ГЫРЫСЬЯСӦС ГРАМОТАӦ ВЕЛӦДАН ШКОЛАЫН ЕДИНӦЙ ПРОГРАММА
Тайӧ программаыс лэдзсьӧ индӧд туйӧ каръясын да сиктъясын гырысь войтырӧс грамотаӧ велӧдысьяс культармеечьяслы.
Грамотаӧ велӧдан школаяс водзын сулалан могъяс.
Грамота сетан школа лоӧ медводдза тшупӧдӧн гырысьӧс велӧдан системаын. Мӧд тшупӧд лоӧ нин гырысьяслӧн начальнӧй общеобразовательнӧй школа (малограмотнӧйяслӧн школа).
ВКП (б) ХVІ съезд культстрӧительство кузя шуис татшӧм тор:
[...]
Партия XVI съездлӧн тайӧ шуӧмыс гырысь йӧзӧс грамотаӧ велӧдӧмын туйвизь.
Грамотаӧ велӧдӧмын карын да сиктын медводдза мог — кыскыны велӧдчысьясӧс социалистическӧй стрӧительствоӧ да воспитайтны сознательнӧй да тайӧ ыджыд уджас водзмӧстчысь войтырӧс.
Тайӧ могсӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь грамота сетан школалы колӧ, мед найӧ активнӧя отсалісны общественно-политическӧй олӧмас: отсавны налы шедӧдны коммунист нога мировоззренньӧ.
Мӧд-кӧ, велӧдны найӧс лыддьысьны, гижны да артавны; коймӧд-кӧ, грамотаас велӧдчӧм бӧрын мед эськӧ велӧдчысь водзӧ ачыс ёнмӧдіс, паськӧдіс ассьыс грамотасӧ газет-нига лыддьӧмӧн, библиотекаӧ да лыддьысян керкаӧ волӧмӧн да малограмотнӧйясӧс велӧдан школаын велӧдчӧмӧн.
Лыддьыны, гижны да артавны велӧдны колӧ сэтшӧм материал вылын, мед эськӧ велӧдчысь регыдӧн да вежӧртӧмӧн босьтчис социалистическӧй стрӧительствоӧ.
Та вӧсна быд пӧлӧс велӧдчысьлы колӧ школаын велӧдӧмсӧ йитны общественно-политическӧй олӧмыскӧд, карса, сиктса, завод-фабрикаса, колхозса олӧмыскӧд. Велӧдан материалсӧ босьтны СССР олӧмысь дай ӧттшӧтш и ас гӧгӧрса олӧмысь.
Грамотаӧ велӧдан школаын колӧ тшӧтш нуӧдны ас районас социализм тэчан уджсӧ — пабрик-заводын, колхозын, совхозын, кооперативын — удж производительносьт кыпӧдӧмӧн, соцордйысьӧм паськӧдӧмӧн, ударничество, общественнӧй буксир, воча промфинпланъяс организуйтӧмӧн, клубъяс, детсадъяс, ӧтувъя сёянінъяс, яслияс лӧсьӧдӧмӧн, сӧветъясӧ бӧрйысьӧмын отсасьӧмӧн, заёмъяс разӧдӧмӧн да с. в.
Грамотаӧ велӧдан школалӧн учебнӧй план.
Грамотаӧ велӧдан программаыс арталӧма 288 час вылӧ (нёльысь чукӧртчыны быд декадаӧ, быд чукӧртчӧмӧ 3 час велӧдны; велӧдчыны 8 тӧлысь).
288 чассьыс гижны, лыддьысьны да артавны велӧдӧм вылӧ пуктыссьӧ 216 час да 72 часыс политчасъяс вылӧ. Грамотаӧ велӧдан школаын велӧдчӧмыс мунӧ оръявтӧг во чӧж.
Тайӧ час лыдыс колӧ дзик неграмотнӧйӧс велӧдігӧн. Неуна лыддьысьны кужысьясӧс велӧдігӧн час лыдыс этшаджык ковмас.
Школалӧн да велӧдчысьяслӧн общественно-политическӧй удж нуӧдсьӧ индӧм час лыдсьыс торйӧн.
