧдйӧ шлопкӧ-кайӧ. Со нин сійӧ метр ветымын сайын. Некымынысь ёся тутӧстіс. Сергей ас ногыс гӧгӧрвоис сылысь тювгӧмсӧ: «Кеж! Кеж! Кеж!»

— Кыдзи кежа? — горӧдіс зонка да дугдіс курасьны. — Ачыд кеж!

Пароход, орччӧн лои да, дзикӧдз надзмӧдіс ӧдсӧ, кӧлесаыс зэв ньӧжйӧник шлопкӧдіс ваӧ. Нырас чукӧрмисны матросъяс.

— Далеко собрался, капитан? — горӧдіс ӧти. Ёртъясыс гажаа серӧктісны.

«Ваксьӧны нӧшта! — скӧра думыштіс Сергей. — Гашкӧ, налӧн ёртъясыс и гусялісны пыжӧс. Кор вӧлі вуджа мӧдлапӧлӧ, пуръя пароход тыдаліс катыдын».

Зонка видзӧдіс радӧн-радӧн локтысь гырысь гыяс вылӧ да, кылӧ, кӧдзаліс кынӧм пытшкӧсыс: «Жугӧдас, пӧрӧдас менсьым пурйӧс!»

Еджыд картуза капитан мыйкӧ горӧдіс матросъяслы вом дорас вайӧдӧм трубка пыр. Сергей аддзис: кык матрос котӧртісны пароход бӧждорса пыжӧ, чеччыштісны сэтчӧ. И со нин пыж тӧвзьӧ зонкалӧн караб дорӧ, весиг пелысъясыс, кажитчӧ, нюклясьӧны. Но джуджыд гыяс воисны водзджык. Сергей топӧдчис кынӧмнас и морӧснас бӧчка бердӧ, зілис кутчысьны нильӧг керъясӧ. Тайӧ здукас сылӧн карабыс кыптіс-пӧлыньтчис, сэсся здук мысти бузгысис увлань, гыяс костӧ. Сергей став тушанас кыліс, кыдзи бӧчкаыс торъявліс керъясысь, но сы шуд вылӧ, бӧр пуксис важинас.

— К берегу его! — горӧдіс капитан. Матросъяс пелька домалісны Сергейлысь карабсӧ асланыс пыж дорӧ да ӧдйӧ кутісны кыскыны береглань. Сергей, дерт, рад.

Воисны берег дорӧ. Зонка лэччис бӧчка вылысь пидзӧсӧдз ваӧ. Том зонъяс, матросъяс, нюмъялӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ. Ӧти юаліс:

— Чего ты, капитан, ходишь по реке на бочке? Утонуть хочешь?

— Карасин возил трактору, — рочасис Сергей. — Да лодку украли!

— А, заправщик, значит, — гӧгӧрвоисны матросъяс. — Найдёшь, может, свою лодку. Вон там, внизу, мы видели какое-то корыто у самой воды. Может, как раз твоя...

Пароход тутӧстіс: корис матросъяссӧ.

— Ну, бывай здоров, капитан-заправщик!

Матросъяс зіля сынісны пароходлань.

Вуджиг-ноксигкості кылавсьӧма вель ылӧ. Мый ӧні вӧчны? Вайӧдны Серкоӧс бӧчкаысла да мунны гортӧ али корсьны пыжсӧ? Дерт жӧ, медводз колӧ пыжсӧ видзӧдлыны! Гашкӧ, збыльысь сылӧн? Сергей быгыльтіс бӧчкасӧ берегӧ, мед кӧть, ой-ой-ой! — оз жӧ кылав! Сэсся тэрыба мӧдӧдчис кывтыд.

Нырд сайӧ вуджӧм бӧрын аддзис берег дорысь пыж да котӧрӧн — сы дорӧ. Батьыслӧн пыжыс! Зонка сэтшӧм рад лои, весиг синваыс петіс. Радысла чеччаліс-йӧктіс пыж дорын. Но кӧні нӧ пелысыс? Пыжсӧ пышйӧдысьыс эз жӧ ӧд пелыссӧ гортас ну! Кустъясӧ, кӧнкӧ, дзебис. Сергей заводитіс зіля корсьны.

Друг кустъяс сайсянь аддзис: кык лопта пелысӧн трӧпа кузя локтӧ Руш Толь!

Паныдасисны. Руш Толь шӧйӧвошӧма, нинӧм оз куж шуны.

— Тэ нӧ мыйла пышйӧдін пыжсӧ? — паныд воськовтіс Сергей да нетшыштіс пелыссӧ Толь киысь.

— Ме... Ме эг пышйӧд! — мыкталіс Толь. — Менсьым ассьым пышйӧдісны! Локта вӧлі Шура дорысь, Сӧпъю посёлокысь, а пыжӧй абу! Аддзылі — тэ вуджан. Мися, заправитчигкостіыд вуджала гортӧ, нопсӧ вуджӧда, сэсся зэв ӧдйӧ бӧр вайӧда пыжтӧ, но эг вевъяв... Тэ эн скӧрав...

Сергей эскис и эз эскы Тольлы. Тӧдіс, мый Руш Петрушлӧн гӧтырыс, Шура, уджалӧ Эжва сайса Сӧпъю посёлок лавкаын, и кык вок зэв частӧ волывлӧны сэтысь нопъясӧн, ваялӧны гӧгрӧс тупӧсьяс, еджыд нянь и, дерт жӧ, быдсяма чӧскыдторъяссӧ.

Чӧрт сыкӧд! Главнӧ — пыжыс бӧр сюри! Сергей пуксис пыжӧ, любӧпырысь босьтіс пелыс да катіс Серко дорӧ. Вӧв ылысянь на аддзис кӧзяинсӧ, кузя гӧрӧктіс да зэлӧдіс потшӧсӧ кӧрталӧм вӧжжисӧ — зілис локны паныд.

— Гажтӧмчин? Но лок, Серко, кыскам пыжнымӧс да мунам гортӧ. Мам, кӧнкӧ, важӧн нин виччысьӧ...

ТОМ КУЗНЕЧ

Сергей муртса вевъяліс лэдзавны вӧвсӧ — локтіс Ёгор Клаш.

— Кор нӧ, Клавдия Егоровна, ассьыным градъяснымӧс гӧрыштам? — юаліс Мам.

— Ог тӧд, — ышловзис бригадир. — Ачыд тӧдан: колхозлӧн куим бригадаын сизим вӧв сӧмын коли: ставсӧ нуисны фронт вылӧ. Мый кӧть сэсся вӧч. Со тай Гӧрбач Ӧндриян мӧснас вӧлі гӧрӧ талун — бӧрд кӧть серав. Колхозлӧн гӧрсис. Нӧшта мӧдлапӧлӧ, веретяяс вылас, кодӧс Капа гӧрис, зӧр кӧдзасны дай. Но картупель, капуста пуктытӧм на. Сы бӧрын нин коркӧ. Менам со картупельӧй пуктытӧм на жӧ...

— Предлӧн важӧн нин пуктӧма, — шуис Сергей.

— Тэныд сэтчӧдз зэв ичӧт делӧыс! — друг скӧрмис бригадир. — Пред — сійӧ пред и эм! Ачыс кӧзяин! А тэ зэв на этша уджалін колхозас! Тэн, Ольга, талун капуста пуктыны. Питӧ босьт жӧ. Ва ваялас рӧсадасӧ киськавны. Мед нажӧвитӧ содтӧд кӧть трудодень джын.

Ёгор Клаш нуӧдіс вӧвсӧ.

— Сюйсян, кытчӧ оз ков! — уськӧдчис Сергей вылӧ тшӧтш и Мамыс. — Виччысь ӧні вӧвтӧ! Лок, сёйыштам да мунам капуста садитны.

— Сейгунь! — петіс кильчӧ вылӧ долыд Мишутка. — Бабӧ койис кайтупей-бобӧ сёйны! Зэв чӧккыд!

Сергейлӧн дулльыс кутіс петны: лун джын нин ветлӧдлӧ, а талун нинӧм на эз курччыштлы ни ньылыштлы.

Азыма пажнайтісны солалӧм картупельӧн. Няньыс талун эз вӧв. Сергейлы да Мишуткалы вичмыштіс на и йӧвтор.

Сэсся эня-пиа мунісны капуста пуктыны. Нывбабаяс агсалісны-рӧвняйтісны муртса на гӧрӧм паськыд градъяс. Куранъясаныс джын пиньясыс эз вӧвны.

— Дзик ӧти кӧрт пиня куран вӧлі, дай сійӧ чеги, — броткыштіс Ёгор Клаш. — Грунь Степ кӧ вӧлі, эськӧ лӧсьӧдыштіс-а...

Батьсӧ казьтыштісны да, Сергейлӧн ёкмуні сьӧлӧмыс. Зонкалы дум вылас уси, кыдзи сійӧ отсасьлывліс батьыслы дорччыны, пушкыны жар горнӧ сынӧд. Ӧтчыд весиг ачыс нёль пельӧса кӧрт тув дорис... Гашкӧ, видлыны, лӧсьӧдны чегӧм курансӧ?

— Кӧні нӧ чегӧм кураныс? — юаліс зонка.

— Мый сыысь? Со тай потшӧс бокас.

Зонка босьтіс. Бригадир надеяӧн видзӧдліс сы вылӧ:

— Гашкӧ, дорны верман? Кузнечлӧн пи ӧд! Дзонь трудодень эськӧ гижа! Кыкӧс весиг!

Сергей бергӧдіс курансӧ, малалыштіс дзирдалысь чегӧминъяссӧ да шуис:

— Видла клепайтны. Гашкӧ, артмас мыйкӧ... Мам, кузнеча томансьыс ключыс кӧні?

— Сэрӧг пельӧсын ӧбраз саяс, — висьталіс Мам. — Но артмас-ӧ мыйкӧ тэнад?

— Батьлы жӧ отсасьлывлі! Зубилӧ да бӧрӧдок колӧны. Донӧдыштлыны горн вылын, писькӧдны розьяс, клепайтны...

— Киястӧ кӧть эн сот, кузнеч! — ӧлӧдіс Мам.

Сергей восьтіс кузнеча. Ывла вылас жар, а тані ыркыд. Му джоджыс гумла кодь чорыд. Сергей восьтіс пӧвйысь вӧчӧм ӧшинь. Кузнечаын лои югыд.

Кузнечакӧд орччӧн сулаліс трактор. Сы дорын ноксисны Катюша да Син пӧла Володя.

Горнилӧ дорын куйліс шом чукӧр, кодӧс батьыс вайлывліс гортса пачысь. Весиг со сюмӧд тор тані и.

Зонка ӧзтіс сюмӧд, сы дорӧ пукталіс шом торъяс: мед ырзьӧны. Кок чуньяс йылас кыпӧдчылӧмӧн судзӧдчис шыльыд воропӧдз да личкыштіс сійӧс увлань. Куысь вӧчӧм ыджыд мех, гудӧк мех кодь жӧ чукыръяса, кыпӧдчыштіс да пушнитіс-пӧльыштіс сынӧдсӧ муртса на ӧзйыштӧм битор вылӧ. Би кусі. Сергей ӧзтіс выльысь, содтіс шом да качайтыштіс сынӧд. Недыр мысти горн вомын лои жар.

Зонка сюйис куран джынъяссӧ ыпъялысь шомъяс костӧ. Босьтіс мӧлӧт да клёнвартіс накӧвальняӧ. Важӧн нин кывлытӧм шы паськалі сиктӧд. Пырис механик Володя.

— Выль кузнеч, сідзкӧ, «Алӧй кыа» колхозын? — нюмъёвтіс сійӧ. — Но, но... Мый нӧ дорны кӧсъян?

Сергей босьтіс кузь воропа кльӧщи да топӧдіс-босьтіс горнысь доналӧм куран джын. Сявкнитісны кӧрт бикиньяс. Механик вешйыштіс:

— Тэ, кузнеч, ньӧжйӧджык!

Володя юасьтӧг гӧгӧрвоис, мый кӧсйӧ вӧчны Сергей да нюжӧдіс кисӧ:

— Нолтӧ, кузнеч, вай кыкӧн дорам.

Механиктӧ оз ков велӧдны: клюн-клён — веськӧдыштіс чегӧм куран джын, сэсся мӧдсӧ. Кыкнан джынсӧ шыбитіс биӧ да бара нюмъёвтіс:

— Кӧні бӧрӧдокыд, кузнеч?

— Володь дядь! Ме ачым! — нора да сэки жӧ чорыдакодь шуис Сергей.

— Ачыд, дерт! Но водзджык котӧртлы гортад да мыйкӧ кӧмав. Кок вылад кӧ уськӧдан доналӧм кӧрт тор — гожӧмбыд коктӧм! Гӧгӧрвоин?!

Сергей гӧгӧрвоис да пышйыліс гортас, кӧмаліс сапӧгшой.

— Но вот, ӧні позьӧ дорччыны! — ошкыштіс механик. — На, босьт бӧрӧдоксӧ, кут крепыда. Велӧдчы!

Доналӧм кӧртад бӧрӧдок пырис, быттьӧ выйӧ.

— Мӧд розьсӧ ачыд писькӧд, — тшӧктіс Володя.

Дорисны-клепайтісны курантӧ.

— Молодеч, Сергей! Тэысь морт лоӧ! — ошкис механик. — Вай ва, дзужнит курансӧ, а то донавлӧм кӧртыд небыд, куран пиньясыд нюклясясны...

Зонка вайис ва, кисьтіс паськыд ворйӧ, кӧні калитліс кӧртсӧ батьыс. Дум вылас уси: батьыс сюйлывліс ваӧ эз еджыдӧдз доналӧм кӧрт, а кор сійӧ кӧдзавліс алӧйгӧрдӧдз. Сергей тадз и вӧчис.

— Дзуж-ж-ж! — еджыд ру пуркнитіс пӧтӧлӧкӧдз. Сергей ӧдйӧ лэптіс курансӧ, сэсся дзужнитіс мӧдысь дай коймӧдысь.

— Тэ тай прамӧй кузнеч вӧлӧмыд! — шензьыштіс Володя. — Батьыдлысь велалін?

Сергей пуаліс курансӧ, любӧпырысь малалыштіс сійӧс. Син пӧла Володь, шмонитігтыр нисьӧ збыльысь, шуис:

— Важсьыс бурджык лои! Вай петкӧдлам Катюшалы...

Катюша ошкис жӧ:

— Выль кодь лоӧма! Да ті, гашкӧ, и тракторлы выль подшипникъяс верманныд дорны да?

— Ми ставсӧ кужам вӧчны! — серӧктіс Володя. — Томнав кузнечатӧ, Сергей.

Ёгор Клаш эскытӧг босьтіс куран, видзӧдліс да малыштіс дорӧминсӧ, сэсся агсалыштіс град да вӧлись бергӧдчис колхозничаяслань:

— Бабаяс! Дорӧма ӧд Сергейыд курантӧ! Зэв мастер пиыд тэнад, Ольга, батьыс кодь жӧ лоӧ. Сё пасибӧ! Кык трудодень гижа! Предлы висьтала и. Гашкӧ, вӧв тшӧктас сетлыны мутортӧ гӧрыштны, ме кора да...

