ЭЖВА ПЕРЫМ

Важ комияслӧн пуксьӧм да олӧм йылысь

научно-популярнӧй гижӧд

ВОДЗКЫВ

Тайӧ книгасӧ гижӧма налы, кодъяс кӧсйӧны тӧдмавны коми мулысь да коми йӧзлысь важсӧ, сійӧс, мый вӧвліс коркӧ Эжва вожын, сыӧ усьысь Емва да Сыктыв вылын, Мозын да Ву бокын, а сёрӧнджык и Печера пӧлӧн.

Ӧнія комияс юксьӧны нёль котыр вылӧ: коми-зыряна, коми-пермякъяс, зюздінса да язьваса комияс. Зырана (кызвыныс) олӧны Коми АССР-ын, дзоляник чукӧръяс Сибырын (Из сайын) Тюмень да Омск гӧгӧрын, Кола кӧджын, Архангельск областьса яранъяслӧн национальнӧй округын; коми-пермякъяс — Перым областьса коми-пермякъяслӧн автономнӧй округын, язьваса комияс Кама Вишера вожын, Перым областьын, зюздінсаяс — Киров область войвылын.

Гижӧдсӧ сиӧма коми-зыряна пӧльяслӧн олӧмлы, кодъяс тӧдсаӧсь летописьяс серти Эжва Перымӧн («Пермь Вычегодская»). 1989-ӧд вося перепись серти коми-зыранаӧн шусис 344 да джын сюрс морт, на пиысь 291 да джын сюрсыс олӧ Коми ССР-ын. Ставыс республикаын — 1250 сюрс 800 морт. Коми-зыран кыв юксьӧ 10 диалект вылӧ: Луза-Леткаса, Вылыс Сыктывса, Шӧр Сыктывса, Сыктывкар бердса, Улыс Эжваса, Вылыс Эжваса, Емваса, Удораса, Изьваса да Печераса. Коми кыв лыддьыссьӧ важ гижӧдаӧн. Коми гижӧд лӧсьӧдліс 1372-ӧд воын роч миссионер Перымса Степан. Финн-йӧгра кывъяс пӧвстын коми гижӧд чужис коймӧдӧн, венгръяслӧн (ХII нэм) да карелъяслӧн (ХIII нэм) гижӧдъяс бӧрын. Миянӧдз воис некымын важ текст: ӧбраз вылын пасъяс, литургия юкӧн, глоссаяс да ещӧ мыйсюрӧ. Но йӧз костын гижӧдыс эз паськав да ХVII нэм помын воши.

Ӧнія литературнӧй кывлы подувсӧ лӧсьӧдӧма ХIX-ӧд пом да XX нэм заводитчигӧн, но кыв нормаяс сӧвмисны 20–30-ӧд воясӧ сӧветъяс дырйи. Кыкнан литературнӧй коми кывйыс (перым да зыран) роч алфавит подув вылын.

Медводдзаысь комиясӧс казьтывлӧны X–ХII нэмъясса гижӧдъясын, но гежӧда. Та понда, гашкӧ, сӧмын археологъяс вермасны ловзьӧдны коми йӧзлӧн пӧльяслысь важ оласногсӧ. Сійӧн и подуласьӧ тайӧ книгаыс авторъяслӧн Емва, Эжва, Сыктыв, Луз, Мозын да Ву пӧлӧн кодйысьӧмъяс вылӧ.

Авторъяс вежавидзӧны шӧр нэм кузя медводдза археологъяс дорӧ — ыджыд коми учёнӧй А. С. Сидоров да тӧдчана сӧветскӧй археолог А. П. Смирнов дорӧ, коді быдтіс финн-йӧгра туялысь археологъяслысь дзонь котыр. Стӧч А. С. Сидоров да А. П. Смирнов и панісны 1920-ӧд воясын Эжва перымӧн кольӧм памятникъяс туялӧмсӧ.

60-ӧд воясӧ археология бертчӧ ӧти нырвизьлань. Ӧнӧдз чукӧртӧма озыр материал, мый серти позьӧ тырвыйӧ ловзьӧдны важ олӧмсӧ. Миянкӧд тшӧтш корсьысьӧны Сыктывкарса госуниверситетысь историк-студентъяс да йӧз, кодъяс ас окотаысь кӧсйӧны тӧдмавны кольӧм кад йылысь унджык.

Авторъяс аттьӧалӧны ставсӧ, кодъяс юкисны налысь шогсӧ и гажсӧ сьӧкыд туйын.

МЫЙ ЮӦРТӦНЫ ВАЖ КИПОМ ГИЖӦДЪЯС

Миян кадӧдз V нэмся Важ Грецияын олысь географ да историк Геродот ветліс Лунвыв Европаса уна странаӧ, Персияӧ, Египетӧ. Воліс и миян страна лунвыв юкӧнӧ — Чёрнӧй море войвылӧ, кӧні олісны скифъяс. Геродот серпасаліс Скифияса вӧр-ва, оласног да лыддьӧдліс орчча войтыръяссӧ. Синмӧ шыбитчӧны Геродотлӧн войвывса вӧралысь йиркъяс да тиссагетъяс йылысь гижӧдъяс. Сьӧкыд стӧча индыны, код йылысь висьталӧ «историялӧн бать». Академик Б. А. Рыбаков лыддьӧ ӧти бӧръяс уджын, мый найӧ вӧліны войвыв финн-йӧгра войтыръяслӧн пӧльясӧн. Торйӧн кӧ, тиссагетъясӧс сійӧ ӧткодялӧ мордвалӧн предокъяскӧд, а вӧралысь йиркъяс, сы серти, олісны тиссагетъяссянь матын.

Коми легенда да преданиеяс пӧвстын эм висьтъяс и коми вӧралысь Йиркап (Йирка) йылысь, коді «ас пуысь» вӧчӧм лызь вылын суӧдліс быдсяма вӧр пемӧсӧс. Преданиеын паныдасьӧны и вирӧн ойдысь пу, и кельыдлӧз кӧр, и кӧлдунья, коді зыртчӧ Йиркап вылӧ. Висьтыс йитчӧма Коми ССР-са Княжпогост районысь Синдор сикткӧд, коді сулалӧ Сімдор (рочӧн Синдор) ты бокын. Сы серти, стӧч тайӧ тыас вӧйис Йиркап, кор вуджис аслас лызь вылын жеб йи вывті, ӧнӧдз на сійӧ местасӧ шуӧны «Йиркапув».

Вермас лоны, «йирк» да «Йирка» кывъяслӧн сӧмын шуанногыс ӧткодь, но шемӧсмӧдӧ и матысса вежӧртасыс: «вӧралысь». Да и география боксянь тыдалӧ ӧткодьлуныс: асыв-вой Европаын ӧнія коми да удмуртъяслӧн оланін.

Кыдзи тані оз казьтышт Синдорысь аддзӧм лызь ныр йылысь? Миян кадӧдз VII–VI нэмъясын вӧчӧмторсӧ видзӧма сьӧд му. Воддза юкӧнсӧ лызьыслысь мичмӧдӧма йӧра юрӧн. Туялысьяс чайтӧм серти, тайӧ мыгӧрыс эз сӧмын кут бӧрӧ исковтӧмысь, но видзис притчаысь, содтіс ӧд да отсаліс кыйсьыны. Со тіянлы и мойдвывса Йиркаплӧн лызь. Вӧралысь Йиркап йылысь предание вужъясьӧ нэмъяс пыдӧсын да югзьӧдӧ олӧмысь серпасъяс, кодъяс йылысь висьт и воліс ас кадӧ Геродотӧдз.

Но античнӧй авторъяс омӧля тӧдісны войвыв Европа да чайтісны сійӧс пемыд зумыш пельӧсӧн, кӧн олӧны «гиперборейяс». Миян кад заводитчигӧн римса гижысь Квинт Курций Руф казьтывлӧ бабийясӧс, кодъяслӧн оланінын во джын оз овлы шонді да сулалӧ вой, мый бӧрын волӧ помтӧм лун... Тӧвнас, сы серти, бабийяслысь чомъяссӧ тыртӧ лымйӧн, и олысьяс ветлӧны тшын петан розьӧд да кодйӧны ӧта-мӧд дорас лым улын туйяс... Но миян кадся водза нэмын нин римса историк Тацит тӧдіс, мый войвыв Европаын олӧны финнъяс, кодъяс пӧткӧдчӧны турунъясӧн, новлӧны пемӧс куяс да дзебсясьӧны лёк поводдяысь сё арӧса пуяс улын. VI нэмын готъяслӧн историк Иордан гижис финн войтыр йылысь: merena, mordens, thuіdos (меря, мордва, чудь), мый «некутшӧм войтыр наысь бурджыка оз лыйсьыны ньӧввужйӧн... кужӧны тшыкӧдчыны, сяммӧны звер кыйны: оланіныс налӧн тӧдтӧм и ветланіныс абу ӧти, кӧні кыясны, сэн и сёйӧны: лымъя чуркъяс вомӧн лызьӧн котралӧны». Казьтывлӧ сійӧ и ылі войвылын низь куӧн вузасьӧм.

Важ скандинавъяслӧн мифическӧй да героическӧй висьтъясын (сагаясын) IX–XIII нэмъясӧ тшӧкыда казьтывсьӧ асыв-вой Европаса куясӧн да эзысьӧн озыр страна. Скандинавъяс шуисны сійӧс Биармияӧн (Bjarmaland), а олысьяссӧ биарминъясӧн (Bjarmar). Биарминъяс вузасисны на дорӧ волысь викингъяскӧд да юрбитісны асланыс медыджыд ен Йомалалы. Миян войвыв йылысь медводдза стӧч гижӧдӧн лоӧ IX нэмся «Орозий Короля Альфреда», кӧн англо-саксъяслӧн король Альфред Великий гижӧ норвегияса мореход Отер (Оттар) висьталӧм серти Европа войвыв юкӧн йылысь. Отерӧс король ыстывлӧма Биармияӧ морж пиньясла да куясла: Отер муніс берег пӧлӧн первой войвылӧ, сэсся лунвылӧ, кытчӧдз эз во ыджыд ю вомӧдз (Vіnu). Туйыс босьтіс 15 лун (сувталӧмъяссӧ лыддьытӧг). Тайӧ каднас сійӧ вермис мунны сюрс миляӧдз да воны СССР-лӧн войвыв Европа юкӧнӧ. Ыджыд юыс нуӧдіс страна пытшкӧ, но норвегияса мореходъяс бергӧдчисны, повзисны на вылӧ уськӧдчӧмысь... «Тайӧ вӧлі мунӧмсянь медводдза овмӧдӧм страна». Отер пасйис, мый Биярмияын уна олысь, и биармъяс да финнъяс сёрнитӧны пӧшти ӧти и сійӧ жӧ кыв вылын. Уна учёнӧй лыддьӧ, мый Отер кывтіс Норвегия да Кола кӧдж пӧлӧн да воис Еджыд мореӧдз, но туйпом кузяыс вензьӧны. Туйпомнас шуӧны Кола кӧджса Ворзула ю, Вой Двина да весиг Печера вомъяс. Сагаяс серти, Vіnu берегын XI нэм заводитчигӧн вӧлі ыджыд вузасянін, кытчӧ гожӧмнас волывлісны Скандинавияысь купечьяс. Найӧ ньӧблісны биарминъяслысь низь куяс. Сикт дорын вӧлі пу ен, Йомала, кодӧс вӧлі вӧчӧма медбур пуясысь да мичмӧдӧма зарниӧн да дона изъясӧн. Сійӧ сулаліс му да сьӧмысь артмӧм мыльк вылын да югзьӧдіс гӧгӧрсӧ. Пидзӧс вылас сылӧн вӧлі зарни сьӧм тыра зарни чаша, сы ыджда, мый вермис пӧтмӧн юктавны нёль мортӧс. Некымын сагаын серпасавсьӧ викингъясӧн Йомалалысь вежаинсӧ ректӧм. Сідз, Йомалалысь став озырлунсӧ гусялӧм йылысь висьтавсьӧ «Боси йылысь сагаын». Сӧмын босьтӧм куяслӧн доныс вӧлі сэкся 3 груз тыра карабысь ыджыдджык. Викингъяс пыллисны биармъяслысь медбур видзаинсӧ да сотісны.

Сагаясын уна мич пыдди содталӧм, но век жӧ позьӧ аддзыны збыльсӧ. Шуам, наысь тӧдмалам, мый биармъяс вузасисны куясӧн, кодъяс инавлісны и асыв, и рытыввылын, ӧткымынлаын казьтывсьӧ биармъяслӧн му вӧдитӧм да пемӧс видзӧм йылысь, кер чомъяс йылысь, кӧн найӧ олісны. Татшӧм неыджыд пасйӧдъясыс коланаӧсь, найӧ петкӧдлӧны викингъяслы водзасьысь войвыв котыръяслысь оласногсӧ. «Му кытш» сагаын гижсьӧ, мый «конунг» (ӧксы) Харальд Руд Плаш мӧдӧдчис тышка вынӧн, Бьярмаландӧ, и Вина берегын сылӧн вӧлі ён кось, сійӧ унаӧс виис, босьтіс зарни и эзысь и мукӧд озырлун да мӧдӧдчис бӧр сійӧ жӧ арнас» (960‒965-ӧд вояс гӧгӧр). Сагаяс тшӧкыда ошйысьӧны викингъяслӧн биармъясӧс, лӧнь вӧралысь да му вӧдитысьясӧс вермӧмӧн. Но паныдасьлӧны и «Хакон йылысь сага» сямаяс, кӧн 1222-ӧд воӧ пасйӧма: «Бьярмаландӧ кольччӧм норвежецъясӧс тӧвнас виисны». Уна сагаын стӧча серпасавсьӧ вӧр-ва. Сідз «Боси йылысь сагаын» висьтавсьӧ викингъяслӧн Биармия шӧрлань Двина пӧлӧн тшем вӧрӧд тӧлысь чӧж мунӧм йылысь. Туйын налӧн кыйӧмаӧсь звер-пӧткаӧс, сёйӧмаӧсь, вотӧс, юӧмаӧсь зарава, тілльын налӧн паськӧм ротйысьӧма. «Торир Пон йылысь сагаын» викингъяс мунӧны тшӧкыд вӧрӧд да вӧчалӧны лӧсасъяс, мед не воштыны пыжъяс дорӧ туйсӧ.

Скандинавскӧй да исландскӧй сагаяс вылӧ мыджсьӧмӧн учёнӧйяс уналаысь индывлісны Биармиясӧ: рытыв-вой Европасянь Кола кӧдж да Из дорӧдз (Белӧй море дорӧ, Карелияӧ, Ладога бокӧ, Ярославльса Волга бокӧ, Вой Двина, Мозын и Кама пӧлӧн). Гартыштісны весиг, мый сідз шулісны Волгаса Булгария, либӧ мый сійӧ вӧлі Рижскӧй залив бокын. Бӧръяыс наука боксянь нинӧмӧн абу подулалӧма.

Революцияӧдз ӧткымын учёнӧй ӧткодявліс скандинавъяслысь «Биармия» роч летописьясса «Пермь»-кӧд кывъяслӧн ӧткодь горалӧм вылӧ мыджсьӧмӧн. Да и кадыс лӧсялӧ: комияслӧн пӧль-пӧч сэки жӧ овлісны Эжва, Кама да Вой Двина вылын. Тадзи шулісны М. В. Ломоносов, Н. И. Костомаров, Н. М. Карамзин, Д. Н. Мамин-Сибиряк, коді Кама бокын уджавліс кыдз археолог. «Важ Российскӧй история» гижӧдын М. В. Ломоносов пасйывліс: «Пермия, кодӧс Биярмияӧн шуӧны, ылӧдз нюжӧдчывліс Белӧй моресянь Двина пӧлӧн вывлань, и вӧліны чудскӧй йӧз ёнӧсь, вузасисны дона звер куясӧн датчана да мукӧд нормандецъяскӧд...». Тӧдчӧдам, мый учёнӧйлы тӧдса комын кыв пӧвстын вӧлі и «пермскӧй» (коми) кыв.

Скандинавъяс лыддисны Биармиялӧн медыджыд озырлунӧн куяс да дона металлъяс (эзысь сьӧм, чашаяс да с. в.). Коммуысь Биармия дорйысьяс вайӧдлісны тайӧс медъён аргумент пыдди. Ӧд Строгановъяс дырйи на сэтысь аддзывлісны иранса важ эзысь дозмук да сьӧм. Археологъяслӧн корсьысьӧмъяс петкӧдлісны, мый эзысь дозмук воліс медводз рытыв Издорӧ, кӧні кыйлісны медся дона куа зверъясӧс (низь, тулан). Татысь аддзӧма VIII–ХIII нэмъясса эзысь дозмука уна дзебас.

Биармия йылысь гижӧдъяс тшӧкыда оз лӧсявны ӧта-мӧдыскӧд, да та понда сьӧкыд стӧч индыны сылысь местасӧ, ӧнӧдз абу на и скандинавъяслӧн асыв-вой Европаӧ волӧм йылысь археологическӧй даннӧйяс.

Сӧветскӧй историкъяс чайтӧны, мый важ скандинавъяслӧн Биармия — зэв паськыд муяс, кытчӧ найӧ веськавлісны пырджык мореӧд Кола кӧдж кытшовтӧм бӧрын да Вой Двина кузя. Бьярмъясӧс исследовательяс ӧнӧдз на оз вермыны ӧткодявны кутшӧмкӧ важ котыркӧд (карел, вепс, вӧлӧк сай чудь ни важ комикӧд). Но унджык археологыс, историкыс да кыв туялысьыс лыддьӧ, мый «бьярм» этнонимӧн шулывліс эз ӧти войтыр, а финн-йӧгра чукӧрысь некымын котыр, кодъяс олісны Вой Двина пӧлӧн орччӧн.

Кытысь артмисны Bjarmaland да Bjarmar нимъясыс? Медся лӧсяланаӧн лыддьыссьӧ Д. В. Бубрихлӧн гипотеза, мый серти тайӧ кывъясыс балтийско-финскӧй «perämaa»-сянь. «Perämaa» — бӧръя му, вежӧссайса му либӧ Вӧлӧк сай (Заволочье). Тадз карелъяс да вепсъяс шулісны войвыв да асыввыв муяс. Скандинавъяслӧн шыясыс гораджыкӧсь финн кывйын дорысь, тадз «Perämaa» вуджис «Bjarma»-ӧ да индывліс роч Войвыв, Двина сай да Заволочье, кӧні олісны ӧтув вужъя войтыр (роч гижӧдъяс серти «чудь заволочская» да «пермь вычегодская»). Мӧдар боксянь сійӧ жӧ «perämaa» пӧртмасьӧ роч «перемь», «пермь» кывъясын, кодъясӧн пасйывлісны войдӧр новгородса Вӧлӧк сай, а сэсся и Эжва да Кама вывса комиясӧс (Медводдза серпас).

Викингъяс Биармияӧ бӧръяысьсӧ волісны ХIII нэм заводитчигӧн. А сэсся Арктика вочасӧн кутіс кӧдзавны, Вой мореяс йизисны, и тайӧ падмӧдіс скандинавъяслысь кокни пыжъясӧн Баренцлӧн мореӧд ветлӧмсӧ. Неуна водзджык (X–XI нэмъясын) заводитчӧ рочьяслӧн войвывлань паськӧдчӧм, кодъяс воӧны и Вой Двина да Улыс Эжва вылӧ.

Сагаяс воисны миянӧдз ХII, а унджыкыс и ХIV нэмъясса гижӧдъясын. Рытыввыв Европаын Биармия йылысь тӧдмалісны ёна сёрӧн, ХVI нэм заводитчигӧн, кор Парижын петіс скандинавскӧй гижысь Саксон Грамматиклӧн (1140‒1206) «Деяния Данов» книга, кӧні Биармия индыссьӧ Кола кӧджын да Вой Двина вомын. Саксон Грамматик бӧрся швед-учёнӧй Олас Магнус ХVI нэмын казьтыштӧ Биармия йылысь «Войвыв йӧзлӧн история» уджын, индӧ сійӧс Полярнӧй кытш сайысь. Кыдз и Саксон, сійӧ юкӧ Биармиясӧ матыс да ылыс вылӧ. Матыс Биармия — джуджыд изъяса, кодъяс вылысь весиг гожӧмнас оз сывлы лым. Сійӧ оз шогмы морт оланін вылӧ. Ылысса Биармияын олӧны кӧр видзысьяс, вӧралысьяс, чери кыйысьяс. Кыкнан Биармияса олысьясыс юрбитӧны аканьяслы да эскӧны сьӧд тӧдӧмӧ. Вермас лоны, викингъяслӧн торъя дружинаяс волісны Войвыв Из бердӧдз да «Ылыс Биармия»-ӧн шулісны роч Войвыв.

IX–X нэмъясӧ арабъяс да мукӧд асыввыв йӧз йитчӧны Ыджыд Волга пыр асыввыв Европакӧд. Помтӧм вӧръяс пӧвстті медбур туйясӧн вӧлісны ыджыд юяс, медводз Волга. Став туйлӧн сьӧмӧсӧн вӧлі Булгар кар, Волгаса Булгария, ыджыд государство, сӧвмӧдіс Волга пӧлӧнса да Из бердса войтыръясӧс. Сёрӧнджык булгаръясысь артмисны чувашъяс, татара да башкиръяс. Карсӧ нимтывлісны «Ыджыд карӧн», сы вӧсна мый шӧр нэмъясын сійӧ вӧлі паськыда нималысь вузасянінӧн. Карын вӧліны торъя роч, армянскӧй да мукӧд кварталъяс. Татчӧ воліс уна сикас вузӧс лунвылысь и асыввылысь, рочысь и рытыввыв Европаысь, «Пемыдладорысь», кыдз шулісны купечьяс да ветлысь-мунысьяс тӧдтӧм войвыв. Уна сё верблюда караванъяс вуджлісны пустыняяс да степъяс, вайлісны асыввывса дӧраяс, дона изъяс да баситчанторъяс, эзысь, сьӧм, тышкасян кипель и тасьті-пань, бурдӧдчан да чӧсмасянторъяс. Лэбач мыгӧра пыжъяс вайлісны Волга да мукӧд юясӧд роч ма да воск, войвыв пармаысь кыйӧм мой, тулан, низь да ур куяс. Булгарса купечьяс ёна волысисны орчча войтыръяскӧд. Булгаралӧн баситчан да мукӧд кӧлуй сюрӧ археологъяслы шӧр да Вылыс Кама, Вятка да Эжва вылысь, мари да мордва ордысь, Булгара гижӧдъяс эз воны миянӧдз, на пиысь унджыкыс воши монголъяслӧн ясуйтігӧн, да та понда бур мыджӧдӧн лоӧны X–ХII нэмъясса араб гижӧдъяс, кытысь позьӧ тӧдмавны кыдз булгара, сідз и орчча да войвыв йӧз йылысь. Медводдза гижӧдыс — Багдадса халифлӧн секретарь Ахмед ибн-Фадланлӧн Волгаса Булгар сар дорӧ 921–922-ӧд воясӧ ветлӧм йылысь пасйӧдъяс. Тані автор Булгар сар вылӧ ыстысьӧмӧн гижӧ, мый «сылӧн страна сайын, куим тӧлысь туй бӧрын олӧ Вису войтыр... Тӧвнас войыс налӧн лоӧ гожся лун кузя, а луныс дженьдаммӧ гожся вой кузяӧдз...». Ибн-Фадлан серти, на сайын куим тӧлыся туйкостӧн олӧны «йаджудж да маджудж» войтыръяс Иза-Саридза костын. Сёрӧнджык Абу Хамид аль-Гарнати, коді 1131–1153-ӧд воясӧ ветлӧдліс асыввыв да шӧр Европаӧд, гижӧ войвывса йылысь стӧчджыка. Сійӧ индӧ, мый Булгар дорын эм Вису му, Висуа-Булгара костын тӧлысь туй. И эм ещӧ му, шуӧны Ару, сэн кыйӧны мой, сьӧдбӧж да медбур уръясӧс. Луныс гожӧмнас сэні 22 час. А Вису сайын Пемыд море дорын (Вой Саридз) эм му, Йура нима (роч гижӧдъясса Югра либӧ Угра). Купечьяс висьталӧны, мый шондіыс сэн оз саявлы 40 лун, а тӧвнас сы кузя жӧ вой». Водзӧ аль-Гарнати серпасалӧ йуракӧд вузасьӧм: «И вайӧны (купечьяс) ассьыныс вузӧссӧ и быдӧн пуктӧ кӧлуйсӧ торйӧн да пасйӧ и мунӧ, сэсся бӧр локтӧны да аддзӧны колана эмбур (куяс) бур кӧ — босьтӧны, лёк кӧ — вежӧны, и некод оз ылӧдчы». «И вайӧны йӧз ислам муясысь (асыввылысь) мечьяс... сӧмын вороптӧм да мичмӧдтӧм уклад дорышъясӧ, — тӧдчӧдӧ аль-Гарнати. — И вайӧны купечьяс налы тайӧ шыпуртъяссӧ... а на пыдди босьтӧны низь куяс и озырмӧдчӧны тадзи».

Аль-Гарнати Булгарӧ кыкысь волігӧн (1133‒34 да 1135‒1136-ӧд воясӧ), буракӧ, уна тӧдмалӧма купечьяссянь войвыв йӧз йылысь. Сійӧ пасъялӧ вузасьӧм йылысь, туйяс йылысь, кодъяс мунӧны «сывлытӧм лымъя муясӧд», серпасалӧ войвывсалысь вӧралан лызьяссӧ, казьтывлӧ войвыв йӧзкӧд паныдасьлӧм йылысь: «Ме тӧвнас аддзывлі Булгарысь налысь чукӧр: гӧрдӧсь, кельыдлӧз синмаӧсь, юрсиыс еджыд, пыш кодь, новлӧны шабді дӧра паськӧм, кодсюрӧ новлӧны медбур мой куысь пасьяс, гӧннас вывланьӧ». Тайӧ гижӧдыс шӧр нэмса литератураын, тыдалӧ, медся стӧч. Тӧдчӧ, мый аддзывлӧм йӧзыс европеецъяс, но кутшӧм котырысь, сьӧкыд шуны. Пӧшти став араб авторыс гижӧ войвыв йӧз Вису да йура йылысь. Найӧ олӧны (куим тӧлысь, нелямын лун, тӧлысь, кызь лун) туй костӧн, но уна гижӧдын торъялӧмыс лоӧ, буракӧ, тӧвся, да гожся, да разнӧй туйӧд ветлӧм понда. Учёнӧйяс оз ӧткодя висьтавны Вису йылысь, ӧткымынӧн шуӧны, мый Вису — важ роч гижӧдъясын паныдасьлысь весь (Белозеро гӧгӧрса олысьяс), мукӧд ӧткодялӧ перымкӧд. Туй серпасалӧм сертиыс кӧ «Йура олӧ Висуысь войвылынджык, орччӧн, Из дорын, «Пемыд саридз» бокын, «Вису»-нас кӧ шулісны Белозерьеса весьӧс, сідзкӧ йура (Войвыв Из дор) некыдз оз вермы лоны сылӧн соседӧн. Чайтам, мый «Вису» войтыр улын арабъяс гӧгӧрволісны дзоньнас финн-йӧгра котыръяс (вепс, коми, удмуртъяслысь пӧльяссӧ), кодъяскӧд волысисны булгаръяс (2 серпас).

«Йураысь» (йӧграысь) войвылӧджык арабъяс инавлісны «Пемыд саридз» дорын олысь «берегпӧлӧнса» йӧзӧс. «Найӧ ветлӧны мореті ковтӧг ни могтӧг, а сӧмын кыпӧдчӧм понда, со, пӧ, воим сэтшӧмтӧ, сэтшӧмтӧинӧ... со мунӧны пыжъясӧн мореӧд, вочасисны кык пыж, кӧрталӧны найӧс моракъяс ӧта-мӧд дорас, перйӧны пуртӧсысь шыпуртъяс и бертчӧны: вермысьлы кольӧ кыкнан пыжыс». В. Ф. Минорский лыддьӧ, мый сёрниыс тан бара жӧ мунӧ весь йылысь, коді воліс Белӧй мореӧдз. Но, ми чайтам, тані зэв ясыда серпасалӧма абордажӧн бертчӧм, и «берегпӧлӧнса йӧз», кодъяс кыпӧдчӧм понда корсьӧны аддзывлытӧминъяс — викингъяс, кодъяс йылысь пель йылӧн кывлісны и Булгарын.