Велӧдны заводиттӧдз велӧдысьлы ковмас вӧчны календарнӧй производственнӧй план. Плансӧ колӧ лӧсьӧдны политчас программа серти, меставывса условйӧяссӧ да группалысь запросъяссӧ тӧдмӧдалӧм серти. Дерт, удж нуӧдігӧн (велӧдчигӧн) плантӧ ковмас кытсюрӧті вежлавны ӧнія кадся общественно-политическӧй могъяс серти.
Планыс кокньӧдас велӧдысьлы артавны: мый вӧчӧма, кутшӧм удж вӧчтӧм на, кыдзи коляс час лыдсӧ бурджыка используйтны да с. в.
І. Общественно-политическӧй сёрнияс кузя программа
Тӧдмӧдан тема. ВКП(б) XVI Съезд
а) Мирӧвӧй капитализмлӧн ыдждан-паськалан кризис да СССР-лӧн капитализм странаяскӧд олӧм (внешньӧй положенньӧ).
б) СССР-ын гырысь ӧдъясӧн социализм тэчӧм да пытшкӧсса олӧмыс (внутренньӧй положенньӧ).
в) Миян быдмӧмын сьӧкыдторъяс, классъяслӧн тыш да социализмлӧн став фронт пасьтала наступленньӧ.
г) Ленин туйвизь вӧсна партиялӧн вермасьӧм.
д) Ликбезса школаяслӧн XVI съезд шуӧмъяс серти общественно-политическӧй могъяс.
Медводдза тема. Классъяс да классъяс кост тыш.
а) Мый вӧсна тышкасьӧ рабочӧй класс.
б) Кыдзи лои рабочӧй да крестьяна кост союз.
в) Социализмӧ вуджан кад.
2ʼ тема. Промфинплан да пятилетка вӧсна вермасьӧм.
а) Социалистическӧй индустриализация да пятилетка.
б) Профсоюзъяс водзын реконструктивнӧй кадӧ сулалан могъяс.
3ʼ тема. >Вӧр промышленносьт паськӧдӧм да вӧр лэдзӧм. Сиктса овмӧс коллективизируйтӧм:
а) Сиктса овмӧслӧн социализмӧ пыран туйыс;
б) Коллективизация кузя могъяс да дорвыв коллективизация подув вылын кулакӧс кыдз классӧс бырӧдӧм.
4ʼ тема. Сӧветъяслӧн коммунизм вӧсна вермасьӧм.
а) Пролетариат диктатура.
б) Став фронт пасьтала социалистическӧй наступленньӧ нуӧдан могъяс да сӧветъяс.
в) СССР — ужалысь войтырлӧн ас вӧляа котыртчӧм.
г) Гӧрд армия да СССР-ӧс дорйӧм.
5ʼ тема. ВКП(б) — Рабочӧй класслӧн партия — став уджалысь войтырлӧн юрнуӧдысь.
а) Партия да класс.
б) Компартия да массӧвӧй организацияясӧн веськӧдлӧм.
в) Партиялӧн Ленин туйвизь вӧсна вермасьӧм.
г) Партияса шленлӧн обязанносьтъяс.
6ʼ тема. Культура кыпӧдӧм; кадръяс лӧсьӧдӧм.
а) Культура революция.
б) Нывбабалӧн мезмӧм да выль оласног.
в) Енлы эскӧмлӧн классӧвӧй сущносьтыс да кыдзи колӧ сыкӧд вермасьны.
г) Социализм стрӧитысь кадръяс лӧсьӧдӧм.
7ʼ тема. Ставмувывса коммуна вӧсна.
а) СССР — ставмувывса уджалысьяслӧн вынкутӧд.
б) Ставмувывса пролетариат революция да Коминтерн.
8ʼ тема. >Мыйла да кыдзи нуӧдсьӧ соцордйысьӧм: кыдзи ми кутам ордйысьны.
9ʼ тема. Сӧветъясӧ бӧрйысьӧм да миян сӧветлӧн могъяс.
10 ӧд тема. Профсоюзъяс, налӧн удж да могъяс.
11ʼ тема. Октябрся революция лун да миян могъяс.