СЕРГЕЙ ГӦРӦ

Сергейлы сетісны Серкоӧс. Эз заправитчыны, а гӧрны ассьыныс мусӧ. Ёгор Клаш шуис: ачыс пӧ предыс тшӧктіс.

Зонка эз на вунӧд, кыдзи сійӧ жӧ предыс гӧрис Серко вылын некымын лун сайын, да видзӧдліс вӧвлысь морӧссӧ. Бурдӧма, слабог.

Мамыслӧн косіник да век кельыд чужӧмыс талун банйыштӧма радысла. Сійӧ петкӧдіс кос турун моздор, медся поснисӧ да бурсӧ, кодӧс кольӧма вӧлі вӧвлы гӧригкежлӧ. Сергей помнитӧ: кольӧм воясӧ вӧвсӧ вердӧны вӧлі весиг зӧрйӧн да няньӧн!

— Мед шойччыштас да сёйыштас вӧлыс, — шуис Мам, — сэк кості куйӧдсӧ разӧдыштам.

Джыбанъясӧн разӧдісны куйӧд, кодӧс водзджык новлісны нӧсилаӧн эня-пиа.

Грунь баб тэчӧ-пукталӧ кӧрзинаӧ да ведраӧ картупель кӧйдыс. Мишутка тані жӧ пошиктӧ, отсасьӧ Бабыслы.

Доддялісны Серкоӧс. Сергей тапкӧдыштіс сылы мышкас:

— Шойччыштін-сёйыштін, Серко? Гӧрыштам сэсся?

Серко гогнитіс юрнас: гӧрыштам пӧ, кужан кӧ.

Сергей видзӧдліс Мамыс вылӧ. Веськыда кӧ шуны, зонка шӧйӧвошӧма вӧлі. Ӧд водзті век гӧрлывліс Бать, а сэсся ыджыдджык вокыс Ваньӧ. Ни Мам, ни Сергей некор на гӧр воропӧ эз кутчысьлыны. Неуна падъялыштӧм бӧрын Сергей босьтіс вӧжжи:

— Но-о, Серко!

— Дорсяньыс гӧрам, мед му шӧрас бӧрӧзда лоӧ, — шуис Мам.

Кӧсйӧны вӧлі чукӧстлыны нывбабаясӧс, мед отсасьыштісны пуктысьны, но оз, вӧлӧм, ков некодӧс корны: асьныс локтісны, весиг бригадирныс.

— Верман-ӧ гӧрнытӧ, Ольга? — юаліс Ёгор Клаш. — Гашкӧ, ме гӧрышта?

— Ачым гӧра, — лӧня, но чорыда шуис Мам. — Век ӧд йӧзлы он гӧрӧд... Нуӧд вӧвсӧ, Сергей, бор дортіыс. Дом поводӧдыс босьт.

— Лок, Серко.

Серкоӧс велӧдны оз ков: важся гӧрысь. Пыр жӧ выныштчис да мӧдӧдчис дзик му бердті. Ньӧтчыд сувтлытӧг воисны му помӧдз.

Мам тӧждысьӧмӧн видзӧдліс бӧрлань: мичаа-ӧ мунісны? Сергей видзӧдліс: Мамлӧн чужӧм вылас югъялісны ньылӧм войтъяс. «Гӧрнытӧ абу кокни! — думыштіс детинка. — Вӧчас ӧти круг да ме видла гӧрны...»

Нывбабаяс пуктысисны. Ӧти сюйис бӧрӧздаӧ куйӧд, мӧд ваяліс керка дорысь картупель кӧйдыс, коймӧд сюяліс гӧрӧм муӧ.

Гӧгӧртісны мусӧ.

— Мам, сэсся ме! Тэ вӧвсӧ новлӧдлы.

Серко бергӧдіс юрсӧ. Пельясыс тешкодя вӧрисны ӧтарӧ-мӧдарӧ: нинӧмла пӧ менӧ новлӧдлыны, ме ачым кужа!

— Оз кӧ тэнад нинӧм артмы-а? — жальпырысь видзӧдліс пиыс вылӧ Мам. — Эбӧсыд, пиукӧй, этша на. Гӧрнытӧ ӧд зэв сьӧкыд...

— Мед велӧдчӧ! — шуис Ёгор Клаш. — Дорччыны нин со кужӧ...

Сергей долыдпырысь видзӧдліс бригадир вылӧ.

И со Сергей гӧрӧ. Шашаритчӧма гӧр воропъясӧ, гӧрйыс шыблалӧ зонкаӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ. Серко зэв ӧдйӧ казяліс, мый гӧрсӧ кутӧ кужтӧм морт, да сувтіс. Бергӧдіс юрсӧ да быттьӧ шуис: тэкӧд пӧ ме ог гӧр, ньӧти он куж, гӧр вылас водӧмыд...

— Эн личкы гӧр вылас, Сергей, — велӧдіс бригадир. — Кокниа кут воропӧдыс, мед сӧмын гӧрйыс оз пӧр. Со, видзӧд, весиг ки пӧвнад позьӧ гӧрны!

Сергей видзӧдіс да велӧдчис.

— Но-о, Серко!

Серко кывзысьӧмӧн мӧдӧдчис. Ёгор Клаш кокниа кутіс гӧр воропсӧ ӧти кинас, тэрмасьтӧг восьлаліс бӧрӧздаӧд да весиг видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧ оз гӧр, а сідз мунӧ, позьӧ шуны, гуляйтӧ.

Воисны му помӧ. Тӧлка вӧв ачыс бергӧдчис, кытчӧ колӧ.

— На, тадзи и гӧр, — шуис бригадир. — Эн зэвтчы, эн личкы гӧр вылас, кут воропъясӧдыс, мед оз пӧр, да и вӧтчы гӧр бӧрсяыс.

Делӧыс кутіс мунны шыльыдджыка. Сергей кутіс весиг видзӧдлывлыны кытчӧсюрӧ. Кыпыд радлунӧн тыри сьӧлӧм: «Ачым гӧра! Некор некытчӧ ме ог матайтчы!»

ВЫЛЬ МУ

Катюшалӧн тракторыс ремонтируйтсис. Трактористка чышкаліс кияссӧ да босьтчис ручкаӧ:

— Видлам заводитны!

Ныв выныштчис, сэсся, ручкаыс эз вӧрзьы да, ёнджыка, но весьшӧрӧ. Синпӧла Володь ӧлӧдіс:

— Эн пессьы весьшӧрӧ, Катюша. Подтяжка бӧрын ӧтнад он вермы заводитны. Ставыс зэлыд, дай поршеньясас выль кольчаяс пукталім. Вай, Сергей, гез пом.

Зонка, дерт, эз тӧд, кытчӧ лӧсялӧ гезйыс тракторӧ, но вайис. Механик шыркнитіс сійӧс заводитан ручкаӧ.

— Тэ, Катюша, ручкатіыс бергӧдлы, а ми Сергейкӧд ӧтар-мӧдарсяньыс отсалам...

— Нолтӧ! Оп! Оп! Оп!

Катюша бергӧдіс ручка, Володя да Сергей зіля нетшкисны гезйӧд. Медбӧрын трактор пӧльыштіс лӧз тшын кольча да — трак-трак-трак! — гажаа да вынапырысь уркнитіс. Механик ньӧжмӧдыштіс ургӧмсӧ:

— Мед час джын уджыштас ньӧжйӧник, уна карасин оз сот.

Локтіс Руш Петруш. Сюзьлӧн кодь гӧгрӧс синъяссӧ сувтӧдіс Катюша вылӧ:

— Аски выль му косявны Сотчӧм вылӧ! Эм-Тэ-Эскӧд договоритчӧма нин!

— Отсасьысь ковмас, Петр Иванович. Мыръяс-пуяс бертны ӧтнам ог вермы. Кодлыкӧ ковмас трос кыскыны, гаровтны-крукыштны да бӧр мынтӧдны.

— Кодӧс нӧ ме тэныд сета? — думыштчис пред да тяпкӧдыштіс кыз вом доръяснас. — Ольгаӧс? Но сылы капуста вӧдитны колӧ...

Руш Петруш видзӧдліс Сергей вылӧ:

— Со тай отсасьысьыд! Заправитчигмозыс! Гӧрны нин вермӧ!

Катюша жальпырысь видзӧдліс зонка вылӧ да шуис:

— Серёжа — зэв бур, пӧслукман детинка, но лунтыр кыскавны трос!

— Тольӧс, сідзкӧ, ыста, мед кыкӧн кыскалӧны!

Сергей чукыртчыліс: дышиник Руш Тольысь ӧдвакӧ пӧльза лоӧ. Но нинӧм эз шу: вензян али мый предкӧд!

— Ме ӧні ветла Эм-Тэ-Эсӧ, вая амӧся гӧр да трос, а тэ, Сергей, лӧсьӧдчы. Кепысь кушъяс мед вӧліны, да кӧмав мыйкӧ лёкджыкӧс...

Пажын дырйи Мам вурис важ дӧраысь кепысь кушъяс.

— А мый нӧ кӧмалан? — шай-паймуні сійӧ. — Ойя да ойя, некутшӧм кӧм вӧд тэнад абу, ставыс киссис...

Збыльысь, Сергей мӧдӧд гожӧм нин котралӧ кӧмтӧг лым сылӧмсянь лым усьтӧдз. Аслас важиник сапӧгъясысь сӧмын потласьӧм гӧленьясыс колисны. Кисьтіс нин и Ваньӧ вокыслысь сапӧгсӧ. Эм сӧмын батьыслӧн кузь гӧленьяса, нюрті келалан сапӧг. Сійӧс, дерт, он кӧмав. Мамыс тшӧтш гожӧмбыд кӧмтӧг ветлӧдлӧ.

Грунь баб петаліс кытчӧкӧ пӧсйылӧ да пыртіс... нинкӧмъяс.

— Со! Таысь бур кӧм оз сюр: кокни да небыд, крепыд и!

Сергейлӧн шензьӧмысла паськаліс вомыс:

— Лапти?! Кытысь нин сійӧс аддзин, Бабӧ?

Нюмыс петіс и Мамлӧн. Сійӧ рад лои:

— Вот и кӧм сюри! Пасибӧ, Мамӧ!

— Ха-ха-ха! — сераліс Сергей. — Лапти кӧмала?! Мед став йӧзыс ваксьыны кутасны!

— Коді нӧ вӧрас ваксяс? — шензис Мам, а Баб содтіс:

— Радпырысь эськӧ быдӧн кӧмаласны нинкӧмсӧ, да кытысь сійӧс босьтан! Кӧмав, пиук. Нямӧдӧн гаровтан кокъястӧ да оз ло ыджыд, видзас кокъястӧ доймӧм-парсыштчӧмысь. Пасибӧ на висьталан...

Нинӧм он вӧч. Мед Мамыс да Бабыс оз ӧбидитчыны, Сергей гаровтіс кокъяссӧ нямӧдӧн, кӧрталіс сира пратьӧн да нинкӧмасис.

— Но вот, видзӧдлӧй! — сувтіс зонка.

— Бурлак кодь лоин, — нюмъёвтіс Мам. — Вӧрад уджавны буретш тайӧ кӧмыд. Но вот арнас школаад мыйӧн мунан-а?..

— Важӧн тай нинкӧмӧн и ветлӧдлісны, да кодлы велӧдчынысӧ — велӧдчис, — шуыштіс Баб. — Но арӧдзыс ылын на, мыйкӧ думыштам...

— Сиктӧ лаптиӧн ог пет! — пӧрччис лаптияссӧ Сергей. — Серко серавны кутас.

— Эн ышмы! — стрӧга шуис Мам. Пуктіс ӧтлаӧ лапти, нямӧдъяс, кепысь кушъяс да кӧрталіс пратьӧн.

Сикт помын кутіс кывны тракторлӧн мургӧм. Недыр мысти Сергей да Руш Толь кавшасисны трактор вылӧ. Толь сапӧгасьӧма.

Кайисны Сотчӧм вылӧ. Тані коркӧ вӧлӧма пӧжар. Гӧгӧрбок сулалісны сотчӧм бокъяса мыръяс, пуяс. Петалӧмаӧсь нин и посни кыдзьяс, бадьяс.

Пред тані нин бергаліс.

— Со эсійӧ пожӧмсяньыс и заводитӧй, — индіс сійӧ. — Видзӧдлам, мый артмас.

Катюша босьтіс трос да заводитіс кыскыны пожӧм дорӧ. Зонкаяс кутчысисны жӧ тросӧ.

— Кепысясьӧй, — тшӧктіс ныв. — Ки пыдӧсъястӧ дойданныд да мый тіысь пӧльзаыс лоӧ?

Сергей разис ёкмыльсӧ, босьтіс кепысь кушъяс, но лаптиасьны эз тэрмась. Сюйыштіс нинкӧмъяссӧ куст улӧ.

— А тэ нӧ мый он кепысясь? — Руш Петруш сувтӧдіс синъяссӧ вокыс вылӧ. Али тэнад ки пыдӧс куыд порсь ку кызта, оз доймы?

— Вунӧді босьтнысӧ, — нурбыльтіс Толь.

Катюша да Сергей зіля кыскисны трос, а Руш Толь, ки пӧвнас сэтчӧ кутчысьӧмӧн, вӧтчис на бӧрся.

Ныв гаровтіс троссӧ пу гӧгӧр, крукыштіс кӧрт крукӧн.

— А ӧні вешйӧй бокӧ, мед некод эн вӧлӧй трактор да пу костас, — тшӧктіс Катюша.

Трактор гораа уркнитіс. Ставӧн видзӧдісны, кыдзи зэлаліс трос, пожӧмлысь кырсьсӧ кульыштӧмӧн. Трактор мурӧстіс вынаджыка, пу дрӧгмуні, пӧлыньтчис. Рутшкакылӧмӧн, муысь эжасӧ кыпӧдігмоз мыччысисны чукыля-мукыля вужъяс. Пожӧм грыпкысис му вылӧ. Катюша кыскыштіс сійӧс бокӧ, мед оръясясны став вужъясыс, сувтӧдіс тракторсӧ да локтіс.

— Артмӧ, — шуис пред. — Татчӧ пожӧм дорас и чукӧртӧй нетшкӧм мыръяссӧ да пуяссӧ. Сэсся мӧд чукӧр, коймӧд. Уджалӧй зіля, дышӧдчытӧг! Вежонӧн колӧ весавны Сотчӧмвывсӧ, мыръяссӧ-пуяссӧ сотны, гӧрны да арланьыс кӧдзны рудзӧг. Му колӧ вӧчны, бур му! Фронтлы колӧ нянь! Уджалӧй!

Пред муніс. Сергей кутчысис трос помӧ:

— Эсійӧ кыз мырсӧ шедӧдам. Но кыскы, мый сулалан?