Ӧткодявны кӧ скандинавъяслысь Биармия йылысь да арабъяслысь войвыв йылысь гижӧдъяс, синмад шыбитчӧ налӧн матыслуныс. Кыдз викингъясӧс, сідз и булгаръясӧс «Рифей из» (Урал) да «Пемыд саридз» дорӧ кыскисны сэтчӧс озырлун йылысь мойдъяс, медсясӧ Му помса дона куяс (Сибирь сэк вӧлі туявтӧм на). Шӧр нэмъясын асыв-вой Европа вӧлі медся озыр вӧрӧн и юясӧн. Кыдз асыввылын, сідз и рытыввылын куяслысь донсӧ бура тӧдісны, и куясӧн вузасьӧм вайліс ыджыдджык нажӧтка весиг рабъясӧн вузасьӧм дорысь.

Медся важ роч историческӧй документӧн, кӧн лыддьӧдлӧма Европа войвыв юкӧнысь котыръясӧ, на лыдын и «пермь», лоӧ «Повесть временных лет», кодӧс лӧсьӧдіг шуӧны летописец Несторӧс. Лыдпасавтӧм водзкывъяс гижсьӧ, мый «войшӧра муясын пукалӧны рочьяс, чудь да быдсяма войтыр: меря, мурома, весь, мордва, заволочьеса чудь, пермь, печера, ямь, угра, литва, зимигола, корсь, летгола, ливъяс». (Мӧд серпас). Летописецлӧн дженьыд пасйӧдысь аддзам, мый лыддьӧдлӧм войтыръяс сёрнитӧны ас кыв вылын, вештӧны рочьяслы вот. Медводз Европа войвылӧ сувтісны новгородсаяс. Историческӧй документъяс серти XI нэмын нин найӧ пырӧны Двина вылӧ, а ХII нэм заводитчигӧн пӧшти став войвылыс нин налы тӧдса и вештӧ вот. «Повесть временных лет»-ын эм Из да Издорса олысьяс йылысь новгородса Гюрата Роговичлӧн казьтывлӧм: «Мӧдӧді мортӧс ассьым Печераӧ, Новгородлы вот вештысьяс дорӧ. И наӧдз воӧм бӧрын муніс мортӧй насянь югра муӧ. Югра гӧгӧрвотӧм кывйӧн сёрнитӧ и олӧ войвылын, яранъяскӧд орччӧн. Югра жӧ шуӧма мортӧйлы: ...эм енэж судта изъяс, кодъяс пыксьӧны море нырдӧ... и сійӧ гӧраясас дзоляник ӧшиньтор кералӧма, и сэтысянь сёрнитӧны (йӧз), он гӧгӧрво налысь кывсӧ, но петкӧдлӧны кӧрт вылӧ да кинаныс корӧны кӧрт, а коді сетӧ налы пурт либӧ чер, водзӧс сетӧны куяс. Тайӧ изъясӧдзыс туйыс сьӧкыд, потасъяс, лым да вӧр понда ог волӧй некор найӧдз: тайӧ туйыс мунӧ и водзӧ войвылӧ», Новгородецлӧн висьталӧмыс чуксасьӧ кыдз скандинавъяслӧн шӧр нэмъясса гижӧдъяскӧд («Ылыс Биармия»), сідз и арабъяслӧн войвыв войтыр йылысь гижӧдъяскӧд. Колӧ пасйыны, мый сійӧ кадся Исландияса географическӧй гижӧдъясын, кыдз и «Повесть временных лет»-ын висьтавсьӧ, мый «Бьярмъяс вештӧны рочьяслы дань». Кызвыннас и скандинавъяс, и арабъяс, и рочьяс гижисны асыв-вой Европа йылысь ӧтитор, сӧмын мыйӧнсюрӧ торъявлісны, сы вӧсна мый юӧръяссӧ вайлісны йӧз, кодъяс вермисны и содталыштны и чинталыштны. «Повесть временных лет»-ын войвыв йӧз йылысь гижӧма медуна да медся стӧча, гашкӧ, сы понда, мый Новгородсянь вӧлі матынджык. «Повесть» серти, перым оліс «вӧлӧк сай чудь» да «печера» костын, сідзкӧ чудьяслӧн Вой Двина да Печера костын, кӧні олісны «печера» да «сииртя» войтыръяс. Сёрӧнджык гижӧм летописьяс серти, торйӧн нин Епифаний Премудрыйлӧн «Житие святого Стефана, епископа Пермскогоын (ХIV нэм пом) эм комияс йылысь стӧчджык казьтылӧмъяс. Сэні торйӧдсьӧны Пермь Вычегодская (коми-зыряналӧн пӧльяс) Емва да Эжва вылын да Пермь Великая (коми-пермякъяслӧн пӧльяс) Кама вылын: «Река едина, еиже имя Вым си обходящиа, всю землю Пермскую и вниде в Вычегду. Река же другая именем Вычегда: си исходящиа из земли Перьмскиа и шествующи к северной стране и своим устием вниде в Двину (ниже) града Устюга за 40 поприщ. Река третиа, нарицаемая Вятка, иа же течет с другою страны Перми и вниде в Каму. Река четвертая си есть именем Кама. Си обо обходящиа и проходящиа всю землю Пермскую (буракӧ, Пермь Великаясӧ) сквозь ню, по неи же мнози языцы седать».

«Житие» гижысь, коді овліс Стефан Пермскийкӧд ӧти кадӧ, буракӧ, тӧдлӧма перымлысь оланінсӧ, сы вӧсна мый казьтывлӧ и мукӧд войтырӧс. Емва да Эжва вылын олысьяс йылысь нинӧм абу гижӧма. Водзӧ автор пасйӧ, мый Вятка да Кама юяс визувтӧны лунвылӧ да усьӧны Волгаӧ Булгар кар дорын. Сідзкӧ Епифаний оз бура тӧд Перымлысь ва туйяссӧ. Та вылӧ жӧ индӧ нӧшта ӧти пасйӧд: Незнамо каким образом из одной страны вытекли две реки: Вычегда и Кама. Одна несет свои воды на север, другая на юг».

Тайӧ гижӧдъясыс стӧчмӧдыштӧмӧн вуджисны «Житиеысь» Патриаршӧй (Никоновскӧй) летописьӧ (ХVII нэм). Перым мулӧн серпас сэні сетсьӧ неуна мӧдногджык: «Река же первая именем Вым, впаде в Вычегду, другая река Вычегда, обходящая всю землю Перьмскую, потече в северную страну и впаде в Двину ниже Устюга 40 верст, река же третия Вятка потече з другую страну Перми и вниде в Каму реку. Сия же река Кама обходящи всю землю Пермскую; по сей реце мнози языци седять и потече на юг в землю Татарскую и впаде в Волгу реку ниже Казани 60 верст». Гижӧдъяс серти, Емва да Эжва перымлӧн медгырысь юяс. Тӧдчана историк, археолог Б. А. Рыбаков шуӧ, мый перым войтырӧс юяс серти лыддьӧдлӧм зэв логичнӧй.

Эжва перым йылысь уна висьталӧ Иван III-лӧн «Жалованнӧй грамота» (1485–90-ӧд вояс), мый серти Эжва вывса войтырлы сетсьӧны пӧльяслӧн да батьяслӧн юяс, тыяс, угоддьӧяс. Гижӧдсӧ 1927-ӧд воын аддзӧма коми гижысь да историк П. Г. Доронин Емдінса Благӧвещенньӧ вичкоысь. Документас лыддьӧдлӧма Эжва вывса «угодейнӧй» муяс да Перым муысь став «падунсӧ» (усьысь юяс). Рытыв вежӧсӧн шуӧма Соль (Сольвычегодск), Улыс Эжва вылын, ӧнія Котласысь асывланьджык. Сэсся лыддьӧдлӧма Эжваӧ усян гырысьджык юяссӧ: Яренга, Емва, Сыктыв, Висер, Лӧкчим да мукӧд ю да тыяс. Эжва перымӧ пыртӧма и Мозын да Ву пӧлӧнса Удоралысь муяс.

Неважӧн на ӧткымын учёнӧй (Буров Г. М., Лашук Л. П. да мукӧд) лыддьывлісны, мый шӧр да вылыс Эжва вылӧ комияс воисны сӧмын ХVI–ХVII нэмъясын, а наӧдз сэн вӧраліс йӧгра. Но Иван III-лӧн грамотаяс серти позьӧ шуны, мый шӧр Эжва да и йылыс кызвыннас вӧліны коми улын. 1485-ӧд вося грамотаын гижӧма: «...речка Лопия (Лопью), да повыше Немы (Нем), а пониже Мыля (Лун Мылва) речка Нема...» . 1490-ӧд вося грамотаын казьтывсьӧны «речка Нидзес» (Локчимӧ усьысь Нидзь ю), «озеро Подты» (Пӧдты), «речка Эжвес» (Эжьес).

Дерт, ты-ю да угоддьӧ лыддьӧдлӧм оз на висьтав сы йылысь, мый вылыс Эжваын ХV нэмын вӧліны нин оланінъяс, но 1485-ӧд вося грамотаын гижӧма, мый тайӧ местаясыс вӧліны нин «дедина да отчина»-ясӧн. Вермас лоны, тайӧ районъясын дас нёльӧд нэмын и водзджык вӧліны нин оланінъяс, кодъясӧс кутшӧмкӧ помка понда абу казьтыштӧма документъясын.

Емдін перымса епископъяслӧн бӧрйӧм подуласьӧ оз сӧмын сійӧн, мый Емва пӧлӧн оліс медыджыд перым котыр, но и сійӧн, мый тані вӧлі Эжва перым муяслӧн сьӧмӧсыс (3-ӧд серпас). Тӧдса, мый епископ Степан язычникъясӧс пыртӧм могысь кыпӧдіс Эжва, Емва да Сыктыв вылын некымын вичко да манастыр (енкола), мед ӧтувтны торъя перым котыръясӧ. Коми-Вымскӧй летописьын стӧча индӧма Яренскӧй карысь (Улыс Эжва), Вотчаысь (Сыктыв) вичкояс, Емдінысь собор да храм. Йӧз висьталӧм да важ вичко небӧгъяс серти тӧдмалам Шӧр Эжва вывса Уллянаысь Спасскӧй пустынь йылысь, кодӧс быттьӧ кыпӧдлӧма Степан, сэтчӧс войтырӧс пыртӧм могысь. Кӧнсюрӧ гижӧма, мый пустыньыс вӧлі; кӧнсюрӧ, мый вӧліны сы йылысь преданиеяс, но стӧча докажитны нинӧм на оз позь, 70–80-ӧд воясӧ Уллянаысь неылын аддзӧм Эжва перымлӧн памятникъяс тшӧктӧны сюсьджыка видлавны висьтъяссӧ. Гашкӧ, найӧ и збыль восьтӧны Перымса Степан олӧмысь юкӧн. Та боксянь бур эськӧ вӧлі казьтыштны академик Б. А. Рыбаковлысь шуӧмсӧ, мый ХII нэмын на Вылыс Эжва вылын, Помӧс ю бокын вӧлі Помӧсдін погост, ӧнія Помӧсдін местаын, кытысянь Новгородсянь рочьяс чукӧртлісны вот.

Московиялӧн (Роч му) медваж картаӧн, кӧні пасйӧма «Пермия», лыддьыссьӧ Венецияын печатайтӧм Баттиста Агнезелӧн (Аннезе) карта, кодӧс лӧсьӧдӧма Римын роч посол Дмитрий Герасимовлӧн висьталӧм серти 1525-ӧд воын. Ӧткымын исследователь, коді шуӧ Вылыс Эжва асыв пӧвсӧ манси («вогул») муӧн, ыстысьӧ Н. Витзенлӧн 1663-ӧд вося карта вылӧ, кӧні Эжва йылас пасйӧма «Vahulіez» (вогуличи). Тӧдса и ХVI–ХVII нэмъясса Московиялӧн некымын карта, кодъясӧс рытыввыв Европаса картографъяс вӧчисны роч источникъяс серти. Специалистъяс тӧдчӧдӧны, мый ылӧсалӧм картаясыс [...] вося А. Дженниксонлӧн да 1613-ӧд вося Г. Герритслӧн картаяс торъялӧны Н. Витзенлӧн картаысь сійӧн, мый Вылыс Эжва пасйӧма Permіa» (Перым). Та боксянь кӧ видзӧдлыны, сэкся картаяс вылӧ оз позь мыджсьыны Вылыс Эжва овмӧдӧм йылысь кывкӧртӧдын. Сэк жӧ оз позь вензьыны сыкӧд, мый мансилӧн да комилӧн пӧльяс вӧралісны и Эжва, и Печера йывъясын.

ЭЖВА ПЕРЫМ ПАМЯТНИКЪЯСӦН ТӦДМАСЬӦМ

Революцияӧдз Комиын археологъяс пӧшти эз кодйысьлыны. Важ войвылӧн тӧдмасисны сӧмын любитель-краеведъяс да лыда учёнӧй: роч ветлысь-мунысь В. А. Русанов, войвыв туялысь А. В. Журавский. Эжва вылын та боксянь водзмӧстчысьӧн лои Чистопольысь Степан Егорович Мельников, коді овліс ХIX нэм шӧрын Усть-Сысольскын. Сылӧн делӧвӧй письмӧяс серти (сідз шусяна — объявлениеяс), сійӧ вӧлӧма Усть-Сысольск уездса церковно-историческӧй да Вологодскӧй епархия статистическӧй описание комитетса членӧн. 1852-ӧд вося кык объявлениеын, кодӧс ыстӧма Императорскӧй археологическӧй обществоысь Вице-президент граф Д. Н. Блудовлы висьтавсьӧ важ эмбур йылысь, кодӧс С. Е. Мельников босьтӧма Емваса Сёськаын да Вылыс Эжва Парчын олысь крестьяналысь.

1851-ӧд воын С. Е. Мельников восьтіс да кодйис X–XI нэмса Усть-Сысольскса гуяс (местаыс абу стӧчмӧдӧма). П. С. Савельев, тӧдса роч археолог, йӧзӧдліс та йылысь 1854-ӧд воын пытшкӧс делӧяс министерство журналын. С. Е. Мельниковлӧн вӧлӧма дас уджалысь, кодъяс отсӧгӧн сійӧ перйӧма кык гу: мужичӧйлысь да нывбабалысь. Лыяскӧд орччӧн вӧлӧма уна гуасян эмбур: эзысь саманидскӧй монета да сы серти вӧчӧм исерга, дротик ли ньӧвлӧн кӧрт йыв, ыргӧн пражка, ыргӧн морӧс сайӧд, квайт ыргӧн чепта, ыргӧна-эзыся бляхаяс, пӧльтӧм ыргӧн кизьяс, лы сынан, сикӧтш лы сынан мольяс (пемыдлӧз, гӧрдӧн да вижӧн мавтӧм), неыджыд еджыд ракпаньяс (буракӧ, мӧд сикӧтшысь). Ӧні тайӧ коллекцияыс Государственнӧй Эрмитажлӧн Санкт-Петербургса фондъясын.

С. Е. Мельников корсьысис эз сӧмын Усть-Сысольскын: П. С. Савельев казьтыштӧм статьяын пасйӧ, мый сійӧ важысянь нин корсьысьӧ да ваялӧ Императорскӧй географическӧй да археологическӧй обществоясӧ юӧръяс да важ кӧлуй. 1856-ӧд воын Санкт-Петербургын «Записки Русского археологического общества»-ын ачыс С. Е. Мельников гижӧ Княжпогост сикт дорын кодйысьӧмъяс йылысь. Тані жӧ казьтывлӧ 1850–1851-ӧд вося Вотчаса, Помӧсдінса да Печераса погостъясын да Емва вывса Сёська сиктын корсьысьӧмъяс йылысь. 1861-ӧд воын С. Е. Мельников мӧд гижӧдын нин гижӧ Уллянаса манастырдорса «чудь гуяс» йылысь да сэтысь аддзӧм баситчанъяс йылысь. Тані жӧ казьтывлӧ сэтчӧс крестьянинлысь корӧм ыргӧнысь сизьдӧм маска йылысь.

Миянлы абу на тӧдса С. Е. Мельниковлӧн олан туйыс, но и сы серти, мый ми тӧдам, позьӧ шуны, мый сійӧ вӧлі медводдза любитель-краеведӧн, коді пуктіс тӧдчана пай комилысь важ олӧм тӧдмалӧмӧ.

Сӧветъяс кадӧ Эжва вожын археологическӧй корсьысьӧмъяслы подув пуктіс коми учёнӧй, кыв тӧдысь да литературовед, этнограф да археолог Алексей Семенович Сидоров (1892‒1953-ӧд вояс), коді ёнджык ноксис шӧр нэмса памятникъясӧн. Сійӧ серпасаліс 14 кармыльк (городище) да 10 шойна (погребение). Кызвыннас Емва да улыс Эжва вылысь. А. С. Сидоров топографируйтіс Эжва перымлӧн шойнаяс вылысь гу пуксянногсӧ, анализируйтіс эмбур, гуаланногсӧ да урчитіс кармылькъяслысь, шойнаяслысь кадсӧ. Сёрӧнджык туясьӧм петкӧдліс, мый А. С. Сидоров кадсӧ индӧма стӧча, но сэк жӧ весьшӧрӧ чайтӧма унджык шойнасӧ вӧрзьӧдлӧмӧн нин. Гуасян кӧлуйлӧн разі-пели куйлӧмыс, мый вылӧ ыстысьліс, вӧлі подулалӧма ритуалӧн.

Унджык археологическӧй уджлысь кывкӧртӧдсӧ ученӧй йӧзӧдліс «Коми му» да мукӧд шӧр да рубежсайса журналъясын. 20-ӧд воясса ӧти уджын сійӧ гижліс: «Емва пӧлӧнса муяс озырӧсь важ памятникъясӧн, мый висьталӧ нэмӧвӧйся уна йӧза да варов культурнӧй олӧм йылысь». А. С. Сидоров лыддис, мый Емва вож вӧлі коми войтырлӧн сьӧлӧмӧн. И сэк жӧ пасйывліс, мый Емва муяслӧн тӧдчанлуныс тырвыйӧ вермас воссьыны сӧмын тайӧ да орчча районъясын паськыд археологическӧй удж нуӧдӧм бӧрын. А. С. Сидоров лӧсьӧдіс аслас корсьысьӧмъяс йылысь кык рукопись. Воддзаас кыв кӧрталіс Емва вожын туясьӧм йылысь, а мӧдас (кодӧс гижӧма 30-ӧд воясӧ жӧ) серпасаліс дзоньнас Коми муысь археологическӧй памятникъяс.

1954-ӧд воын, А. С. Сидоров кулӧм бӧрын нин, Сыктывкарын вӧлі йӧзӧдӧма сылӧн обзорнӧй удж «Археологические памятники Коми АССР», кӧні сійӧ дженьыда лыддьӧдліс Коми республикаысь кызвын памятниксӧ да урчитіс налысь кадсӧ. Зэв коланаӧсь тайӧ уджас VI–VIII нэмъясса Ванвиздин комплекс да Яренга ювывса Тохта сикт дорысь шӧр нэмъяс заводитчӧм кадся оланін (VIII–IX нэмъяс). Ассьыс археологическӧй материалсӧ А. С. Сидоров пыртіс важ йӧзлӧн видзӧдласъяс йылысь некымын уджӧ — кодъяс и ӧнӧдз на эз воштыны коланлунсӧ.

Коми АССР-лӧн А. С. Сидоровӧн лӧсьӧдӧм археологическӧй карта вылын шӧр Эжва вылысь пасйӧма кык дас гӧгӧр памятник, на лыдын дас «торъя предмет», куим кар, куим из кипеля сувтланін (стоянка). Картавывса некымын пас позьӧ ӧткодявны бӧръя кадӧ тӧдмалӧм памятникъяскӧд, но ыджыд юкӧн на пиысь видлавтӧм на. Колӧ пасйыны, мый 20-ӧд воясӧ на А. С. Сидоров стӧча аддзис важ комилысь оланінсӧ. Сійӧ гижліс, мый Эжва Перым шевкнитчывліс Емва да Эжва вылын, а сідзжӧ Удора юкӧнын. А ӧд 60-ӧд воясын на ӧткымын важ да шӧр нэмъясса Европалысь история туялысь лыддис, мый важ коми овліс сӧмын Емва бокын да матысса Эжва юкӧнын (Г. М. Буров, Л. П. Лашук).

20-ӧд воясӧ неыджыд археологическӧй уджъяс нуӧдіс Эжва вылын Усть-Сысольскса педтехникумысь преподаватель

А. Н. Грен. 1919-ӧд, 1920-ӧд да 1924-ӧд воясын сійӧ видлаліс Ванвиздино сикт дорысь сувтланін, улыс Эжва вылысь кодйис Карыбйыв кармыльклысь юкӧн да Гам сикт дорысь Клянышласта да Джибъяг шойнаяс. 1927-ӧд воын А. Н. Грен восьтіс Лымва ю вылысь (Ньывсер вож) сёй дозмука да галя из кипеля сувтланін. А. Н. Грен кодйысьӧмъяссӧ лёка документируйтӧма, а сыӧн чукӧртлӧмысь пӧшти нинӧм эз коль, та понда сьӧкыд мыйкӧ шуны сылӧн удж йылысь. Но методика боксянь кӧ — шогмытӧм, артавны кӧ, мый сійӧ корсис кипель да эз чукӧрт весиг сёй дозмук торъяс.

Бурджыка уджаліс 1925-ӧд вося А. П. Смирновлӧн Главнаукаса экспедиция. Сійӧ кодйысис Ванвиздинса сувтланінын, Карыбйыв кармылькын, Клянышласта да Гидсайяг шойнаяс вылын. Тайӧ уджъяс вылас подуласьӧмӧн А. П. Смирнов дженьыда кывкӧрталіс Эжва бокса шӧр нэмса археологическӧй материал. Сэк жӧ кад тырмытӧм понда эз вермы тырвыйӧ видлавны став сюрӧмторсӧ. Шуам, А. С. Сидоров стӧча индіс Ванвиздинса сувтланінын кык комплекс — водз металл да шӧр нэм кадся (VI–VIII нэмъяс). А. П. Смирнов тайӧ памятниксӧ шуис миян кадӧдз VII–VI нэмсаӧн.

Тадз 20–30-ӧд воясӧ Комиын вӧлі панӧма археологическӧй корсьысьӧмъяс. Кызвыннас найӧ мунісны Эжва бокын да вӧліны ӧтка-ӧткаӧн. Медся гырысь удж нуӧдіс коми учёнӧй А. С. Сидоров коми археологиялӧн шӧр нэмъяс кузя, мый вылӧ мыждсьывлісны сэсся 60-ӧд воясса Эжва Перым кузя корсьысьӧмъяс.

1961-ӧд восянь археологическӧй удж мунӧ Э. А. Савельева юрнуӧдӧм улын. 60-ӧд воясӧ сылӧн ордымыс нуӧдіс Емва, Улыс Эжва, Ву, Мозын, Луз, Яренга, Сыктыв пӧлӧнса вӧръясӧд. Вӧлі кодйӧма да туялӧма Емва вылысь тӧдса да тӧдтӧм 11 шойна да 1 оланін. 1965-ӧд воясын корсьысины видлытӧминъясын: Кардор (Архангельск) областьса Ленскӧй районын, Коми АССР-са Удорскӧй районын. Яренга, Улыс Эжва, Ву, Мозын вылысь восьтӧма Эжва перымлысь водз шӧр нэмъясса оланінъяс да шойнаяс. На лыдын зэв аслыссяма Улыс Эжва вылын Ленскӧй да Ву вылын Выльгортскӧй шойнаяс, кодъяс ёна торъялӧны Емвасаясысь (3-ӧд серпас).

1969‒1970-ӧд воясӧ туявсисны Луз-Сыктыв пӧлӧнса шӧр нэмса памятникъяс. Лузасаяс кӧть и ӧткодьӧсь Эжва перымкӧд, но зэв аслыспӧлӧсӧсь. Медводз Лоймаса шойна да кармыльк. Лоймаса шойна аддзӧм материал серти ёна мунӧ орчча финн войтыръяслӧн памятникъяс вылӧ, кодъяс вежсьӧмаӧсь роч улын. Тайӧ жӧ районын Луз вылысь сюрис Векшорса шойна, коді матыс Емвасаяслы. Тайӧ корсьысьӧмъяс чужтісны Коми муын шӧр нэм кузя медводдза монография «Пермь Вычегодская» (Москва, Наука, 1971), кытчӧ вӧлі пыртӧма тайӧ кад кежлӧ тӧдса Эжва перымлысь памятникъясын сюрӧмторъяссӧ. Медводдзаысь сэн вӧлі петкӧдлӧма сёй дозмукъяс, баситчан шылльӧ-мылльӧ, паськӧм да гуасянног пыр важ коми культуралысь аслыспӧлӧслунсӧ. Коми культура вӧлі юкӧма емваса, улыс эжваса да удораса торъя вожъяс вылӧ. Паськыда восьтӧма комилысь материальнӧй да духовнӧй культура, овмӧс, оланног да артмӧм. Гижӧда памятникъяс, антропология, этнография да кыв вылӧ подуласьӧмӧн уджас ӧтувтӧма археологияын выль аддзӧмторъяс.

70–80-ӧд воясӧ Э. А. Савельева пыдӧсӧдзыс гурйис Эжва перымлысь зэв ыджыд шойнаяс — Кичилькосьса 1, Ыджыдъёльса, Кокпомъягса да та кузя ещӧ лэдзис монография «Вымские могильники XI–XIV в.в.» (Издат. ЛГУ, 1987). Уджас джаджйӧ тэчӧма «Емва шойнаяс» кузя став материалыс. Сюрс сё дзебасысь кипель видлалӧм сетіс позянлун юкны шедӧмсӧ кад серти X–XI, XI–ХII, ХII, ХII–ХIII да XIII–ХIV нэмъясын ветлысь кӧлуй вылӧ. Кодйӧм материал отсаліс ловзьӧдны оласногсӧ да мӧвп-сямсӧ важ коми войтырлысь.

1976–1986-ӧд воясӧ К. С. Королев видлаліс шуйгапӧвсянь усьысь Лӧкчим вомсянь Висер вомӧдз шӧр Эжва. Сюрис выль материал, мый вылӧ мыджсьӧмӧн позьӧ шуны, мый комияс овлісны и ёна асывланьӧ сыӧдз чайтӧм дорысь. Вӧлі восьтӧма Эжва перымлӧн выль (шӧр Эжва) котыр. Ыджыд шойнаяс, кармылькъяс оз паныдасьлыны, та серти позьӧ шуны, мый местаясыс вӧліны этша йӧзаӧсь. Памятникъясысь оз сюр улыс Эжва да Емваын кодь славяналӧн гартола сера дозмук, мый висьталӧ важ рочьяслӧн сэтчӧ сёрӧн воӧм йылысь. Тайӧ аслыспӧлӧслуныс, тыдалӧ, лои сы понда, мый Эжва перымлӧн сьӧмӧсыс вӧлі Емва вылын, а Из сайса йӧгра тшӧкыда сувтліс тышка вынӧн, кыдз пасйӧма сійӧ кадся роч гижӧдъясын. Вылыс Эжваса муяс, тыдалӧ, вӧліны XI–ХIV нэмъясӧ Эжва Перымлӧн асыввыв вежӧсӧн, этша олыся неыджыд вӧралан сувтланінъяс лӧсялісныджык каръяс дорысь сэтчӧс местаяслы.

80-ӧд воясӧ шӧр Эжваӧ кутчысьӧ Т. В. Истомина, кодлы сюрис гежӧда паныдасьлысь дона кипеля Чожтыяг шойна. ӧддзӧ XI–ХIV нэмса кармылькъяс да оланінъяс туялӧм (шуам: Емва вывса Жигановка да Пожӧг каръяс, Сыктыв вывса Ыб кар да мукӧд), мый отсалӧ пыдісяньджык тӧдмавны важ йӧзлысь оласногсӧ, ӧта-мӧдкостса да локтӧм йӧзкӧд йитӧдъяссӧ. Кармылькъяс туялӧм колӧ и сы могысь, мед тӧдмавны, кыдз роч муӧ вӧлі пыртӧма асыв-вой Европа. Колӧ пасйыны и Эжва перым культураысь сэтшӧм тӧдчана юкӧн, кыдз дзебны обряд. Т. В. Истомина торйӧдіс некымын дзебанног да петкӧдліс, кыдз обрядас пӧртмасьӧ важ комилӧн мифологическӧй вежӧрыс.