12ʼ тема. 1905-ӧд вося революциялы 25 во тырӧм.
13ʼ тема. Промтӧвар да сёян юан кӧлуй уджалысь йӧзлы лӧсьӧдӧм, кооперация да миян могъяс сійӧ уджын.
14ʼ тема. Му-видз вот йылысь.
15ʼ тема. Нянь, шабді да государствоӧн мукӧдтор чукӧртӧм.
16ʼ тема. Миян колхозӧс вынсьӧдӧм.
Ликбезса став школаясыс тайӧ индӧм темаяс кындзи аслас ужӧ сюйӧ быд кӧзяйственнӧй да политическӧй кампанньӧ.
Индӧм темаяссӧ велӧдӧм кӧлӧ йитны нуӧдан кампанньӧяскӧд.
II. Лыддьысьны велӧдан программа.
Сёрни тӧдмалӧм. Сёрникузя тӧдмалӧм. Сёрникузяысь ӧти кыв торйӧдӧм. Кывйӧс слогъяс вылӧ торйӧдалӧм. Слог торъялӧ торъя шыяс вылӧ: тӧдмавны шы да шыпас.
Тӧдса шыпасъясысь лӧсьӧдны кыв, дженьыдик сёрникузя слогъяс вылӧ юклӧмӧн, лыддьӧм да лыддьӧмторсӧ гӧгӧрвоӧм. Дзонь кывъясӧн лыддьӧм.
Букварысь лыддьысьӧмкӧд ӧттшӧтш колӧ лыддьӧдавны плакатъяс, вывескаяс, объявленньӧяс; газет нимъяс лыддьӧм.
Нигаысь, газетысь гӧгӧрвоанаторъяс да гырысь шыпасъясӧн гижӧмтор дзонь кывъясӧн лыддьӧм.
ІІІ. Гижны велӧдӧм.
Письменнӧй шрифт выльысь сознательнӧя списывайтӧм. Печатнӧй шрифт вылысь сознательнӧя списывайтӧм.
Тӧдса кывъяс да дженьыд сёрникузяяс тетрадьӧ гижӧм. Юасянъяс вылӧ дзоляник висьтъяс гижӧм.
Анкета тыртӧм, адрес, школаын велӧдысьяслысь список, профсоюзса шленъяслысь список, нига список да мукӧд пӧлӧс списокъяс гижалӧм. Расписка, доверенносьт, шыӧдчӧм, дженьыдик письмӧ, стенгазетӧ заметка гижӧм.
Орфография боксянь колӧ бура тӧдмӧдны со мыйяс:
1. Шыпасъяс колявтӧг гижны;
2. Ыджыд шыпассянь гижӧм — овъяс, нимъяс (морт ним, ю, кар да с. в), чут бӧрын выль сёрникузяяс гижӧм;
3. Мӧд визьӧ кыв вуджӧдӧм;
4. Чут тэчӧм.
ІV. Артавны велӧдӧм.
Тӧдмӧдны арабскӧй да римскӧй лыдпасъясӧн. Лыддьысьны да гижны кык паса лыдпасъяс; сійӧ жӧ лыдпасъяссӧ тшӧтки вылын пуктавны. Гижӧдтӧг да тшӧткитӧг артасьӧм. Мый петкӧдлӧ «0» (ноль) лыдпасъяс гижалігӧн.
Тшӧтки вылын содтӧм да чинтӧм. Куим паса лыдпасъяс лыддьӧм да гижӧм. Уна паса лыдпасъяс (
Метрическӧй мераясӧн тӧдмалӧм (метр, километр, грамм, килограмм, центнер, тонна, литр, гектар).
Прӧчент йылысь тӧдмӧдӧм. Кокньыдик диаграммаяс лыддьыны велӧдӧм.
Программа бердӧ индӧдъяс.
Грамотаӧ велӧдігӧн школалӧн медыджыд могыс — кыпӧдны велӧдчысьяслысь общественно-политическӧй воспитанньӧ да кыскыны найӧс социализм стрӧитӧмӧ.