Руш Толь кутчысьліс тросӧ, кыскыштіс неуна и пыр жӧ лэдзис бӧр. И со нин чукрасигтырйи нюлӧ ки пыдӧссӧ:

— Вир петӧ...

— Парсыштчис нин? Эк!

Сергей босьтіс трос, ӧдва-ӧдва кыскис мыр дорӧ, гаровтіс сы гӧгӧр, крукыштіс. Сэсся кинас макнитіс Катюшалы: кыскы пӧ.

— Вешйы трос дорсьыс! — горӧдіс Тольлы. Рутшка-ратшкакылігтырйи чургӧдчисны му пытшкысь ён вужъяс, кульыштчис эжа. Сергей сувтіс сы вылӧ кӧмтӧм кокъяснас. Васӧд муыс вӧлі ыркыд да сэтшӧм любӧ! Пӧрӧдӧм пожӧм дорӧ мырсӧ кыскӧм бӧрын Катюша сувтӧдіс тракторсӧ. Сергей мынтӧдіс трос. Трактор бӧрыньтчис, а Сергей бара кыскис сьӧкыд трос.

Локтіс Катюша.

— Мыйла нӧ, Толя, он отсась?

— Киӧс дойді...

— Нолтӧ...

Тросысь мыччысьӧм сутуга пом, збыльысь, кырыштӧма вӧлі детинкалысь ки пыдӧссӧ.

— Рӧбӧтникъяс, — ышловзис Катюша. — Пожӧм сирнас мавт.

Ныв гаровтіс троссӧ мыр гӧгӧр да кайис трактор вылӧ.

— На, босьт менсьым кепысьӧс, — мыччис Сергей.

— А тэ?

— Ме нямӧдӧн гаровта киясӧс.

— Хы-ы...

Дыр думайттӧг Сергей чажнитіс-косяліс нямӧдсӧ, гаровтіс кияссӧ, кӧрталіс пратьӧн. Ӧти сайын лаптиасис.

Сёр рытӧдз мыркйисны-шедӧдлісны мыръяс да пуяс. Зонкаяслӧн чужӧмъястіыс визлалісны са сора сьӧд ньылӧм шоръяс. Чӧртъяс кодьӧсь кыкнанныс.

Медбӧрын Катюша сувтӧдіс тракторсӧ. Зонкаяс лигышмунӧмӧн, гатшӧн усисны-водісны небыд нитш вылӧ. Кокъяссӧ паськӧдӧмаӧсь, кияссӧ шевкнитӧмаӧсь. Сэтшӧма мудзӧмаӧсь — дыш и вӧрзьынысӧ. Куйлыштісны, но он зэв дыр шойччы: сапкысисны номъяс. Уджалігӧн эз вӧвны, а ӧні сук!

Локтіс Катюша.

— Мудзинныд? Нинӧм, чӧскыдджыка узьсяс! Локтӧй, сӧлӧй трактор вылас, сэні номйыд абу.

Гортӧ лэччисны тракторӧн.

Мӧд лунас Руш Толь эз лок. Дышӧдіс, буракӧ, лунтыр пессьыны, пӧсь кисьтны. Но Сергей эз шогсьы. Лаптиасис, кепысясис да ӧтнас, пельпом вылас пуктӧмӧн, кыскаліс трос. Катюша сетіс ротйысьӧм фуфайкаысь сос, сюй пӧ сояд, мед пельпомыд оз доймав. Тадзи найӧ Катюшакӧд мырсисны лунысь-лун.

Тайӧ лунъясӧ Сергей мудзлывліс сэтчӧдз, мый ӧдва кыссьыліс гортӧдзыс, усьлывліс идзас вольпась вылӧ да ужнайттӧг узьлывліс вӧрзьывтӧг, кулӧма моз.

Бӧръя лунъясӧ тані уджалісны став колхозӧн, весалісны Сотчӧмвыв пу-лӧптысь. Сэні и тані ӧзйисны-тшыналісны жар бипуръяс.

А сёр рытъясын Сергей Мамыскӧд пилитісны пес вылӧ туянаджык пуяс да мыръяс: коркӧ пӧ прӧстджык кадӧ лэччӧдлам.

Ваймисны бипуръяс. Катюша ӧти амыся плугӧн косяліс эжа, сэсся вомӧн вундаліс, орйӧдліс-посньӧдліс эжасӧ, та бӧрын кыкысь агсаліс. Дерт, медводдза вонад эз прамӧй му артмы, абу нин сэтшӧм мича да шыльыд. Но ки помысь кӧдзисны рудзӧг. Колхозникъяс пернапас чӧвтісны: выль му пӧ миян лои, воас и выль нянь.

ШОЙЧЧАН ЛУН

«Алӧй кыа» колхозлӧн кыдзкӧ-мыйкӧ сэсся гӧрсис-кӧдзсис, пуктыссис. Турун пуктыны петны водзджык на вӧлі, и колхозникъяслы сетісны шойччан лун. Кӧть эськӧ кутшӧм нин шойччӧм, кор горт-керка гӧгӧр уджыс быдӧнлӧн юр выв тыр. Уналӧн картупельыс на весиг пуктытӧм.

Но Бикиневъяслӧн пуктыссьӧма. Кор Сергей дзоньталіс чегӧм куран — сетлісны вӧв, пуктісны картупельсӧ, кӧдзыштісны ид. Зонка вӧзйысис вадорӧ: пес пӧ чукӧртышта да вуграсьышта.

Кепканас куталіс сам вылӧ гутъяс. Шорбокса мыльк вылысь муын олысь кодзувкотъяслысь позъяссьыныс ӧктіс колькъяс да сэсся долыдпырысь котӧрӧн-сорӧн лэччис Эжва дорӧ. Тӧдсаинысь, понӧль куст улысь кыскис дзеблӧм вугыр шатинсӧ да шайпаймуні: эз вӧвны ни вугырыс, ни табйыс, ни сіыс... Зонка шогӧ уси: кытысь босьтан ӧні вугырсӧ? Коді гусяліс медбӧръя вугырсӧ? А табйыс вӧлі кутшӧм бур: пробкаысь вӧчӧма! Дай сісӧ нинӧмысь вӧчнысӧ: сунис пом гортын абу, а шӧртыд вывті кыз.

Сергей гӧгӧрвоис: Руш Толь гусяліс, сэсся некодлы, некод оз вевъявлы шӧйтны вадорын.

Кустъясын да пуяс вылын гажаа дзользисны-сьылісны лэбачьяс, быттьӧ эльтісны зонкаӧс: «Че-ри кы-йи! Мык-пи, мык-пи! Кель-чи-юр! Кель-чи-юр! Юк-ва! Юк-ва!». А ю сайын дэльӧдчис кӧк: «Кук-ку, пук-ті!»

«Пукті тай, — скӧраліс ас вылас Сергей. — Колӧ вӧлі вугыр шатинсӧ гортӧ катны. Эк». Зонка бӧр сюйис понӧль улӧ шатинсӧ да тэрыба муніс гортас.

— Чери вайин? — тапиктіс сы дорӧ Мишутка, аддзис вокыслысь гажтӧм чужӧмсӧ да гӧгӧрвоис:

— Вугъясин да оз дьӧбӧд?

— Оз,— ышловзис Сергей да висьталіс Бабыслы аслас шог йылысь. — Сэтшӧм ичӧтик вугыр вӧлі... Некытысь сэтшӧмыс оз сюр.

— Руш Вань — нэмӧвӧйся чери кыйысь, — шуис Баб. — Налӧн вугыръясыд дӧвӧль. Ветлы да кор Тольыслысь...

— Сійӧ жӧ гусяліс да сылысь жӧ и кора?

— Ме, инӧ, ветла, — сьӧкыда сувтіс Грунь баб.

Сергей кутчысис сылы сойбордас, пуксьӧдіс бӧр.

— Усян кытчӧкӧ...

Баб шуис:

— Важӧн вӧв бӧжысь вӧчлывлісны сіяссӧ — пӧтка кыйны и чери кыйны...

Зонкалӧн югдыштіс чужӧмыс:

— Вӧв бӧжысь? А вугырыс?

Зонкалы син улас уси стенын ӧшалысь балалайка. Некодлы ӧні бриньӧдчынысӧ: Ваньӧ вокыс фронт вылын. Оз-ӧ позь балалайка струнасьыс вӧчны вугыръяс?

— А ӧд збыльысь! — Сергейлӧн радысла ӧзйисны синъясыс. Оз ковмы весиг орӧдны струнасӧ: помыс тырмымӧн кузь. Зонка пӧся босьтчис уджӧ. Недыр мысти плоскогубцы да напилӧк отсӧгӧн вугыр лои дась. Вӧчис мӧдӧс: згӧдитчас! Нӧшта сі колӧ. Кӧні Серко? Сергей петіс кильчӧ вылӧ, видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ. Со гӧрӧны сикт помын. Котӧрӧн муніс сэтчӧ. Вӧв, аддзис том кӧзяинсӧ да, долыдпырысь гӧрӧктіс.

— Серко, вай бӧжсьыд кымынкӧ сі!

Вӧв ӧвтыштіс кузь бӧжнас: босьт пӧ, мыйта колӧ, жаль али мый!

И со нин Сергей бара тэрмасьӧ Эжва дорӧ, весиг сьылӧ:

«Некор некытчӧ

Ме ог матайтчы,

Аддза быдлаысь

Петан туй!»

Мича шор вомын чериыс векджык шедлывлӧ. Сэтчӧ и муніс. Грузилӧ пыдди зэв бура шогмис ичӧтик из тор.

Зонка чӧвтіс гутйӧн самалӧм выль вугырсӧ ваӧ. И пыр жӧ ыркмуні сьӧлӧмыс: кос увйысь вӧчӧм таб тюльс воши! Сергей ӧвтыштіс шатинӧн и весьт кузьта кыз мык тіралігтырйи лэбовтіс берегӧ.

Вель дыр вуграсис зонка. Гортас кайис шонді лэччӧм бӧрын нин. Сьӧлӧм вылас вӧлі долыд: чери шедіс унакодь, пӧжалуй, кыкысь пуны тырмас. Бипур шатинсӧ ӧні эз нин коль куст улӧ, а катіс гортас. Ӧтчыд велӧдісны — тырмас!

Гортсаяс зэв лоины радӧсь кыйдӧслы.

— Аски бара пуам чӧскыд юква, — черисӧ пелька керигмоз шуис Мам, — картупель шырам да.

— Чери сювсӧ эн шыбит, — шуыштіс Грунь баб.

— Мый вылӧ сійӧ? — шемӧс босьтіс Сергейӧс.

— Гырничӧн пачӧ сюям, пӧжсьыштас да — чери выйтор лоӧ, Мишуткалы кӧть ӧтчыд паньыштны...

Мам ышловзис, синъясыс сылӧн вазисны.

ВИДЗ ВЫЛЫН

Тувсовъя страда — гӧрӧм-кӧдзӧм — помассис. Заводитчис гожся страда — турун пуктӧм.

Колхозникъяс вуджӧдісны мӧдлапӧвса видзьяс вылӧ куртан машина, вӧвъясӧс. Воддза лунъясас нывбабаяс вель уна нин ытшкӧмаӧсь вӧлі. Талун пажын бӧрын, гашкӧ пӧ, и чӧвтны нин позяс. Яръюгыд шонді да кокнидик тӧвру ӧдйӧ косьтӧны турунсӧ.

Ӧльӧш дед копыртчыліс да босьтіс ки тыр турун, чабралыштіс сійӧс да мурӧстісмоз:

— Чажгӧ кос. Тэ, Клавдея, чӧвтысьӧс корсь. Ӧтнам али мый чӧвтны кута?

— Збыльысь, а кодӧс нӧ чӧвтнысӧ сувтӧдам? — шӧйӧвошис бригадир. Сергей видзӧдліс колхозникъяс вылӧ. Став мужичӧйыс — Ӧльӧш дед да Гӧрбач Ӧндреян. Гӧрбачыд чӧвтны оз вермы.

— Некод абу, Ӧльӧш дядь! — шевкнитіс кияснас бригадир. — Ни ӧти мужичӧй эз коль: ставыс вӧюйтӧны. О господи!

— Ачыд, сідзкӧ, чӧвт жӧ, — мурӧстіс Ӧльӧш дед. — Ме ӧтнам ог вермы быдса бригада пыдди уджавны дай абу нин прамӧй чӧвтысь...

— Сергей юр кыскавны лӧсьӧдчӧма? — видзӧдліс Серко вылын пукалысь зонка вылӧ бригадир. — Гашкӧ, чӧвтны видлан? Либӧ вӧлӧн куртны? Юр кыскалысьыд тэтӧг сюрӧ. Тэ абу нин ичӧт! Лок, доддяв Серкотӧ да курт, а ме, инӧ, талун чӧвтышта.

— Ме жӧ ог куж вӧвнас куртнысӧ! — шӧйӧвоши Сергей, но ачыс рад лои.

— Нинӧм сэн кужнысӧ: сӧмын пукав да веськӧдлы. Лок, доддясям.

Бригадир пуксис куртан машина вылӧ, босьтіс вӧжжи.

— Лок орччӧн да видзӧд, кыдзи ме курта, — тшӧктіс зонкалы.

Юрнас копрасигтырйи Серко тэрыба восьлаліс вӧвдӧм вывті. Кӧрт крукыльяс куртісны веж турун. Кадысь кадӧ, кор бригадир личкыліс кокнас педаль вылӧ, куран зятнитліс-кыптыліс, и видз вылӧ кольлі турун лёдз.

Ёгор Клаш сувтӧдіс вӧвсӧ.

— Вот тадзи и курт. Лок пуксьы.

Сергей пуксис, босьтіс вӧжжи:

— Но-о, Серко!

Вӧв бергӧдіс юрсӧ, сьӧд йывъяса ёсь пельясыс вӧрзьылісны ӧтарӧ-мӧдарӧ: молодеч пӧ, кӧзяин!

Серко гажаа корснитіс, ӧвтыштіс сьӧд бӧжнас да збодера мӧдӧдчис видз вывті. Бригадир муніс орччӧн, видзӧдіс. Лёдз весьтӧ воӧм бӧрын Сергей личкыліс педальӧ, зятмунӧмӧн кыптыліс кӧрт куран, колис турунсӧ.

— Но вот и бур, велалін нин со, — ошкыштіс бригадир. — Курт, эн пов, эн сувтав. Кымын ӧдйӧ куртан — сымын бур!

Сергей тшапа видзӧдліс гӧгӧр, торйӧн нин зонпосни да нывкаяс вылӧ. Сійӧ ӧні вӧлі, позьӧ шуны, видз вылас кӧзяинӧн: куртас кӧ турунсӧ — юраланныд да чӧвтанныд, а оз кӧ — ковмас виччысьны, кор сійӧ, Сергей, вӧчас лёдзьяс.

— Но-о, Серко! — гажаа, весиг сьылыштігмоз, горӧдіс Сергей. — Кымын ӧдйӧ — сымын бу-у-ур!