Важ коми-зыраналысь культура археология боксянь туялӧма зэв бура, кӧть унатор на кольӧ гӧгӧрвотӧмӧн. Медуна тӧдмалӧма Емва вож йылысь. Омӧля на Сыктыв, Ву да Вылыс Эжва йылысь. Колӧ ӧддзӧдны Эжва перымлысь каръяс да оланінъяс туялан удж, сы вӧсна мый сӧмын ӧтувъя да паськыд шымыра туясьӧм вермас тырвыйӧ восьтыны кыдз да кытысь босьтчисны комияс, ловзьӧдны важ культура да сылысь олӧмын мыджӧдсӧ да коланлунсӧ.

КОМИ ВОЙТЫР ПУКСЬӦМ

Кыв туялысьяс тӧдмалісны, мый коми кыв — урал кывъя финн-йӧгра вожйысь чаль. Медматысса рӧдвуж комилы лоӧны удмуртъяс, кодъяскӧд ӧтув комияс артмӧдӧны финн-угор йӧзлысь перым котыр. Перым котыр зэв матын Волгатас финнъяскӧд (мари, мордва), а сідзжӧ балтикабердса финнъяскӧд (финн-суоми, эстъяс, карелъяс, вепсъяс, водь). История пыр кыв туялӧм серти став лыддьӧдлӧм войтырлӧн вӧлӧма ӧти подув йӧгра войтыръяскӧд (хант, манси, венгр). IV–III сюрс воясын миян эраӧдз вӧлі важ финн-йӧгра чукӧр, коді вочасӧн паськӧдчис асыввывлань Из сайӧдз, рытыввывлань Балтикаӧдз да лунвыв Волга-Камасянь войвыв Финляндияӧдз.

Прапермскӧй котыръяслӧн пӧльяс торйӧдчӧны финн-йӧгра чукӧрысь мӧд сюрс во помсянь ӧтиӧд сюрс во заводитчӧмӧдз. Важ перым пасъяс (ананьинскӧй культура) тӧдсаӧсь Вой Двина, Эжва, Печера, Вятка, Кама вожъясын. Тайӧ местаыс ёна паськыд сыысь, кӧні ӧні пукалӧ перым войтыр (коми-зыряна, коми-пермякъяс, удмуртъяс). Финн-йӧгра кывъяс туялысь Илля Вась чайтліс, мый перым войтырлӧн пӧльяс овлісны улыс Кама да сыӧ усьысь Вятка вожын, а, гашкӧ и, улынджык, скифо-сараматъяскӧд орччӧн, мый вылӧ индӧны перым кывъясын иран кывъясысь пыртӧм кывъяс. Артмӧ, мый важ перым котыр сӧвмис лунвылын, сэсся вешйис-паськӧдчис войвылӧ. Но археологъяслӧн аддзӧмторъяс венӧны татшӧм мӧвпсӧ. На серти тыдовтчӧ, мый перым сӧвмис ёна паськыдджык муяс вылын. Важ перым пӧвстын дугдывтӧг сорласисны йӧз, лунвыв котыръяссянь войвыв котыръясӧдз вуджлісны скифо-сарматыссянь босьтӧм кӧлуй, кывъяс, оласног. И мӧдарӧ. Но торъялӧмыс век жӧ вӧлі. Сідз, Печера вылын тӧдчӧ Из сайса оласног: йӧз сэні кызвынсӧ олісны кыйӧм вылын, эз вӧвны каръяс, кӧть войвыв перым нималіс кӧрта кӧлуй вӧчӧмӧн, вӧліны весиг торъя (металлургъяслӧн) сиктъяс. А Кама бокса перым видзис гортса пемӧсъясӧс, вӧдитіс видзму, кыпӧдаліс каръяс (бужӧдъясӧн ёнмӧдӧм да потшӧм оланінъяс), вузасьліс скифъяскӧд, ылысджык йӧзкӧд, весиг Египеткӧд. Гӧгӧрбок Камаса да асыввыв Европаса рӧдвуж ёна торъялісны. Гашкӧ и, сёрнитісны прапермскӧй кывлӧн торъя диалектъяс вылын. Вочасӧн торъялӧмыс, коді тӧдчис нин миян кадӧдз первой сюрс воын, ыдждіс. Миян эраӧдз бӧръя нэмъясӧ да миян кадся воддза нэмъясӧ ӧтувъя перым котыр шӧриасьӧ. Шӧр Кама, Эжва да Печера вылын сӧвмӧ выль этнокультурнӧй чукӧр (гляденовскӧй), кодӧс унджык туясьысьыс ӧткодялӧ важ коми чукӧркӧд. Эм и мӧд видзӧдлас. Гляденовецъяслӧн муыс вӧлі тӧдчымӧн дзоляджык ананьинаса дорысь. Кыдз и ананьинскӧй, сідз и гляденовскӧй памятникъяс мыйӧнкӧ ӧткодьӧсь ас костас, но и эм торъялӧм: кымын войвылӧ, сымын аслыспӧлӧс. Печераса ёнджык Эжвасаысь торъялӧ Камаса памятникъясысь.

Миян кадӧдз воддза сюрс во шӧрын Волга-Кама вылын да асыв-вой Европаын этническӧй серпасыс вежсьӧ. Кама бердӧ, а сэсся и войвылӧ миян эраӧдз IV–V нэмъясын локтӧны ӧбичатӧм шӧйтысь пемӧс видзысьяс, кодъяслӧн культураыс и кывйыс торъялӧ перым войтыр культураысь. Найӧ гуавлісны кулӧмаяссӧ курган-мылькъяс улӧ. Налӧн тышкасян сям йылысь висьталӧ воюйтан кипель: шыпуртъяс, кык дора пуртъяс, кодъясӧс видзисны ку да эзысь пуртӧсъясын, кӧрт дӧрӧмъяс. Мылькувса шойнаясысь сюрӧны дон изйысь да металлысь вӧчӧмторъяс, из да стеклӧ сикӧтшъяс, озыр вӧнь басъяс, ритуальнӧй звер-пӧтка мыгӧръяс, сярган подвескаяс, сой кытшъяс да с. в. Эм сэні и сасанидскӧй Иранысь да Сьӧд море войвылысь кӧлуй да сьӧм. Сідз, Веслянаса 1 шойнаысь (Коми ССР-са Весляна сикт дорысь) сюрисны ӧш юр мыгӧра эзысь ритон, сасанидскӧй сьӧм, шой маскаяс, эзысь да зарни бляхаяс, мед вевттьыны шойяслысь син да вом. Археологическӧй аддзӧмторъяс серти, локтӧм кочевникъяс олісны татчӧс войтыркӧд орччӧн да вочасӧн накӧд сӧльнитчисны. Гашкӧ, найӧс и колӧ аттьӧавны Коми муӧ пемӧс видзан сям вайӧмысь.

Колӧ на тӧдмавны: кутшӧм кадъяссянь позьӧ сёрнитны Эжва вожын коми-зыряна лоӧм йылысь. Кыв туялысьяс лыддьӧны, мый миян эраса VIII нэмӧдз вӧлісны на важ перым кыв, удмуртъяс да коми эз на торъявны. Но культура боксянь вӧлі нин торъялӧмыс миян кадӧ вуджӧмсянь. Кыдз ӧткодявны археологъяслысь да лингвистъяслысь кывкӧртӧдъяссӧ? В. И. Лыткин шуӧ, мый важ перым кыв оліс VII нэмӧдз, да ыстысьӧ удмурт да коми кывйын булгарысь пырӧм кывъяс вылӧ. А булгаръяс воисны Улыс Волга вожӧ VII–VIII нэмъясӧ. Удмурт да коми кывъясӧс ӧтувтӧ 80% кыв. Такӧд некод нин оз вензьы. Мӧдар боксянь кӧ, шы сертиыс кывъясыс зэв ёна торъялӧны, мый висьталӧ торйӧн сӧвмӧм йылысь. Чайтам, булгарскӧй кывъяс вермисны пырны важ удмурт да коми кывъясӧ, кор найӧ торъялісны нин. Сійӧ, мый кыкнанас эм булгаризмъяс, оз на висьтав прапермскӧй кадӧ пырӧм йылысь.

Археологъяс серти І сюрс во мӧд джынйын не сӧмын важ перым, но и важ коми котыр вӧлі нин юксьӧма, сы вӧсна мый Комму да Эжва костын зэв ыджыд торъялӧмыс. Кыв туялысьяс воддза моз лыддьӧны, мый коми-зыряна — воӧм йӧз, и В. И. Лыткин серти, найӧ вӧрзисны важ местаысь IX–X нэмъясын. Но археологъяс эз на аддзыны вӧрзьӧм туйяссӧ.

Вылыс Комму пыр йӧз воисны V–VI нэмъясын, но найӧ вӧлісны эз зыряналӧн пӧльясӧн, а шӧйтысь пемӧс видзысьясӧн, кодъяс сорласисны локтігас мукӧд войтыркӧд, а бӧрас и сӧльнитчисны. Важ коми-зыряна торъялісны ӧтувъя важ коми котырысь эз IX–X нэмъясын, а VI–VII-ын. Та кадӧ Эжва, Ву, Мозын вожъясын олісны ванвиздин культураа йӧз, а вылыс Коммуын — ломоватов культураа, кодъясӧс ӧткодялӧны важ коми-зыряна да важ коми-пермякъяскӧд.

Ванвиздинса культура, коді вӧлі Эжва перым водзын, нимсӧ босьтіс Емва бокса Ванвиздин сикт дорысь 1919-ӧд воын аддзӧм поселение серти. Ванвиздинса сёй дозмукъяс вӧлі мичмӧдӧма гӧп, сынан да гез сяма серӧн. Кызвыннас дозмук эз вежсьы ананьинскӧй кадсянь: сэтшӧм жӧ латшкӧс чаша сяма гырничьяс. Сідз жӧ серӧдлісны сӧмын вылыс юкӧнсӧ, ӧти и сійӧ жӧ серъясӧн (4-ӧд серпас). Ӧткымын поселениеын (Угдым II, Шойнаты III) шӧр Эжваын паныдасьлӧны неыджыд дозмук чукӧръяс, кутшӧмӧс эз вӧчлыны татчӧс олысьяс. Гырничьяслӧн дорыс ӧшйӧ карниз моз, серсӧ артмӧдӧма тыв кодь ромбъясысь, пельӧса, кытш джын кодь да арка сяма личкӧм туйясысь. Татшӧмыс сэки паныдасьліс Из сайса да Печераса войтырлӧн (йӧгра пӧльяслӧн). Сідзкӧ налӧн неыджыд котыръяс пыравлісны ванвиздинса муясӧ, а, гашкӧ и, гӧтрасьлісны ӧта-мӧдкӧд. Шӧр Эжва вӧлі войтыр костын вуджасӧн.

Ванвиздин оланінъясысь корсьӧм кӧлуй висьталӧ ванвиздинсалӧн овмӧс, олан да уджалан сям йылысь. Оланінъяс вӧліны ты да ю бокъясын. Ӧткымынъясын овлісны дыр. Та вылӧ индӧны ыджыд эмбур колясъяс, би подъяс, овмӧс да сюръя гуяс. Тыдалӧ, ванвиздинсаяс лэптывлӧмаӧсь и мувывса олан да уджалан стрӧйбаяс, на лыдын и тшупӧмъясӧс. Металл да кӧрта кӧлуйӧн вӧдитчӧм вылӧ индӧны кӧрт сывдан дозъяс (тигель), кӧрт кисьтан кӧшъяс (льячка), сывдысян балаяс, шлак да кӧрт ёкмыльяс. Унджык уджалан кипель вӧчӧма кӧртысь — уна пӧлӧс ньӧв йыв, пуртъяс, кык дора пуртъяс, вугыръяс, шылаяс. Биа изйысь вӧчӧма сӧмын звер ку няртанъяс. Кипель петкӧдлӧ, мый кызвынсӧ йӧз чери кыйисны да вӧралісны. Та вылӧ жӧ индӧны йӧра, кӧр, мой, чери лы чукӧръяс. ӧткӧн да чукӧрӧн ыджыд зверӧс (тшӧкыдджыка йӧраӧс) кыйӧм сетліс яй да ку тырмымӧн, мед не тшыгъявны да кынмыны кӧдзыд войвылын. Медся ыджыд прӧмысӧн, дерт, вӧлі йӧра. Тайӧ ыджыд, пӧшти тоннаӧдз быдмысь зверыс, важысянь нин кыскис ас дорас Вой Из бердса вӧралысьясӧс. Быд оланінын сюрысь мой лыяс висьталӧны, мый кыйсьывлісны и ку понда. Тӧдса, мый медъёна войвыв войтыр вузасисны куясӧн, торйӧн нин уна ньӧбны кутісны дона куяс VIII нэмсянь, кор кок вылас сувтіс арабъяслӧн Асыввылын вына государство — Багдадса халифат.

Паськалӧма вӧлі ванвиздинса пӧвстын печкӧм (сюрисны печканъяс), ку песӧм, пу да лы серпасалӧм. Орчча войтыркӧд вежласьӧм йылысь висьталӧны бокысь вайӧм баситчанторъяс (сикӧтш, пыртас (пронизки), ӧшанъяс (подвески)). Ку ради звер кыйӧм йылысь висьталӧ Угдым II поселениеысь аддзӧм бронзаысь вӧчӧмтор, коді йитчӧма промышляйтӧмкӧд, да кодӧс вӧчӧма пласта кисьтӧмӧн тӧлысь мыгӧрӧн (5, 2-ӧд серпас). Вылыс юкӧнсӧ розьӧдӧма ӧшӧдӧм вылӧ. Вылыс пытшладор юкӧнас гӧгрӧс гӧптӧн серпасалӧма шонді. Шуйгаладорбокас пашкыр бӧжа кык звер котӧртӧны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн (гон?). Кузьмӧс гыркаӧсь да дженьыд кокаӧсь, мышкыртчӧмаӧсь. Туша да бӧж вывсьыс гӧнсӧ петкӧдлӧма визьясӧн. Бӧжыс неуна кузьджык туша джынсьыс. Веськыдладорас кык татшӧм жӧ звер, сӧмын ӧтиыс ичӧтджык (пи?). Туша да бӧж кузьта, юр, кок, пель да манера сертиыс тӧдчӧ, мый тайӧ низьяс. Кык звер гоз костас серпасалӧма нӧшта ӧти зверӧс, а веськыд улыс юкӧнас — неыджыд кузь бӧжа звер. Вӧчӧм сертиыс тайӧ серпасъясыс ӧткодьӧсь К. С. Королевӧн Сторожевскысь аддзӧм серпасъяскӧд, кодъяс йитчӧмаӧсь ванвиздинса вӧралан обрядъяскӧд (5, 1 серпас). Сёрӧнджык бӧръя бляхасӧ этнограф Н. Д. Конаков шуис важ коми вӧралан календарӧн. Вермас лоны, угдымса бляха кыдзкӧ йитчӧма вогӧгӧрся биоритмъяс вылӧ подуласьӧм вӧралан календарыскӧд, а, гашкӧ, лоӧ низь либӧ тулан кыян сезоннӧй календарӧн. Н. Д. Конаковлӧн методика вылӧ мыджсьӧмӧн позьӧ шуны, мый шуйга тшупӧдъяс йитчӧмаӧсь гуляйтан кадкӧд. Тшупӧдъяссӧ колӧ лыддьыны вылысса треугольниксянь шонді пуджыд. Ставыс шуйгаладорас 28 тшупӧд, 19-ӧд да 21-ӧд тшупӧд костын гӧптыс кузьджык, 28-ӧд тшупӧд бӧрын неыджыд кост орӧдӧ тӧлысь полкӧ. Веськыдладорас 30 тшупӧд, 7-ӧд тшупӧд бӧрын шыльыд кост. Найӧ кытшовтӧны пиана зверсӧ да, тыдалӧ, петкӧдлӧны пиянасян кадсӧ. Миян чайтӧм серти, Угдымса бляха вылын пасйӧма тувсов тӧв. Низь-туланлӧн февраль-мартын мунӧ «ылӧдчан кӧлысь», кодӧс вӧралысьяс важӧн нин казявлісны (збыльысьсӧ гожӧмын), а пиянасьӧны апрель-майын. Коми вӧралысьлӧн тувсов вӧралӧмыс усьліс февраль-март вылӧ. Татчӧс мастерӧн IX–X нэмъясӧ вӧчӧм «тӧлысь джынйыс» висьталӧ важ коми йӧзлӧн традицияяс да вӧр-ва тӧдӧм йылысь.

І сюрс волӧн мӧдджынса Эжва да Печера пӧлӧнса Ванвиздин памятникъясысь сюрӧны пемӧс йылысь пасъяс. Синдор тыдорса Вис II, Канин да Уньин му горсъясысь аддзӧма гортса пемӧсъяслысь (ыж, порсь, мӧс, вӧв) лыяс. Сідзкӧ ванвиздинсалӧн овмӧсыс вӧлӧма комплекснӧй: вӧралӧмкӧд ӧтув вӧліны кӧрт сывкӧд да жебиника пемӧс видзӧм. Сійӧ кадся кӧлуй пиысь торъялӧны пемӧс, морт да лэбачьяслӧн металлъясысь серпасъяс, сідз шусяна «чудь эмбур». Паныдасьлӧны уна морта-пемӧса мыгӧръяс, идолъяс, ӧшанъяс, бляшкаяс. Став ошъяса, йӧраяса, лэбачьяса да гундыръяса серпас-мыгӧръяссӧ йитісны ӧти нимӧн: «перымса пемӧса сям» (пермский звериный стиль) — Важ Из бердса котыръяслӧн (коми, удмурт, хант, манси пӧльяслӧн) искусство. Медся тшӧкыда паныдасьлӧны йӧраяс, кыдз ӧткӧн, сідз и мукӧд пемӧсъяскӧд да чукӧрӧн. Шӧрас векджык морт чужӧм либӧ мыгӧр, юр весьтас ӧти либӧ кык йӧра юр. Ӧткымын туясьысь шуӧм серти (А. С. Сидоров, Л. С. Грибова) образъяс подулын куйлӧны вӧр-ва, йитӧдъяс, кодъясӧс важ йӧз чайтлісны котырын йитӧдъяскӧд ӧткодьӧн. Нималана сӧветскӧй историк да археолог Б. А. Рыбаков лыддьӧ, мый перым сям петкӧдлӧ космос артмӧдан пасъяс — символъяс, важ мортлысь ывла выв да вӧр-ва йылысь мӧвпъяс («вылыс», «шӧр» да «улыс» муяс). «Вылыс» му: енэж, кодзувъяс, шонді. «Шӧр» му — му, йӧз, лэбачьяс да пемӧсъяс. «Улыс» мулӧн айкаыс — «гундыр», пемыд мӧдаръюгыдса юралысь, мортлы, олӧмлы да шонділы паныд мунысь. Миян кадся 1 сюрс во помлань, ванвиздинса культура быригӧн, кусӧ и перымлӧн пемӧса сям, мый тыдалӧ йитчӧма овмӧс да мӧвпъяс вежсьӧмкӧд. Йӧра мотив вежсьӧ асыв-вой Европаын паськалӧм вӧв мотивӧн.

Эжваса ванвиздинсаяслӧн гуасян обрядъяс йылысь ми вермам тӧдмавны шӧр Эжваса Шойнаты дорса да Угдым ювывса шойнаяс кузя. Тайӧ торъя чукӧръясӧн (рӧдъяслӧн) шойнаясыс неыджыдӧсь 10‒15 гуа. Гуясыс орччаӧсь да чукӧраӧсь, витӧмаӧсь ю серти. Паныдасьӧ мык пӧлӧс обряд: кремация (шой сотӧм) да ингумация (шой пуктӧм). Кремация дырйи лыяссӧ гуӧ кисьтлісны чукӧрӧн, а ингумация дырйи мортыс куйлӧ сідз, кутшӧм вӧлі олігас: вӧнь бердас кык дора пурт, вӧччан кӧлуя (Шойнаты 1-са ӧкмысӧд гу). Гуясыс гӧлиникӧсь: этшаник пурт да сёй дозмук торъяс, мукӧдас и сійӧ абу. Угдым II шойна вылын сюрины донӧдӧм лыа да шом гуяс — ритуальнӧй бипур колясъяс. Гуясын абу сруб ни джодж. Гу костъясын кольӧма жуглӧм дозмук — кодрасян колясъяс. Обрядъясыс важӧсь. Кӧрт нэм заводитчигӧн на, миян эраӧдз 1 сюрс воын, ананьинскӧй да гляденовскӧй культураясын ми аддзам Ванвиздинкӧд уна ӧткодьсӧ: юкӧд йитчӧм, билӧн тӧдчанлун, муын гуяс, дозмук жуглӧм. Кыв кӧртавны кӧ, Ванвиздин быдмӧ ананьинысь да гляденысь. А сёрӧнджык Ванвиздин подув вылын чужӧ коми-зыряна пӧльяслӧн (роч летописьса «Эжва перым») культура.

Кыйдӧсӧн озыр Эжва вылын олысьяс нэмыс шыльӧдісны кыйсян сям. Вӧр-валӧн озырлун (медсясӧ куяс) кыскис ас дорас Печера бердса, Из сайса, Коммуса котыръясӧс. Оланінъяс серти, миян эраса 1 сюрс во мӧд джынйын сэтчӧс йӧз чукӧръяс волісны Эжва вылӧ. Но ас мувывса олысьяс видзисны да чӧжисны важ оласног.

Кысянь артмис «перым» кывйыс, мыйӧн шулісны летописьясын комиясӧс? Тадз комияс асьнысӧ эз шулыны. А. М. Шёгрен да Д. В. Бубрих серти кывйыс артмис карелъяслӧн «perämaa» кывсянь, мый лоӧ комиӧн бӧръя му, вуджассайса му. Рочьяс тадз кутісны шуны коми йӧзӧс. Татшӧм ним улын комиясӧс казьтывлӧны «Степеннӧй книгаын», «Повесть временных лет»-ын, «Житие Стефана, епископа Пермского»-ын да мукӧдлаын. Пермь кар сідзжӧ артмис Коммуын олысь войтыр нимсянь. Вӧлі комияслӧн и мӧд ним, «зыряна». Тайӧ нимсӧ комияс видзисны нимтысьӧм туйӧ, да асьнысӧ некор сідз эз шулыны. Медводдзаысь сійӧ паныдасьлӧ «Житие Стефана»-ын. Абу дзик гӧгӧрвоана, кытысь артмис кывйыс. Ӧткымын туясьысь лыддьӧ, мый тадз шулісны Сыктыв йывса коми котырӧс (сыряна, сиряна). Шуӧны, мый «сыряна — зыряна» артмӧма «сюръя кывсянь, мый лоӧ — «дорыш», «ылысса вуджас». Уральскӧй топонимист А. К. Матвеев лыддьӧ, мый «пермь» да «зыряна» — синонимъяс, налӧн вежӧртасыс «дорын олысь». Тадз, быттьӧ, шулӧмаӧсь Двина пӧлӧнса финнъяслы да саамъяслы матысса войтырӧс, сэсся вуджӧдӧмаӧсь комияс вылӧ. Сӧветскӧй этнограф Л. П. Лашук чайтӧ, мый «зыряна» кывлӧн вежӧртасыс «мӧд муысь йӧз». Коми войтырлӧн ас нимыс (эндоэтноним) — «коми», лоӧ «морт». В. И. Лыткин ӧткодялӧ «коми»-сӧ хантъяслӧн «хум» (морт), мансилӧн «ком» (мужичӧй) кывъяскӧд. Вежӧртас сертиыс унджык йӧзлӧн ас нимыс сэтшӧм жӧ — морт, мужичӧй, йӧз.

Эжва перымлӧн археологическӧй памятникъяс тӧдсаӧсь Емва, шӧр да улыс Эжва, Ву, Луз вылын. «Вымско-Вычегодскӧй летопись» серти Эжва перым овліс Эжва, Емва, Пинега, Вилядь, Сыктыв, Висер юяс выліын, Удораын, Таысь ӧприч, Яренскӧй уездса 1585–1586-ӧд воясса да 1608-ӧд вося писцӧвӧй книгаясын казьтывсьӧ «Вычегодскӧй да лузскӧй» пермца. Лыддьӧдлӧм даннӧйяс кындзи кӧ вайӧдам ещӧ топонимикаысь, Эжва перымлӧн вежӧсыс вешъяс Котлас карӧдз, кодӧс легендаяс серти шулісны Пырос (пырас, пыранін). Перым чукӧръяс кольлӧмаӧсь на улыс Эжва, Пинега, Вилядь, Луз вылын ХVII нэмӧдз. Гашкӧ и, сёрӧнджык на вӧліны важ перымлӧн колонияяс, роч пӧвстын коми діторъяс. Уліыс Эжва вылын Сольвычегодсксянь заводитӧмӧн олысь комияс йылысь казьтывлӧны и мукӧд гижӧдъяс. Роч историк В. Н. Татищев юӧртӧ: «Зыряне по реке Вычегде, ныне Соль-Вычегодская, прежде с перми за одно почитаны». Академик И. И. Лепёхин 1772-ӧд вося Коми муӧ волігас В. Н. Татищев вылӧ ыстысьӧмӧн пасйыліс, мый зыряналӧн шӧр карыс — Соль Вычегодская, сы бӧрын Яренск. Сольвычегодскын кольӧмаӧсь на кар юкӧнъяслӧн нимъяс: Большой Грезд да Малый Грезд. 1789-ӧд воын А. Соскинӧн гижӧм историяын шуӧма, мый йӧз висьталӧм серти водзын сэні овлӧма чудь. Рытыв Европаса ветлысь-мунысьяс сідзжӧ чайтлісны, мый улыс Эжваын овмӧдчӧмаӧсь зыряна. Сідз, С. Герберштейн пасйӧ, мый Устюзияын олысьяслӧн асланыс кыв, кӧть сёрнитӧны рочӧнджык. Э. Пальмквист, швед посольствоысь военнӧй агент (ХVII нэм), сідзжӧ юӧртӧ, мый Сольвычегодсксянь заводитчӧ зыряна нима войтыр. ХVIII нэмся тӧдтӧм иностранец, а сідзжӧ И. Идес, казялісны, мый Сольвычегодсксянь туйсӧ мурталӧны коми-зырянскӧй муртасӧн — чомкостӧн (7 верст гӧгӧр), мый тшӧтш индӧ комияслӧн сэні олӧм вылӧ. Сольвычегодскӧй уездын (Сольвычегодскӧй да Яренскӧй уезд лоӧны ХVII нэмын) сэки олісны перым чукӧръяс, сідз шусяна: пермца. А. Дмитриев ХVII нэмся писцӧвӧй, переписнӧй да приправочнӧй книгаяс видлалӧм мысти тӧдмалісны, мый уездын сэки оліс кык пермца: Луз вылын да Виледь вылын. Перым войтыр кольліс Пинега вылын Кеврольскӧй уездын. Медводдзаысь на йылысь казьтыштӧны двинскӧй вӧлӧстьяс лыдын, кодъяс вуджисны 1471-ӧд вося новгородса ӧтказнӧй грамота серти Новгород улысь Москва улӧ. Перым войтыр кольліс тані ХVII нэмӧдз. Сідз, 1623-ӧд воын Осип Пронгищевлӧн писцӧвӧй книгаясын пасйӧма Кеврол станса Перым вӧлӧсть, сэсся казьтыштӧмаӧсь 7154-ӧд (1646-ӧд) вося переписнӧй книгаясын Иван Фаустов да подьячӧй Богданов, Пермогорскӧй вӧлӧсть вӧлі ХVII нэмын Великоустюжскӧй уездын, код йылысь казьтывлӧны сійӧ кадся писцӧвӧй книгаяс.

Пинега, Луз, Виледь, улыс Эжва вылын, буракӧ, олісны важ перым войтырлӧн колясъяс. А сідзкӧ «Вымско-Вычегодскӧй летопись» оз ылӧдчы. ХVII нэмын Великоустюжскӧй, Сольвычегодскӧй, Кеврольскӧй уездъясын колис перымлӧн лыда юкӧн, воддза нэмъясас, тыдалӧ, вӧлі ёна унджык. Но археологъясӧн тайӧ местаяссӧ омӧля видлалӧм вӧсна, сьӧкыд висьтавны, тшӧкыд-ӧ вӧлі олысьыс XI–ХIV нэмъясӧ. Чайтам, мый перым оліс Емва да шӧр Эжва вылын дорысь гежӧдджыка. А вочасӧн рочьяскӧд сорласьӧмӧн чиніс да бырис дзикӧдз. Рытыввывса Эжва перым этша на туялӧма, но век жӧ сюрисны памятникъяс Луз да улыс Эжва вылысь. Архангельскӧй областьса Ленскӧй районын Ярант ты бокса Шойнаягысь видлалӧма Эжва перымлӧн Ленскӧй шойна. Некымын памятник аддзӧма Луз ю вылысь. Пинега да Виледь вылысь нинӧм эз сюр.