Тайӧ уджыс нуӧдсьӧ тадзи:
1. Политчас дырйи велӧдысь сёрнитӧдӧ велӧдчысьясӧс общественно-политическӧй темаяс йылысь. Та вылӧ пуктыссьӧ 72 час. Индӧм грамота серти политвоспитанньӧ быть нуӧдсьӧ быд ликбезса школаын. Тайӧ программасӧ позьӧ вежыштавны местнӧй условйӧяс серти.
2. Общественно-политическӧй воспитанньӧтӧ куш сёрни нуӧдӧмӧн он вермы тыр-бура сюйны. Став удж велӧдӧмын колӧ йитны общ.-политическӧй воспитанньӧкӧд. Лыддьысян, гижан да артасян материалсӧ колӧ босьтны ас гӧгӧрса олӧмысь. Став велӧдӧмыс медым кыпӧдіс велӧдчысьяслысь тӧдӧмлунсӧ, общественнӧй олӧмсӧ коммунист ногӧн гӧгӧрвоӧм.
Тадзи велӧдӧмыс и педагогика боксянь лоас веськыд. Велӧдчысьяслы ас гӧгӧрса олӧмысь босьтӧм материалыс гӧгӧрвоанаджык, кыпыдаджык велӧдчӧмыс мунӧ дай регыдӧн, кокньыда велалӧны лыддьысьны-гижны.
3. Велӧдчысьясӧс быть колӧ тӧдмӧдны политпросвет учрежденньӧяс уджӧн (лыддьысян керка, клуб, библиотека), йитны велӧдчӧмсӧ найӧ уджкӧд; мед школа помалӧм бӧрын велӧдчысь йитӧдсӧ водзӧ нуӧдіс, эз эновтчы лыддьысян керкаын нуӧдан уджысь. Тайӧ йитӧдсӧ колӧ панны сідзи: артельӧн ветлыны клубӧ, лыддьысян керкаӧ кино видзӧдны, лекция кывзыны да сідз водзӧ; сэсся лыддьысян керка пыр, клуб пыр лӧсьӧдны экскурсияяс заводӧ, совхозӧ, музейӧ.
4. Школа (велӧдчысь котыр) тӧдмалӧны сӧветлысь да сійӧ секцияяслысь колхозын, кооперативын да с. в. удж нуӧдӧм.
Политчас нуӧдігӧн велӧдчысьяс велӧдыськӧд сійӧ удж пуктӧм йывсьыс сёрнитӧны, ӧти-кӧ, уджсӧ быд боксянь тӧдмалӧм могысь, мӧд-кӧ, уджас йитчӧм могысь да сійӧс бурмӧдӧм могысь. Сідз жӧ тӧдмасьӧны партийнӧй, профсоюзнӧй, общественнӧй организацияяс уджкӧд.
Шуам, колхозкӧд, совхозкӧд, партъячейкакӧд, комсомолечьяскӧд йитчӧмӧн велӧдчысьяс отсасьӧны нуӧдны культпоход, сӧветӧ бӧрйысьӧмъяс, соцордйысьӧм, вӧр лэдзӧм ӧддзӧдӧм кузя да с. в.
Мыйӧн велӧдчысь бура тӧдмасяс, гӧгӧрвоас общественнӧй организацияяслысь ужсӧ, позьӧ ӧткӧн велӧдчысьӧс индыны разъяснительнӧй удж нуӧдны гортас, сусед ордын да с. в., шуам, колхозӧ пырӧм йылысь, контрактация йылысь, заёмӧ гижсьӧм йылысь. Тайӧ уджсӧ лӧсьӧдӧ школа, быд уджӧ индӧм ёртлы сетӧ заданньӧ, кывзӧ налысь отчёт. Торъя удж помалӧм бӧрын школа либӧ велӧдчысь котыр вӧчӧны организацияяс водзын отчёт.
Велӧдчысьяслы либӧ политчас нуӧдысьлы колӧ тӧдмавны велӧдчысьяслысь запросъяс да настроенньӧяс, сы серти и пуктыны ассьыныс разъяснительнӧй уджсӧ.