Некор некытчӧ

Ме ог матайтчы,

Аддза быдлаысь петан туй!»

Нывбабаяс да нывкаяс юрасисны. Ӧдйӧ кыптісны турун юръяс. Зонкаяс кыскалісны юръяссӧ вӧвъясӧн. Ӧльӧш дед, Сергейлӧн Мамыс да Егор Клаш чӧвтісны. Гӧрбач Ӧндриян кавшасьӧма зорӧд вылӧ да талялӧ чажгысь кос турунсӧ.

Зіля, шойччывны пуксьывтӧг, уджалісны колхозникъяс. Ӧти бӧрся мӧд кыптісны неыджыд зорӧдъяс. Кадыс лэбис. Со нин яръюгыд шонді кыпӧдчӧма енэж шӧрӧ.

— Ӧбедайтны-ы! — кыліс берег дорсянь Марья тьӧтлӧн гӧлӧсыс. — Локтӧй, зарнияс, ӧбедайтны-ы!

Зорӧд буретш чӧвтсис. Колхозникъяс пукталісны куран-лэбынъяс да тэрмасьтӧг мунісны берег дорӧ.

Бипур дорын ноксис Зарни Марья.

— Важӧн нин пусис шыдыс, но эг кор сёйнысӧ тіянӧс: мед нин, мися, зарнияс, зорӧдсӧ помаласны, — тӧждысьӧмпырысь шуис тьӧтка. — Но локтӧй, локтӧй, зарнияс, тасьтіястӧ босьтӧй да, сёйыштӧй-нуръясьыштӧй.

Сергей кыскыштіс нырнас пуӧм яйлысь чӧскыд кӧрсӧ да кыліс, кыдзи дульнас тыри вомыс. «Яя шыд пуӧмаӧсь! Вот тайӧ да-а!» Веськыда кӧ шуны, зонка оз помнит, кор медбӧръяысь паньыштліс яя шыдсӧ. Кор начкылісны межсӧ? Таво тӧвнас али кольӧм во?

Колхозничаяс матыстчисны ыджыд ыргӧн пӧрт дорӧ. Марья кисьталіс налы госа пӧсь шыд. Яйсӧ вӧлі вундалӧма посниа — чунь пом кодь торъяс вылӧ. Марья тьӧт яй тыра тасьтінас гӧгӧртіс ставнысӧ, быдӧнлы вичмис ичӧтик тор, а чӧвтысьяслы да ытшкысьяслы — кык тор.

— Сёйыштӧй, шойччыштӧй, зарнияс, — меліа шуаліс пусьысь.

Ӧльӧш дед ышловзис:

— Да-а, татчӧ яя пӧсь шыдас крӧшитны эськӧ, важъя моз, тупӧсь ид нянь!

— Кык тӧлысь на ковмас виччысьны выль няньтӧ, — ышловзис кодкӧ.

— Регыдджык нин: август помланьыс выль нянь нин пӧжалам! — вензьыштіс мӧд.

Мам кыскис дӧра сумкаысь рачьяс — идзасысь пӧжалӧм «кӧлӧбъяс». Татшӧм жӧ рачвывъяс вӧліны и мукӧдлӧн.

— Панясь, Сергей, — лӧшкасӧ босьтіс Мам. — Босьт со няньсӧ...

Быд страдуйтысьлӧн няньыс вӧлі пӧжалӧма посньӧдӧм-масьтӧм идзасысь, весиг и картупель сэтчӧ абу вичмыштӧма пуктыны. Чӧскыдтӧм нянь вылӧ элясьыштісны кодсюрӧ: турун пӧ пӧжалам, скӧтӧн сёйтӧм идзас.

— Эн маитчӧй, бабаяс! — мурӧстіс Ӧльӧш дед. — Митӧ олам на: бомбаяс юр выланым оз гылавны, оз лыйсьыны ни. Енэжыс со сӧстӧм. Лӧз, шондіыс югыд, шоныд, мелі. Выль нянь со регыд воас, тшак петас, вотӧс кисьмас. Сьыв да ов! Верӧсъясыд, вокъясныд, пияныд регыд локтасны...

Бӧръя кывъяссӧ кылӧм бӧрын унаӧн шытӧг, курыда бӧрддзисны: унаӧн, ок, унаӧн усины, пуктісны юрнысӧ ылі муясын, некор нин оз локны гортӧ. Нывбабаяс синва сорӧн панялісны колхознӧй шыд, гусьӧник кевмисны енлы, мед ловъяӧн кольӧ бать, вок, пи...

Ӧбед бӧрын берег дорын лои шы ни тӧв: колхозникъяс шойччисны. Коді водыштӧма видз вылӧ да вугралӧ либӧ узьӧ, а коді пукалӧ да думайтӧ.

А зонпосни ёнасӧ нинӧмысь эз маитчыны, сёльӧдчисны-купайтчисны, гигзисны-сералісны. Купайтчис, дерт, и Сергей.

Тані жӧ, ӧбедайтанінын, сулаліс тӧчила. Гӧрбач Ӧндриян дзужгис-тӧчитіс ныжмӧм гӧрбуша-косаяс. Зонпосни ӧчередьӧн зіля бергӧдлісны тӧчила гӧгыль.

Час джын кымын шойччыштӧм бӧрын медводз чеччис Ёгор Клаш:

— Зэв тай эськӧ лӧсьыд куйлынытӧ, да уджавны сэсся колӧ, бабаяс. Сёйыштім, шойччыштім.

Колхозникъяслы мӧдысь шуны оз ков: ставӧн муналісны берег дорысь — куртны, ытшкыны, чӧвтны, юрасьны.

Марья тьӧт кӧсйысис:

— Бура уджалӧй, зарнияс: пажын кежлӧ ид пызьысь рок пуа!

— Гашкӧ, выялыштан на и, Марья? — серӧктыштіс кодкӧ.

— Коркӧ мӧдысь, зарнияс. Талун выйтӧгыс на, гашкӧ, сёйсяс...

Ӧльӧш дед пыркнитіс еджыд тошнас:

— Унджык пу, Марья, да сукджыкӧс. Сёйсяс-паняссяс да оз на тырмы!

СЕРГЕЙ ЧӦВТӦ

Ӧбед бӧрын Сергей час кымын куртіс на. Сэсся, куртсис да, локтіс вӧвнас зорӧд дорӧ: ӧні пӧ сэсся юр кыскала. Но бара артмис мӧд ног.

— Куртсис Сергейлӧн? — рад лои бригадир. — Но вот и бур! Мен сэсся некор чӧвтнысӧ: воддза лунъясӧ ытшкӧм видзьяс ставыс мерайттӧм, ог тӧд, кодлы кымын трудодень пуктыны. Лок, Сергей, отсышт, мыйта верман, Ӧльӧш дедлы...

— Юръяс мед кыскалӧ! — скӧра югнитісны Мамлӧн синъясыс. — Кутшӧм сійӧ чӧвтысь: лэбын пусӧ кыпӧдны оз на вермы! Гӧгйыс вӧрзяс да мый кутам вӧчны?

Ӧльӧш видзӧдліс зонка вылӧ да юаліс:

— Кымын арӧс тэныд, пиук?

— Дас куим! — ошйысьыштіс Сергей.

— Арнас на, сентябрын тырӧ дас куимыс, — шуис Мам. — Дас кык на...

— Со ӧд: дас куим арӧс нин, прамӧй мужичӧй, позьӧ шуны, — ошкыштіс дед. — Регыд гӧтрасьны позяс. Сы арлыдӧ ми вок ёна нин ытшким-чӧвтім. А тэ, Ольга, эн маитчы да эн шогсьы: пиыд мекӧд кутас чӧвтны. Эн пов, ог дойдӧ. Ми ньӧжйӧникӧн, кыдзи-мый вермам. Турунсӧ кыпӧдлам ичӧтикаӧн, мед гӧгным оз вӧрзьы. Сідз ӧд, пиук?

Сергей серӧктіс, Мамлӧн нюмъёвтсис жӧ. Дед босьтіс чер да корис Сергейӧс:

— Пуксьы Серко вылад да ветлам зорӧд пиньла. Эстысь, бадь кустъяссьыс, дерт жӧ, аддзам.

Корсисны да вайисны вӧсньыдик накатникъяс. Дед индіс зонкалы:

— Босьт уль майӧгсӧ да писькӧд розь со этатчӧ. Ме сэк кості зорӧд пинь ёсьта, сэсся кыкӧн тшукӧдам.

Майӧгтӧ тшукӧдны Сергей кужӧ: отсасьлывліс нин потшны колхознӧй йӧр.

Зонка упкигтырйи зіля брунгӧдіс-писькӧдіс кос эжасӧ. Майӧг пырис нин пӧшти кык весьт судта.

— Молодеч! — ошкис Ӧльӧш дед. — Прамӧй мужик нин. Нолтӧ, отсышт кыпӧдны зорӧд пиньсӧ.

Кыпӧдісны. Весьтас сулалӧ. Сергей видзӧдліс: йылыс енэжын, дзӧрӧ.

— Кыкнан кияснад топыда кут! Кыпӧдам ӧні вывлань. А нолтӧ... Увлань! Оп!

Тшукӧдісны.

— Но, бур! Пуктав, пиук, пинь дорас кос лӧпсӧ, а ме шойччышта. Уп...

Дед пуксис видз вылас да сьӧкыда лолалӧмӧн шойччис.

— Абу нин эськӧ ме чӧвтысь да, — шуыштіс дед. — Кӧкъямысдас арӧс тырта. Но мый нӧ вӧчан, колӧ уджавны, кытчӧдз верман...

Ӧльӧш дед мыччис Сергейлы лэбын:

— На, тайӧ кокни, босьт, велӧдчы. Зорӧдтӧ чӧвтны ӧд абу валеги гындыны либӧ сапӧг вурны — кокниджыка артмӧ.

Ӧльӧш дед да Сергей Мамыскӧд зэв зіля чӧвтісны. Зорӧд кыптіс вель ӧдйӧ. Со нин сійӧ Сергей судта. Гӧрбач Ӧндриян пыкліс да Ӧльӧш дед отсӧгӧн кавшасис зорӧд вылӧ.

— Эн унаӧн босьтав турунсӧ, — велӧдіс дед. — Этшаникӧн кыпӧдлы, лэптыв зорӧдсьыс вылӧджык да лэдз увлань, сэки турун пластыс мичаӧ пуксяс.

Чӧвтны лои тӧдчымӧн сьӧкыдджык: вылын. Турун бус киссис да сибдіс пӧсялӧм чужӧмӧ, сьыліӧ, морӧсӧ, пырис весиг гач пытшкӧ. Гӧгӧрбок кутіс лудны. «Купайтчыны эськӧ!» — мӧвпаліс зонка.

— Пажнайтны-ы! — кыліс Марья тьӧтлӧн гӧлӧсыс. Сергейлӧн радпырысь ыркмуні сьӧлӧмыс: «Ок, и купайтча жӧ ӧні!».

— Пажнайтны корӧны, Ӧльӧш дед...

Зонка кӧсйӧ нин вӧлі тшукӧдны лэбынсӧ муӧ, но дед мурӧстіс:

— Помалам зорӧдсӧ да вӧлись нин, пиук.

Лючки-ладнӧ помалісны зорӧд, мичаӧ сигӧртісны. Сэсся Гӧрбач Ӧндриян лэччис-исковтіс лэбын пу кузя му вылӧ. Ӧльӧш дед лэбынӧн кыпӧдіс сабри вылӧ гозйӧн кӧрталӧм ньӧръяс: мед пӧ тӧвныр оз лэбӧд зорӧд йывсӧ.

— Но вот, курӧг кольк кодь мича зорӧд вӧчим, зэв бур турун пуктім. Молодеч, Сергей, прамӧй чӧвтысь лоин! Ӧтнад нин верман зорӧд вӧчны!

Сергейлӧн радысла ыркмуні сьӧлӧмыс. Сійӧ видзӧдліс: кылӧ оз Мамыс. Мам куртіс зорӧд гӧгӧрыс коляс турунсӧ да, дерт жӧ, кыліс. Сійӧ долыдпырысь видзӧдліс пиыс вылӧ да нюмъяліс: кутшӧм мамлы нӧ абу любӧ, кор ошкӧны сылысь писӧ!

Зонка вешйис бокӧ да любуйтчыштіс зорӧд вылӧ: сійӧ и збыльысь вӧлі мичаник, курӧг кольк кодь и эм!

— Пажнайтны-ы, зарнияс!

— Но мунамӧй рок панявны, — шуис Ӧльӧш дед да пуктіс лэбынсӧ зорӧд бокӧ.

Ок, и чӧскыд жӧ вӧлӧма ид пызя рокыд! Некутшӧм вый оз ков. Чӧвтысьяслы шыдтор на сетыштісны и. Сергей вунӧдіс весиг купайтчӧм йылысь, сэтшӧм азыма панясис. Налӧн Мамыскӧд вӧлі на сулея тыр йӧв, кодӧс Сергей дзебліс бадь куст улӧ, мед кӧдзалыштас васӧд му бердас.

Пажнайтӧм бӧрын Ӧльӧш дед да Ӧндриян мунісны зорӧд дорӧ да сэтчӧ, гож сайӧ, турун юръяс бердӧ и лажыньтчисны шойччыштны. Нывбабаяс да нывкаяс, тасьті-пань мыськыштӧм бӧрын, водалісны луд вылӧ. А зонкаяс сёльӧдчисны-купайтчисны вадорын.

Пажын бӧрын куртны-чӧвтны заводитісны тодвывса турун, кызвыннас эжӧр.

— Татчӧ кузьмӧс сабри ковмас вӧчны, — шуис Ӧльӧш дед. — Туруныс уль. Сырсаяс вылӧ чӧвтам. Ӧндриян со кералӧ нин, кылӧ. Лок, пиук, босьт Серкотӧ да ваям. Уль сырсаыд сьӧкыд, вӧвнас кыскам.

Ваялісны сырсаяс, ёсьталісны, тшукӧдлісны. Дед да Сергей уджалісны тэрмасьтӧг, но пӧсь киссис шорӧн.

— Уп, шойччыштам, пиук, — Ӧльӧш дед нёровтчис турун юр дорӧ. Локтіс бригадир, пельпом вылас ӧшаліс бедьясысь вӧчӧм мерайтчан треугольник.

— Клавдея! — мурӧстіс Ӧльӧш дед. — Мыйла нӧ эз вудж чӧвтны госсялӧм предыд? Ӧш кодь ён! Кӧні сійӧ?

— Районӧ муні, Айкатылаӧ. Зэв уна пӧ делӧ эм...

— Делӧыс ӧні тані, видз вылын! Бовъялӧ кӧнкӧ турун пуктігӧн, а тані бабаяс, кагаяс да кык пӧрысь дед! Ок, эськӧ!

Сёр рытӧдз чӧвтісны колхозникъяс. Видз вылӧ эз коль ни ӧти турун юр, эз коль и кос вӧвдӧм.