Роча-комиа вежӧсӧн Эжва вылын лои Межӧг, Луза вылын Спаспоруб, кӧні рочьяс да комияс олісны ӧтгудыр. ХVI нэм помлань Плесовскӧй вӧлӧсть рытыв пӧлыс вӧлі роч, асылыс — коми. Улыс Луз рочьяс колонизируйтісны водзджык нин. ХV нэм шӧрын, Устюжскӧй летописнӧй свод серти, тані кызвыннас олісны нин рочьяс. Сідзжӧ, комияс овлісны водзын ӧнія вежӧсысь ёна на рытыввылын.

Рочысь кындзи, кодъяс воисны сӧмын миян эраса сюрс во помлань, рытыввыв комикӧд орччӧн олісны Балтика бердса финнъяс — ӧнія вепсъяслӧн пӧльяс, на лыдын «вӧлӧксайса чудь». Накӧд топыд йитӧдъяс вылӧ индӧны и языкознание, и антропология, и этнография, и археология. Коми-зыряна кывйын 70 балтика бердса финнъяссянь пырӧм кыв: удораса диалектын — 44, изьвасаын — 22, луза — леткаса да улыс Эжвасаын — 13 кывйӧн. Емва да Эжва йывсаын — 11-ӧн, Сыктыв йывсаын — 8, Сыктывкар бердсаын — 6, печерасаын — 4, Сыктыв шӧрсаын — 2. Унджыкыс рытыввыв диалектъясын, мый абу дивӧ. Коми-пермяцкӧй кывйӧ тайӧ кывъясыс абу пырӧмаӧсь. Ӧнія коми-зыряналӧн оланінын Емва, Эжва, Луз, Мозын, улыс Эжва, улыс Печера, Сыктыв вожъясын кольӧма уна балтика бердса финн кывъя топоним (места ним): Виледь, Коквицы, Лойма, Отла, Охта, Сокся, Чекша, Туръя.

Таладорсянь бур, эськӧ, вӧлі вайӧдны антропологическӧй даннӧйяс. Н. Н. Чебоксаров коми артмӧмлы сиӧм уджын пасйӧ, мый комияс антропология боксянь ёна торъялӧ ӧта-мӧдсьыс, наын сорласьӧма быдсяма раса, кодъяс пиысь медъёна паськалӧмаӧсь беломорскӧй, вятско-камскӧй, асыввыв балтийскӧй типъяс. Мезодоликефальнӧй европеоидъяс олӧны войвылын (Удора, Изьва, улыс Эжва). Эжва вожын найӧ вежсьӧны еджыд, но латшкӧсджык да дженьыд юра балтийскӧй типӧн, коді воӧ Кама йылӧдз. Лунвывса комилӧн (пермякъяслӧн) вятско-камскӧй тип (сублапоноиднӧй), коді тӧдчӧ войвывлань Луз да Сыктыв вылӧдз.

Тадз Коми ССР-ын кызвыннас паськалӧмаӧсь сӧмын беломорскӧй да балтийскӧй типъяс, сублапоноиднӧй тип сӧмын лунвыв районъясын. Н. Н. Чебоксаров чайтӧм серти ӧнія коми-зыряналӧн пӧльяс (сійӧ шуӧ рытыв-вой да войвыв комиясӧн) миян эраса II сюрс во заводитчигӧн нин торъялісны беломорскӧй типлань синсьӧмӧн. Тайӧс автор йитӧ войвыв коми пиӧ беломорскӧй типа асыввыв котыръяслӧн пырӧмкӧд, кодъяслӧн шӧрыс лои вӧлӧксайса чудь сьӧмӧсӧн, а рытыввывса отсалісны сӧвмыны карелъяслы. Вятко-Камаса сублапоноиднӧй типсӧ туясьысь йитӧ Кама боккӧд. Сёрнитны кӧ асыввыв балтийскӧй тип йылысь, коді тӧдчӧ Эжва вожын, сійӧ ӧтлаӧдӧ сублапоноидъяслысь дженьыд юркӧд беломорскӧй еджыдлун. СНГ-са Европейскӧй юкӧнын тайӧ типыс паськалӧма Уралса, войвыв да шӧрвизьса рочьяс пӧвстын, а сідзжӧ белорусъяс, вепсъяс, лунвыв карелъяс, ленинградса финнъяс, эстъяс, латышъяс да литовецъяс пӧвстын. Комиын Н. Н. Чебоксаров торйӧдӧ рытыв-вой да асыв-лун котыръяс. Воддзаас пыртӧ Удора, Мозын йыв, Емва, Котласӧдз улыс Эжва да Пинега, кӧн сы серти сідзжӧ овліс Эжва перым. Асыв-лунса котырӧ индӧ Коммусаӧс. Сыктыв-Лузса чукӧр лыддьӧ Мозын, Эжва да Комму костса вуджасӧн. Н. Н. Чебоксаров серти антропологическӧй материал оз лӧсяв кыв туялысьяслӧн Коммусянь комияслӧн Эжва вылӧ вуджӧм йылысь мӧвпкӧд. Сійӧ пасйӧ, мый еджыд европеоидъяс йитчӧмаӧсь Балтикакӧд, а абу Изкӧд. «Кокни гӧгӧрвоны, гижӧ сійӧ, — мый беломорскӧй да балтийскӧй расӧвӧй типъяс воисны Комиӧ рытыввывсянь Вой Двина да Мозын пӧлӧн... Но дзик нин лӧсявтӧм, мый удораса, емваса да улыс Эжвасалӧн еджыдлуныс воис войвылӧ Камасянь, кӧні ӧні сэтшӧмыс зэв этша, а водзын, тыдалӧ, вӧлі сыысь на этшаджык». Сійӧ шуӧ, мый неыджыд ветлӧмъяс вӧліны Коммуысь, но сӧмын Сыктыв вожӧ. Вылыс Камаса да Эжваса II сюрс вося археологическӧй памятникъяслысь матыслунсӧ сійӧ пасйӧ Коммулӧн зумыд культураӧн, коді паськаліс войвывлань йӧз вешйытӧг. Сэтшӧм жӧ кывкӧртӧдӧ воис неважӧн академик В. П. Алексеев, коді лыддьӧ, мый антропологическӧй туясьӧм петкӧдлӧ комилысь Волгаса финнъяскӧд ӧткодявны позьтӧм рытыввыв йитӧдъяс. Коми-зыряна пӧвстын кызвыныс европеоид, мый генетическӧя йитӧ найӧс рытыввыв финнъяскӧд. Вир группа серти войвыв да Сыктыв вывса комияс ӧткодьӧс эстонец, саам, суомикӧд. Ортсы мыгӧр да чужӧм серти найӧ саам да мари костын.

Антропологъяслысь мӧвпсӧ вынсьӧдӧны археологъяс, Эжва перымлӧн культураын ёна тӧдчӧ Балтика бердса влияние. Важ коми-зыряналӧн памятникъясысь сюрӧны вепс, карел да водьлӧн кодь баситчанторъяс. На пиысь медводдзаясыс сюртчӧны X–XI нэмъяслань. На лыдӧ пырӧны бронза тӧщӧ сикӧтш мольяс, плащ кутанъяс, чеп йитанъяс, сувтса да водса ем дозъяс, вӧв да лэбач сяма кос ӧшанъяс да с. в.

XI–ХII нэмлань сюртчӧны умбоновиднӧй (ӧтарӧ былькъя) ӧшанъяс, кутшӧмъяс паныдасьлӧны вӧлӧксайса чудьлӧн, куим пельӧса сяркӧдчан ӧшанъяс, кодъяс сюрлӧны Кострома да Ладога бердса гумылькъясысь, конуса ӧшанъяс, важ вепсъяслӧн кодь. Уна молля кӧсича кытшъяс серти, кодъяс эмӧсь Эжва перымлӧн, тӧдмавлісны да торйӧдлісны рытыввыв финнъяслысь водь котыр. Дзоньнас коми-зыряна памятникъясын вайӧм баситчанысь — 13%-сӧ вайӧма балтикаса финъяслысь.

Уна висьталӧ и Эжва перымлӧн дзебан обряд. Емваса, Удораса да улыс Эжваса шойнаясын паныдасьлӧны тшупӧм гуяс, рытыввылын унджык, Емва вылын став гусьыс сӧмын 7%, по татшӧм сруба гуыс век паныдасьлӧ чукӧрӧн. Ленскӧй шойна вылын (Архангельск область) эм сюръяяс вылӧ вольсалӧм горт пӧвъя гу. Срубъяс, гу йиркъяс тӧдсаӧсь Суда ю вылын, Ладога асыв-лун пӧлын, Мурманск областьса Терскӧй берег вылын, Олонецкӧй перешеекын. Паныдасьлӧны найӧ Балтикаса финнъяслӧн (карел, вепс, вӧлӧксайса чудь). Срубӧн гуалӧм разалӧма вежӧспӧлӧнса муясын, тӧдчӧ, мый коми-зыряналӧн пӧльяс пӧвстӧ пырӧмаӧсь кутшӧмкӧ Балтика бердса чукӧръяс. Тайӧс бура серпасалӧ Лоймаса шойна. Сикт нимыс нин мый йылысь кӧ висьталӧ. Финн кыв вылын сійӧ лоӧ «лыа», верескӧн тырӧм либӧ нитшсялӧм мылькйӧсь лыааин, эстонскӧйӧн «loіm» — ва гӧп, турунзьӧм шор вож. Лоймаса шойнаын гуавлісны ХIII–ХIV нэмъясын, но сійӧ абу роч, а финскӧй, языческӧй. Рыта-асыла витӧм гуяс зэв озырӧсь (финскӧй басъяс: пемӧс юра да уна молля кӧсича кытшъяс, звер сяма тӧщӧ сяргысь ӧшанъяс, уна юкӧна зильганъяс, вӧччанторъяс, бронза сикӧтш, бронза да эзысь щита чунькытшъяс, пыртас-пронизкаяс. Паныдасьлӧны и важ роч вӧччанторъяс: дзоридзьяса пернаа, верзьӧмаа медальонъяс, чунькытшъяс. Сёй дозмукыс пласта пыдӧса, шыльыд. Унджыкторйыс финскӧйлань мунӧ. Кажитчӧ, мый шойнаыс кольӧма роч улӧ сетчӧм Балтика бердса финнъясӧн, сэсся, тыдалӧ сорласьӧмаӧсь найӧ Лузса важ комикӧд либӧ воӧм рочьяскӧд.

Коми войтыр сӧвмӧмын Балтика бердса финъяслысь пайсӧ некод оз вен, но туялысьяс шуӧны, мый найӧ сӧльнитчисны сёрӧн (X нэм бӧрын). Сӧмын том эстонскӧй лингвист Ану-Реэт Хаузенберглӧн видзӧдласыс торъялӧ. Сійӧ лыддьӧ, мый йитӧдъясыс чужисны водзджык да тайӧн тӧдчӧдӧ археологъяслысь мӧвпсӧ, мый перым котыръяс войвыв юяс вылӧ воисны ёна водзджык.

Балтика дорса финнъяслӧн кындзи коми культураын да кывйын тӧдчӧ и важ роч культуралӧн джуджыд коктуй. Роч княжествояскӧд коми-зыряналӧн важысянь вӧліны крепыд йитӧдъяс. Медводдзаӧн асыв-вой Европаӧ, вермас лоны Печера вылӧ, воисны ХII нэмӧдз ладожана, кор Ладога эз на вӧв Новгород улын. Ипатьевскӧй летописьын юӧртсьӧ, мый 1114-ӧд воын ладожана висьталісны летописецлы йӧгра да яран войвыв муяс йылысь, кытчӧ и «важ йӧз ветлӧмаӧсь». Сӧветскӧй историк А. Н. Насонов чайтіс, мый «важ йӧз» ветлісны Ярослав дырйи да XI нэм шӧръясын. Сы серти, ХII нэмсянь новгородецъяс чукӧртӧны печера да перымлысь вот, а ХII нэм коймӧд юкӧнас — йӧгралысь нин. Археологъяс серти, комияс да рочьяс веськыда волысьны кутісны ХII нэмысь не сёрӧнджык, буракӧ, XI нэмын. Новгородсалӧн Эжва Перымлӧн медводдза лӧсасӧн кольӧма рытыввыв Европаса сьӧм. Емваса шойнаяс вылысь сюрисны чешскӧй, германскӧй, датскӧй, голландскӧй X–XI нэмъясся денарийяс, кодъясӧс вермисны вайны новгородсаяс. X нэмсянь Новгородӧ унджык эзысьсӧ вайӧ рытыввыв Европа. Новгород муясысь сюри рытыввыв Европаса (Германия, Англия) 45 денария клад. Ыджыд клад сюрис Архангельск областьысь Виледь ювывса Никольскӧй сиктысь (сетӧма Гос. Эрмитажӧ). Эжва перым памятникъясысь сюрӧ уна важ рочӧн вӧчӧмтор. Вайӧм тӧварысь джынсьыс унджыкыс роч. Тані абу сӧмын вӧччанторъяс, но и сёй дозмук, мый висьталӧ коми муӧ роч крестьяналӧн локтӧм да пуксьӧм йылысь. Таладорбоксянь зэв тӧдчана лоӧ гӧран кипель аддзӧм. Коми муӧ горъяс, кыдз и став асыввыв Европаӧ, вайлісны рочьяс. Европа асыв-вой вылӧ сійӧ, тыдалӧ, воӧма ХII нэмын Новгородсянь. ХII нэмӧн пасйӧны Карыбйывса кӧрт амысь, рочысь вайӧм. Сы вӧсна мый кармылькйысь сюрисны славяналӧн сёй дозмукъяс. Сідзкӧ, тані комияскӧд овлісны и рочьяс, кодъяс сьӧраныс вайлісны ассьыныс гырничьяс да гӧран кипель, а, гашкӧ и, вӧчисны выль местаын нин.

Дерт, уджалан кӧлуй пӧвстын сьӧкыд торйӧдны роч кипель. Шӧр нэмъясын сэтшӧм сямаыс вӧлі ёна паськалӧма. А роч басъяс торъялӧны сійӧн, мый найӧс вӧчӧма карса кужысьясӧн. Роч вӧччанторъяс пӧвстын торъялӧны кӧсича кытшъяс, зильганъяс, чунькытшъяс, сойкытшъяс, сикӧтшъяс, коскӧ ӧшлан басъяс, ӧшанъяс. XI–ХII нэмъясся Петкойса шойнаысь язычник гуысь сюрис ыргӧн перна. Шойна да оланінъясысь сюрӧны и рачӧн вӧчӧм томанъяс да ключьяс. Комиа-роча йитӧдъясын тшупӧдӧн лои Эжва перымӧс пыртӧм (ХIV нэмся 80-ӧд вояс), мый бӧрын комияс ёнджыка кутісны сетчыны рочлань. Тшӧкыда коми да роч олісны ӧтлаын, гӧтрасьлісны ӧта-мӧдкӧд, унджык рочыс сэсся сӧльнитчывлісны комикӧд. Тадз вӧлі ёнджыкасӧ вежаса районын: Улыс Эжва, Луз, Мозын да Изьва вылын. Нэмӧвӧйся роча-комиа йитӧдъяс туйччисны кывйын, овмӧсын, культураын. Сӧветскӧй этнограф Л. П. Лашук стӧча шуис, мый рочысь пырӧмыс эз бырӧд, а озырмӧдіс коми войтырлысь культура да оласногсӧ. Рочӧ сетчӧм сӧвмӧдіс Коми мулысь да коми йӧзлысь аслыспӧлӧслунсӧ.

Топонимика серти комилӧн ӧнія оланінын эмӧсь обса йӧгра, яран да саам нимъяс. Вермас лоны местаясыс йитчӧмаӧсь тайӧ войтырыслӧн воддза овлӧмкӧд. Археологъяс аддзисны Из сайса да войвыв тундраса котыръяслысь туйяссӧ. Саамъяс кузя уна на абу тӧдса, но учёнӧйяс лыддьӧны, и оз весьшӧрӧ, мый асыв-вой Европаӧ яранъяслӧн вотӧдз сэні овлісны саамъяслӧн пӧльяс (миян кадся I сюрс во помын — II сюрс во заводитчигӧн), яран преданиеяс серти — сииртя. Коми-саам костын йитӧдъяс вермисны лоны войвыв районъясын: Мозын, Пинега, Улыс Печера вылын, Эжва перымлӧн культураын саам туй оз тӧдчы.

Кыв кӧртӧд пыдди позьӧ шуны, мый комилӧн вужъясыс зэв пыдын. Перым войтырлӧн пӧльяс овмӧдчисны войвыв пармаӧ миян эраса первой сюрс воын на. Миян кадся I сюрс во шӧрын важ коми юксьӧны важ коми-зыряна да важ коми-пермякъяс вылӧ. Коми войтыр сӧвмис эз йӧршитчӧмӧн. Кыв, антропология, этнография, археология туялӧм серти тыдовтчӧны комияслӧн Балтика бердса финнъяскӧд, йӧгракӧд, яранкӧд, саамкӧд да медся ёна рочкӧд йитӧдъяс, кодъяс отсалісны сӧвмыны коми войтырлы.

ЭЖВА ПЕРЫМ

Шойнаяс да гуасьӧм

Важ гижӧдъяс, медводз «Житие Стефана Пермского», индӧны Эжва Перым Эжва да Емва вылысь. Археологъяс ёна паськӧдӧны вежӧсъяссӧ: Эжва Перымса памятникъяс сюрисны Емва, шӧр да улыс Эжва, Сыктыв, Ву, Луз вылысь, но найӧс абу ӧткодя туялӧма. Унджыкыс сюрӧ Емва пӧлӧн. Тані и каръяс, и грездъяс, шойнаяс (3-ӧд серпас).

Кармылькъяс тӧдсаӧсь Емва да Эжва вылын. Найӧс пуктывлӧмаӧсь ю кыръяс вылӧ, тшӧкыда кӧджъяс, му тшупӧдъяс да шор усянінъясӧ. Уна кармыльк сідз и шуӧны — кар, и корсьӧны найӧс места нимъяс серти. Сідз Эжва вылын эм

Карыбйыв, Емва вылын — Кардор, Важкар, Кармыльк увса шоръяс шусьӧны Каршор, Карувшор. И ягъяс шулӧны Каръягъясӧн. Туялӧм кармылькъяс — ставыс кӧджвывса. Векджык найӧс кытшалӧмаӧсь пу да му сайӧдъясӧн, сёнъясӧн да рӧвъясӧн. Каръясыс абу ӧтпасьтаӧсь, 300-сянь 5500 квадрата метрӧдз. Сэтысь сюрӧны олан да уджалан стрӧйба колясъяс. Культурнӧй слӧйыс (гырнич торъяс, кипель, вӧччанторъяс, пемӧс лыяс) тшӧкыдджыка вӧсни.

Шойнаяс (тӧдса 20 кымын) — юбокса яг нӧрысъяс пӧлӧн либӧ нюрӧ вуджысь яг бокшаын. Унджык Емваса шойнаын гоз-мӧд сё гуӧдз, шӧр да Улыс Эжваын — некымын дас. План серти кӧ, Емваса гырысьджык шойнаяс вылын торйӧдӧма некымын метра костъясӧн кык-куим гу чукӧр. Гуяс нюжӧдчӧны орчча визьясӧн. Визь лыдыс быд шойна вылын витсянь кызьӧдз. Паныдасьлӧны и дженьыд радъяс (6‒8 гу), кодъяс корсюрӧ вомӧнасьӧны, сідзжӧ овлӧны торъя (визьыс петӧм) неыджыд гу чукӧръяс.

Ӧнія олысьяс шуӧны тайӧ шойнаяссӧ чудьлысь. Пӧрысьяс казьтывлӧны на чудь йылысь легенда, кӧні висьтавсьӧ, мый важӧн тайӧ муясас оліс чудь. Кор кыліс жыннян шы, чудь эз кӧсйы пырны выль вераӧ, кераліс землянкаысь пыкӧд-сюръяяссӧ да ловйӧн гуасис. Тадз, ӧнія коми оз лыддьыны чудьсӧ аслас важ пӧльӧн. Мӧдар боксянь кӧ, пӧрысьяс висьталӧны, мый 20–30-ӧд воясӧ на ветлывлісны шойнаяс вылӧ пӧль-пӧчлы кодравны. Кодйысьӧмъяс петкӧдлісны, мый «чудь гуяс» збыль вылас XI–ХIV нэмся комияслӧн шойнаяс. Гуяс тӧдчӧны му веркӧсас кытш сяма вӧйӧм серти. Витӧма гуяссӧ разнӧйлаӧ. Унджыкыс меридиан серти, но эм и широта серти. Тшӧкыда витлӧмаӧсь и ва серти. Кодӧскӧ сотлӧмаӧсь, кодӧскӧ сідз водтӧдлӧмаӧсь. Гуяс торъялӧны оз сӧмын сотӧм да соттӧм лыясӧн, и но и мыгӧрнас, тыртанногнас, кӧлуйнас да кӧлуйсӧ тэчӧмӧн. Лыа вӧсна, код пиын ставыс ӧдйӧджык сісьмӧ да шылялӧ, сёйӧд муын дорысь, мукӧд дырйи сьӧкыд висьтавны стӧча, кыдз гуавлӧмаӧсь.

Ёнджыка шойяссӧ сотлісны (гуысь бокын), а бӧрас сэрапомъяскӧд ӧтгудыр кисьтлісны лыяссӧ гуӧ разӧдӧмӧн либӧ ӧтчукӧрӧ. Корсюрӧ джынвыйӧ сотлісны веськыда гуас, тшӧкыдджыка срубйын. Татшӧминас сюрӧны и сотӧм лыяс. Соттӧг гуалӧмыс паныдасьлӧ гежӧда (сӧмын 9%). Ӧкӧл сертиыс тӧдчӧ, мый шойяс куйлісны мыш вылас. Юр лыяс паныдасьӧны гу войладорас и лунладорас, да и шӧрас тшӧтш. Широта кузя кодйӧм гуясын юр лыяс куйлӧны асыв, рытыв помъясас да шӧрас. Гуавлісны пельӧса да гӧгрӧстӧм помъяса кузьмӧс гуясын. Ӧткымын гу пыдӧсӧ вӧчӧма кык-куим гутор. Корсюрӧ гу лэччӧ тшупӧдӧн, и сэки гу шӧрас овлӧ метра джуджта «юкмӧс». Гу кузьтаыс — 2 метраяс кымын, пасьтаыс — 70‒120 см, джудждаыс шӧркодя 30‒60 см. Но паныдасьлӧны и 340 см кузя, 140 пасьта да метраысь джуджыдджык гуяс.

Гуясын кольлӧмаӧсь ӧти венеча срубъяс, рамаяс либӧ сюмӧд кудъяс. Медся уна паныдасьлӧ сюмӧд куд. Сюмӧд колясъяс сюрӧны гу бокъясысь, пыдӧсысь, гежӧдджыка — вылысысь. Срубъяс либӧ рамаяс — ӧти венечӧн тэчӧм керйысь либӧ дорышӧн пуктӧм плакаясысь. Плакаяс пуктӧма топыда пом на пом, корсюрӧ на костын пу пыкӧд, корсюрӧ плака помъяссӧ тшупыштӧма да пуктӧма вомӧнаяссӧ кузьяс вылас. Срубъясыс векджык сотчӧмаӧсь, шомасьӧмаӧсь, на улын кыз донӧдӧм под. Срубсӧ джоджйӧма ловйӧн либӧ сюмӧдӧн, вевттьӧма сюмӧдӧн. Мыйлакӧ сруба гуяс векджык шойна ӧтар помын. Унджык гуын эм кӧлуй (90%), код серти гуяссӧ торйӧдӧны ӧта-мӧдсьыс. Этша вӧччантор кӧ да уна тышкасян, уджалан кипель — гуыс мужичӧйлӧн. Уна кӧ вӧччантор — нывбабаяслӧн. Синмӧ шыбитчӧ, мый кӧлуйсӧ, гуӧ пуктытӧдз, тӧдӧмӧн жуглӧмаӧсь. Сюрӧны гуяс, кӧні жуглӧма став пуктӧмторӧ. Сотӧм шоя гуясын кӧлуйсӧ разӧдӧма гу тыртан муӧ, кисьтӧма ӧти чукӧрӧ либӧ гу пыдӧсӧ. Прӧстӧй гуалӧмъясын кӧлуйсӧ тэчӧма сӧмын гу пыдӧсӧ: басъяссӧ пуктӧма сідз, кыдз найӧ вӧліны морт вылын ловъя дырйиыс, кипель — веськыда либо шуйгаладорас, корсюрӧ кок подлӧсас либо юр вевдорас. Татшӧм гуясӧ тыртігас тэчӧмаӧсь сёй, кӧрт, ыргӧн, дозмук да кӧлуйторъяс. Гежӧдика паныдасьлӧ жертвуйтӧм эмбур, ӧти чукӧрӧ дӧра пиӧ тубралӧмӧн, сумкаын либӧ сюмӧд (кучик) кудйын. Нывбабалӧн басъяс, мужичӧйлӧн уджалан, тышкасян кипель. Гуяс костын сюрӧны бипур местаяс, кодрасьӧм колясъяс, гежӧдика пемӧс лыяс.

Гуасян обряд — важ войтыръяслӧн медся дыр кутчысьысь традиция, мыйын пӧртмасьӧ йӧз культураяслӧн аслыспӧлӧслун. Сыысь кындзи, орччӧн кольӧм эмбур позьӧ тӧдмавны войтырлысь оласногсӧ, олан сямсӧ да олӧм вылӧ видзӧдласъяссӧ.

Эмбур

Важ гижӧдъяс зэв этша казьтывлӧны Эжва перым йылысь, та понда археологъяслӧн материалъяслӧн тӧдчанлуныс ёна содӧ. На серти позьӧ ловзьӧдны важ комилысь оласногсӧ да идеологиясӧ. Кодйысигӧн аддзӧм эмбур чӧв олӧ воддза олӧм йылысь, но археологъяслӧн мог — сёрнитӧдны сійӧс.

Эжва перым кадӧ кӧрта кӧлуй зырис нин изйысь вӧчӧм кипельсӧ. Ф. Энгельс «Происхождение семьи, частной собственности и государства» уджын гижліс: «Кӧрт сетіс позянлун вӧдитны паськыдджык муяс, помтӧм вӧръясын лӧсьӧдны гӧра муяс». Войвыв пармаын медыджыд шедӧдӧмторйӧн лои кӧрт чер. Чертӧг он тшуп керка, он ректы тыла. Кӧрт черлы колӧ шуны «аттьӧ!» сыысь, мый войвылын чужис му вӧдитӧм. Тайӧс жӧ позьӧ висьтавны кӧрт горъяс йылысь (сошник да наральникъяс йылысь). Ӧти амысь сюрис Карыбйыв кармылькысь, мӧд — Кузьластасайысь (Емва вывса Кытшыль кось дорысь), коймӧд — Лоймаса кармыльк вылысь. Куимнанныс йитчывлісны пу гӧркӧд тулкаӧн, кодӧс вӧлі вӧчӧма амысьлысь кӧрт лист помсӧ кусыньтӧмӧн (сідз шусяна «втульчатӧй горъяс»).

Карыбйывса амысь — векни бана да гӧгрӧс пома. Тулка пасьтаыс — амысь кузялӧн коймӧд пайыс. Лопастьыс кузя ногыс веськыд. Москваса археолог Ю. Краснов лыддьӧ Карыбйывса кипельсӧ ӧти паня гӧрлӧн (ралолӧн) помӧн (наральникӧн). Ралояс волісны прамӧй гӧръясӧдз, наӧн тшӧкыдджыка косявлісны эжа, Татшӧм наральникъясыс сюрлӧны

Вӧлӧгда да Коммуса X–ХIII нэмъясся памятникъясысь.

Кузьластасайса амысь — симметричнӧй, паськыд бана, сьӧкыд, гӧгрӧс йыла. Тайӧ нин ХII–ХIV нэмъясса гӧрысь амысьыс, кутшӧмъяс сюрлӧны Коммуысь. Коймӧдыс (Лоймаса) — сьӧкыд, ӧткузя доръяса треугольник сяма, абу симметричнӧй. Татшӧмъясыс паныдасьлӧны монголъяслӧн иго бӧрся Важ Рочысь, Молдавияысь, Шӧр Поволжьеысь. Тайӧ бара жӧ гӧр амысь (сошник). Тыдалӧ, важ рочьяслӧн.