Пример, сиктын кыптіс кутшӧмкӧ кулацкӧй агитация. Велӧдчысьяс ас костаныс сёрнитӧны та йылысь. Велӧдчысьлы колӧ кыпӧдны школасӧ (велӧдчысь котырӧс) коммунист нога разъяснительнӧй уджӧн паныд сувтны классӧвӧй враг вылазкалы паныд.
Быд сёрни политудж йылысь колӧ нуӧдны сідз, мед велӧдчысьяс эз дӧзмыны — оз ков сёрнитӧдавны вывті дыр, мед эз ло лекция лыддьӧм, мед велӧдчысьяс сёрниас асьныс тшӧтш участвуйтісны.
Шуам, сёрни нуӧдсьӧ религия йылысь; материал колӧ босьтны школаса, сиктса либӧ маті гӧгӧр сиктса олӧмысь. Классӧвӧй тыш йылысь сёрни нуӧдігӧн фактъяссӧ колӧ босьтны местнӧй кулакъяс, попъяс «уджысь». Колӧ, мед велӧдчысьяс асьныс корсисны примеръяс да фактъяс ас гӧгӧр олӧмсьыс.
Тадзи уджалӧмыс кокньӧдӧ велӧдчысьяслы гӧгӧрвоны олӧмсьыс лоанторъяссӧ. Политчас оз ков торйӧдны мукӧд школаса уджысь — лыддьысьӧмӧ, гижӧмӧ, арталӧмӧ велӧдӧмысь. Политчас нуӧдігӧн колӧ школаас тшӧтш кыскыны торйӧн-торйӧн велӧдчысьясӧс.
II. Лыддьысьны велӧдчӧм йылысь.
Лыддьысьны велӧдны заводиттӧдз колӧ велӧдчысьясӧс тӧдмӧдны сёрни ногнас. Сёрни дзоньнас торъялӧ сёрникузяяс вылӧ, сёрникузя торъя кывъяс вылӧ, кыв — слогъяс вылӧ, слог — торъя шыяс вылӧ.
Мукӧд велӧдысь неладнӧ вӧчӧ сійӧн, мый заводитӧ лыддьысьны велӧдны пырысьтӧм-пыр шыпассянь, сёрни торъялӧмсӧ тӧдмӧдтӧг.
Торъя шыпасъяссянь велӧдӧмыс вайӧ сӧмын вред. Дзонь кывъяссянь лыддьыны велӧдӧм бара жӧ зэв сьӧкыда гӧгӧрвоана велӧдчысьяслы. Лыддьысьны велӧдӧм колӧ нуӧдны слогъяс лыддьӧмсянь.
Велӧдысьлы колӧ видзӧдны, мед велӧдчысь, ӧти-кӧ, лючки лыддис да лыддьӧмсӧ мед гӧгӧрвоис. Сӧмын та бӧрын велӧдчысь вермас вуджны нига-газет лыддьӧмӧ.
Мед лыддянторйыс вӧлі гӧгӧрвоанаджык дай велӧднысӧ кокньыдджык, позьӧ лыддянтор йылысь лӧсьӧдны картинаяс.
Грамотаӧ велӧдігӧн зэв ыджыд кокньӧд сетӧ вундасян шыпасъяс йӧртӧд (
Лыддьысьны велӧдігӧн зэв бур отсӧг сетӧ массӧвӧй газет. Ӧти-кӧ, ловзьӧдӧ, кокньӧдӧ велӧдӧмсӧ, мӧд-кӧ, тӧдмӧдӧ олӧмас лоӧмторъясыскӧд. Велӧдчигӧн газет лыддьӧмыд велӧдчысьтӧ велӧдӧ водзӧ вылӧ сійӧс лыддьыны, — школа помалӧм бӧрын велӧдчысь кутас ачыс нин судзӧдны да лыддьыны газетъястӧ.
Велӧдчысьясӧс велӧдігчӧжыс колӧ индавны лыддьысьны библиотекаын, лыддьысян керкаын; мед и школасӧ помалӧм бӧрын найӧ эз воштыны йитӧд тайӧ культпросвет учрежденньӧяскӧд. Сідз жӧ колӧ индыны велӧдчысьясӧс ас ним вылӧ газет-нига судзӧдавны.
ІІІ. Гижны велӧдӧм йылысь.