Гортӧ воисны шонді лэччигӧн нин. Мишутка узис, а Грунь баб мыйкӧ ноксис пач дорын, буракӧ, лӧсьӧдіс ужнайтыштны. Мам пыр жӧ петіс мӧс лысьтыны. А Сергей матыстчис гыр дорӧ, кытчӧ Бабыс сюялӧма нин вӧлі кос идзас.

— Ид идзасыс быри сэсся, — ышловзис баб. — Рудзӧг идзасыд чорыд, дыр ковмас масьтынытӧ, Сергунь...

Збыльысь, водзсӧ кӧ пызь артмыліс тысячаысь кучкӧм-сетыштӧм бӧрын, то талун ковмис грымӧбтыны тысяча витсёысь!

Вой шӧр гӧгӧр нин, став гортса уджъяс помалӧм бӧрын, панялісны идзаса нянь сора йӧв да водісны узьны.

ЛЬӦМДІ ВЫЛЫН

Поводдя сулаліс мича, шондіа, жар. И талун бара зэв уна чӧвтісны бур турун.

Но талун Сергей эз тэрмась пуксьыны колхознӧй пыжӧ: аслас вӧлі. Зонкалы окота вӧлі кӧть ӧтчыд волыны Льӧмді вылӧ вуграсьыштны. Войнаӧдз тані зэв частӧ кыйсьылісны Ваньӧ вокыскӧд. Ваӧ пӧрӧм-буждӧм бадьяс дорысь вӧлі сы мында ёкыш кыскаласны — кузоланыс оз тӧр.

— Вуграсьышт, инӧ, — шуис Мам, — сӧмын вой кежлӧ эн кольччы, а то аски уджавнытӧ он вермы: унмовсян.

Льӧмді неыджыд, но зэв мича. Катыд помыс да Эжваладорыс крут берегъяса. Тшем быдмысь бадьяс зільӧны кутны асланыс вужъясӧн берегсӧ кырӧдӧм-нуӧмысь. Ді шӧрыс мылькъя. Тані быдмисны-дзордзалісны льӧмъяс. А ді помас — лыа кӧса, нюжалӧма пӧшти верст джын кузьта. Ді мӧдарас — куръя. Татчӧ усьӧ ыджыд Ёвтыысь петысь чукля-мукля вис. Вот тані, куръяас, вӧйӧм бадьяс дорса джуджыд ваас и олӧны кельчи, ёкыш, сир да весиг ёді да сын.

Пыж ныр кокниа шуркмуні берегдорса лыаӧ. Сергей петіс, кыскыштіс пыжсӧ, босьтіс вугыр шатин, нидзув банка да воськовтіс медся матысса бадьяс дорӧ, кодъяс мыссисны ваын. Муртса вевъяліс чӧвтны ас вӧчӧм вугырсӧ ваӧ — таб тюльсмуні-суні. Сергей ӧвтыштіс шатинӧн, и тірзьысь ёкыш лэбовтіс сы дорӧ. Зонка шыбитіс сійӧс ылӧ лыа вылӧ. Муртса удитіс вӧйтны вугырсӧ ваӧ — таб бара воши! Тані, буракӧ, сулалӧ ёкыш чукӧр. Сергей ӧти бӧрся мӧдӧс лэптіс ӧкмысӧс! Вот радлуныс вӧлі! Но сэсся — чӧв-лӧнь. Сергей чӧвтліс вугырсӧ ылӧджык и матӧджык, но таб эз вӧрзьыв.

Зонка вешйыштіс мӧдлаӧ. Сэтысь эз татшӧм бура дэбӧд, но век жӧ лэпталіс пумӧн кельчияс да ёкышъяс.

Шонді лэччис, но июнь тӧлысся войыд югыд, кӧть шонді петтӧдз вугрась. Но Сергей эз вунӧд Мамыслысь кывъяссӧ да кутіс тэрмасьны гортӧ. «Аски бара вола татчӧ, — думыштіс детинка. — Кутшӧм бур вугыр артмӧма балалайка струнасьыс! Татчӧ ді вылас и дзеба шатинӧс. Руш Толь татчӧ, буракӧ, оз волывлы...»

Сергей кайис крут берегті ді вылӧ, вуджис бадь кустъяс вомӧн и шемӧсмис: керка пасьта местаын вежвидзис коскӧдз сук турун — паськыд коръя пырей, медся бур туруныс! «Аски жӧ вуджӧда коса да ытшка! — мӧвпыштіс Сергей. — Сюруклы зэв бур турун лоӧ!»

Татчӧ, ді вылас, колхозыд, дерт, юр-мӧд-коймӧд турун вӧснаыд оз вудж. А Сергей вӧчас ичӧтик зорӧд. Гашкӧ, дзонь додь лоӧ! Позяс пыжӧн вуджӧдлыны либӧ вӧлӧн, йи сувтас да.

Сергей долыдпырысь вуджис асладор берегӧ. Мамыс, дерт жӧ, пӧся ошкис пиыслысь водзмӧстчӧмсӧ:

— Ытшкыны колӧ! Нӧб-мӧд кос турун кӧ лоӧ — и то зэв бур!

Зонка ытшкынытӧ кужис: батьыс на велӧдіс. Эм коса-гӧрбуша, эм и коса-литовка, ичӧтик, буретш сылы, Сергейлы. Зонка ёнджык радейтіс ытшкыны литовкаӧн: оз ков копрасьны.

Мӧд лунас Сергей садьмис зэв водз, шондіыс муртса на вӧлі мыччысьӧма. Звирк чеччис.

— Кытчӧ сэтшӧм водзсӧ? — шыасис пач дорын ноксьысь Мам. — Идзасыд масьтӧма. Узьыштін на мед. Юква пуам талун, черитор енмыс сетыштӧма да. Бабыд со керӧма нин.

Сергей нюмъёвтӧмӧн мӧвпыштіс: «Енмыс али мый вуграсис Льӧмді бокас?»

— Водзджык колӧ вуджны да ытшкыштны, — тӧждысьӧмӧн шуис сійӧ.

— Код косасӧ нӧ босьтан?

— Литовкаыс любӧджык.

— Бӧрсӧ, сідзкӧ, эн вуджӧд: ковмас на. Колхозлӧн эштас Паськыд тод вылысь турун пуктӧмыс да кустъяс-бадьяс костысь, гашкӧ, турунтор вермам мыйтакӧ чукӧртыштны. Ичӧт чертӧ босьт жӧ. Нӧбйӧн кӧ ог вермӧй вайны, гашкӧ, збыльысь, ді вылас ичӧтик зорӧдтор ковмас вӧчны...

Мам вайис йӧв. Сергей крӧшитіс тасьтіӧ идзасысь да картупель кышысь пӧжалӧм рачвыв да чӧскыда панясис.

Квайт час асылӧ зонка вӧлі нин Льӧмді вылын. Окота вӧлі вуграсьыштны, но некор.

Сергей зіля кутіс шарскыны-ытшкыны. Кӧть и кузь да зэв сук вӧлі туруныс, но небыд пырей ытшкыссис кокниа. Час мысти кымын уджыс эштіс, весиг литовка-косасӧ эз и ковмы зудъявны. Косасӧ дзебӧм бӧрын зонка кераліс веськыд козпи, увйис да ёсьтіс — зорӧд пинь лои. «А чӧвтнысӧ мыйӧн?» — кватитчис зонка. Лэбынтӧ он вуджӧд. Колхозникъяс аддзыласны да шуасны, мый тані прамӧй видз лоӧма! А казялас кӧ Руш Петруш — прӧщай туруныд: ӧтлаӧдас колхознӧйкӧд. Татшӧмыс вӧвлі да эз этшаысь нин. И быдӧн зілисны заптыштны турунторсӧ гусьӧн — тодъяс бокысь, бадьяс улысь — быдлаысь, кытысь позис ытшкыштны кӧть нин моздор тыр турун. Мӧстӧ ӧд колӧ мыйӧнкӧ вердны кузь тӧвбыд!

Зонка эз шӧйӧвош. Дум вылас уси: эм налӧн гортаныс пу лэбын, дедыс на вӧчлӧма. А мый, сэтшӧмӧс жӧ кӧ вӧчны, ичӧтджыкӧс? Сергей видзӧдліс Эжва мӧдар берегӧ. Колхозникъяс лэччалісны нин пыж дорӧ. «Вуджтӧдзныс вевъяла на керавны лэбынсӧ», — мӧвпыштіс детинка. Корсис веськыдджык, мичаджык да вӧсни кыдз, кодлӧн йылыс вӧлі вожа. «Дедлӧн лэбыныс куим вожа, а меным кык вожаыс тырмас! — мӧвпаліс Сергей, кыдз увйигмоз. Кырссис, шыльӧдіс ичӧт чернас кыдз позьӧ бурджыка. Торйӧн нин зіля малаліс вожъяссӧ, мед шыльыдджыкӧсь вӧліны. Сэсся сюйис лэбынсӧ куст пытшкӧ, мед косьмӧ. Сэки бара на ковмас шыльӧдны-мольӧдны.

Кузь лунтыр зіля уджалісны-мырсисны колхозникъяс. Поводдя сулаліс кос, мича. Татшӧм лунъясад чӧвтны да чӧвтны! И йӧз тэрмасисны. Быдӧн тӧдіс: водзджык кӧ эштас колхозлӧн турун пуктӧмыс — сэки вӧляджык лоӧ и аслыныс заптысьны.

Рытнас быд колхознича лӧсьӧдыштіс уль турун нӧб, мед вуджӧдны гортас. Кос турунтӧ нуны некод оз лысьт, а уль турунтортӧ вуджӧдӧмысь весиг пред эз кут: уна-ӧ верман мӧдлапӧвсянь вуджӧдны уль турун да кыскыны гортӧдз крут кырйӧд?!

Быдӧн зілисны уль турун нӧб пытшкӧ сюйыштны топыда гаровтӧм кос турун ёкмыль. Енмӧй видз, мед кӧть оз мыччысь нӧбсьыс ни ӧти кос турун сі!

Сергейлӧн Мамыс вӧчис жӧ кык нӧб, пиыслы ичӧтджыкӧс.

— Ас пыжӧн вуджам, Мамӧ, — корис Сергей. Думыс сылӧн вӧлі, дерт, вуджӧдлыны Мамсӧ Льӧмді вылӧ, ошйысьыштны ытшкӧм туруннас.

Мам нюмъёвтіс:

— Лыбам? Он вӧйт?

— Батькӧд вӧлі вуджлывлам, Ваньӧ вок дай ме — куимӧн!

— Но, инӧ. А турун нӧбъясыд мед колхознӧй пыжнас вуджасны.

Колхозникъяс пыртлісны пыжӧ нӧбъяс, пуксисны асьныс. Ӧльӧш дед, кыдзи век, пуксьӧма бӧжавны.

— Но, йӧткысьӧй, ичмоньяс! — тшӧктіс сійӧ.

— Ольга, пуксьы нин, а то колям! — тшӧктіс Ёгор Клаш.

— Менӧ талун пиукӧй кӧсйӧ вуджӧдны! — долыда серӧктіс Мам.

— Прамӧй пи быдтӧмыд, Ольга, — ошкыштіс Ӧльӧш дед. — Некутшӧм уджысь оз пов. Прамӧй мужик! Но йӧткысьӧй сэсся, ичмоньяс. Он ӧмӧй гортаныд тэрмасьӧй?

Нывбабаяс шызисны. И со нин ыджыд пыж тювӧ-вуджӧ Эжва вомӧн, тэрмасьӧмӧн шенасьӧны ӧттшӧтш нёль пелыс.

А эня-пиа мӧдӧдчисны катыд, Льӧмділань.

Мам видзӧдліс мича вӧвдӧм вылӧ, ошкыштіс:

— Зэв бур, пиук, зэв мича турун. Нолтӧ, вайлы косатӧ...

Сергей думайтӧ вӧлі, мый став туруныс нин ытшкӧма, а Мамыс косаӧн тэрмасьтӧг гӧгӧртіс вӧвдӧм дорті, мичаа ытшкис-бритіс быд куст ув, судзӧдаліс турунсӧ и кустъяс улысь. Сергейӧс шемӧс босьтіс, вӧвдӧмыс пӧшти кык пӧв содіс:

— Додь джын турун лоӧ! — ошкис Мам.

— Ме и лэбын нин вӧчи! — петкӧдліс Сергей.

— Бур, зэв бур, пиук! Аски бергӧдлыштны да чӧвтыштны колӧ. Татшӧм бур поводдянас — енмӧй видз, мед кӧть оз зэр! — зэв ӧдйӧ косьмас.

Мӧд лунас, удж бӧрын, Мама-пиа бара вуджисны Льӧмді вылӧ. Сергей тшукӧдіс зорӧд пинь, сы бердӧ пукталіс кос росъяс, кераліс да ваяліс пыкӧдъяс. А Мамыс сэк кості куртіс зэв мича да веж турун, ваяліс моздорас зорӧд дорӧдз.

И со Сергей кыпӧдӧ-чӧвтӧ ассьыс медводдза зорӧд!

— Пыклы да талялышт, — тшӧктіс Мам.

Гӧгрӧс сабри нёль боксянь пыклӧм бӧрын Сергей кавшасис, таляліс-топӧдіс чажгысь кос турунсӧ. Зорӧд кыптіс вель джуджыд.

— А лоӧ, пӧжалуй, дзонь додь турун, — шуис Мам, а Сергейлы, дерт жӧ, зэв любӧ лои:

— Ачыд шуин: додь джын пӧ. Быдса додь, сідзкӧ?

— Зэв мича турун. Ай да Серёжа! Думыштлыны эг кужлы, кытысь заптім дзонь додь турун! Мед тані олӧ. Йи сувтӧм бӧрын вӧлӧн ваям.

Шонді лэччӧм бӧрын нин воисны гортӧ. Дзикӧдз мудзӧмаӧсь, но долыдӧсь.

ИЛЬЯ ДЯДЬ

Матысса лёкиник видзьяс да тодъяс вылысь турун пуктыссис. Колхозникъяс лӧсьӧдчисны вуджны Пӧкрӧв-ді вылӧ. Сійӧ вӧлі сы ыджда, сэтшӧм паськыд да кузь, мый вӧлі юклӧма некымын колхоз костын. Тані вӧліны медся бур видзьясыс и гамсаяслӧн, и зӧвсьӧртсаяслӧн, и арабачсаяслӧн.

Талун водз асывсянь кузнеча дорын ноксисны Ӧльӧш дед да некымын лун сайын фронт вылысь воӧм Илья дядь, коді вӧлі ранитчӧма морӧсас да кокас и неважӧн петӧма госпитальысь. Тані жӧ бергаліс председатель Руш Петруш. Найӧ видлалісны жугалӧм ытшкан машина, гашкӧ пӧ позяс на лӧсьӧдны да ытшкыны.

— Позьӧ на лӧсьӧдны да гуляйтыштны, — шуис Илья дядь, — но вожйыс сісь, он и казявлы — ытшкигад чегӧ. Выль вож колӧ пуктыны.