Кӧрта кӧлуй пӧвстын тырмымӧн вӧралан да тышкасян кипель. Уна вӧралан шы да ньӧв йыв. Шыяс юксьӧны шы да сулица вылӧ. Торъялӧмыс сыын, мый шынас бытшйӧдлӧны, а сулицасӧ (дротик) шыблалӧны, да и кузьтаыс абу ӧткодь. Шыйывлӧн кузьтаыс — 170‒310 мм, сулицаяслӧн — 130‒200 мм. И шыяс, и сулицаяс вермисны лоны тулкаа да иддзаӧн. Тулкасӧ пуксьӧдлісны пу вылӧ, а иддзасӧ тувъявлісны. Шы да дротик йывъяс торъялӧны ас костас мыгӧр сертиыс. Тулкаа да иддза шы йывъяс овлӧны борд тыв кодьӧсь, куим пельӧсаӧсь, ромб сямаӧсь да кузьмӧс мытш сямаӧсь. Сюрӧны кык тувъя да ӧти тувъя сулицаяс, иддзаяс.

Ньӧв йывъяс сідзжӧ юксьӧны тулкаа да иддзаяс вылӧ. Найӧс аддзӧма унджыкӧс и унджык пӧлӧсӧс. Тулкаа ньӧвъяс овлӧны кык тувъяӧн, ромб сямаӧн. Иддзаыс ӧти тувъя, кык тувъя, ромб сяма, кор сяма, лавр кор сяма, куим пельӧса. Торъя чукӧрын кык сюра срезеньяс. Тышкасян кипель этшаджык, но сідзжӧ уна сикас. Ньӧв йывъяс ромб да ланцет мыгӧраӧсь, квадрат да ромб вундасаӧсь, гӧгрӧс иддзаӧсь и пыкӧда пирамида ногаӧсь. Тышкасян шыяс — тулкааӧсь. Ӧти на пиысь пика манера нёль пельӧса борда да воронка діна, мӧдыс векни йыла.

Паныдасьлӧны тышкасян черъяс. Ставыс проушнӧйӧсь, гӧгрӧстӧм кокни тышкаӧсь да симметричнӧй либӧ пӧла дорышаӧсь. Дерт, кипельсӧ вӧралан да тышкасян вылӧ юкӧмыс абу дзик стӧч. Коланаинӧ найӧ вермисны вежны ӧта-мӧдсӧ.

Уджалан кипельысь сюрисны черъяс, кузьныр, пань гогын, сьӧктан, гогынъяс, борда напаръяяс, ӧжынъяс. Кыз уджсӧ вӧчлісны черъясӧн. Кузьныр паныдасьлӧ кык пӧлӧс: иддза да тулкаа. Тулкаанас сьӧдас весавлісны шӧркоддьӧм пу дозмукъяс (кӧш, вор, бекар) кипӧлӧн. Иддзанас вермисны вӧсньӧдны да шыльӧдны ыджыд да шӧркоддьӧм дозмук. Пань гогынӧн гурсйисны посниторъяс. Сьӧктанъясӧн кылісны сюмӧд кудъяс да дозъяс. Кырссьысисны ӧнія кодь мегыра дорыша кык пуа гогынъясӧн. Кӧрта кӧлуйын эмӧсь тылаяс, пружинаа шыран, пыридз, стрӧитчан да сапожнӧй кӧрт тувъяс. Медуна, дерт, сюрӧ пурт. Эм и кӧртӧн вӧдитчан кипель: дорччан клюштшияс да мӧлӧтъяс, «гвоздильня» (некымын пырыс розя кӧрт брус, код вылын вӧчлісны кӧрт тув шляпаяс). Шӧр нэмъясӧ войвывса йӧз биасьлісны тывкӧртӧн да биа изйӧн. Эжва перым памятникъясысь сюрӧны кӧлач сяма кык дорыша кузьмӧса гӧгрӧстӧм, кык дорыша дженьыда гӧгрӧстӧм, кык дорыша нёль пельӧса, мичмӧдӧм мыгӧра биваяс. Кӧрта кӧлуйлӧн лыдыс висьталӧ, мый важ коми-зыряна кужисны сывдыны кӧрт, дорччыны, уджавны кӧртӧн.

Уджалан кипельсӧ комияс вӧчлісны кӧртысь, а унджык баситчан-вӧччан шылльӧ-мылльӧсӧ — бронзаысь. Бронза вӧччанторъясысь унджыкыс — бубенчикъяс, коми-зыряна пӧчьяслӧн медся радейтана басъяс. Найӧ зэв уна пӧлӧсӧсь: молля, ёсь йыла да тшӧтшыд подъя, шӧрас пыкӧса, жёлудь, груша сяма, кык да ӧти йыла да с. в. Груша сяма зильганъяс баситӧма паяйтӧм, сера, кыӧм либӧ шыльыд ыргӧн визьясӧн. Зильганъяссӧ пыртавлісны нывбабаяслӧн сикӧтшъясӧ мольяс, бронза спиральяс да ӧшанъяскӧд ӧтлаӧ. Новлісны и кӧсича бокын юрсиӧ кыӧмӧн, юр вӧньӧ кӧсича кытшӧ кӧрталӧмӧн. Вурлісны и кизь пыдди, и шӧртӧн либӧ сюмыс торйӧн пыртас — пронизкакӧд пырталӧмӧн вӧнь ӧта-мӧдар бокын. Паськӧм баситлісны и пронизкаясӧн, кодъясӧс бубенчикъяс моз жӧ пысавлыны юрси кутӧдъясӧ, морӧсвывса да косса ӧшанъяс. Ӧткымын пыртас (груша, доз да конус сяма) торъялӧ зильганъясысь сійӧн, мый абу пысыс. Вель уна сюрӧ гӧгрӧс молля либӧ гӧгрӧстыштӧм, корсюрӧ вожа. Паныдасьлӧны гум кодь пронизкаяс, пысаӧсь, мед накӧд позис йитны зильганъяс. Тшӧкыда найӧс баситлісны ыргӧн гыа вӧньясӧн. Ёна паськалӧмаӧсь вӧлі спираль сяма пыртасъяс.

Финн-йӧгра паськӧмын тӧдчанаӧн вӧліны и сяргысь ӧшанъяс, кодъяс мукӧд басъяс моз видзисны омӧльысь. Магическӧй выныс чужис налӧн мыгӧрысь, рӧмысь, зильгӧмысь, серъясысь. Видзан могъяс вылӧ индывліс и ӧшӧданіныс: морӧс да кос, кодъяс лыддьысьлісны нывбабалӧн медся рыжинаӧн. Сяргысь ӧшанъяс пӧвстын унджыкыс зооморфнӧй (пемӧс мыгӧра), торйӧн нин вӧв сяма. Вӧв, важ йӧз серти, вӧлі шондіа пемӧсӧн. Сідзжӧ важ йӧз пыдди пуктывлісны лэбачьясӧс, медводз чӧжӧс. Чӧж лыддьысьліс семья шуд да бур оласног символӧн эз сӧмын финн-йӧгралӧн, но мукӧд индоевропейскӧй войтырлӧн. Лэбач йитсьывліс енэжкӧд да пасйис «вылыс му». Эжва перымлӧн сюрӧм вӧла да лэбача ӧшанъяс тӧщӧӧсь, на бердӧ «чӧж кокъяс» да зильганъяс ӧшӧдӧм могысь йитӧма кытшъяс.

Пемӧса кындзи паныдасьлӧны и кык якӧра, мегыра, умбоновиднӧй (былькъя сера), конуса да куим пельӧса сяргысь ӧшанъяс. Медсясӧ бронзаысь, но эм и дона мича изъя эзысьяс.

Сяргысь ӧшанысь ӧтдор, эм гӧгрӧсъяс (решеткаа, сьӧм сяма, кӧкъямыс югӧра, перна вожа). Синмӧ шыбитчӧ Гундыра ӧти ӧшан. Гежӧда, но сюрлӧны верзьӧма бляхаяс. Коми му вылысь ӧнӧдз аддзӧма ӧкмысӧс: кӧкъямыс — Емва вожысь да ӧти — Лузысь. Ӧкмыссьыс кыкыс бронзаысь, мукӧдыс эзысьысь. Гӧгрӧсӧсь, ыджданас — 5 да джын, 6 да джын сантиметръяс. Ӧти ичӧтджык — 3 да джын см. Став бляхаыс — мужичӧй ӧшан. Быд шӧрын серпасалӧма верзьӧмаӧс. Орччӧн лэбачьяс да пемӧсъяс. Но композиция сертиыс абу ӧткодьӧсь.

Тӧдчӧ, мый вӧчӧма абу ӧти киӧн. Серпасъяс сертиыс бляхаяссӧ позьӧ юкны нёль пельӧ. Ӧтилаын лоӧны шыпурта верзьӧмаа кык бляха. Мӧд чукӧрын медальонвывса гӧгрӧс юра верзьӧма, кодлӧн ӧтар-мӧдар бокас ӧти лэбачӧн, а вӧв юр улын пемӧс, тыдалӧ, пон (14, 2-ӧд серпас). Коймӧд чукӧрӧ пырӧны вӧралӧм петкӧдлысь кык бляха. Кыкнан вылас серпасалӧма шонді пасъяс, пемӧс да лэбач пӧвстын верзьӧмаясӧс. Ӧти бляха вылас пон да руч, чӧж да кыйсян лэбач, мӧд вылас куим пемӧс (пон, кӧр ли йӧра, тулан ли низь), чӧж да кыйсян хищнӧй лэбач, а верзьӧма киын сюр-пӧлян. Нёльӧд чукӧрын куим бляха, кодъяс йитчӧны лэбачӧн кыйсьӧмӧн. Бура тӧдчӧ, мый лэбачьяс пукалӧны веськыд водз чунь вылын (14, 3-ӧд серпас). Тайӧ чукӧрса ӧти бляха вылын ещӧ куим пӧтка. Колӧ пасйыны, мый, ӧтиысь ӧприч, став медальоныс вайӧм: ӧти рочысь, мукӧдыс Волга выв Булгарияысь да Шӧр Азияысь.

Булгарса киа-подъя йӧз тӧд вылын кутісны орчча войтырлысь видзӧдласъяссӧ. Вӧв эз сӧмын финн-йӧгралӧн, но и тюркъяслӧн, монголъяслӧн да индо-иранецъяслӧн вӧлі шонді да енэж символӧн да йитчывліс вӧр-ва ен анькӧд — став ловъя ловлӧн мамкӧд. Вӧв да шонді костын йитӧдыс тыдалӧ медводз медальонъяслӧн гӧгрӧс мыгӧрысь. Нёль бляха вылын верзьӧма юр бокын — тӧлысь да шонді. Ӧти вылын тӧлысь да шондісӧ петкӧдлӧма лэбачьяс пыр, мӧд вылын вӧв сітан весьтын шонді, коймӧд вылын улӧ сюра тӧлысь. Кык медальон вылын серпасалӧма чӧжӧс, коді лыддьысьліс му пуктысьӧн, куим вылын — пон, кодӧс важ йӧз шулісны ваысь петӧмӧн. Тадз, видлалӧм бляхаясыс йитчӧмаӧсь вӧралан магиякӧд да вомидз вештӧмкӧд. Наын пӧртмасьӧны важ комилӧн улыс, шӧр да вылыс муяс йылысь да налӧн пуксьӧм йылысь видзӧдласъяс. Куим му — ывла выв артмӧмлӧн ӧтувъя мифологическӧй бала. Верзьӧмад бляхаяслӧн разалӧм да культ кӧлуй пыдди найӧс видзӧм висьталӧ мувывса войтыръяслӧн матысса религиознӧй да космогоническӧй видзӧдласъяс йылысь.

Паськӧм басъяс лыдӧ пырӧны и тӧлысь джын сяма привескаяс — лунницаяс. Наын пӧртмасьӧ тӧлысьӧс Европа да Водз Азияын пыдди пуктӧм. Лунницаяс вӧчлісны озысь да эзысь сплавысь, бронзаысь да медсӧстӧм эзысьысь. Найӧс йитлісны сикӧтшъясӧ либӧ новлісны чусі пыдди. Синмӧ шыбитчӧны личкалӧм филиграня лунницаяс, кодъясӧс вӧчӧма вӧсни эзысь листъясысь да баситӧма зерньӧн да филиграньӧн. Ӧткымынӧ вӧйтӧма дона изъяс. Филиграня-зерня улӧ вӧчӧм векни сюра бронза лунницаяс кисьтісны чорыд из формаясын.

Торъя бас чукӧр артмӧдӧны зернитӧм бляшкаяс, кодъясӧн мичмӧдлісны налобникъяс да сикӧтшъяс.

Эжва перым памятникъясысь гежӧдика сюрлӧны гартӧм гривнаяс, кодъяс помасьӧны куим бӧчка сяма филиграня-зерня эзысь мольясӧн; на дорӧ пысалӧма трапецияа кык листа привеска: улыс — ыргӧн, вылысыс — филиграня-зерня да вӧйтӧм сердолика эзысь.

Морӧс басъяс лыдӧ пырӧны филиграня-зерня, кык ёсь йыла, арка да шлём мыгӧра ӧшанъяс.

Мужичӧйяс и нывбабаяс новлісны фибула-кутӧдъяс, кодъясӧс вӧчлісны кӧртысь, ыргӧнысь, бронзаысь, озысь да свинеч сплавысь, эзысьысь. Емва да Эжва памятникъясысь аддзӧм кутӧд-фибулаяс вӧчӧма бронза сплавъясысь кисьтӧмӧн да дорӧмӧн. Кисьталісны воск бала серти. Серӧдлісны гравируйтӧмӧн и чеканитӧмӧн, тшупӧмӧн и вундалӧмӧн. Серсӧ вӧлісны уна сикас штамп да пуансон отсӧгӧн. Эм подков да кытша фибулаяс, шыльыдӧсь и кытша да ромба сераӧсь. Фибулаясӧн кутлісны улыс да вылыс дӧрӧм-гач. Наӧн мичмӧдлісны вӧньяс да на отсӧгӧн вӧнь бердӧ ӧшӧдлісны вомидз вештанъяс да посни кипель.

Кизясьлісны бронза, эзысь, лы да пу кизьясӧн. Кизь пыдди мунлісны и пыс дортіыс лямӧдыштӧм сикӧтш мольяс. Пӧшти став кизьыс пыса да гӧгрӧс, кык йыла, пласта либӧ гӧгрӧстӧм юра. Эзысь кизьяс пӧвстын паныдасьлӧны и серӧдӧмъяс. Пу кизьяс ӧнія кодьӧсь — розя шӧра гӧгыльяс.

Уна паныдасьлӧ юр бас. На лыдӧ пырӧны кӧсича кытшъяс, ӧшӧдлісны вӧнь либӧ сюмыс вылӧ, кылісны юрсиӧ, либӧ пысавлісны пель тугйӧ. Сюрлӧны сутуга кольчаяс гӧгрӧс бронзаысь: лямӧдӧм помаяс, кӧні ӧтарсӧ розьӧдӧма, а мӧдарсӧ кусыньтӧма; ӧта-мӧдас пыран помаяс; сканьӧн баситӧм эзысь кытшъяс; сутугаӧн гартӧм бронза кытшъяс. Мукӧд кытшъясас вӧлі пырталӧма ӧтисянь сизим-кӧкъямыс молльӧдз. Молляяс пӧвстын торъялӧны шыльыд кытша тӧщӧ молляяс, моль вурыссӧ сканьӧн гартыштӧмъяс, зерняяс, филиграня-зерняяс, гӧрӧдаяс, кӧні мольяссӧ кыӧма вӧсни гартӧм сиясӧн, зернь улӧ кисьтӧмъяс.

Мольяссӧ пысавлісны кык ног: зумыда (вӧсни сиӧн гартӧмӧн) да личыда (сӧмын пырталӧмӧн). Мӧд ногыс мольяссӧ пыртавлісны зэв топыда.

Чусіяс вӧліны сӧмын эзысьысь. Кӧлач сяма, шыльыд либӧ зерньӧн да сканьӧн баситӧмъяс.

Мужичӧйӧн и аньясӧн новлан эзысь да бронза чунькытшъяс вӧліны гӧгрӧс сутугаысь, пластинкаысь да щитаяс. Щитаяссӧ тшӧкыда серӧдлісны геометрическӧй мыгӧръясӧн, ромбӧн, код пытшкӧ кыӧма кык пекля, нёль борда дзоридзӧн, «X» да «N» шыпасӧн, кодъясӧс мичмӧдӧма пельӧса мыгӧръясӧн, быдмӧг серъясӧн, шевкнитчӧм борда лэбачьясӧн, шыа да щита мортӧн, морт киӧн да шонді серӧн.

Гежӧда сюрлӧны сойкытшъяс: пласта эзысь, кыӧм, гартӧм, серъяса. Медмичаӧсь кыӧм щита-сутугаа костасян браслетъяс. Сойкытшпомса щитъяс — нёль пельӧсаӧсь, вӧчӧмаӧсь филиграня-зерньӧн, мичмӧдӧмаӧсь вӧйтӧм изъясӧн.

Важ комилӧн паськӧмӧ пырліс и вӧнь: шӧртысь, сунисысь кыӧм, кучик. Вӧньӧ мужикъяс ӧшӧдлісны козъяна чер, пуртӧса пурт, сепысторйын тывкӧрт да бива тшак. Вӧньтӧм морт, важ йӧз чайтӧм серти, вермис вошны, паныдасьны вӧрсаыд, висьмыны. Ачыс вӧньыс и воняс ӧшлӧм уна сикас вомидз вештан видзисны мортӧс лёкысь. Вӧнь символизируйтіс таладоръюгыдын туй. Пемӧс видзысь котыръяслӧн вӧнь петкӧдліс мортлысь «ыдждасӧ». Озыр, уна бронза накладкаа вӧнь висьталіс мортлӧн озырлун йылысь. Археологъяслӧн «кыйдӧс» серти Эжва перымлӧн унджык вӧньыс вӧлі сӧмын ӧти бронза либӧ кӧрт кутӧд-пражкаа. Ӧткымын вӧнь баситӧма бронза накладкаясӧн. Но эм и зэв озыр вӧньяс.

Медтӧдчана вӧнь юкӧнӧн вӧлі пражка: гӧгрӧс, кытш джынъя, кузьмӧс, лира сяма, нёль да куим пельӧса, трапеция сяма. Сійӧ вермис лоны щита да щиттӧм. Щитъяс вӧліны пластаӧсь либӧ вожа прямоугольнӧйӧсь, чукля вожаӧсь (прямоугольнӧй либӧ овальнӧй, вит пельӧса, трапеция сяма, кытш джынъя) да мукӧд пӧлӧсӧсь. Гежӧдика вӧньӧ йитлісны баситӧм либӧ баситтӧм кольча. Кучик вӧньяс мичмӧдлісны накладкаясӧн. Паныдасьлӧны перна сяма, умбовиднӧй, дзоридз да сьӧлӧм сяма, аркаа, уна пельӧса да мукӧд пӧлӧс. Найӧс тшӧкыда баситлісны ылӧг зерньӧн, быдмӧг серӧн, морт чужӧмӧн, дзоридзӧн да нюжӧдӧм кывъя гундырӧн. Эм бронза пластинкаясысь пельӧса да гӧгрӧстыштӧм вӧньяс, кытчӧ йитӧма кольча-ӧшанъяс.

Важ комилӧн памятникъясысь чукӧртӧма озыр сикӧтш моль коллекция (кык сюрс сайӧ). Найӧс вӧчӧма стеклӧысь, бронзаысь, эзысьысь, сёйысь, лыысь, а сідзжӧ горнӧй хрустальысь, янтарысь, сердоликысь. Медуна стеклӧ моль — еджыд, гӧрд, лӧз, фиолетовӧй, коричневӧй, розӧвӧй, виж, сьӧд, турунвиж, кельыдлӧз, бордӧвӧй рӧмъяса. Ёнджыкасӧ лӧз, турунвиж, виж да фиолетовӧй сикӧтш мольяс. Паныдасьлӧны и чутъясӧн, кытшъясӧн, гыясӧн, визьясӧн, «синъясӧн» серӧдӧмъяс. Тшӧкыдджыка мольясыс гӧгыль, бӧчка да тупыль кодьӧсь. Но эм и винта, пирамида гозъя, трапеция гозъя, конус гозъя да мукӧд пӧлӧс. Из мольяс сідзжӧ абу ӧткодьӧсь. Сердоликысь — 6‒8 дорыша, трапеция гозъя, хрусталикысь — шар кодьӧсь, уна дорышаӧсь, янтарысь — пластӧдӧм нёль пельӧса. Эзысь мольяс баситӧма сканьӧн да зерньӧн. Найӧ бӧчка кодьӧсь, паныдасьлӧны и чӧлана нюжӧдӧм кытшъяс. Бронза мольяс бӧчка сямаӧсь, цилиндр, флакон да гӧгыль кодьӧсь. Бӧчка да цилиндр кодьӧ мич вылӧ паяйтлісны ыргӧн кытшъяс.

Унджык вӧччанторйыс вӧлі вайӧм. На лыдӧ пырӧ став эзысь вӧчӧмторйыс: сойкытшъяс, ӧшанъяс, кыӧм гривна, кӧсича кытшъяс, бляшкаяс. Вайӧм лыдӧ жӧ пырӧ и унджык медальоныс, Онежье сиктдорса ӧти ичӧт бронза медальонысь кындзи. Лоймаса шойнавывса воӧм роч муысь, мӧд (бронзаысь) — Шӧр Азияса, мукӧдыс — Булгарса. Рочысь воисны пласта серӧдӧм сойкытшъяс. Волгаса Булгарысь Асыв-вой Европаӧ веськалісны серӧдӧм щита эзысь чунькытшъяс. Колӧ пасйыны, мый пӧшти став филиграня-зерня вӧчӧмторйыс Булгарса (14, 15-ӧд серпас). Вайӧм лыдӧ жӧ пырӧ уна бронза бас.

Паськӧм

Войтыръяслӧн культура петкӧдчӧ и паськӧм пыр. Вуранног, мыгӧр да юкӧнъяс серти ми и ӧні на торйӧдам ӧти войтырӧс мӧдысь. Важ коми костюм позьӧ ловзьӧдны археологъяслӧн да этнографъяслӧн материал серти. Кодйысигӧн сюрӧ гӧна куысь да вурунысь паськӧм. Коми традиционнӧй пась вурлісны тшӧкыдджыка ыж куысь. Кичилькосьса 1 шойнаысь сюри кӧр ку пась коляс. Ку паськӧм кындзи комияс новлісны ной кӧлуй да дӧра дӧрӧмъяс. Кодйысигӧн сюрисны диагональ (саржа), вурун кӧлуй да быдмӧгысь кыӧм дӧра колясъяс.

Этнографъяс серти, нывбаба паськӧмӧ пырлісны вӧнялӧм кузь дӧрӧм, воссян пӧлаа паськӧм да водздӧра. Пась да вылыс ной паськӧм вылӧ вӧнясьлісны кучик тасмаӧн либӧ вӧньӧн. Мужичӧй паськӧмӧн вӧліны: кузь туника сяма кӧвъя голяа веськыдладорас вожа дӧрӧм, вылыс да улыс гач. Дӧрӧм вылӧ кышавлісны кузь туника сяма восьса юрйыла дӧрӧм. Сэки нин, тыдалӧ, комилӧн вӧлӧма лаз (лоз, лузан) — состӧм вӧралан паськӧм, кодӧс вурлісны нойысь. Лаз сёрӧнджык вуджис рочьяслы да йӧгралы. Кыдз мужичӧйяслы, сідз и аньяслы колӧ вӧлі быть вӧнясьны кыӧм, гартӧм либӧ кучик вӧньӧн.

Кӧм вурлісны кучикысь. Та вылӧ индӧ унатор, ӧти-кӧ, кодйысигӧн сюралӧны кӧрт да бронза кӧм пряжкаяс. Мӧд-кӧ, пӧшти оз сюрны нинкӧм кыан сьӧктанъяс. Жаль, мый шойнаясын кӧмъясыс сісьмӧмаӧсь, но этнографъяс вылӧ ыстысьӧмӧн, позьӧ гӧгӧрвоны, мый Эжва перым новліс кӧті, «чуткӧм» да «чарки» сяма кӧмъяс, кодъясӧс вурлісны песӧм кучикысь да кокчӧр бердӧ кӧртавлісны червӧньӧн. В. Н. Белицер пасйӧ, мый тайӧ медся важ кӧм. Но кӧтіяс ӧнӧдз на пӧрысь йӧз новлӧны Эжва йылын да видзӧны дзебан кӧм пыдди.

Позьӧ ловзьӧдны и важ нывбабаяслысь юр тупйӧдъяс. Юр басъяс кӧсича кытшъяс серти позьӧ гӧгӧрвоны, мый найӧ йитчывлісны кутшӧмкӧ подув бердӧ. Этнографъяс серти, нывъяс, гартыштлісны юр гӧгӧрыс чорыд кытшъяс либӧ лентаяс. Медся важъяссӧ на пиысь вӧчлісны сюмӧдысь. Сюмӧд юр кытшъяс паныдасьлісны на Коми му лунвыв районъясын 1950-ӧд воясӧ. Нывбабаяс новлісны туис сяма «юртыры». Кӧсаяс помӧ йитлісны пронизкаясысь накосникъяс.

Вӧччанторъяс новлісны и нывбабаяс, и мужичӧйяс (19‒20-ӧд серпасъяс) юр вылын, сьылі вылын, морӧсын, коскын, киясын. Сідз жӧ, кыдз ӧнія аньяс новлӧны чусі, водзын новлісны кӧсича кытшъяс, гозйӧн и пӧлӧн. Бронза, эзысь либӧ зарни кытшъяс, нывбабалӧн озырлун серти, новлісны кӧсичаын. Тӧдчанаӧн вӧлі и вӧччанторлӧн рӧмыс да мыгӧрыс. Ӧд басъяслӧн могыс вӧлі — видзны новлысьсӧ омӧльысь. И абу весьшӧрӧ унджык кӧсича кытшыс шонді кодь гӧгрӧс. Уна сюрӧ и ӧти либӧ некымын молля кытш.

Паныдасьлӧны вурлӧм молля венечьяс, кымӧс басъяс. Зэв аслыспӧлӧсӧсь Ыджыдъёльса шойна вылысь налобник. Сійӧс вӧчӧма куим молля кык эзысь лунницаысь, кодъяс йитчӧмаӧсь куим визя молльӧн торйӧдӧм спиральӧн гартӧм пыртасъясӧн. Ставсӧ вӧчӧма филиграня зерньӧн да та вӧсна юр кытшыс зэв дона.

Кӧса помъяс баситлісны накосникъясӧн, мый пыдди мунлісны зильганъяс, спираля, трубкаа да конуса пронизкаяс.

Сьыліас нывбабаяс новлісны молльысь, ӧшанъясысь, лунницаясысь да пыртасъясысь сикӧтшъяс. Тшӧкыда паныдасьлӧны зэв озыр сикӧтш ожерельеяс, паста, сердолик, из, хрусталь, янтарь мольясӧн да эзысь медальонъясӧн.

Колана места паськӧмын сюрлісны вӧньяслы. Кыдз мужичӧй, сідз и нывбаба гуясысь сюрӧны кӧртысь да бронзаысь вӧнь пряжкаяс да кытшъяс. Кучик вӧньяс муын кольӧны сӧмын сэк, кор найӧс озыра мичмӧдӧма накладкаясӧн. Сімыс видзӧ кучиксӧ сісьмӧмысь. Унджык вӧньыс, тыдалӧ, вӧлі кыӧм. Нывбаба вӧньӧ пысавлісны уна сикас басъяс: зильганъяс, сярган ӧшанъяс, пыртасъяс, тшӧкыда пуртӧса пурт да бива. Вӧнь басъяс видзисны нывбабалысь рыжинсӧ тшыкӧдӧмысь.

Важ коми ёна новлісны чунькытшъяс: ӧти, кык, куим да весиг нёль чунькытшӧн быд ки вылын. Эзысьысь да бронзаысь вӧчлісны быд пӧлӧссӧ: прӧстӧй сутугаа, спираль сяма, овальнӧй щита. Прямоугольнӧй, квадратнӧй, уна пельӧса щита, серӧдӧм и сертӧм.