Велӧдны гижны школаын колӧ тадзи:
а) дась гижӧмысь (нигаысь, газетысь) тетрадьӧ спишитӧдавны, б) лыддьӧм серти аснаукӧн гижӧм; в) ассянь лӧсьӧдӧмтор гижӧм.
Нига вылысь спишитӧм водзын колӧ гижӧдсӧ бура лыддьӧдны, медым гӧгӧрвоисны гижанторсӧ. Ни ӧти кыв, ни ӧти сёрникузя мед эз вӧв гӧгӧрвотӧм велӧдчысьяслы, мед тӧдтӧм шыясыс эз веськавны.
Та бӧрын вуджӧны лыддьӧм бӧрын паметь кузя гижӧмӧ.
Тадзи гижны велӧдігӧн оз на ков велӧдчысьясӧс дугӧдны сёрникузяясын да кывъясын слухӧвӧй да зрительнӧй анализ вӧчӧмысь. Аснаукӧн гижан навык ӧкмӧмкӧд ӧттшӧтш колӧ вуджны медсясӧ слухӧвӧй анализ вылӧ (дерт, тшӧтш зрительнӧй анализсӧ оз ков дзикӧдз бырӧдны). Велӧдчысьясӧс колӧ велӧдны кылӧм серти казявны кывйысь торъя юкӧнъяс.
Аснаукӧн гижны колӧ велӧдны делӧвӧй гижӧдъяссянь: адрес гижӧм, анкета тыртӧм, шыӧдчӧм, доверенносьт, эскӧданпас, письмӧ гижӧм да с. в.
IV. Артавны велӧдӧм
Грамотаӧ велӧдан школаын артавны ёна оз велӧдны, мед сӧмын арталӧмлысь ногсӧ велӧдчысьыс гӧгӧрвоис. Велӧдны заводитігас ковмас босьтны посни лыдъяса гӧгӧрвоана материал, ас олӧм гӧгӧрысь. Бӧрынджык нин позяс газет-нигаысь материалсӧ босьтны.
1-сянь 9-ӧдз лыдпасъясӧн тӧдмӧдігӧн колӧ лӧсьӧдны лыдпас йӧртӧд, позьӧ отрывнӧй календарысь чукӧртны.
Кык паса лыдъяс тӧдмалігӧн колӧ бура индыны разрядъяс велӧдӧм вылӧ (единичаяс — 1-я разряд, десяткаяс — мӧд разряд). Бура тӧдмӧдны кор да кытчӧ гижсьӧ ноль — «0».
Гырысь лыдпасъяс велӧдігӧн позьӧ кокньӧдны тӧдмалӧмсӧ дӧска вылӧ татшӧм таблича гижӧмӧн:
| Сюрс | Сё | Дас | ||
| 3 | 0 | 5 | 2 | = 3.052 |
Тадзӧн гӧгӧрвоана лоӧ и «0» (ноль) тӧдмалӧм.
Содталӧм да чинталӧм тӧдмалігӧн колӧ войдӧр лыдъяссӧ (
Содтӧм да чинтӧм колӧ гижны столбикӧн 323+435; строчкаӧн решитчыны колӧ сӧмын сы ради, мед велӧдчысь кужис тшӧтш и сідзи решитчыны.
Прӧчентъясӧн колӧ тӧдмӧдны сы могысь, мед гӧгӧрвоисны сылысь значенньӧсӧ да кужисны лыддьыны нига-газетысь. Сідз жӧ и диаграммаяс йылысь; диаграмма вӧчӧм вылӧ кад оз тырмы. Сӧмын мед велӧдчысьяс кужисны сійӧс лыддьыны нигаысь-газетысь.
Арталӧм велӧдігӧн лыд материал колӧ босьтны политчас темаясысь да лыддьысьны, гижны велӧдан материалысь.
Медбур отсӧг арталӧмӧ велӧдігӧн сетас тшӧтки. Ӧткаясӧс велӧдігӧн культармеечлы оз кӧ сюр дась вӧчӧм тшӧтки, колӧ лӧсьӧдны кӧть ас вӧчӧмӧс, артельӧн велӧдчысьяскӧд вӧчны.