— Катны вадорысь накатник кер да вӧчны талун жӧ! — стрӧга висьталіс пред. Сы син улӧ уси Сергей.

— Мун горӧдлы Толя другтӧ, доддялӧй вӧв, корсьӧй вадорысь бурджык вӧсни кер да катӧй татчӧ. Да ӧдйӧджык!

Сергейлы дум вылас уси: мӧдлапӧлысь «карабӧн» вуджӧм бӧрын сійӧ кольліс берег дорӧ зэв мича, веськыд да вӧсни керъяс. Гашкӧ, буретш шогмасны?

— Серкоӧс доддявла да лэччыла!

— Ӧтнад? — эскытӧг юаліс Илья дядь. — Верман?

— Вермас, — шуис Ӧльӧш дед. — Сійӧ миян прамӧй мужичӧй нин, чӧвтӧ и быдӧн.

Час мысти кымын Сергей вайис вӧсни накатник. Илья дядьлӧн кельыд чужӧмыс югдыштіс, пемыдруд усъясыс вӧрзьыштісны:

— Молодеч, Сергей! Вайӧмыд буретш сійӧ, мый колӧ! Прамӧй салдат! Лӧсыштам и пуктам выль вож.

Председатель шуис:

— Висьтав бригадирлы, мед гижас трудодень джын.

— Позьӧ и быдсаӧс гижны, — мурӧстісмоз Ӧльӧш дед, — татшӧм пусӧ вӧрысь кӧ керавны да вайны — быдса лун вошӧ верстьӧ мортлӧн...

— Мӧд кӧсилкасӧ позьӧ жӧ лӧсьӧдны, — висьталіс Илья дядь.

— Некодлы ытшкынысӧ, — потшискодь председатель.

— Век жӧ колӧ лӧсьӧдны. Жугалӧ ли мый ли ӧтиыс...

Пред чӧв олыштіс да шуис:

— Верман кӧ, лӧсьӧд. Ме нинӧм ог шу, но ытшкысь абу...

Мӧд лунас карбас-пыжӧ сӧвтісны косилкаяс, пыртӧдісны вӧвъяс да кывтісны Пӧкрӧвді вылӧ.

Колхозникъяс татчӧ вуджавлывлісны окотапырысь. Бур, шыльыд видзьяс вылад уджавнытӧ лӧсьыд, кокни, оз ков келавны коскӧдзыд ваын вутшъяс костті. Татысь косаясӧн ытшкывлісны сӧмын бадьяс дор, сэсся ставсӧ — вӧла машинаясӧн. Татчӧ йӧзыс важӧнсянь нин вуджавлісны турун пуктыны, кыдзи праздник вылӧ. Нывбабаяс, нывъяс мичаа вӧччывлісны.

Поводдяыс таво быттьӧ отсасис колхозникъяслы: быд лун — жар шонді, дай тӧвру пӧльтӧ.

— Енмыс тай вӧлӧма на, — пернапас чӧвтіс Ёгор Клаш. — Поводдя сетіс дай бур ытшкысьӧс ыстіс — Илья Васильевичӧс. Ӧні олам нин!

Илья дядь пукалӧ машина вылын гимнастёркаа, пилоткаа, сяргӧ-ытшкӧ. Вӧвъяс кокувса веж кӧрым вылад ёнмӧмаӧсь, гӧнныс лӧсталӧ, быттьӧ выйӧн мавтӧма, ньӧти вӧтлытӧг, чожа, тэрыба кыскӧны косилка.

Берег дорын тшыналӧ бипур: Марья тьӧт пуӧ яя шыд да рок. Вуджӧдӧмаӧсь тшӧтш и йӧв. Гӧрбач Ӧндриян тӧчитӧ машиналысь коса-пурт.

Илья дядь вӧчис медводдза круг, сувтӧдіс вӧвъяссӧ.

— Татшӧм мича поводдя дырйиыс колӧ эськӧ кыкнан косилканас гуляйтны видз вывтіыс, — шуис сійӧ предлы, коді пукаліс бипур дорын да виччысис, буракӧ, яя шыд пусьӧм.

Руш Петруш скӧра видзӧдліс сы вылӧ гудыр лӧзовруд синъяснас, кыз вомдоръясыс топалісны-вӧснялісны, а гӧрд чужӧмыс пӧльтчис вирӧн:

— Ме жӧ шулі нин тэныд: некодӧс, мися, пуксьӧдны ытшкан машина вылас!

Илья дядь ёся видзӧдліс пред вылӧ сьӧд синъяснас:

— Войнаӧдз, помнитсьӧ, тэ, Петра, зэв бура вӧлі гуляйтан ытшкан машина вылас...

— Тэ нӧ мый, кӧсъян, мед колхозса председатель ачыс пуксис косилка вылӧ? Меным нинӧм кернысӧ?! Да менам куим бригада — бабаяс да челядь сӧмын! А планъясыс! Фронтлы сет нянь да унджык на воддза сертиыс! Сдайт яй, йӧв, картупель, капуста, вай куяс, вурун-турун! Да ӧдйӧджык, да унджык! А уджалысьыс кӧні? Коді тайӧс ставсӧ вӧчас?! Юрӧй нин кушмыны кутіс, войяссӧ ог узь.

— Сьӧкыд, дерт, тэныд, нинӧм ог шу, — ышловзис Илья дядь. — Ме сійӧ сёрнита: ӧти кӧсилкаӧн ытшкигӧн ёна вермас нюжавны турун пуктӧмыд. А зэрласьны кӧ мӧдас... Видзӧд, думайт ачыд, председатель.

Фронтовик пуксис косилка вылӧ, босьтіс вӧжжи. Косилка сярӧбтіс. Бригадир, Ёгор Клаш, чӧв кывзіс тайӧ сёрнисӧ да, кор Илья дядь ылыстчис, шуыштіс:

— Илья Васильевич войбыд ытшкис, а ӧні, вӧвъяссӧ вежис да, лун джын нин бара уджалӧ. Вӧвъясыс мудзисны, а сійӧ оз мудз? Кыклаті ранитчӧм морт, чужӧмыс со еджыд, весиг жар шонді водзас оз банйы. Шойччыны эськӧ сылы, куйлыны, бурдӧдчыны... Вугыртас да усьӧ кытчӧкӧ косилка пурт вылас...

— Тэ сэтчӧ жӧ! — равӧстіс Руш Петруш. — Мый сэсся ме вӧча, куим пельӧ орӧдча али мый? Пуксьы да ытшкы ачыд, зэв тай варов!

Пред скӧра сьӧлыштіс, лэччис берег дорӧ, пуксис ичӧт пыжӧ да вуджис сиктӧ.

Тӧчила бергӧдлысь Сергей, дерт, кыліс тайӧ скӧр сёрнисӧ. «Вӧзйысьны кӧ нин ытшкан машина вылас-а? — мӧвпыштіс сійӧ. — Куртны индісны. Тайӧ уджсӧ и Руш Петруш вермас вӧчны. Юр кыскавны пӧ кута. Турун юръястӧ вӧвнад вит-квайт арӧса зонкаяс зэв збоя новласны!»

Сергей матыстчис бригадир дорӧ.

— Клавдея тьӧт, гашкӧ, ме верма ытшкынысӧ? Куртнысӧ тай верми!

Ёгор Клаш ышловзис:

— Он вермы, Сергей. Весиг вӧвъяссӧ доддявны он вермы: косилка вожыд ӧд сьӧкыд.

— Илья дядь отсалас.

Бригадир чӧв олыштіс, мӧвпаліс, сэсся надеяӧн нин шуис:

— Локтас да юалам Илья Васильевичыдлысь, босьтас-ӧ тэнӧ ёрт пыдди. Ог тӧд...

Кор ытшкысь кутіс матыстчыны, бригадир муніс сылы паныд. Сёрнитісны. И со, — Сергейлӧн сьӧлӧмыс тэрыба тіпкӧ! — локтӧны бипур дорӧ. Илья дядь ошкӧмпырысь видзӧдліс зонка вылӧ, шылькнитіс уссӧ:

— Заправщикалан, шуан? Машинаӧн куртны дай чӧвтны нин верман? Мужичӧй! Войнаыд, зонмӧ, водз велӧдӧ гуляйтнытӧ! А ытшкынытӧ нӧ мый? Пуксьы да гуляйт сӧмын! Ытшкысьӧс корсям, а сійӧ орччӧн вӧлӧма. Вайӧдӧй вӧвъяссӧ!

— Ӧтисӧ — Серкоӧс! — радпырысь индіс Сергей.

— Сійӧс, дерт, — нюмъёвтӧмӧн сӧгласитчис бригадир.

Илья дядь отсӧгӧн доддялісны вӧвъяс. Сэсся ытшкысь тэрмасьтӧг, бура, лючки-ладнӧ да гӧгӧрвоана петкӧдліс ставсӧ, кыті-мый кутшӧм рычагӧд личкыны, кыдзи лэптыны да лэдзны пуртсӧ.

— Но, Сергей, пуксьы да босьт вӧжжитӧ. Тэ лок ме бӧрся. Эн пов, эн тэрмась, ньӧжйӧникӧн. Но-о, донаясӧй, гуляйтӧй!

Сярӧбтісны косилкаяс. Сергей сюся дзоргис, мед вӧвъяс эз кежны бокӧ, но тӧлка вӧвъяс мунісны ытшкытӧм турун визь бердті.

Зонка тшапа видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ. Сылӧн радысла сідзи и быйкнитӧ-петӧ нюмыс, но кутчысьӧ, зільӧ вӧчны тӧждысяна, стрӧг чужӧм. Колӧ и оз ков кутчысьлӧ рычагъясӧ, мед аддзӧны ставыс: Сергей — прамӧй ытшкысь!

Круг бӧрся круг. Но ковмыліс и сувтлыны. Мылькъяинъясӧ поздысьӧмаӧсь муошъяс, косилкалӧн пуртыс шырыштавліс позъяслысь вылыссӧ, коса пиньяс тырлісны муӧн, уль турунӧн. Ковмыліс кыпӧдны пуртсӧ да весавны.

Велавтӧгыд эз быд пӧрйӧ мичаа ытшкыссьывлыны и бергӧдчанінъяс, колялісны ытшкытӧм турун «діяс». Тайӧ грекъяссӧ бырӧдаліс Илья дядь.

Ӧбед дырйи Марья тьӧт вердіс зэв бура.

— Сёйыштӧй, зарнияс, сёйыштӧй. Бригадир тшӧктіс тіянлы, кык ытшкысьлы, торйӧдны яйсӧ нёль пай. Дай шыдыс зэв уна, сёйӧй на здоровье, зарнияс.

Сергейлӧн кынӧмыс прамӧя сюмалӧма, азыма панясис сэтчӧдз — лолавнысӧ сьӧкыд лои.

— Уп! — быгыльтчис сійӧ мыш вылас. Илья дядь нюмъёвтіс:

— Молодеч, Сергей! Коді бура сёйӧ, сійӧ бура и гуляйтӧ! Шойччыштам ӧні да шойччӧдыштам и вӧвъяссӧ час-мӧд.

Шондіыс вель улын нин вӧлі, кор колхозникъяс мӧдӧдчисны гортӧ. Илья дядь сувтӧдіс жӧ вӧвъяссӧ, но лэдзавны эз тэрмась. Сергей юалана видзӧдліс сы вылӧ:

— Илья дядь, вӧвъяссӧ лэдзалам?

— Ёна мудзин?

— Эг эськӧ да, но ӧд мунны колӧ...

— Мунны? А мый сэні, гортад, вӧчнысӧ? Мӧстӧ Мамыд лысьтас. Бабыд пусяс да пӧжасяс, эм кӧ мыйкӧ чугунас пуктыны да шомӧсас кӧтны. А ми тэкӧд гуляйтыштам на, шондіыс зэв на вылын.

Илья дядьыс сералӧ кӧ-а? Видз вылас али мый узьмӧдчыны ковмас?

— Клавдея тьӧт, Илья дядь шуӧ...

Бригадир бурпырысь, меліа нюмъёвтіс:

— Шойччыштанныд да ытшкыштанныд, гашкӧ, нӧшта? Ужнайтнытӧ роктор кольыштӧма. Илья Васильевичлӧн со вон и быдсӧн зэвтӧма узьнытӧ. А Мамыдлы ме висьтала: пиыд ытшкӧ Илья Васильевичкӧд ӧтлаын. Зэв уна трудодень босьтас. Мамыд рад лоӧ.

Сергейлӧн бурмис сьӧлӧмыс. Сійӧ весиг рад лои: видз вылын войколӧн, вонйын узьны!

Колхозникъяс мунісны, а Вась Илья да Сергей ытшкисны шонді лэччытӧдз. Сувтӧдісны вӧвъяссӧ сӧмын сэк, кор заводитіс пемдыны.

Домалісны вӧвъяссӧ, сэсся ӧзтісны бипур, шонтісны рок, сэтӧр коръясысь пузьӧдісны чай.

— Зэв бура талун гуляйтім, — ужнайтыштӧм бӧрын шуис Илья дядь. — Тадзи и колӧ. Татшӧм мича поводдя дырйи мед тэа-меа вӧсна уджыс оз жӧ падмы, мед вӧвдӧм век вӧлі!

Ном тіньгис сук, эз ёна отсав и биӧ шыбитлӧм уль турунлӧн еджыд тшыныс. Ковмис дзебсьыны вонйӧ. Водісны кос турун вылӧ. Юр уланыс турун жӧ да тыртӧм мешӧк. Шебрасисны ротйысьӧм фуфайкаӧн. Лӧсьыд!

Сергей кӧсйӧ на вӧлі сёрнитыштны Илья дядькӧд, юавны, кор помассяс война, но, эз и казявлы, чӧскыда унмовсис.

— Сергей, чеччы, пиӧ, рок панявны! — кылӧ зонка ун пырыс. Паляліс, мыччис юрсӧ вон улысь. Видзӧдӧ: шонді муртса на петӧма, веж турунвывса лысва войтъяс дзирдалӧны-югъялӧны.

Илья дядь вевъялӧма нин вайӧдны да доддявны вӧвъясӧс кыкнан косилкаас. Сэсся ӧзтӧма би, шонтӧма рок да сэтӧра чай.

— «А ме узя!» — яндзим лои Сергейлы да пыр жӧ петіс вонйысь.

— Бура узьсьӧ гуляйтыштӧм бӧрад? — нюмъёвтіс Илья дядь.

— Бура!

— Но, мыссьышт Эжва дорас, вӧтлы унзільтӧ да нуръясьыштам.

Чӧскыда панялісны рок. Сэсся кисьтісны кружкаӧ сэтӧра чай. Ёна шемӧс босьтіс Сергейӧс, кор Илья дядь мыччис сылы чунь пом ыджда сакар тор.

— Сакар?! — ыдждісны синъясыс зонкалӧн.

— Кӧзяйкалӧн видзӧма война водзсяньыс на.

Тэрмасьтӧг юисны сакара чай.