Сойкытш сюрӧ этшаджык, тыдалӧ, тайӧ бокысь вайӧмторсӧ эзджык новлыны. Сы весьт Эжва перым ёна вӧдитчис паськӧм кутӧдъясӧн.

Позьӧ ӧткодявны важ да ӧнія коми-зыряналысь вӧччан-торъяссӧ. В. Н. Белицер пасйӧ, мый комилӧн басыс финн-йӧгра дорысь лыдаджык. Сідз вӧлі и водзын. В. Н. Белицер торйӧдӧ вит пӧлӧс бас: чусі, сикӧтш, чунькытш, морӧс чеп да кутӧд-запон. Чусіяс куим пӧлӧсӧсь: металлысь кык сутуга сюрӧса, кытчӧ пырталӧма мольяс; чукля сюрӧса стеклӧ сьӧмӧса; лэбач кок сяма ӧшанъяса воддза кодь, но сьӧкыдджык да сьӧмӧстӧм. Чусіясыс петӧны важ традицияясысь. Сідз, воддзаыс артмӧма ыргӧн спираль пронизкаысь, а «лапи» да «чусі» — умбона (былькъя) да «чӧж кокъяса» сяргысь подвескаясысь. Кадыс вежис сӧмын нимсӧ: сяргысь ӧшанъяс лоины исергаӧн. Коми-зырянкаяслӧн медмусаӧн вӧліны лӧз стеклӧысь да янтарысь сикӧтшъяс. Эжва перым памятникъясын сідзжӧ унджыкыс лӧз моль.

Тадз, ӧнія традицияяс чужисны сюрс во сайын.

Овмӧс

Озыр археологическӧй материал серти позьӧ ловзьӧдны XI–ХIV нэмъясся оласногсӧ. Гижӧдъясын та йылысь казьтывсьӧ этша, но и найӧ мыйсюрӧ юӧртӧны. Сідз «Житие Стефана»-ын висьтавсьӧ перым-язычникъяслӧн Стефанлысь керкасӧ идзасӧн ӧзтывлӧм йылысь. Епифаний Премудрый гижліс тайӧс ХIV нэм помын. Но му вӧдитны комияс босьтчисны водзджык нин. Кичилькосьса I шойнаысь ыргӧн пӧртйын сюрисны тусьяс. Татчӧ гуавлісны X нэм помсянь ХIII-ӧдз. Медся важ гӧр йылыс ХII нэмся, кодӧс аддзӧма Эжваса Карыбйыв кармылькйысь. Дорлӧмаӧсь сійӧс ӧти пиня «черкуша» гӧрлы. Этнографъяс серти татшӧм кипельнас комилӧн вӧлі ӧти пиня майӧга гӧр, мыйӧн гӧрлісны вӧрса уна вужъя муяс. Воддза нэмын ӧти пиня гӧръяс вӧлісны Кардорса рочьяслӧн да удмуртъяслӧн. Наӧн кыпӧдлісны да небзьӧдлісны изъя му. ХIII–ХIV нэмъяслань лоӧны нин амысьяс. Тӧдса кык амысь. Ӧтикыс — Емва вывса Кузьластасайысь (Кичилькось I шойнасянь неылын), мӧдыс — Луз вывса Лойма кармыльк вылысь.

Ёна озыр чер чукӧр, кодъясӧн керасисны тыла ректігӧн. Лыда кӧрт амысь серти позьӧ гӧгӧрвоны, мый татшӧм му вӧдитігӧн ёнджыка гӧрлісны вожъяӧн, Коми му ӧткымын пельӧсын тыла ректӧм кольліс на XX нэмӧдз. Тӧдса ветлысь-мунысь В. А. Русанов XX нэм заводитчигӧн гижліс, мый тыла вылын коми-зыряна уджалісны зэв прӧстӧй кипельӧн: крута кусыньтӧм ёсь зорйӧн визьйӧдлісны мусӧ да тусьсӧ шыблалісны артмӧм ляпкыдик бӧрӧздаӧ. Вермас лоны, му вӧдитігӧн уджалісны и мукӧд кипельӧн. Сідз, этнографъяс серти, воддза нэмын комияс кералісны изъя да мыръя муяс чер нисьӧ кокан кодь секираӧн. Татшӧм «черӧн» вермисны уджавны и важӧн. Важся кипельӧн жӧ вӧлі агас. ХIX нэмын на тыла вылын тільскӧны увъя пуӧн. Гӧригӧн вӧдитчисны пу агасӧн, пиняӧн, сёрӧнджык агас пиньяс кутісны вӧчны кӧртысь да йитлыны пу рамаӧ. Чайтам, коми-зыряна вӧрса подзол вылын уджалісны вожъя пиняӧн. Тӧдлісны важ йӧз и гӧрбуш да чарла.

Сідзкӧ, XI–ХII нэмъясӧ Асыв-вой Европаын чужӧ му вӧдитӧм. Та кадся амысьяс матысӧсь Кама бердса да войвыв роч гӧр йывъяскӧд. ХIII нэмсянь гӧрйӧн гӧрӧм йитчӧма, буракӧ, важ рочьяслӧн влияниекӧд. Сійӧ кадъясӧ весалӧм муяс вылӧ кӧдзлісны некымын во, сэсся эновтлісны пӧскӧтина да видз улӧ. Трёхполье Комиӧ воис сӧмын ХVII нэмын.

Археологъяслы сьӧкыд тӧдмавны, ыджыд-ӧ места босьтліс Эжва перым овмӧсын му вӧдитӧм. Этша кипель серти позьӧ чайтны, мый сійӧ вӧлі неыджыд. Мӧдар боксянь кӧ, пуа кӧлуй ӧдйӧ сісьмӧ. Кӧрт чер сюрӧ уна, мый висьталӧ му важысянь вӧдитӧм йылысь.

Му вӧдитӧмкӧд тшӧтш важ комияс видзлісны и пемӧсъясӧс. Археологъяслы сюрӧм материал висьталӧ вӧв, мӧс, ыж, да, гашкӧ и, порсь видзӧм йылысь. Оланінъясысь сюрӧны тайӧ пемӧсъясыслӧн лыяс, а сідзжӧ кӧртвом да ыж шыран. Вӧвъясӧн гӧрисны да кыскасисны. Ыжъяс сетісны яй да вурун. Вурун паськӧм колясъяс серти тыдалӧ, мый вӧліны татчӧс кыӧмъяс. Кысьӧм-вурсьӧм йылысь висьталӧны и печканъяс.

Горт улын важ йӧз вӧчасисны кучикысь, лыысь, пуысь да с. в. Унджык дозмукыс сёйысь, кӧть паныдасьлӧны и ыргӧн пӧртъяс, сюмӧд да пу дозмук. Сёй дозъяс вӧчлісны ки помысь да быд ногыс серӧдлісны: пиня да гӧгрӧс личканъясӧн, шнурӧн, былькъя серӧн. Вӧліны гырничьяс, тасьтіяс, кашникъяс, кружкаяс. Эм и пеля кружкаяс.

Кучикысь вӧчасьӧм вылӧ индӧны вӧньяс, песӧм ку торъяс, сапожнӧй пуртъяс; лыысь — серӧдӧм лыяс, ньӧв йывъяс, шылаяс; столярнӧй удж вылӧ — гогынъяс, ӧжынъяс, напаръяяс, резецъяс.

Сідзжӧ важ йӧз бронза кисьтлісны и кӧртӧн ноксьывлісны. Дорччӧм йылысь висьталӧ медводз уджалан да вӧралан кӧрта кӧлуй да дорччысьяслӧн гуяс. Кичилькось I шойнавывса ӧти гу пыдӧс вольсалӧма изйӧн, а пытшкас куйлісны крицаяс, шлакъяс да сёй доз, кодлӧн бокъясас пусьӧма кричнӧй кӧрт. Ыджыдъёль шойна гуысь сюрисны дорччан кльӧщи, кӧрт тув бала, дорччан мӧлӧт, кузьныр, пань гогын, пробойник, шыблалан шы да чер. Дорччысьяслӧн гуяс, уна пӧлӧс кӧрта кӧлуй, налӧн ӧткодь «чужӧм» серти позьӧ шуны, мый металлургия лои торъя ремеслӧӧн. Кыдз петкӧдлӧ история, дорччысьяс медводз лоины профессионалъясӧн. Та вылӧ жӧ индӧ кӧртӧн уджалан технология видлалӧм. Екатеринбургысь археолог А. П. Зыков туяліс коми дорччан технология да торйӧдіс 6 пурт доранног. Вель уна пурт дорӧма куим пӧвста пакетӧн: шӧрас уклад, ӧтмӧдарас кӧрт. Пуртъяс содтӧд цементируйтчисны да калитчисны. Унджыксӧ дорлісны кӧртысь, ӧти пӧвста либӧ пакета этшауглерода уклад балаысь. Мукӧдсӧ вӧчлісны кӧрт либӧ омӧля углеродалӧм емдон тышкӧ уклад пузьӧдӧмӧн. Паныдасьлӧны и кык пӧвста (кӧрт да укладысь) да сӧмын кӧртысь куим дорӧм пуртъяс.

Сідз жӧ вӧчлісны черъяс. Торъялӧ некымын куим пӧвста дорыша чер (пакета), сюрӧны пузьӧдӧм уклад дора, кодӧс дорӧма кӧрт пластъясысь либӧ кӧрт да емдон сырецысь, кӧрт пакета подулӧ уклад пакет пузьӧдӧмӧн.

Кузьныръяс вӧчлісны кӧрт либӧ кӧрта-емдона подулӧ уклад дорыш пузьӧдӧмӧн. Сідз жӧ вӧчлісны пань гогынъяс. Гогынъяс вӧлісны пакетысь либӧ сӧмын кӧртысь.

Ӧружие (шы, пика, сулица, ньӧв) йывъяс вӧчлісны кӧрт подулӧ уклад пузьӧдӧмӧн. Паныдасьлӧ и кык пӧвста кӧрт листысь дорӧм шы.

Дорччӧм комилӧн пӧльяслӧн вӧлі бура нин сӧвмӧма. Сырьёнас вӧліны кӧрт, сыродутнӧй горнын артмӧм уклад-сырец да нарошнӧ лӧсьӧдӧм углерода уклад. Куш кӧртысь вӧчӧмторйыс зэв этша, но эм сӧмын емдонысь дорӧмъяс. Кӧрт да уклад йитлісны пузьӧдӧмӧн. Ёнмӧдӧм могысь вылыссӧ цементируйтлісны либӧ калитлісны. Эжва перымлӧн вӧлі сійӧ кадъяс серти ыджыд дорччан сям. Миян кадся мӧд сюрс нэмӧ вуджигӧн нин важ коми тӧдіс куим пӧвста пакет. ХIII–ХIV нэмъясӧ паськалӧ емдон дорыш пузьӧдӧм, но воддза технологияыс (пакет) оз вош. Шуны кӧ веськыда, дорччӧм кузя Эжва перым муніс Войвыв Европаса мукӧд войтыркӧд ӧтвесьтын.

Кӧртӧн вӧдитчӧмсӧ сӧвмӧдісны славянакӧд йитӧдъяс. Стӧча кӧ шуны, дорччыны Эжва перымын миян кадся воддза сюрс во помын нин. Сідз ванвиздинсалӧн Сыктыв вывса Лӧзым грездысь пуртъяс вӧчӧма Важ Ладогаын кодь технологияӧн (куим пӧвста пакетӧн). Тайӧ традицияыс сёрӧнджык паськаліс Асыв-вой Европаын, тшӧтш и Эжва перымын.

Важсяджыкӧн лоӧ бронза сывдӧм-керӧм. Бронза кӧлуй, уна сюрс бас паныдасьӧ Эжва перымлӧн памятникъясын тшӧкыдджыка. Ас вӧчӧм вылӧ индӧны тигельяс (сывдысян дозмукъяс), льячкаяс (кисьтан паньяс), а сідзжӧ шлакъяс. Бронза кӧлуйсӧ спектр пыр видлалӧм петкӧдлӧ, мый унджыкыслӧн химическӧй составыс ӧткодь. Подулас ыргӧн, сы дорӧ содтыссьӧ сырысь (свинеч), цинк, эзысь. Эм сырыся-цинка-озыся бронза, сырыся-озыся, сырыся-цинка латунь, цинка-озыся да озыся. Унджыкторсӧ кисьтӧма сырыся-цинка-озыся бронзаысь. Таысь кындзи бронза сорасӧ пырӧны этшаникӧн кремень, алюминий, магний, кӧрт, марганец, никель, кобальт, эзысь, сурьма, мышьяк, фосфор. Сорасъяс серти тыдалӧ, мый бронзасӧ сывдылісны сульфида рудаысь. Гашкӧ, Издорса полиметаллическӧй рудаысь. Бронза медводз муніс басъяс вылӧ да гортув эмбур вылӧ, торйӧн кӧ пӧртъяс вылӧ.

Видлалан кадся комилӧн традиционнӧй овмӧс кутчысис чери кыйӧм да вӧралӧм вылын. Шойнаяс да оланінъяс кодйигӧн сюри уна вӧрӧса пемӧс да пӧтка лы, чери лы-сьӧм. Вӧралӧм индӧ и кыйсян кипель, уна пӧлӧс ньӧв да шы йывъяс. Быд звер да быд пӧтка кыйлісны ас ног. Вӧралӧм помысь Эжва перым корсьліс сёян да паськӧм, но колана прӧмысӧн вӧлі и вузӧс пушнина. Куясла ньӧбысьяс волісны быд му пельӧссянь. XI–ХIII нэмъясӧ куясӧн жӧ вештывлісны рочлы вот.

Медводдзаысь та йылысь казьтывлӧ Новгородса 1197-ӧд вося воддза летопись. Сэн гижсьӧ, мый йӧгра кӧсйысис новгородсалы чӧжны «эзысь да низь да мукӧд удорочье» да корис не бырӧдны ассьыныс веръяссӧ («смерд») да ассьыныс даньсӧ. Кӧть сёрниыс тані мунӧ йӧгра (югричи) йылысь, гижӧдыс инмӧ и Эжва перымлы. И сёрӧнджык роч сарлы вештысисны куясӧн. Сідз, 1484–85-ӧд воясся Козьналан (Жалованнӧй) грамотаын индыссьӧ: «А государевы дани с Вычегжаны за соболи и за белки и за бобровые гоны, и за рыбную ловлю и за креча(ть) и саддица с четырех сотен тридцати осми луков десять сороков и полсорока и осьмнадцать соболей, с лука по соболю» (А сарлы вотсӧ низьысь, урысь, мой оланінысь, чери тӧняясысь да варышысь да овмӧсъясысь нёльсё комын кӧкъямыс ньӧввужсянь нелямын дас да кызь да дас кӧкъямыс низь быд ньӧввужсянь ӧти низьӧн». «Житие Стефана...» серти тыдалӧ, мый важ коми юрбитіс чери кыян да вӧралан енъяслы. Степанкӧд вензигӧн Перымса тун Пам шуӧ: «Миян перымлӧн отсасьысьыс уна, енмыс уна, вермасьысь уна, найӧ сетӧны миянлы кыйдӧс, кыдз ягъясын, лудъясын, кустъясын, тілльын, сідз и расъясын, пожӧмъяс пӧвстын, козъя егыръясын и увтасінын, и мукӧд вӧръясын, та понда став пувывса урыс и, низьыс и, туланыс и, вӧрканьыс и мукӧд кыйдӧсыс миян». Пу енъяслы важ коми вайліс низь, тулан, сьӧдбӧж, руч, мой, ош, вӧркань, ур. «Житие» серти перымса куяс роч пыр мунісны и Европаӧ и Зарни Ордаӧ. Та йылысь жӧ юӧртӧны и ылысь муысь гижысьяс. Даниил Принтц тӧдчӧдӧ, мый сарлы перымысь «вайӧны унасьыс уна дона куяс, кодъясӧн дорӧсалӧны ӧксыяслысь паськӧм, да кодъясӧс сійӧ вузавлӧ купечьяс пыр мукӧд муясӧ да чӧжӧ эзысь аминь горша». Сигизмунд Герберштейн «Московия йылысь гижӧдъяс»-ын лыддьӧдлӧ Москваса государствоӧ ку вайысьяс лыдын и Перым.

Чери кыйӧм вылӧ индӧны чери лы да сьӧм, вугыръяс, гарпунъяс, азьласъяс, тыв кебӧдъяс.

Эжва перым овмӧсын прӧмышляйтӧмлӧн тӧдчанлуныс содіс орчча государствояслӧн политика понда. Асыв-вой Европа вылӧ видзӧдісны кыдз экономика да политика боксянь колана муяс вылӧ Важ Роч государство и Волгаса Булгария. Налы колӧны вӧлі куяс, и та понда Эжва перым кутіс кыйны лишалан прӧмыс, кодӧс позис вузавны, вежны бокын. Ортсы экономика йитӧдъяс йылысь висьталӧ археологъяслӧн «кыйдӧс». Пасйӧма нин вӧлі тайӧ уджын, мый вайӧм кӧлуй лыдын эм Балтика бердса финнъяслӧн, Коммуса да улыс Камаса войтырӧн, Костромасаӧн вӧчӧмторъяс, но унджыкыс век жӧ вайӧма Булгарысь да рочысь. Сыысь ӧприч эм мыйсюрӧ и Рытыв Европаысь да Шӧр Азияысь.

Медводдза роч басъяс воӧны XI–ХII нэмъясын. На лыдын гӧгрӧс, перна вожа зильганъяс, кодъяс эмӧсь и финнъяслӧн памятникъясын, но ёнджыка паныдасьлӧны Рытыв-вой рочьяслӧн. Перна вожаысь кындзи славянасянь воисны ӧти вожа, визьӧн серӧдӧм, гӧгрӧс да конус йыла пласта подъя зильганъяс. Вайӧм басъяс пӧвстын уна чунькытш. Кызвыннас рочысь жӧ. Эм и важ рочьяслӧн веськыд да пӧлӧс решеткаа, кӧкъямыс югӧра да перна вожа ӧшанъяс. Тыдалӧ, славянакӧд воисны и сойкытшъяс. Накӧд жӧ йитчӧма кутшӧмсюрӧ кӧсича кытш: эзысь гырысь зернитӧм молля, тӧщӧ бронза молля да куим гӧрӧд молля. Ӧткодьӧсь славянакӧд и дзонь вӧнь чукӧръяс да юкӧнъяс. Важ рочьяссянь жӧ воӧмаӧсь векни сюра, личкалӧм бронза лунницаяс.

Финн-йӧгралӧн медмуса басъяс — сярган ӧшанъяс пӧвстын торъялӧны рочьясӧн нарошнӧ финн-йӧгралы вӧчӧмъяс: тӧщӧ пемӧс мыгӧра ӧшан-вӧвъяс да ӧшан-лэбачьяс, кодъясӧс аддзам Луз да Емва-Эжва вывса памятникъясысь. Паныдасьлӧны и пласта кык юра вӧвъяс, ӧти юра лэбачьяс Асыв-вой рочысь. Любӧ видзӧдны и роч пернаса, ключьяс да томанъяс вылӧ, кодъяс эз вӧвны татчӧс олысьяслӧн.

Важ роч дозмук торъялӧ татчӧсысь вӧчанногнас, мыгӧрнас да серпас. Славяналӧн дозмук вӧчӧма гончарнӧй кытш вылын, гырнич сяма да пласта пыдӧса, серӧдӧма гыа-визя серӧн. Татчӧсыс вӧчӧма ки помысь, латшкӧс, гӧгрӧс пыдӧса, серӧдӧма пиня, гӧгрӧс личкалӧм да гез серӧн.

Войвыв рочьяс пыр, медводз Новгород пыр, асыв-вой Европаӧ веськалісны Рытыв Европаса денарийяс — чехъяслӧн, германечьяслӧн, голландечьяслӧн, датчаналӧн сьӧм. Найӧс урчитӧма X–XI нэмъясӧн. Стӧч XI–ХII нэмъясӧ Новгород вӧлі вузасян туйвежӧн. Сэтчӧ волісны Рытыввыв Европаса купечьяс, кодъяс ньӧбалісны ас сьӧм вылӧ и войвыв муясысь новгородсаӧн вайӧм куяс. Эжва перым памятникъясвывса стеклӧ сикӧтш мольяс пӧвстын сюрӧны и Рытыввыв Европаса да Византийса мольяс. А рытыввывса ки серпаса чунькытшъяс матынӧсь перымса чунькытшъяскӧд. Тыдалӧ, Асыв-вой Европаӧ найӧс вайисны Новгородса купечьяс жӧ. Лэбач мыгӧра чунькытшъяс славяналӧн сідзжӧ лоисны Византий вылӧ видзӧдӧмӧн. Тадз, коми-зыряна пӧльяслӧн культураӧ пырис славяна пыр и Византийса культура.

Коми-зыряна кутісны йитӧд и Волгаса Булгаркӧд. Вузасян туйвежын жӧ сӧвмӧм Булгар колис ас бӧрас Урал бердса войтыръяслӧн культураын зумыд туй. Перым да Булгар костын йитӧдъяс заводитчисны ӧтувъя важ перым котыр дырйи на. Перым кывъясын (коми, удмурт) пасйыссьӧ 27 важ чуваш (булгар) кыв. На лыдын кан (сар), карта, коба (печкан), кись (берд), ӧныр (седлӧ), сугонь (лук), сукман, суса (чӧлнӧк), сюри (шпулька), чарла да с. в. Синмӧ шыбитчӧ, мый булгарысь пырӧм кывъяс йитчӧмаӧсь гортув кипелькӧд да му вӧдитӧмкӧд (чарла, кушман, чипан, сёркни), кӧрта кӧлуйӧн вӧдитчӧмкӧд (сырысь-свинеч). Тайӧ висьталӧ булгаралӧн коми культураӧ да оласногӧ пай пуктӧм йылысь.

Булгар да Хорезм костын ветлісны караванъяс. X нэмын нин Волгаса Булгария вӧлі асыввывкӧд йитӧдъясын сьӧмӧсӧн да вермис видзны-дорйыны караван туйяс. Булгарӧ визувтісны Асыввывлань, Византийысь, Балтика бердысь, Рытыввыв Европаысь, Рочысь эмбур да озырлун. 829-ӧд во гӧгӧр араб географ Мухаммед ал-Мухаддаси гижис: «Низь, ур, сьӧдбӧж, сьӧд кынь, руч, мой куяс, сера кӧчьяс, кӧза куяс, сись, янтарь, песӧм кучик, ма, вӧрса ӧрехъяс, варышъяс, шыпуртъяс, кӧрт дӧрӧмъяс, клён пу, славяна-рабъяс, посни пемӧс и ӧшъяс — ставыс тайӧ Булгарысь».

Войвывкӧд вузасьӧм булгара кутісны ас киас да эз лэдзлыны сэтчӧ асыввыв купечьясӧс (Шӧр Азияысь). Сэтчӧс озырлун булгара вузавлісны арабъяслы, Византийса да Рытыввыв Европаса купечьяслы, кодъяс орлавтӧг волісны Волгаса Булгарӧ. Медся ӧдйӧ разавлісны сьӧдбӧж, кӧч, анча, тулан, низь, руч, вӧркань да мой ку. Булгар пыр Войвыв Европаӧ веськавлісны саманидса дирхемъяс, войвыв видзӧдласъяслы лӧсялан басъяс: лунницаяс, кӧсича кытшъяс, верзьӧма гӧгрӧс бляхаяс. Арабъяс ставсӧ вӧчалісны зарниысь, а булгаръяс на серти вӧчалісны эзысьысь, кӧть и тшӧкыда зарниавлісны вылыссӧ. Тадз Булгария вӧлі Асыввыв да Асыввыв Европа костын (на лыдын и коми) йитӧдӧн. IX–X нэмъясӧ нин рочьяс вештывлісны эзысьӧн, медводз арабскӧйӧн. X–XI нэмъясся коми памятникъяс вылын паныдасьлӧны эзысь мурталан вескияс, а сідзжӧ саманидса дирхемъяс. Тӧдмасьӧм ради позьӧ вайӧдны сійӧ кадся донъяс. Рабысь, рабыняысь вештывлісны 200‒300 грамм эзысь, вӧлысь — 150 г, шыысь — 50 г, пуртысь — 3 г либӧ 1 дирхем, сикӧтш молльысь — 3 г эзысь либӧ ӧти тулан ку. Сідзкӧ тулан ку сулаліс сӧмын 1 дирхем, мукӧд куыс неуна донаджык. Ибн-Фадлан серти 1 дирхем сулаліс турунвиж моль. Китыр молльысь позьӧ вӧлі ньӧбны вель уна ку. Асыввылын куыс вӧлі зэв дона, сы вылын позис ёна озырмӧдчыны — эзысь вылӧ вуджӧдӧмӧн кӧ, татчӧс да сэтчӧс донъяс торъявлісны сюрс пӧв. Гӧгӧрвоана, мыйла булгара зырисны мукӧдӧс, мед аслыныс пырны коми да мукӧд финн-йӧгра йӧзлӧн (йӧгра, печера, весь) муясӧ. Археологъяслӧн корсьысьӧмъяс серти коми-булгар йитӧдъяс медся зумыдӧсь вӧліны X–ХII нэмъясӧ, кӧть кутчысисны на ХIII нэмӧдз. Подуласисны найӧ донъяс да тӧвар костын торъялӧм вылӧ, мый артмывліс разнӧй странаясын цивилизация ӧдъяс торъялӧм понда. Булгара ёнджык бергалісны Кама вожын, кӧні тӧдсаӧсь налӧн сёй дозмукъяс, вӧччанторъяс да гортув кипельӧн тыр поселениеяс.

Асыв-вой Европаӧ булгарысь воисны кызвыннас вӧччанторъяс да кутшӧмсюрӧ кипель. На пӧвстын вель уна эзысь бӧчка сяма сикӧтш моль, кык йыла ӧшан, молля кӧсича кытш, кӧлач кодь кӧсича кытш, прямоугольнӧй щита эзысь чунькытшъяс, вӧралан серпаса бляхаяс, а сідзжӧ филиграня-зерня, изйӧн баситӧм эзысь басъяс: лунницаяс, сойкытшъяс, гривнаяс, налобник, сярган ӧшанъяс (15-ӧд серпас). Волжскӧй Булгария пыр воисны и асыввылын вӧчӧмторъяс: сердоликысь, из хрустальысь, флюоритысь мольяс. Дона изйӧн, халцедонӧн, сердоликӧн, хризопразӧн, флюоритӧн мичмӧдӧм вӧнь накладкаяс, медальонъяс, чунькытшъяс. Дона да джынвыйӧ дона изъяс кажитчисны татчӧс олысьяслы мичнас и зумыдлуннас да петкӧдлісны новлысьлысь озырлунсӧ. Сыысь кындзи басъяс йитлісны висьӧмысь да лёкысь видзӧмкӧд. Изйӧн бурдӧдчӧм, тыдалӧ, комияслы вӧлі тӧдса.

Басъясысь ӧприч паныдасьлӧ и ӧтка быт кӧлуй. Шуам, Ву вывса Важгорт сикт дорысь (Удораысь) сюрис пон мыгӧра томан (ӧні сійӧ Коми республикаса краеведческӧй музейын).

Гижӧдъясын оз казьтывсьы булгаръясӧн комиясӧс политика боксянь увтыртӧм йылысь. Асыввыв авторъяслӧн «пермь» нимыс дзик оз паныдасьлы. Тыдалӧ, перым вӧлі тӧдса Асыввылын мӧд ним улын. Тшӧкыда сюрлӧ сӧмын югра, юра да сыкӧд орччӧн олысь вису, коді вештӧ булгарлы вот да олӧ Пемыдладорын. Унджык исследовательыс висуӧн чайтӧ вепсъясӧс. Но кодсюрӧ мӧвпалӧны, мый висунас шулісны Коммуса перымӧс, либӧ Ыджыд перым, либӧ наысь ӧтдор удмуртъясӧс. Ӧткодялӧны висуӧс и Эжва перымкӧд, вермас лоны, мый тайӧ нимнас шулісны Войвывса уна финн-йӧгра войтырӧс. Висуа-Булгара костӧ висьтавлӧны оз ӧткодьӧн. Ӧти автор гижӧ, мый Висуӧдз Булгарсянь 12 лун (Бируни), мӧд — 20 лун (Ауфи), коймӧдъяс — ӧтисянь куим тӧлысьӧдз (Ибн Фадлан, Казвини, Букави). Тайӧс позьӧ подулавны уна помкаӧн: и кадӧн, и мунанногнас. Да и география арабъяс тӧдісны омӧля. Стӧч сӧмын ӧтитор: Вису оліс йӧграысь лунвылын Войвыв Из да Из сайӧ (Пемыдладорӧ) Булгарсянь мунысь туй вылын.