Грамотаӧ велӧдан школаӧ велӧдчысьясӧс босьтӧм йылысь.
Кодӧс позьӧ шуны неграмотнӧйӧн?
1. Ӧти-кӧ — ньӧти лыддьысьны да гижны кужтӧмъясӧс, либӧ кодъяс куш шыпас тӧдӧны да лыддьысьнысӧ оз кужны. 2. Мӧд-кӧ, сэтшӧмъясӧс, кодъяс кужӧны сӧмын лыддьысьны, а гижны оз сяммыны.
Школаӧ либӧ группаӧ велӧдчысьясӧс босьтігӧн колӧ кутны классӧвӧй принцип — медводз босьтны рабочӧйӧс, батрак, бедняк, колхозникӧс да налысь семьяяс. Уна кӧ лоӧ велӧдчыны окотитысь йӧз, велӧдысьлӧн мог:
а. Котыртны группаяссӧ арлыд серти, грамота серти да социально-бытӧвӧй условйӧ серти;
б. Вӧчны велӧдчысьяслысь список, сы бердӧ пуктыны велӧдчысьяслысь медводдза велӧдчан уджнысӧ, медым бӧрын позис тӧдмавны, кыдзи вежсис велӧдчысьлӧн сямыс.
Арлыд велӧдчысьяслысь тӧдмалӧны найӧ висьталӧм серти; велӧдчысьяссӧ кӧ индӧ кутшӧмкӧ организация — сыӧн сетан документ серти.
Ёна кокньыда велӧдӧм мунас ӧткодь арлыда группаясын.
Уна кӧ лоӧ велӧдчысьыс, медвойдӧр колӧ босьтны дзик неграмотнӧйясӧс.
Коді кужӧ лыддьысьны да оз куж гижны, сэтшӧмсӧ торъя группаӧ котыртны.
Мед эськӧ группаясын лоисны ӧткодьджык йӧз, босьтігас колӧ тӧдмавны эмӧсь-ӧ лыддьысьны, гижны кужысьяс, — коді кутшӧма сяммӧ.
Тӧдмавны колӧ буквар серти: сетны лыддьыны медводдза лист бок, сэсся мӧдсӧ, и сідз водзӧ. Код лист бок велӧдчысь медсьӧкыда лыддяс, списокас пасйыны. Дзик кужтӧмъяс бара жӧ торйӧн пасйыссьӧны.
Гижны велӧдчыны пырысьлысь колӧ тӧдмӧдны гижны кужанлунсӧ. Тшӧктыны гижны ассьыс ним-овсӧ, кутшӧмкӧ дженьыдик сёрни кузя.
Тадзи мунӧ тӧдмалӧм, а сэсся группаясӧ велӧдчысьясӧс торйӧдлӧм.
Бур лоӧ группаяс лӧсьӧдны социально-бытӧвӧй условйӧ серти. Пример, батрачкаяс — аслас группа, слугаяс бара жӧ торйӧн, гортса удж нуӧдысь нывбабаяс — торйӧн жӧ. Тадзӧн юклігӧн группаясӧ веськаласны ӧтик кадӧ прӧст йӧз, сы вӧсна школаӧ волан кадсӧ группаяслысь кокньыдджык лоӧ лӧсьӧдны, дай велӧдчӧмыс рӧвнӧяджык кутас мунны.
Грамотаӧ велӧдӧм бӧрын удж нуӧдӧм.
Велӧдысь водзын сулалӧ мог — грамотаӧ велӧдӧм бӧрын кыскыны велӧдчысьясӧс водзӧ велӧдчӧм вылӧ.
Школа грамота помалӧм бӧрын велӧдчысьяс вуджӧны малограмотнӧйясӧс велӧдан группаӧ (эм кӧ сэтшӧмыс, абу кӧ — котыртны выль группа). Грамотаӧ велӧдан школаын уджыс нуӧдсьӧ во чӧж. Сы вӧсна группаысь группаӧ вуджӧмыс мунӧ оръявлытӧг. Оз кӧ позь ӧтилаӧ лӧсьӧдны кыкнан группасӧ, лыддьысян керкаӧ, клубӧ котыртны кружок.