— Йӧз локтӧдзыс дыркодь вевъялам гуляйтыштны, — сёрнитіс Вась Илья. — Лысваа туруныд небыд, но ном-лӧдз ӧні абу на, прамӧй пласт вевъялам ытшкыны-вольсавны жар пуксьытӧдзыс.

Йӧзыс талун зэв унаӧн локтісны: куимнан бригадаысь нывбабаяс, дедъяс, челядь — ставыс, коді вермис, гырысь и посни. Эз вӧв сӧмын пред: районысь пӧ воӧма кутшӧмкӧ уполномоченнӧй да Эм-Тэ-Эсса директоркӧд тшӧтш мунӧмаӧсь выль му примитны.

Удж талун пуӧмӧн пуис. Сэні и тані кыптісны гӧгрӧс зорӧдъяс: гырысьӧсь, джуджыдӧсь, мичаӧсь, вежӧсь.

Рытнас нывбабаяс вуджисны гортӧ. А мужикъяс да арлыдаджык зонкаяс кольччисны вой улӧ. Йӧз мунӧм бӧрын чӧвтісны шонді лэччытӧдз, кытчӧдз туруныс эз небзьы.

А Илья да Сергей пыр ытшкисны и ытшкисны, сӧмын лун шӧрын шойччӧдісны вӧвъяссӧ да шойччисны асьныс.

Асывнас локтісны колхозничаяс. Бригадиръяс ёна ошкисны кольччысьясӧс: чӧвтӧмаӧсь зэв уна бур турун.

— Таво енмыс отсалӧ турунсӧ пуктыны, — шуӧны нывбабаяс да чӧвталӧны пернапасъяс. — Кык вежон нин зэр тусь эз усьлы, век жар да кос.

— Няньыд ӧдйӧджык воӧ-и...

— Кор нин бара выль няньсӧ видлам-а? Кӧрсӧ нин бур няньлысь вунӧдім.

— Регыд нин, зарнияс, регыд. Улыс йӧрын идйыс вижӧдӧ нин. Вежон кӧ нӧшта сулалас татшӧм поводдя — вундыштны позьӧ.

Поводдяыс, збыльысь, ёна отсаліс: турун пуктӧм помассис август заводитчигкежлӧ.

ИД ТУПӦСЬ

Мам пыртіс ид шеп, дзик ӧтиӧс, да мыччис Грунь баблы:

— Со, Мамӧ, асланым нянь воӧ!

Баб босьтіс шепсӧ, ки пыдӧсъяс костас ниртыштіс. Кымынкӧ тусь торъяліс шепсьыс.

— Веж на, йӧлаӧсь на тусьясыс, — шуис Баб, — но вежон мысти позьӧ нин вундыны, шондіа кӧ лоӧ.

— Улыс йӧрын колхознӧй идйыс, водз кӧдзисны да, воӧма нин. Талун вундыны ыстісны. Гашкӧ, сетасны кӧть ӧти кольта. Содз кымын ид кӧ лоӧ — позьӧ нин изыштны да пӧжасьыштны.

— Господьӧ-енмӧй, — пернапасасис Грунь баб. — Небыд тупӧсь аски жӧ и пӧжала эськӧ! Внукъяс менам вунӧдісны нин нянь кӧрсӧ, век идзас да идзас...

Мам шытӧг бӧрддзис. Сергей зумыштчис да петіс ывлаӧ. Кильчӧ дорын ноксис ичӧт вокыс, ӧктіс борйысь дзоридзьяс.

— Сергунь! Кытчӧ мунан?

Сергей босьтіс сійӧс моздорас.

— Кытчӧ ыстасны, сэтчӧ и муна. Гашкӧ, ид вундыны, гашкӧ, кольтаяс новлыны гумла вылӧ. Вундам ид, вартам, изам, сэсся Грунь бабным пӧжалас миян чӧскыд кӧлӧбъяс. Тэн колӧ кӧлӧб?

— Кӧйӧб? Мый сійӧ кӧйӧбыс?

— Нянь.

— Сӧчӧн?

— Абу сӧчӧн, а кӧлӧб. Со татшӧм, гӧгрӧс. Бабыд пӧжалас аски да аддзан.

— Тайун мед пӧжайӧ!

— Вундытӧм на идйыс! Со, видзӧдлы!

Сергей вылӧ кыпӧдіс воксӧ да индіс Улыс йӧр вылӧ, кӧні кокни тӧвру улын гыаліс сьӧкыд шепъяснас вижӧдӧм-воӧм ид.

— Ой, мыйта-а! Сэні и кӧйӧбыс?

— Сэні.

Петіс Мам, киас чарла.

— Мунам тшӧтш, Сергей, — корис сійӧ.

— Менӧ жӧ некытчӧ оз ыстыны!

— Ыстӧм ӧмӧй колӧ? Ок, тэ! Уджыс сэні быдӧнлы тырмас. Ме вунда, а тэ чумалитчан.

— Ме ог куж чумалитчынысӧ! — пыксис Сергей. Збыль вылас жӧ сылӧн вӧлі гуся дум — ветлыны вадорӧ да видзӧдлыны, абу-ӧ воӧма малина. Бабыс шуӧ: ӧмидз пӧ кисьмӧ рудзӧг воигӧн. А рудзӧгыс со вижӧдӧ нин.

— Ок тэ! — кыпӧдіс гӧлӧссӧ Мам. — Нӧшта и воча сёрнитӧ! Велалан! Вундыны на велӧда...

Нем виччысьтӧг Мишутка кутіс нетшкысьны вокыс моздорысь:

— Ме муна жӧ, кӧйӧбйа!

— Тэ, донаӧй, Бабыдкӧд ов, — босьтіс да окыштіс писӧ Мам. — Грунь бабыдлы ӧтнаслы гажтӧм лоӧ да бӧрдны кутас...

— Бӧйдны? — шогӧ уси Мишутка. — Ме, сідзкӧ, Бабӧкӧд ойа. Бабӧ кӧйӧб пӧжайас...

— Пӧжалас, пӧжалас...

Эня-пиа лэччисны Улыс йӧрӧ. Колхозничаяс да Ёгор Клаш тані нин вӧліны.

— Тэрмасьыштӧй, бабаяс! — тшӧктіс бригадир. — Му гӧгӧрсӧ ӧдйӧджык колӧ вундыны — туй вӧчны вундан машиналы. Вась Илья кӧнкӧ лӧсьӧдӧ машинасӧ, вот-вот локтас.

Нывбабаяслы унаысь тшӧктыны оз ков. «Шарс! Шарс!» — азыма вундісны чарлаяс пельк да кужысь киясын. И со нин сэні и тані, бор вылын, куйлӧны кольтаяс.

— Сергей, чумалитчы сэсся, — тшӧктіс Мам да веськыда борйӧ шепъяснас вывлань сувтӧдіс кольта.

— Ваяв кольтаяссӧ, босьт кӧртӧдтіыс да сідз, эн кӧть муӧдыс кыскы, — велӧдіс Мам. — Со тадзи сувтӧдав, сэсся шапкаӧд. Но вот и чумали артмис! Тадзи и вӧчав.

— Зарниясӧй, выль няньӧдз олім! — шыасис, кылӧ, Марья тьӧт. — Оз-ӧ позь гумла дорӧ новлыштны медводдза кольтаяссӧ, косьтыштны да вартыштны? Выль няньсӧ ӧд быдӧнлы окота видлыны, зарниясӧй! Тулысбыд и гожӧмбыд идзас сёям...

Нывбабаяс шызисны:

— Сё збыль сёрнитан, Марьюшка!

— Нуны колӧ гумла дорӧ кӧть ӧти телега тыр!

Бригадир, коді йӧзыскӧд жӧ вундіс, веськӧдчис да видзӧдліс правленньӧлань:

— Ме эськӧ, бабаяс, абу паныд, ачым идзас жӧ сёя, да ӧд предлысь юавтӧг...

— Сылы Сӧпъю посёлокысь ваялӧны шердын пасьта гӧгрӧс кӧвдумъяс — рудзӧг нянь, шобді нянь дай весиг еджыдӧс на! — ярскӧба шуис Мам.

Нывбабаяс нӧшта на ыззисны. Ставныс тӧдісны: тайӧ збыль. А Сергей ас синнас аддзыліс Руш Тольлысь мешӧкнас кыскасьӧмсӧ тӧлын и гожӧмын. Руш Петрушлӧн гӧтырыс, Роч Шура, вӧр лэдзысьяслӧн посёлокса лавкаын вузасьысь, посёлокас, позьӧ шуны, медся главнӧйыс...

— Век жӧ юавтӧг оз позь: сійӧ пред! — шуис бригадир.

— Ветлы да юав, сідзкӧ! — корисны колхозничаяс.

Ёгор Клаш тшукӧдіс чарласӧ чумали йылӧ да муніс правленньӧӧ.

Марья тьӧт, коді паніс тайӧ сёрнисӧ, гажтӧма ышловзис:

— Оз сет Руш Петрушыд, вот видзӧдланныд, зарниясӧй. Батьыс кодь жӧ чорыд да кӧдзыд сьӧлӧма морт. Пӧт мортыд некор оз гӧгӧрво тшыгъялысьтӧ...

Сідзи и лои. Бригадир локтіс да висьталіс:

— Пред шуис: Улыс йӧрын пӧ воис медводдза урожай, мукӧд муяс вылысь оз на позь вундыны. А медводдза урожайсӧ пӧ, районсянь индӧд воис, сдайтны медбӧръя тусьӧдз. Тіян пӧ сетан — мӧд бригада корас, сэсся коймӧд. Став Улыс йӧрсӧ пӧ ӧти лунӧ сёянныд! Кор пӧ мукӧд муяс вылысь пондам вундыны, сэки юкыштам идсӧ. Он пӧ, гашкӧ, кулӧ лун-мӧд-коймӧднад!

Нывбабаяс чӧв усисны. Быдӧн, буракӧ, мӧвпаліс ӧнія, война кадся, сьӧкыдысь-сьӧкыд, тшыг нисьӧ пӧт олӧм йылысь. Уджыс, майбыр, тырмӧ, лун и вой лоӧ мырсьыны колхозын да гортын, а вомӧ сюйны весиг нянь тор абу...

Сергейлы дум вылас уси, кыдзи Мишутка вокыс корис «кӧйӧб» да синваыс сӧдзтысис ӧбидаысла да скӧрмӧмысла, а пиньясыс топалісны доймытӧдз. «Но, нӧрӧвитлы, Руш Петруш: быдмыла ме коркӧ!» — лӧга видзӧдліс сійӧ правленньӧлань.

Недыр мысти Улыс йӧрлӧн вылыс помын тыдовтчисны вӧвъяс.

— Илья дядь локтӧ вундан машинаӧн! — рад лои Сергей.

«А гашкӧ Илья дядь машинаӧн вундыны велӧдас? Ытшкыны тай велӧдіс!» — надейтчис зонка.

— Здорово, ичмоньяс! — матыстчигмоз горӧдіс вундысь. — Туй лӧсьӧданныд меным гуляйтны?

— Лок, лок, Илья Васильевич, гуляйт! — долыдпырысь шыасисны нывбабаяс. Чужӧмъясныс югдісны, томмисны, мичаммисны.

— Гуляйтыштам, Сергей? — нюмъёвтіс Вась Илья.

— Ог тӧд, — шӧйӧвоши зонка.

— Тӧдмалан! Нянь уберитӧм — медся главнӧй удж!

Нывбабаяс матыстчисны, пыр жӧ норасисны:

— Корим предлысь ӧти телега тыр кольта, юкыштны аслыным идсӧ кӧть нин ки тырӧн морт вылӧ, да он на босьт!

— А эз и ков сы дорӧ мунны, — шуис Вась Илья. — Бригадирныд, Клавдия Егоровна, тані да!

— Мый тэ сёрнитан, Илья Васильевич! — дӧзмис бригадир. — Вӧчан кӧ мыйкӧ сылысь юавтӧг — ульӧн сёяс! Он ӧмӧй тӧд?

Вась Илья сэсся нинӧм эз шу, но Сергей казяліс: кельыд чужӧмыс зумыштчыліс, сьӧд синъяслӧн видзӧдласыс чорзис.

— Улыс помас туйсӧ восьтӧма жӧ? — юаліс бригадирлысь.

— Сэні вундӧны на, регыд помаласны, чумалитчыны колӧ. Сергей! Нолтӧ, котӧртлы, отсышт!

Сергей котӧртліс, пелька чумалитчис да локтіс бӧр. Бригадир да Вась Илья век на сёрнитісны.

— Нянь вундӧмыд — абу гуляйтӧм, ачыд гӧгӧрвоан: вундыны вын колӧ, — шуис Илья дядь. — Код вермӧ лунтыр шенасьны этайӧ кураннас, сійӧс и пуксьӧд машина вылас.

Сергей видзӧдліс: кураныс вӧлі зэв тешкодь. Пуыс дженьыд, а пасьтаыс — машиналӧн пурт кузьтаыс жӧ. Тайӧ кураннас колӧ вӧлі лэдзавны вундӧм идсӧ машина вылысь муӧ.

— А ме ог вермы? — юаліс зонка да звирк чеччыштіс кӧрт пуклӧс вылӧ, Илья дядькӧд орччӧн. Илья дядь ошкӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, но довкйӧдлыштіс юрнас:

— Тэ, Сергей, эськӧ и прамӧй мужичӧй нин, зэв бура гуляйтін Пӧкрӧвді вывті, но тані часысь дыр он вермы уджавны. Винёв, ён сӧнъяса морт колӧ.

Ёгор Клаш видзӧдліс вундысьяс вылӧ. Найӧ помалӧмаӧсь нин вӧлі машиналы туй вӧчӧмсӧ да локталісны татчӧ, туй дорӧ. Кор тӧдмалісны, мыйын делӧыс, пыр жӧ некымынӧн вӧзйысисны пуксьыны машина вылӧ, но корисны:

— Клавдея! Трудоденьсӧ эн гиж, сы пыдди сет кык кольта ид! Ӧні жӧ пуксям!

Илья дядь серӧктіс. Бригадир нюмъёвтіс жӧ:

— Позьӧ! Кык кольта ид вӧсна предным оз, гашкӧ, юрӧс вунды.

— Коді нӧ, сідзкӧ, пуксяс вундынысӧ?

— А менам пиӧй пукалӧ нин да! — шуис Ольга. — Мед вундӧ. А мудзас да ме вежа.

— Но, сідзкӧ, и бур, — сӧгласитчис Илья дядь.

Некод эз кут вензьыны.

— Сӧмын, Ольга, водзджык тэ уджалышт, — тшӧктіс вундысь. — Мед пиыд видзӧдлас, кыдзи-мый колӧ вӧчны.

Мам пелька кавшасис пуклӧс вылӧ. Вась Илья тракнитіс вӧжжинас:

— Но, донаясӧй, гуляйтӧй!