Абу Хамид ал-Гарнати серти луныс Висуын гожӧмнас 22 час (сідзкӧ Белозерьеысь Войвылынджык). Висуӧн идйысь пуӧм юан позьӧ ӧткодявны коми суркӧд. Вису вештіс вот («харадж») Булгарлы. Вермас лоны, перым вӧлі булгар улын. Эз весьшӧрӧ коми кывйӧ коль «кан» кыв.

Роч гижӧдъяс серти тыдалӧ, мый ХII нэмса 60-ӧд вояссянь Владимирса ӧксыяс бертчӧны Булгаркӧд. Тыш помканас вӧліны и Асыв-вой Европаса муяс. ХII–ХIII нэмъясын булгаръяс ворссьӧны рочьяслы рытыввыв вузӧс туйяс, Асыв-вой Европаӧ ӧдзӧс налы тупкыссьӧ. Колӧ шуны, мый и булгаръяскӧд, и рочьяскӧд волысьӧм сӧвмӧдіс асыв-войвывса экономика. Мӧдар боксянь кӧ, куясӧн вузасьӧм йитіс рочьясӧс да булгараӧс Асыввывкӧд да Византийкӧд. Тӧд вылӧ усьӧ, мый асыввыв гижысьяс (Ал-Гарнати, Наджиб Хамадани да мукӧд) юӧртӧны славяналӧн ку да кучик сьӧм йылысь. Сёрӧнджык, вежӧссайса ветлысь-мунысьяс: Рубрук (ХIII нэм), Герберштейн (ХVI нэм), Гилбер де Ланнуа (воліс Новгородӧ 1412-ӧд воын) казьтывлӧны, мый сьӧм пыдди сэні ветлӧны ур да тулан юръяс. Великӧй Новгородлӧн асшӧр олігчӧж ур мунліс сьӧм туйӧ.

Ал-Гарнати тадз серпасалӧ сьӧмсӧ: «Вештысьӧны найӧ ас костаныс важ ур куясӧн, кодъяс нярмӧмаӧсь да некытчӧ нин оз шогмыны. Ур юрас да кокъясас кӧ дзонь на, быд 18 ку (славяна серти) сулалӧ эзысь дирхем, (куяссӧ) кӧрталӧны чукӧрӧ да шуӧны сійӧс «джуп» (вермас лоны, коми «тшуп», «тшупӧд», «тшупны» кывъяссянь — У. О.). И быд ку позьӧ вежны зэв бур гӧгрӧс нянь тупӧсь вылӧ, коді тырмӧ пӧрнӧй мужиклы. Татшӧм куяс вылӧ ньӧбӧны рабъясӧс, и зарни, и эзысь, и мой, и мукӧд эмбур... Кор куяс дзикӧдз тшыксясны (мукӧдыс весиг косясьласны), найӧс сепысъясӧн нуӧны тӧдса рынок вылӧ, кӧн эмӧсь йӧз, а на водзын казакъяс. И на водзӧ тэчӧны куяссӧ, а найӧ пырталӧны нырагез вылӧ 18-ӧн быд чукӧрӧ. Нырагез помӧ пуктӧны сьӧд сырысьтор да личкӧны царь печатӧн. И быд печатысь босьтӧны аслыныс ӧти ку, кытчӧдз ставсӧ оз пыртавны».

Комилӧн сьӧмӧн сідзжӧ лыддьыссьывлісны ур куяс. Важ деньга сідз и шулісны «ур». Сідзкӧ, шӧр нэмъясӧ комиӧс кыскисны нин паськыд вузасянінӧ.

Важ коми календарьяс

Важ коми олӧмын вӧралӧмлӧн тӧдчанлун йылысь висьталӧ кыйсян календарь. 1975-ӧд вося гожӧмын Эжва вылын кодйысигӧн тайӧ книга гижысьясысь ӧтиыслы Сторожевск шӧр школа помавлысь Н. А. Латкин вайис бронза кытш, коді сюрӧма Эжва кыркӧтшысь. Кытшлӧн диаметрыс 9 см, кызтаыс 2 мм (5, 1-ӧд серпас). Кытш вылӧ серпасалӧма: ручӧс, вурдӧс, йӧраӧс, санӧс, сьӧдбӧжӧс, войвыв кӧрӧс, ошкӧс, туланӧс да ручӧс. Воча (ӧтар-мӧдар помас) неыджыд гӧгрӧс розеткаа (тыдалӧ, шондіяс). Ортсы и пытшкӧс дорышас пӧлӧс тшупӧдъяс. Вылыс юкӧнас ӧшан розь. Ылӧсалӧмӧн кытшсӧ сюйисны «Перым пемӧс сямӧн» вӧчӧмторъяс лыдӧ да йитісны важ коми вӧралан обрядъяскӧд. Сёрӧнджык этнограф Н. Д. Конаков восьтіс кытшлысь вежӧртассӧ (Н. Д. Конаков, Древнекоми промысловый календарь. Сыктывкар, 1987). Важ коми кадсӧ арталіс шонді серти. Тувсов луна-воя ӧткузяасьӧмсянь (март 21-ӧд лун), кодӧс пасйӧма кытш ортсыладорын треугольникӧн. Торйӧдан пассянь кад артавсис шонді пуджинь: быд тшупӧд — 4 лун. Став тшупӧдыс ортсыас — 90. Восӧ кадколастъяс вылӧ юклісны вӧрса пемӧсъяслӧн оласног серти (кӧлысь, пиянасьӧм, гӧн вежӧм да с. в.). Ставсӧ Н. Д. Конаков торйӧдӧ 9 кадколаст — «тӧлысь», кодъяс йитчӧны серпасалӧм пемӧсъяскӧд.

Ош кадколаст (22.03‒27.04) — ошъяс петӧны гуысь.

Кӧр кадколаст (28.04‒02.06) — кӧръяс вайсьӧны.

Сьӧдбӧж кадколаст (03.06‒04.07) — сьӧдбӧжлӧн содӧ вытьыс.

Сан кадколаст (05.07‒09.08) — сан быдтысьӧ-йывмӧдчӧ,

Йӧра кадколаст (10.08‒04.10) — йӧра кӧлысь.

Вурд кадколаст (05.10‒19.12) — дона куа пемӧсъяс кыйны петӧм.

Руч кадколаст (20.12‒24.01) — дона куа пемӧсъясӧс кыйӧм.

Ур кадколаст (25.01‒21.02) — ур кӧлысь, урасьӧм.

Тулан кадколаст (22.02‒21.03) — тулан «ловзьӧ», збоймӧ. Тулан кыйӧмкӧд помасьӧ воыс и кыйсян кадыс.

Н. Д. Конаков серти во, 9 кадколастысь ӧтдор, юксьывліс вӧралан да шойччан (йывмӧдчан) кад вылӧ. Важ вӧралан оласног, пемӧсъясӧс тӧдӧм отсалісны коми кыйсьысьлы чужтыны аслыспӧлӧс календарь, кутшӧмӧс ӧнӧдз абу на аддзӧма Евразия войвывса ни ӧти войтырлысь. А кутшӧм вӧлі комилӧн быдлунъя календарыс? Коми учёнӧйяс А. С. Сидоров да В. И. Лыткин важ гижӧдъяс серти (1608-ӧд вося вичко устав, Вологда духовнӧй семинарияса профессор П. И. Савваитовлӧн материалъяс да 1855-ӧд вося «Вологодские губернские ведомости»-ын йӧзӧдӧм «Старинные русские и пермские (древнекоми) названия месяцев» статья) воисны ӧти кывйӧ, мый важ комилӧн вӧлі быд лунъя календарь, коді чужліс ӧтувъя перым (к.-з., к.-п., удм.) кадӧ на. Сэк жӧ ӧткымын тӧлысь ним веськаліс Перымса Степан кадся важ перым кывъя небӧгъясысь 1608-ӧд вося вичко уставӧ. А. С. Сидоров да В. И. Лыткин серти тӧлысь нимъяс вӧліны татшӧмӧсь:

январь — тӧлшӧр;

февраль — урсим, урасем (заводитчӧ урасьӧм);

март — рака (сюсьмӧны ракаяс, воӧны сьӧд ракаяс);

апрель — косму (гож водзын сылӧ лым, косьмӧ му);

май — ода-кора (вежӧдӧ-мыччысьӧ турун-кор);

июнь — лӧддза-номъя;

июль — сора (косьмӧны вотӧсъяс, сёян сорас);

август — моз («моздысьны» — страдуйтны);

сентябрь — кӧч (заводитчӧ кӧч кыян кад);

октябрь — йирым (кӧдзыд, кынталӧ);

ноябрь — вӧльгым (вольк, лым пуксьӧм);

декабрь — ӧшым (пашляк лыйсьӧ).

Сідзкӧ, важ комилӧн неважӧн на вӧлі кад урчитӧм, кодын пӧртмасисны и гортув удж и вӧралӧм. Но вочасӧн тӧлысь нимъяс, да и ачыс календарыс вежсьӧ роч пыр воӧм европейскӧй вылӧ.

Оласног

Тӧдса, мый рочьяскӧд тӧдмасигӧн важ комилӧн эз вӧв государство. «Житие Стефана» казьтывлӧ сотник Памӧс да «старецъясӧс». Пам, «Житие» серти тӧдысь, керсьысь, пасъясьысь, тӧдысьяслы юр, кодӧс важ перым войтыр пуктіс мукӧд тӧдысьысь вылӧджык, кыдз велӧдысьӧс да туйдысьӧс, шуис, мый сылӧн тӧдӧмӧн кутчысьӧ Перым да пу енъяслы эскӧм. Гижӧд серти Пам вӧлі Перымса медыджыд жрецӧн, Эжва перымлӧн лов сетысьӧн, но не сӧмын. Сы киын вӧлі и гражданскӧй власть. Пам, тыдалӧ, вӧлі котыръяс гӧрӧдын юрӧн. «Старецъяс» (айкаяс) сідзжӧ вӧліны чукӧр-котыръяслӧн юралысьясӧн. Пам да айкаяс кындзи «Житие»-ын казьтывсьӧны «тивунъяс да доводщикъяс», «приставникъяс» (Москвалӧн «кияс»), Степанкӧд вензигӧн Пам веськыда шуӧ: «...(от Москвы) может ли что добро быти нам? Не оттуду ли нам тяжести быша, и дани тяжкия и насильство, и тивуны, и доводщицы, и приставницы?»

Воддзаджык гижӧдъяс нинӧм оз юӧртны важ комилӧн XI–ХIV нэмъяс социальнӧй котыртчӧм йылысь. Но тайӧс позьӧ тӧдмавны археология отсӧгӧн, код серти тыдалӧ, мый важ коми тайӧ кадӧ вуджис котыра олӧмсянь классӧвӧй оласногӧ. Ӧтар боксянь классъяс эз на вӧвны, мӧдарсянь тӧдчис нин озыра-гӧля вылӧ торъялӧмыс. Тайӧ кадӧ сӧвмис выль пӧлӧс овмӧс, коді мыджсис производство сӧвмӧм вылӧ да код вылӧ медводз тӧдчисны кӧрта кӧлуй вӧчӧм, металлъяс сывдӧм. Выльног дорччӧм содтіс удж ӧдъяс. Та кадӧ став уджалан, вӧралан да бертчан кипель вӧчисны нин кӧртысь. Ёнмисны му вӧдитӧм да пемӧс видзӧм. Но эз чин и вӧралан сям. Куясӧн вежласьӧм сетіс сійӧс, мый комияс эз вермыны вӧчны асьныс. Но вузасьӧм озырмӧдіс кодӧскӧ ёнджыка, кодӧскӧ омӧльджыка.

Котыра община вежсьӧ орчча важ оласа община вылӧ: ӧтувъя овмӧс вӧсна венӧ пырӧны торъя овмӧсъяс. Котырлӧн шӧр юкӧнӧн вӧліны, тыдалӧ, гырысь патриархальнӧй семьяяс, кодъяслӧн вӧлі ас овмӧс. Татшӧм айка чукӧръясыс вӧліны комияслӧн ХIX нэм пом — XX нэм пуксигӧн на. Ӧтувъя асшӧр овмӧсӧ пырлісны ас му да вӧралан угоддьӧяс. Айка чукӧрын юрнас вӧлі бать (пӧль) либӧ ыджыд вок. Чукӧрӧ пырлісны ай-мам, налӧн гӧтыра да челядя пиян да верӧс сайӧ сеттӧм нывъяс. Мыйсюрӧ висьталӧ и эжва перымлысь шойнаяс видлалӧм. Векджык гуяс мунӧны визьясӧн. Шойнаын некымын сё, гежӧда — дас гу. Позьӧ шуны, мый гырысь шойнаясыс орчча важ оласа общинаяслӧн, торъя визьясыс — гырысь айка чукӧръяслӧн. Шойнаса материалъяс серти тӧдчӧ нин озыра-гӧля вылӧ юксьӧм. Медводз торъялӧны ас костас визьяс. Сідз, Кичилькосьса I шойнаын торйӧн куйлӧны Рытыввыв Европаса эзысь сьӧма да дона изъя-металла гу визьяс.

Мӧдар боксянь и ӧти визьын гуяс абу ӧткодьӧсь. Мукӧд гуыс зэв озыр вайӧм кӧлуйӧн, сикӧтшъясӧн, озыр бертчан кипельӧн, ыргӧн пӧртасъясӧн. Пример пыдди позьӧ вайӧдны Кичилькосьса I шойнаысь 81-ӧд гу. Гу асыв-вой пельӧсысь пыдӧссьыс сюрины гривна, кык сойкытш, кык зарниалӧм эзысь бляшка. Тайӧ чукӧрысь торйӧн куйлісны бронзаысь трубка-пронизка, вӧнь бляшка, ньӧв йывъяс, кӧрт пурт, XI нэмся Рытыв Европаса эзысь сьӧм. Гу вылысас куйліс чер. Тайӧ эмбурыс зэв дона. Гартӧм гривна помын зерньӧн да сканьӧн баситӧм эзысь бӧчка-мольяс. Гривнаӧ ӧшӧдӧма эзысь трапеция сяма ӧшан, кодӧс сідзжӧ мичмӧдӧма сканьӧн, зерньӧн да изйӧн. Сойкытш помъясын изъя эзысь шатонъяс. Озыр мортлысь шойсӧ и гуалӧмаӧсь аслыспӧлӧса. Гуас лыыс абу, а гу вевдорын, эжа улын куйліс юр лытор. Татшӧм гуяскӧд орччӧн эм и зэв гӧльяс, кӧні паныдасьлӧны ӧтка басъяс, уджалан кипель да гырнич торъяс. Емваса шойнаясвывса 1595 гуысь 106-ас (9,4%) нинӧм абу, 1‒3 торйӧн 353 гуын (31,4%), 4-ӧ‒5 торйӧн 249-ын (22,1%), витысь унджыктор — 412 гуын (36,6%). 429 гуысь (38,1%) сюрины вайӧмторъяс, унджыкас тайӧ гуясысь вит сайӧ торйӧн. Чайтам, эмбур лыдыс да доныс петкӧдлӧ гуалӧмъяслысь озырлунсӧ да йӧз кост местасӧ. Паськыда олысьяслысь весиг кулӧм бӧрас тӧдчӧдлісны ыдждасӧ, найӧс гуавлісны яг нӧрысъясын. Ичӧтджык йӧзӧс бокшаын либӧ увтасінын. Визьяс пӧвстын медся озыр гуяс векджык мужичӧйяслӧн. Тыдалӧ, айкаяслӧн. Озыр мужичӧй гуясын паныдасьлӧны и нывбаба басъяс, мый тӧд вылӧ уськӧдӧ важ обычай, кор гӧтыр вӧтчывліс верӧс бӧрся мӧдаръюгыдӧ. Сёрӧнджык этнографъяс серти, кулӧмалӧн гӧтырыс пуктывліс мужик гуӧ ас пыддиыс юрси прать либӧ чунькытшсӧ. Эмбуртӧм гуяссӧ, вермас лоны, кодйывлісны вошӧм либӧ неминучаӧ веськалӧм йӧзлы. Но сідзжӧ позьӧ шуны тайӧ гуяссӧ увтыртӧм йӧзлысь. Важ перым кывйын вӧлі «вер» кыв, кодӧн шулісны рабъясӧс, гортув удж вӧчысьясӧс.

Асыв-вой Европаӧ роч да булгар купеч, ӧксы да баяр йиджтысьӧм бӧрын X–XI нэмын ӧддзӧ Коми пӧвстын озыра-гӧля вылӧ торъялӧм. Куясӧн вузасьӧм сӧвмӧдӧ мӧд «профессия» (дорччысьяс бӧрын) — купечьяс. Вузасьӧм ёнджыка мунӧ айкаяс ки пыр, и вочасӧн перым котыръяслӧн юръяс озырмӧны общинаяс весьт.

ХРИСТИАНСТВОӦДЗ ЭСКӦМ ДА ОБРЯДЪЯС

ЗАРНИ АНЬ ЙЫЛЫСЬ ЛЕГЕНДА

Комилысь важ эскӧм да обрядъяс позьӧ ловзьӧдны этнографъяслӧн, археологъяслӧн туясьӧм да важ гижӧдъяс серти. «Житие Стефана»-ын гижсьӧ: «[...]». Сёрниыс мунӧ язычникъяслӧн енъяс йылысь, кодъяслӧн пу мыгӧръяслы юрбитісны пермяна. Важ енъяс отсалісны чери кыйны да вӧравны. «Пельтӧм кумиръяс» сувтӧдлісны погостъясӧ, керкаясӧ, вӧрӧ. Налы козьнавлісны куяс, зарни, эзысь, ыргӧн, кӧрт, озысь. «Житие» пасйӧ, мый пу енъяс вӧліны ыджыдӧсь, шӧркодьӧсь, ичӧтӧсь. Сёрниыс тыдалӧ, мунӧ гортса, чукӧрлӧн, котырлӧн ӧтувъя енъяс йылысь. Епифаний гижӧ, мый важ енъяс дорӧ волісны ылісянь, вайлісны либӧ ыстывлісны куим, нёль, сизим лунӧн водз кутшӧмкӧ праздник кежлӧ енъяслы сызьӧмторсӧ.

Пу енъяслы эскӧм шусьӧ фетишизмӧн, а вӧр-валысь вынъяссӧ да лоӧмторъяссӧ ловзьӧдӧм — анимизмӧн. Сідз Никоновскӧй летописьын пасйыссьӧ, мый комияс эскӧны пу енъяслы, шонділы, валы, изъяслы, пуяслы, ошъяслы, ыжъяслы, тӧдысьяслы, тунъяслы и зарни аньлы — ставыслы, кодъяслӧн важ йӧз серти вӧлі лов. «Пережитки анимизма у зырян» гижӧдын 1910-ӧд воын П. А. Сорокин пасйывліс, мый пуяскӧд, турунъяскӧд, пемӧсъяскӧд, йӧзкӧд комияс йитлісны «лов» кыв: ловпу, ловъя турун, лола (йӧра), морт лов да с. в. Вӧлі и «ловтӧм» кыв. Кулӧм шулісны лов петӧмӧн. Лов вермис вуджны, вежласьны. Морт вермис пӧртсьыны изйӧ, турунӧ, пемӧсӧ. Мортлысь торйӧдлісны кык пӧлӧс лов: «лов» да «орт». Лов петліс морт кулігӧн бӧръя лолыштӧмӧн. Мӧд лолыс — орт, вӧлі вуджӧр кодь, кодӧс позьӧ вӧлі аддзывны и кувтӧг. Шуӧны, шуда мортлӧн пӧ, ортыс водзас ветлӧ. Орт оз вермы вуджны лов моз. Коми-зырана чайтӧм серти морт ловсӧ вермисны вежны и олігас, сетны «шева», мыйысь морт висьмывліс. Шева вермис пӧрны быдторйӧ: сіӧ, гагйӧ, номырӧ, дзодзулӧ. Дзодзув вермис пырны морт пытшкӧ да тшыкӧдны. «Шева» сетлісны тшыкӧдчысьяс. Висьысь морт кулӧм бӧрын шева вуджліс орччӧн сулалысь мортлы. Лов кулӧм бӧрас недыр олӧ шойкӧд орччӧн, сэсся вуджӧ мӧдаръюгыдӧ да сэні олӧ морт олӧмӧн. Та понда гуӧ важ йӧз кольлісны кипель, басъяс, дозмук. Гу лыддьысис кулӧм мортлӧн керкаӧн, сійӧс вӧлі витӧны му помъяс серти, срубйӧны, джоджйӧны да йиркйӧны. Сійӧн и керка, и кулӧмалысь срубсӧ шулісны ӧти кывйӧн — «горт».

Вӧр-ва тырӧма вӧлі ловъясӧн. Торйӧн нин пыдди пуктіс Эжва перым пуяс. Йӧз кост висьталӧм серти Емдінын вӧлі вежа кыдз, кодӧс Степан Крап босьтчис пӧрӧдны да кераліс куим луна-воя. Вирӧн ойдӧм кыддзыс морт моз корис не керавны сійӧс. Вежа кыдз П. А. Сорокин серти, сулавлӧма и Арабач сиктын. Кералігас сідз жӧ ойдлӧма вирӧн. Вежа пуӧн кыдзсӧ бӧрйылӧмаӧсь, тыдалӧ, сы понда, мый арын сійӧ шыбитӧ коръяссӧ, а тулысын бӧр вежӧдӧ-ловзьӧ. «Мирӧвӧй пулӧн» кулӧм-ловзьӧм серпасалӧ уна войтырлӧн вӧр-ваын олӧм бергӧдчӧмӧ.

Комияслӧн вӧліны кыдз торъя чукӧрлӧн енколаяс, сідз и дзонь котыръяслӧн, кытчӧ юрбитны волісны уна чукӧрысь. Енколаяс вермисны лоны пу енъяса кумъясӧн и потшӧм мылькъясӧн, кӧн быдмис вежа пу да кытчӧ вайлісны козинъяс. ХIV нэм помын пермяналысь енколаяссӧ пасьвартіс Перымса Степан, но гуся пельӧсъясын: Удораын, Висер вожын сулалісны дыр на. Ӧти чукӧрлӧн вежаинӧн вӧлӧма Шойнаты бокса Джуджыдъяг нӧрыс, кодӧс авторъяс пӧвстысь ӧтиыс видлаліс 1976–77-ӧд воын. Казьтыштӧминысь сюри тун эмбур: бронзаысь, лэбач-ен, сьӧм манера вӧралан серпаса эзысь ӧшан, уна сяргысь бронза ӧшан, зильган да пыртас. Ставыс тайӧ куйліс ӧти чукӧрын. Бокысьджык сюри вежа бипур места: кыза пӧимӧн тырӧм паськыд изъя под. Ӧткымын бас сылыштӧма. Буракӧ, вежаиныс сотчывлӧма пу енъяснас и ставӧн. Тайӧ жӧ инысь сюрины кык роч гырничлӧн (гончарнӧй кытшӧн вӧчӧм) торпыригъяс. Эз-ӧ волы татчӧ Перымса Степан «пеж кумирницаяскӧд бертчигӧн? А гашкӧ и, Новгородса ушкуйникъяс волісны Эжва кузя, ӧд вежа местаӧдз ю дорсянь сӧмын километрӧн-джынйӧн. Джуджыдъяг чӧв олӧ... Йӧз кост висьталӧм да «Житие» серти Степан сотіс улыс Эжваса Гам дорысь да Емва вомысь вежаинъяс. Но ӧд вӧліны найӧ и мукӧдлаын, ӧнӧдз оз лӧнь пермяналӧн медыджыд Ен Зарни Ань кузя вен. Медводдзаысь сы йылысь казьтывсьӧ ХVI нэмся Патриарх (Никон) летописьын. 1396-ӧд вося гижӧдын висьтавсьӧ, мый язычникъяс юрбитӧны «зӧлӧтӧй бабалы». 1771-ӧд воын Роч му пельӧсъяс кытшовтігӧн академик И. И. Лепёхин воліс Комиӧ. Аслас «Лунся гижӧдъясын» сійӧ пасйӧ, мый Кристос вераӧ пыртігӧн кодсюрӧ комиысь пышйисны Из сайӧ Обь вылӧ да нуисны аскӧдныс Зарни аньӧс да вежаинса озырлун. Роч историкъяс Н. М. Карамзин, В. Н. Татищев, Г. Ф. Миллер сідзжӧ гижлісны Зарни ань йылысь. В. Н. Татищев «История Российская»-ын пасйӧ, мый важ коми пыдди пуктывлісны бӧлбанъясӧс, но медъёна Зарни Аньӧс. Зарни Ань ен йылысь юӧр сӧдзӧдчис и вуджас сайӧ. Австрияса ветлысь-мунысь Максимилиан императорлӧн посол Сигизмунд Герберштейн вӧліс Россияын 1517-ӧд да 1526-ӧд воясын да гижис «Землеописание Московии», кытчӧ пырис «Указатель пути к Печоре, Югре и к реке Оби». Роч войвылӧ Вӧлӧгдаӧ, Великӧй Устюгӧ да водзӧ асывлань туй серпасалігӧн автор юӧртӧ Сибирьса тешкодь йӧз йылысь. С. Герберштейнлӧн карта вылын Улыс Обын, шуйгаладорас — веськыд киас шыа нывбабалӧн мыгӧр, код улын гижӧд «Slatababa» (Зарни Ань). Англичанин Антоний Дженкинсонлӧн 1562-ӧд вося Московия карта вылын Обь веськыдладорын — кагаа нывбаба тшупӧд вылын. Гӧгӧрыс пидзӧсчаня йӧз. Орччӧн гижӧд «Zlata baba». Ӧні сьӧкыд нин корсьны Зарни Аньлысь туй помсӧ, но вермас лоны, мый войдӧр сійӧ вӧлі перымлӧн медшӧр енмӧн, а Степан дырйи выль вералы паныд мунысьяс дзебисны сійӧс. Важ коми рочысь водзджык воліс Из сайӧ. ХII–ХIV нэмъясын перымлӧн вӧліны нин вӧралан грездъяс, факторияяс.

Эм коми-пермякъяслӧн мойд «Пера да Зарань». Зараньлы, Шонді нывлы, мусмис Пера, кодкӧд ныв лэччис му вылӧ. Налӧн чужис 7 ныв да 7 пи. Но Шонді-би скӧрмис ныв пышйӧм вылӧ да ыстіс Му вылӧ веж кӧдзыд, сэсся кос жар. Ковмис Зараньлы кыпӧдчыны бӧр Енэжӧ, а челядьсӧ кольны Му вылӧ эзысь вӧлӧн за зарни доддьӧн козьналӧмӧн. Пера пияныскӧд лыйис ньӧввужъясысь Шонді-биӧ, и сыысь торъялӧм би ёкмыльыс уси да разаліс Му пасьтала, таысь чужисны енэжын кодь мича каръяс. «Тайӧ каръясас, — висьтавсьӧ мойдас, — сэксянь олӧны Пера за Зараньлӧн челядь. Шуӧны найӧс пермяна да зырянаӧн». А Зарань видзӧ мусӧ да челядьсӧ. Тайӧ мойдса Зараньыс, мӧвпыштны кӧ, сійӧ жӧ коми легендаса Зарни Ань Енмыс, йывмӧдчысь ен. Эзысь вӧв да зарни додь — зарни енлӧн петкӧдчанторъяс. Вӧв, му вӧдитысь войтырлӧн, вӧлі Шонділӧн да йывмӧдчӧмлӧн символӧн. Та вылӧ жӧ индӧ зарни додь.

Ӧткымын туясьысь ӧткодялӧ Зарни Аньӧс мойдвывса Ёмакӧд. Ёмаӧс петкӧдлӧны кык кагаа зарни либӧ из енмӧн. Вермас лоны, выль оласногӧ комилӧн вуджигӧн Зарни Ань лоис Ёмаӧн. Та боксянь Зарни Ань да Ёма ӧткодясьӧны биармъяслӧн Ёмала енкӧд. Ёмала колаӧ вайлісны дона козинъяс — куяс, дона изъяс, зарни-эзысь. Буракӧ, Зарни Ань, Зарань (Шонді ныв) да Ёмала ӧти и сійӧ жӧ йывмӧдчысь ен. «Му пуксьӧм» коми мойдын Ёма петкӧдчӧ сэтшӧмӧн жӧ: «Мувывса войтыр лоисны Войпель да Ёмасянь». Зарни да зарни рӧм мувывса войтыръяслӧн пыр йитчӧма Шондікӧд.