Сярӧбтіс вундан машина. Сергейлӧн Мамыс пелька да кужӧмӧн копрӧдліс сяргысь пуртлань сук ид да кадысь-кадӧ шеныштліс-лэдзис кольта мында вундӧм идсӧ му вылӧ. Нывбабаяс заводитісны кӧртавлыны кольтаяс.

Сергей чумалитчис. Недыр мысти аддзис: ид му дорӧ ньӧжйӧник матыстчӧны мышкыра Грунь баб да ичӧтик Мишутка. Зонка муніс налы паныд.

— Сейгунь! — долыда уськӧдчис вокыс дорӧ Мишутка. — Ми йоктім!

Грунь баб нисьӧ пуксис, нисьӧ лясмуні-пӧри борйӧ.

— Уп! — сьӧкыда лолаліс сійӧ. — Оз ов Мишутка гортын, бӧрдӧмӧн вӧзйысьӧ ті дорӧ: мунам пӧ кӧлӧбла...

— Но, пукалӧй, локтінныд кӧ, видзӧдӧй, кыдзи ми уджалам, — шуис Сергей да чуньнас грӧзитыштіс вокыслы: — Тэ, Мишутка, му вылас эн мун: вундӧм идйыс вирӧдз парсалас кокольястӧ!

Сергей муніс бӧр. Кадысь-кадӧ видзӧдлывліс борйын пукалысь Бабыс да сы дорын бергалысь вокыс вылӧ. Регыд казяліс: найӧ оз весь овны. Мишутка ветлас му вылӧ, копыртчылас некымынысь да пыр жӧ тэрмасьӧ Бабыс дінӧ. «Шепъяс ӧктӧны, — гӧгӧрвоис зонка. — Руш Петруш кӧ аддзылас...»

Ӧбед кадӧдз Сергей некымынысь вежліс Мамсӧ.

Кор колхозникъяс мунісны ӧбедайтны, Вась Илья да Сергей лэдзалісны вӧвъяс, домалісны боръяс вылӧ.

Илья дядь шуис:

— Мун да сёйышт, шойччышт, Сергей, а ме ветла пред дорӧ, сёрнитыштны колӧ...

Мый йылысь найӧ варовитісны, Сергей, дерт, эз тӧд, но ӧбед бӧрын бригадир тшӧктіс:

— Доддяв, Сергей, Серкотӧ тарантасӧ. Ӧтчыд нуам кольтаяссӧ гумладорӧ.

Тайӧс кылӧм бӧрын кыпыда да гажаа заводитісны уджавны колхозничаяс.

— Сё пасибӧ тэныд, Илья Васильевич, зарниӧй! — синва сорӧн аттьӧаліс Марья тьӧт. Сійӧ, буракӧ, тӧдмалӧма нин, мый йылысь сёрнитіс предкӧд Вась Илья.

— Нинӧмысь менӧ аттьӧавнысӧ, — шуыштіс Илья дядь. — Асьныд гӧринныд-кӧдзинныд, асланыд муыс, асланыд няньыс!

Рытнас гумла вылын вӧлі тырыс йӧз. Радӧн-радӧн тэчӧм-вольсалӧм кольтаяс вывті гажаа йӧктісны чапъяс, гылӧдісны ид тусьяс.

Сёр рытын Мамыс вайис гортӧ пож джын ид. Та мында сетӧмаӧсь Бикиневъяс семьялы. Мам вӧлі зэв рад, бандзибъясыс весиг гӧрдӧдыштӧмаӧсь.

— Косьтыштам идсӧ паччӧр вылын, войнас изам да аски пӧжасям! — нюмъялӧ Мам.

— Миян Мишуткакӧд идйыс, буракӧ, косьмис нин-а! — шешмуні Грунь баб.

Мам видзӧдліс паччӧр вылӧ.

— Бекар тыр ид! — долыда шемӧсмис сійӧ. — Кор бара вевъялінныд гусясьнысӧ-а?

— Ми эг гусясьӧй: став йӧз дырйи ӧктім усьӧм шепъяссӧ му вылысь, — правдайтчис Баб. Сергей тӧдіс: мыйӧн кольтаяс новласны му вылысь — школа пыр жӧ петкӧдас ичӧт арлыда велӧдчысьясӧс шеп ӧктыны. Челядь зіля копрасясны быд шеплы, и на бӧрын му вылӧ оз коль ни ӧти шеп весиг шырлы либӧ лэбачлы. Баб, дерт, тӧдіс та йылысь да сійӧн и воліс внукыскӧд му вылас.

— Да тайӧс позьӧ ӧні жӧ изыштны: косьмӧма нин! — рад лои Мам. — Сергей, гашкӧ, изыштан?

Зонкалы эськӧ и дыш нин вӧлі: лунтырнад прамӧякодь мудзсьӧма. Но ӧд ид изны — абу идзас масьтыны! Сергей босьтіс ид тыра бекар да петіс пӧсйылӧ, кӧні сулаліс батьыслӧн вӧчӧм пу изки.

Мамыс петкӧдіс шердын.

— Изышт, пиук, бласлӧ Кристос...

Сергей кутчысис пу воропӧ, шуйга кинас лэдзис изки розьӧ ки тыр ид да заводитіс тэрмасьтӧг бергӧдлыны пуысь вӧчӧм ыджыд — сывйыштӧмӧн! — гӧгыльсӧ. Изки чужгис-изіс, быд бергӧдігӧн воргаысь киссьыштіс шердынӧ чепӧль мында посни пызь.

Грунь баб пыр жӧ кӧтыштіс шомӧс.

Аскинас Сергейӧс пальӧдіс чӧскыдысь-чӧскыд пӧсь нянь дук. Лэптіс юрсӧ, видзӧдліс пачводзӧ. Грунь баблӧн чужӧмыс гӧрдӧдыштӧма то ли пачлӧн жарсьыс, то ли любӧ-радлун вӧсна. Вомгорулас мыйкӧ шӧпкӧдӧмӧн сійӧ кыскалӧ пачысь ичӧтик, банйӧм ид тупӧсьяс да пукталӧ нянь пӧв вылӧ. Тупӧсьяс руалӧны. Баб вевттяліс найӧс нянь дӧраӧн да шӧпкиг-юрбитігтырйи пернапасасис.

Пӧдӧнчаӧн пырис Мам, заводитіс сысъявны йӧв. Баб восьтыліс дӧрасӧ, мавталіс тупӧсьяссӧ йӧлӧн да бӧр вевттис.

— Чеччӧй, пиянӧ, — чукӧстіс Мам. — Бабыдлӧн со пӧжассьӧма нин выль нянь. Сёйыштӧй чӧскыд бур няньсӧ йӧлӧн.

— Бабӧ кӧйӧб пӧжайис? — Мишутка паляліс, шурк-шарк тэрыба лэччис крӧвать вылысь да локтіс пачводзӧ.

— Пӧжалі эськӧ, донаӧй, да рачсӧ нинӧмӧн мавтны: выйторйыс абу, — шуис Баб. — Но тупӧсьыс зэв жӧ чӧскыд, Мишутка! Мыссьышт ӧдйӧджык да пуксьы пызан сайӧ.

Вермас-ӧ мыйкӧ лоны чӧскыдджык пӧсь няньысь? Оз! Сергей дыр кыскӧ нырнас нянь дуксӧ, весиг юрыс гӧгӧрмунӧ, сэсся ичӧтика курччӧ, чӧсмасьӧмӧн ньӧжйӧник нямлялӧ, сэсся ыджыда курччӧ да вӧлись паньыштӧ йӧв. А пиньяс улас ратшкакылысь, жаритчыштӧм коркаыс нӧшта на чӧскыдджык! Видзӧдӧ: быдса тупӧсь сёйсьӧма! Видзӧдліс Мамыс вылӧ, яндзимпырысь нюмъёвтіс. Мамыс нюмъёвтіс жӧ да мыччис мӧд тупӧсь:

— Сёй, пиук, сёй пӧсь няньсӧ пӧттӧдзыд. Аски Бабыд бара пӧжалас. Сэсся ӧд и асланым идным воас. Ӧні сэсся олам нин!

ШКОЛАӦ

Зэв мича поводдя сулаліс сентябрь чӧж: быд лун шондіа, лун сьӧмӧснас весиг жар.

Колхознӧй муяс вылын водз асывсянь сёр рытӧдз пуӧмӧн пуис удж: вундісны ид, рудзӧг, шобді, ытшкисны зӧр, анькытш, нетшкисны шабді.

Удж эз лӧньлы и шонді лэччӧм бӧрын. Мудзлытӧг ургис Катюшалӧн тракторыс. Электрическӧй би сявкйис тракторлӧн «синъясысь», югдӧдіс вартан машина, сю да ид тэчасъяс, ноксьысь-уджалысь йӧзӧс.

Сергей лэдзаліс тэчас вылысь кольтаяс. Рудзӧг кольтаяс сьӧкыдӧсь, кыпӧдны тэчасысь да шыбитны абу кокни, прамӧя лоӧ выныштчывны.

Вартлісны вой шӧрӧдз. А кор Катюша нуис вартан машинасӧ орчча колхозӧ, заводитісны вартны вӧла машинаӧн. Доддялісны, дерт, и Серкоӧс. Сергей да Руш Толь пукалісны вартан машина вожъяс вылын да тэрмӧдлісны-вӧтлісны вӧвъясӧс. Электрическӧй биыд ӧні эз вӧв, да удж помассьывліс шонді лэччӧм бӧрын.

Ужнайтӧм бӧрын став семьяӧн босьтчисны мӧдӧдны Сергейӧс Гамса шӧр школаӧ. Медся главнӧйыс — мый кӧмавны? Гамӧдз кӧкъямыс километр. Кӧмтӧгыд он мун: арся няйтыд кӧдзыд, а асывъяснас — кын.

Пыртлісны став сапӧгъяс-камашъяс — Батьлысь, Мамлысь, Ваньӧ воклысь, Сергейлысь, весиг Грунь баблысь. Видлалісны-малалісны быд кӧм пӧв. Но, кӧть бӧрд, ставыс ротйыссьӧма-киссьӧма, мукӧдыслӧн весиг пӧтшваыс нин абу. Гӧленьяс сӧмын дзоньӧсь.

— Бабӧлысь лаптисӧ кӧ нин кӧмала-а? — нисьӧ бӧрддзис, нисьӧ серӧктіс Сергей. Мамыс гажтӧма серӧктіс жӧ, Мишутка эз серав, а пуксьӧма джоджӧ да зэв збыльысь, пошиктӧмӧн, сюйлас кокольяссӧ то ӧти сапӧг гӧленьӧ, то мӧдӧ.

— А меным сапӧгыс абу? — юаліс сійӧ.

— Тэныд, пиук, вурӧны на, — меліа нюмъёвтіс Мам.

— Вуйӧны? Коді вуйӧ?

— Вурасны дядьӧяс, эн маитчы, — довкнитіс юрнас Сергей. — Школаад мунігкежлӧ дась лоӧ дзирдалысь сапӧг!

Ставӧн зіля мӧвпалісны, мый вӧчны. Лавкаысь сапӧгтӧ он ньӧб: ӧти-кӧ, сьӧмыс абу, а мӧд-кӧ, сапӧгыс абу жӧ. Сергей тӧдӧ: орчча сиктса лавкаын ньӧрйысь кыӧм кӧрзинаяс сӧмын, сэсся дзик нинӧм абу. Эм сӧмын руд рӧма гырысь сов, весиг карасиныс абу.

Дыр чӧв олӧм бӧрын шыасис Грунь баб:

— Енмыс кӧ эм — Батьыд локтас война вылысь да ставныдлы вурас выль сапӧг: гӧленьясыс со дзоньӧсь. А Сергейлы школаас мунны эм кӧмыс, эм...

Мам шензьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.

— Мый видзӧдан? Вайлы татчӧ кром камашитӧ! Ныв дырйиыд тай тшӧгӧляйтлін...

— Да мый тэ, Мамӧ! — здук кежлӧ падмыліс-чуймыліс Мам, но сэсся тэрыба перйис сундук пельӧсысь джуджыд гӧленьяса, зэв ёсь ныра камаши, мыччис пиыслы:

— Нолтӧ, кӧмавлы!

Сергейлӧн шензьӧмысла калькалі вомыс:

— Нывбаба камаши кӧмала?! Став челядьыс, ме вылӧ видзӧдласны да, сьӧмдытӧдзыс ваксясны!

— Некод оз ваксьы! Некодлӧн ӧні абу бурджык пась ни кӧм. Завидьтыны на кутасны: кром камашӧн ветлӧдлан!

— Ме ог! — кутіс пыксьыны зонка.

— Мыйсяма «ог»? Ок, тэ! Кӧмтӧг али мый мунан?

Мед дзикӧдз эз скӧрмы Мамыс, Сергей кӧмасис да люг-легкерис кокъяснас. Серамыс петі:

— Нывкаяс мырддясны!

Но Мам эз серав:

— Абу тшыгӧм?

— Абу эськӧ да...

— Вот и новлы, кӧма, слава богу, лоин...

Кӧм лои. «Мавта солидолӧн да ветла ӧти лунсӧ, — думайтіс Сергей. — Аски, школаысь локтӧм бӧрын, видла дӧмны ассьым сапӧгӧс, гашкӧ, мыйкӧ артмас. Батьлӧн тай ставыс вӧлі артмӧ мичаӧ да бура...»

Дӧрӧм-гач вӧсна Сергей эз маитчы: вӧліны. Школаӧ ветлан гачыс, кӧть и дженьыд лоӧма, но дзонь да крепыд, ён матерьеысь вурӧма, чертова кожаӧн шуӧны. Дерт, дӧмасъяс бӧрладорас, но дӧмасъясыс сійӧ жӧ «чӧрт кусьыс» да оз и тӧдчыны. Сэсся коді нӧ ӧні дӧмастӧм гачнас ветлӧдлӧ? Руш Толь сӧмын. Мукӧдыс со дӧра гачӧн на тшӧгӧляйтӧны да оз маитчыны.

Пинжакыс дзонь на жӧ, а тӧв кежлӧ пась эм. А дӧрӧмъясыс Сергейлӧн кык. Ӧтиыс, гӧрд клеткааыс, позьӧ шуны, выль на, сӧмын гырддзаясыс дӧмыштӧма.

Асывнас ставӧн, Мишуткаысь кындзи, чеччисны водз, кыдзи и быд лун. Сергей азыма паняліс ид пызя пӧсь рок кӧдзыд йӧлӧн.

И со нин сійӧ мунӧ школаӧ. Сьӧдӧн краситӧм дӧра сумкаыс кык жыръя. Ӧтиас — учебникъяс, мӧдас — ид тупӧсь да пӧжалӧм галанка. Мамыс пуктӧ на вӧлі шкаликӧн йӧвтор, но Сергей эз босьт: абу пӧ ичӧт кага.

Тадзи помассис сьӧкыд гожӧм. Мый виччысьӧ водзын — зонка, дерт, эз тӧд. Тӧдіс ӧтитор: ӧні колӧ бурджыка да зільджыка велӧдчыны.