Важ анимизм колясъяс ӧнӧдз на кольӧны комияслӧн вежӧрын. Комияс чайтӧм серти, вӧрын ыджыдалӧ вӧрса, ваын — васа, керкаын — олыся, пывсянын — пывсян айка, рынышын — рыныш айка да с. в. Торъя вежавидзӧм вӧлі вӧрса дорӧ, коді вермис отсавны и торкны вӧралӧм. Чайтісны, мый сійӧ вермис пӧртсьыны мортӧ: мужичӧйӧ либӧ аньӧ, вежны кагаӧс, пышйӧдны челядьӧс либӧ гортса пемӧсъясӧс. Та вӧсна сійӧс зілисны небзьӧдны. Сідз жӧ вежавидзлісны васа дорӧ, коді вермис кыскыны ва улӧ и мортӧс, и пемӧсӧс. Пыдди пуктывлісны и олысяӧс, вердлісны и юктавлісны сійӧс, мед видзис керка-карта биысь-ваысь да мукӧд лёкысь.

Важ йӧз эскывлісны, мый морт, пемӧсъяс да быдмӧгъяс ӧти вирысь, ӧти котырысь. Коми преданиеясын висьтавсьӧ, мый морт вермӧ пӧртсьыны ошкӧ, кӧинӧ, понйӧ, лягушаӧ да с. в. Татшӧмторйыс паныдасьлӧ и мукӧд войтырлӧн. Сідз, саамъяслӧн эм кӧрт-морт йылысь висьт. Либӧ босьтны кӧ сійӧ жӧ лягуша-царевна йылысь роч мойдсӧ. Сэні сійӧ жӧ пӧртсьӧм йылысь мӧвпыс.

Медся пыдди пуктан тотемӧн комияслӧн вӧлі ош. Легендаяс серти, ош вермис узьлыны нывбабакӧд, мыйысь чужлісны челядь. Ошкӧс водзын оз позь вӧлӧм кыйны. Сыктыв вывса комияс весиг тшыг война воясӧ эз сёйны ош яй. Ош кыйӧм водзын обычай серти (кыдз гижӧ К. Ф. Жаков) комияс корисны Кӧзяинлысь прӧща, пулісны юм да кольлісны вӧр керка (чом) водзӧ. Рокыс кӧ бырліс, сідзкӧ ош лоӧ вӧралысь дор да сетчас. Ош виӧм бӧрын кульлісны кусӧ да пернапасӧн вундывлісны сьӧлӧмсӧ, мед ошкыс эз пӧртсьы тшыкӧдчысьӧ. Ӧти преданиеын висьтавсьӧ, мый кульӧм кучик улын тыдовтчис пася пӧльӧ. Этнографъяс серти, эз позь кыйны кӧрӧс, сюзьӧс, туриӧс, косысьӧс, юсьӧс, лягушаӧс. Кодсюрӧӧс на пиысь ӧнӧдз на шуӧны пежӧн, тыдалӧ, найӧ водзын вӧлӧмаӧсь тотемъясӧн, кодӧс оз позь вӧлі кыйны (табу либӧ пеж). Быд коми рӧдлӧн ов кындзиыс вӧлі ним: Сюзь, Юсь, Тури, Сир, Кырныш да с. в.

Уна висьтавлӧны и лягуша йылысь. Эм предание сы йылысь, кыдз медводдза мортыс шогӧ усьӧмла, чеччыштӧма сигӧр вывсяньыс агас вылӧ да лоӧма лягушаӧн. Мӧдын висьтавсьӧ, мый морт пӧрӧма лягушаӧ мамыскӧд узьлӧмысь. П. Г. Доронин пасйывліс, мый лягуша виӧм — грек, сы вӧсна мый лягуша водзын мортӧн вӧлӧма. Пыдди пуктывлісны комияс и сирӧс. Покчаысь П. А. Сорокин гижис сирлӧн мортӧ пӧрӧм йылысь легенда. Страстнӧй вежон четвергӧ кӧнсюрӧ курич весьтӧ пуктӧны сир пиньяс, мед видзны керкасӧ омӧльясысь да тшыкӧдчысьясысь, кодъяс тайӧ луннас чукӧртчӧны шабашитны да чӧрт водзын ошйысьны-висьтасьны вӧчӧм лёк йылысь. Сир пинь отсалӧ пиянасигӧн. Мӧс вайсьӧм бӧрын ӧгыр вылын гидас сотӧны сир пинь, сёй дозйӧн матыстлӧны мӧс ныр дорӧ, тшынӧдӧны да лыддьӧны нимкывъяс, кытчӧдз мӧс оз кызӧкт. Кызӧктӧмнас быттьӧ сы пытшкысь петӧ лёкыс.

Тотемъяс вӧліны му пуктысьясӧн. Комияслӧн эм преданиеяс сы йылысь, кыдз лягуша гоз либӧ чӧж, юсь, косысь, кык дыдык (гӧлуб) вӧчисны мусӧ да мортӧс. Вӧралысьяс кыйсигӧн дугдывтӧг тунасисны, мед содіс прӧмыс, мед эз дойдны зверьяс, мед эз дзугны омӧльяс да вӧрса. Сідз, воддза нэмын Печера вылын гуавлісны ош юр да лыяс. А. С. Сидоров пасйӧ, мый Лӧкчимын кульӧм тулансӧ гуавлісны бипур пӧим улӧ, кусӧ ӧшӧдлісны чом шӧрӧ да корлісны пемӧсӧс сёян дорӧ дона гӧстьӧс моз. Куяс ӧшлывлісны и пуяс вылӧ: пу лов сідзжӧ вермис отсавны вӧралігӧн. Бӧр локны отсавліс олыся, кодлы вӧрӧ петігӧн да локтігӧн лӧсьӧдлісны козинъяс да бур сёян.

Важ комилӧн эскӧм йылысь уна висьталӧ и гуасьӧм. Кулӧм мортӧс донъявлісны кык боксянь. Ӧтарсяньыс сійӧ вермис вӧчны ловъяяслы лёк, мӧдарсяньыс отсасьны. Та вӧсна вежавидзӧм сорласьліс полӧмкӧд. Кулӧм мортӧс козьналӧм да кодралӧмкӧд ӧтув, гу вылӧ либӧ гу бокӧ кольлісны томанъяс — «игнавлісны» гусӧ либӧ чегъявлісны ёсь кӧртъяс: ем, ньӧв йыв, «сутшкывлісны» гу весьтӧ пурт, ньӧв либӧ шы йыв. Рӧдительяс дорӧ вежавидзӧм тыдалӧ и сыысь, мый гуӧ тэчлісны кипель басъяс да кулӧм бӧрас кузь кад кодралісны. Лыддьысис, мый кулӧм морт вермӧ волыны ас йӧз дорӧ, выльысь чужны, кутны ас виркӧд йитӧдъяс. Та вӧсна быд сёйигӧн найӧс вошйӧдлісны.

Гуасьӧмын, басъясын, вежа кипельын тӧдчӧны важ комилӧн сувтса ывла выв йылысь да мирӧвӧй пу (Войпу) йылысь мӧвпъяс. Миф серти, ывла выв юксьӧ куим му вылӧ: вылыссӧ (енэж), шӧр (му) да улысса (му-ва ув). Вылын олӧны шань ловъяс, шӧрас шань и лёк, улын сӧмын лёк ловъяс. Енэжын олӧ Ен, му улын Омӧль. Омӧлькӧд йитчӧ и озырлун: ыргӧн, бронза, эзысь басъяс. Кӧрта кӧлуй, кӧрт кипель, тывкӧрт, биа из лыддьысьлісны енлӧн да на отсӧгӧн позьӧ вӧлі водзсасьны Омӧльлы. Гашкӧ, та вӧсна и чайтлісны комияс, мый гортйын куйлӧм уджалан кипель ёнмӧ, бурмӧ (Омӧль вынкӧд берт-чигӧн). Вылыс му петкӧдчис шондіӧн, шонді вӧв, йӧра, кӧр лэбачьясӧн. Му — йӧзӧн. Улыс му — гагъясӧн, номыръясӧн, дзодзувъясӧн. Мӧдаръюгыдӧ, мифъяс серти, нуліс ю. Эз ӧд прӧстӧ гуавлыны ю-ва вылӧ витӧмӧн. Ва пыдӧс сідзжӧ лыддьыссьӧ чудь шойнаӧн.

Мӧдаръюгыдӧ воны отсавліс и шой сотӧм, и гуӧ пуктӧмторъяс. Кулӧм мортӧс дорйӧм могысь сыкӧд орччӧн Эжва перым тэчліс пуртъяс, емъяс, шылаяс, шыранъяс, ньӧв йывъяс да зудъяс. Комияс эскывлісны билӧн сӧстӧмлунӧ да вынӧ да биӧн весавлісны кулӧм мортлысь туйсӧ. Бипур местаяс сюрӧны и гуысь, и гу дорысь. 20-ӧд воясын П. Г. Доронин серти, (да и ӧні на) дзебигӧн сотӧны горт вӧчан колясъяс: пӧв помъяс, стружки, чаг, шой мыськан сюмӧд чибльӧг.

Му пуксьӧм вылӧ видзӧдласъяс пӧртмасьӧны и «перымса пемӧс сямӧн» вӧчӧмторъясын: йӧра, йӧра-морт, лэбач, лэбач-морт, гундыр. Йӧраяс, лэбачьяс индывлісны серпас вылысӧ, йӧзӧс-шӧрас, а улысас — гундыръясӧс. Ловъя ловъяслӧн мыгӧрыс бара жӧ тӧд вылӧ уськӧдӧ Войпу, коді вужъяснас пырӧ муӧ, туаннас — енэжӧ.

Кыв кӧртавны кӧ важ комилӧн эскӧм кузя сёрнисӧ: Эжва перым кевмывліс вӧр-валы, ай-мамлы, вӧлі сылӧн и фетишизм, и анимизм, и тотемизм. Оласног вежсьӧмӧн тшӧтш вежсьывлісны и видзӧдласъяс. Сӧвмис енъяслӧн иерархия, вӧр-васа нимтӧм ловъяс быдмисны нима енъясӧ. История да этнография кузя литература серти тӧдсаӧсь Войпель (Турӧб ен), Ёма, Ен, Омӧль.

ВАЖ КОМИӦС КРИСТОС ЭСКӦМӦ ПЫРТӦМ

ПЕРЫМСА СТЕПАН. ВАЖ КОМИ ГИЖӦД

Емва-Эжваса комиӧс пыртісны ХIV нэмын, кор православиелӧн Рочын сьӧмӧснас лои Москва, кӧн вӧлі митрополитлӧн престол. Вичко тайӧ кадас отсаліс Москваса ӧксыяслы йитны государство бердӧ комиӧс. Пыртӧмлы подулыс лӧсьӧдӧма нин вӧлі некымын нэмӧн. XI нэмсянь комияс тӧдмасисны рочьяскӧд. Петкойса (Емва выв) шойнаысь сюрис перна. Гуыс абу кристианинлӧн, пернаыс, тыдалӧ, сӧмын мич вылӧ, но гӧгӧрвоана, мый комияс тӧдісны нин Кристос йылысь. Вичко гижӧдъясын казьтывсьӧ Киево-Печерскӧй лавраса манак Кукша йылысь, коді 1212–1215-ӧд воясын вятка да перым пӧвстын ыззьӧдіс йӧзӧс пыртчыны, мыйысь язычникъяс сійӧс виисны. Коми-зыряналысь паськыда пыртчӧм йитӧны Ростовса манак Степанкӧд, кодӧс бӧрас нимтісны Перымсаӧн. Чужлӧма сійӧ Устюг Великӧйын, кӧні ХIV нэмын олісны на комияс. Абу дивӧ, мый Степан тӧдіс коми кыв, кывсьӧ, мый батьыс ли мамыс вӧлі коми.

Сувтлам водзынджык казьтывлӧм нин Епифаний Премудрыйлӧн гижӧд вылӧ. С. Ф. Платонов серти «бурӧн и лёкӧн, вынӧн и меліӧн Москва чукӧртіс Роч Войвыв». Дмитрий Донскойлысь власть ёнмӧдӧмӧ ассьыс пай пуктіс и вичко. Степан, вежӧра морт, бура лӧсьӧдчис миссионерӧн мунігкежлӧ: велӧдіс важ перым кыв, лӧсьӧдіс коми азбука, вуджӧдіс коми вылӧ уна вичко книга. Тӧдіс сійӧ и греческӧй да важ славянскӧй кыв, ас кадлы вӧлі ёна велӧдчӧм, тӧдысь мортӧн. Перымӧ муніс эз сӧмын ас кӧсйӧм серти, кыдз петкӧдлӧны Епифаний да вичко историкъяс. Москваса вичкоӧн юралысьяс да Дмитрий Донской, ыджыд ӧксы, отсалісны Степанлы да сетісны видзан грамота, сы вӧсна мый Войвыв озыр муяс Роч дорӧ йитӧм вылӧ кивыв вӧлі миссионерлӧн мунӧмыс. Сёрӧнджык Степан Крапӧс канонизируйтісны Перымса ним улын.

Степан муніс Эжва вылӧ 1379-ӧд воын Великӧй Устюгысь, кӧні сылы сетӧма вӧлі Ростовса Григорий Богослов манастырса пресвитер сан. Сэн жӧ манакӧн вӧлі Епифаний. Степанлы сетісны ставсӧ, мый коліс миссионерлы — вичко кӧлуй, небӧгъяс, идӧгъяс да с. в. Некымын идӧг-икона кольӧма на ӧнӧдз. Шуам, Эжваса Вожем вичкоӧ Степанӧн пуктывлӧм «Зырянскӧй Троица» ӧні куйлӧ Вӧлӧгдаса краеведческӧй музейын. Мӧд Вожемса ӧбраз вӧлі сэн жӧ, но воши 1928-ӧд воын. Тайӧ ӧбразъясыс донаӧсь важ перым гижӧдъясӧн, кодъясӧс пасъялӧма Степан анбурӧн (21-ӧд серпас). Чайтсьӧ, мый Степанкӧд обозӧн мунісны дорйысьяс (тышка вын). Шӧр нэмъясӧ натӧг некыдз эз позь, ӧд туйыс вӧлі омӧля на тӧдса, ылыс Перымын олісны «честь тӧдтӧм язычникъяс». Ылыстчысь Устюг вичко юръяс вылӧ видзӧдӧмӧн Степан, кӧнкӧ, мӧвпаліс воысь сьӧкыдлунъяс йылысь да ӧдвакӧ чайтіс лоны «вежаӧн» да Перым епархияын медводдза епископӧн, Эжва вылын вичко да государство пыкӧдӧн. Эжва-Емваса гижӧдын серпасавсьӧ сылӧн туйыс. 1379-ӧд во улын сэтысь лыддям: «7887-ӧд воӧ иеромонах Степан, Крап нима... муніс Перым муӧ Эжва вылӧ бурвисьтавны ен кыв... Сійӧ во Степан босьтчис пыртны Пырӧсын да Вилядьын пермянаӧс». Тайӧ гижӧд серти тыдовтчӧ, мый ХIV нэм помын комияс олісны Котлас гӧгӧрын Эжва вомӧдз. Во мысти Степан воис Емва вомӧ: «7888-ӧд (1380-ӧд) воын воис Степан Усть-Вымӧн шуанінӧ и сэні овмӧдчис... келляӧ да ен кола вӧчис аслыс». Емва вомын Степан вӧчис ассьыс резиденциясӧ водзӧ видзӧдӧмӧн. Чӧвтлыны кӧ синтӧ карта вылӧ, гӧгӧрвоана — мыйла. Тані вӧлі коми муяслӧн сьӧмӧсыс. Емва вомсӧ шӧрнас босьтӧмӧн кӧ нуӧдны кытш, сэтчӧ пырӧны и улыс, и вылыс Эжва, Емва и Сыктыв, Висер и Удора. Тыдалӧ, пуксянінсӧ Степан бӧрйӧма водзвыв. Емва вомса карсӧ кытшовтӧдісны йӧрӧн да кырӧмӧн важ «кумирница» гӧгӧр, кодӧс Степан сотіс. Кыптісны ыджыд Благовещенньӧ вичко да мукӧдъяс. Степан водзӧ вуджӧдіс перым кыв вылӧ ен небӧгъяс, нуӧдіс комиӧн служба, велӧдіс коми ен тӧдысьясӧс. Но уджыс муніс эз сэтшӧм шыльыда, кыдз петкӧдлӧны вичко историкъяс. Выль эскӧмӧ пыртӧмлы паныд сувтісны тунъяс да айкаяс. «Житиеын» казьтывсьӧ, мый Пам-сотник 1380-ӧд воын уськӧдчывліс Усть-Вым вылӧ. Мӧдысь пермяна волісны 1392-ӧд ваын, а 1389-ӧд воын Яренскӧй карысь ректісны да сотісны манастыр, йӧзсӧ кералісны. Владыкалысь карсӧ эз сяммыны босьтны, но уна пермяна-язычник муніс Удораӧ да Пинегаӧ котырнас. Перым водзсасис Степан лёксьӧмлы, дорйис ассьыс пу енъяс да вӧлясӧ. Эжва-Емваса летописьын Степан йылысь гижӧма тадз: «Разъярился владыко Стефан на кумирници пермские поганые, истукаиные, изваянные, издолбленные боги их в конце сокрушил, раскопал, огнем пожегл, топором посёкл, сокрушал обухом, испепелил без остатку и по лесам и по погостам, и на межах, и на перепутьях».

Степанлӧн уджыс эз кажитчы и Новгородсалы, кодъяс век на лача кутісны Асыв-вой Европа босьтӧм вылӧ. Найӧ гӧгӧрволісны, мый Кристос эскӧмӧ пыртӧм — Москвалӧн паськӧдчан политика юкӧн. Тайӧ муяс вӧсна Новгород пурсис первой Ростов-Суздальса, сэсся Владимир-Суздальса княжествояскӧд, а бӧрас и Москвакӧд. Новгородса архиепископӧс кыпӧдӧм могысь 1385-ӧд воын Новгород мӧдӧдчис Степан вылӧ. Но Устюгса олысьяс, кодъясӧс епископ корис отсӧг вылӧ, пасьвартісны Новгородсаӧс. 1386-ӧд воын Новгородса выльысь уськӧдчис Эжва муяс вылӧ. Перым епархия дорйӧм могысь Степан ачыс мӧдӧдчис Новгородӧ да сёрнитіс сэтчӧс владыкакӧд. Ставыс артмис сы ног, не сӧмын Москвалӧн вермӧм понда, но и сы вӧсна, мый ачыс вӧлі вежӧра мортӧн. Степан дорйис Коми му йӧграысь, тшыг воӧ вердліс, Москваса ӧксыӧс корис чинтыны вот. Ӧти кывйӧн кӧ вӧлі не сӧмын миссионерӧн, но и политикӧн. Степан кулігкежлӧ (1396-ӧд во) Эжва, Сыктыв, Емва вывса вель уна коми веськаліс православие улӧ. Но важ обрядъясӧ йӧзыс кутчысисны дыр на, жебиник йӧлӧга воис и XX нэмӧдз.

Но Степан Краплысь уджсӧ донъялігӧн оз ков ышмыны воддза вичко историкъяс моз да вывті едждӧдны сійӧс, кӧть Степанлӧн аслыспӧлӧслуныс и шыбитчӧ синмӧ. Роч православие некор эз сетлы пыртӧм йӧзлы ас гижӧд. Степан ӧтнас вӧчис тайӧс миссионеръяс пӧвстысь. Тӧдса, мый важ комилӧн вӧлі пиктографическӧй гижӧд, код отсӧгӧн водзын позьӧ вӧлі юӧртны неыджыд лоӧмторъяс йылысь (5, 3-ӧд серпас). Татшӧм гижӧдыс ӧтлааліс гижӧд да серпас. Мӧд тшупӧдӧн вӧлі идеограмма, кор торъя пасъясӧн петкӧдлісны вежӧртас. Шӧр нэмся некымын шойна вылысь (Емва выв) сюрисны эзысь медальонъяс, кодъяслӧн мышкын тыдалӧны гижтӧм пасъяс. Авторъяс чайтӧны, мый найӧ вӧліны кӧзяинлӧн кырымпасӧн. Пас — календаръяс — бедьяс, кытчӧ пасйывлісны тшупӧдъясӧн да гыжнаясӧн тӧдчана лыдпасъяс, вӧліны комилӧн ХIX нэмӧдз. В. И. Лыткин лыддис, мый комияс гижасьлісны пу либӧ сюмӧд вылӧ, мый йылысь висьталӧ «сёртны» кыв. Колӧ пасйыны, мый важ войвыв роч гижӧдъяс сідзжӧ вӧчлісны сюмӧд вылӧ (сюмӧд грамота).

Степан, Перымса епископ, лӧсьӧдліс важ перым анбур (азбука) 24 шыпасысь, грек да славяналысь алфавитъяс да перым шыпасъяс артыштӧмӧн. В. И. Лыткин серти «небӧг» кыв воӧма Иранысь да лоӧ «книга, гижӧд, бумага». Сэк жӧ кыв тӧдысь финн Г. Стипа лыддьӧ, мый Степан анбурысь ӧткымын шыпас оз мун ни грек, ни роч алфавит вылӧ, а лӧсьӧдӧма иранса-кавказса кывъяс серти. Сійӧ чайтӧ, мый вежласигӧн сасанидъяслысь босьтӧм сьӧмъясысь гижӧдъяссӧ перым войтыр пуктывліс нӧшта на важджык азбука подулӧ. А Перымса Степан сы серти нин лӧсьӧдіс ассьыс анбурсӧ. Краевед М. Михайлов, ХIX нэм шӧрын ки помысь гижӧм «Устьвым. Исторический взгляд на Устьвым. Достопримечательности Устьвыма и несколько слов о настоящем его положении»-ын шуліс, мый важ коми-зыряна Степанӧдз на гижлісны пасъясӧн, да ӧні на серти лыддьӧны быттьӧ книга кузя». Тайӧ гипотезаыс восьса на, но В. И. Лыткин пасйывліс Ибн-Фадланкӧд йитчӧмтор. Булгарса кан висьтавлӧма сылы, мый письмӧасьӧ Войвыв Вису (Ису) странаын олысьяскӧд. Вылынджык ми пасйывлім, мый «Вису» ӧткымын туясьысь матыстӧ Белозерьеса веськӧд, а ми кутчысям сійӧ мӧвпӧ, мый Висунас шулісны уна финн войтырӧс (на лыдын комиӧс) ӧтлаын. Сӧмын Ибн-Фадланлӧн юӧрын висьтавсьӧ, мый висулӧн X нэмын нин (нёльсё воӧн Степанысь водзджык) вӧлі кутшӧмкӧ гижӧд. Сьӧкыд висьтавны, кутшӧм. В. И. Лыткин чайтіс, мый сійӧс вӧлі лӧсьӧдӧма лунвыв (иран) войтыр гижӧдъяс серти да подулавліс чайтӧмсӧ сійӧн, мый комиын уна иранысь пыртӧм кыв. Тасянь йӧткыштчӧмӧн позьӧ шуны, мый Степанлӧн анбур эз чуймӧд комиясӧс выльлунӧн. Ӧнӧдз кольӧм гижӧдъяс серти тыдалӧ, мый Степанлӧн шыпасъясӧн пасъясисны ХIV–ХVII нэмъясын.

Та дорӧ колӧ содтыны, мый анбурӧн гижлісны эз сӧмын Емдінса гижасьысьяс да матігӧгӧрса комияс, но и рочьяс (тайнопись пыдди). Та йылысь висьталӧны Новгородысь аддзӧм гӧгрӧс сырысь дозмук вевтъяс. Мукӧд шыпасыс мунӧ роч вылӧ, мукӧдыс — греческӧй вылӧ, но вель уна, археолог А. В. Арциховский серти, оз лӧсяв «Европа, Азия, ни Африкаса ни ӧти алфавиткӧд». Вермас лоны, Степан Новгородӧ 1386-ӧд воын ветлігас «нуис» перымса анбур список да сійӧ разаліс гуся гижӧд пыдди. Важ гижӧдлӧн нӧдӧмыс ӧнӧдз на тӧдмавтӧм. Водзӧ, гашкӧ и, лоӧны русӧ разӧдысь туялӧмъяс.

ЭЖВА ПЕРЫМЛӦН РОЧӦ ПЫРӦМ

Коми войтыр важысянь нин йитчӧма рочкӧд. В. Н. Татищевлы кӧ эскыны, медводдзаысь перым йылысь казьтыштӧма «Степеннӧй книга»-ын 967-ӧд воын Рочлы вот мынтысьяс лыдын. Кадӧн урчиттӧм «Повесть временных лет»-са юкӧнын Асыв-вой Европаса котыръяс пӧвстын бара казьтывсьӧ перым. Сідзкӧ сійӧ тӧдса нин вӧлі да вештіс вот рочьяслы ХII нэмӧдз на. Сьӧкыдджык тӧдмавны, кодлы. Сӧветскӧй историк А. Н. Насонов чайтіс, мый Асыв-вой Европакӧд медводдза йитӧдъяс гӧрддзалісны Ладогаса. Ипатьевскӧй гижӧдын пасйӧма, мый ладожана — «важ йӧз» ветлісны йӧгра да яран сайӧ (1114-ӧд вося гижӧд). А. Н. Насонов лыддьӧ, мый «важ йӧз» улас гӧгӧрвосьӧ Ярослав кад, XI нэм шоръяс. Сідзкӧ, Ярослав дырйи тӧдса вӧлі улыс Вой Двина да Пинега пыр Печераӧ да Из сайӧ туйыс. XI нэмся 40–60-ӧд воясӧ Новгород ас киӧ босьтліс Ладога да сыкӧд и Двина сай. А. Н. Насонов серти, Перымын Новгород ХII нэмын нин чукӧртіс вот. Сійӧ торйӧдӧ «Новгородса перым» Емва, Эжва йыв да матысса юяс пӧлӧн. 1138-ӧд во улын важ гижӧдын пасйыссьӧны «дани печерьские», а 1187-ӧд воын и йӧграса вотъяс. Археология подулалӧ тайӧ туясьысьлысь чайтӧмсӧ. Эжва перым памятникъясын сюрӧ унатор Рытыв-вой Рочысь, медводдзаясыс XI нэмся. Новгородысь Емва вылӧ веськалӧны и Рытыввыв Европаса X–XI нэмъясся денарийяс. Виледьӧ Новгородецъяслӧн йиджтысьӧм тӧдчӧдӧ и Архангельск областьын Виледь районса Никольское скитысь аддзӧм Рытыввыв Европаса сьӧм клад.

ХII нэм заводитчигӧн Двина, Вага, Сукона вылын чужӧны Новгородсалӧн погостъяс, кытысянь корсьлісны выль вот, кӧрым да вӧла-доддяӧс. Историческӧй литератураын гаравсьӧ, мый Перымын эз вӧвны Новгородса погостъяс. А. Н. Насонов гижліс, мый перым, печера, йӧгра, Тер ю вылын погостъяссӧ эз вермыны лэптынысӧ. Туясьысь ыстысис сы вылӧ, мый Рочлы вот вештысьяс лыдын лыддьӧдлӧны сійӧ войтыръяссӧ, кодъяс мунлісны стрӧитчӧмлы паныд да мый Перымын Епифанийӧдз эз вӧвны вичкояс, и медбӧрын ӧткодялӧ Степанлысь миссионерскӧй уджсӧ Рочын XI нэмся 60–70-ӧд воясын Леонтий кадсякӧд. Позьӧ, дерт, ӧні вензьыштны А. Н. Насоновкӧд, но та йылысь сёрӧнджык. ХII нэм воддза джынъяс Новгородлӧн да Владимир-Суздаль княжестволӧн туйяс падвежасьӧны. Лунвыв Вӧлӧк сай, а бӧрас и Асыв-вой Европа лоӧны тышкасян эрдӧн. Новгород босьтӧ вылыс да шӧр Сукона, Владимир-Суздаль улыссӧ. 1178-ӧд воын Всеволод Ыджыд Поз дырйи Сукона, Юг да вой Двина ӧтлаасянінын кыптіс Гледен кар, 1212-ӧдын Устюг, Эжва-Емваса гижӧдын 1212-ӧд во улын пасйӧма: «Ростовса ӧксы Константин Всеволодович Устюг Великӧй кар да стын да вичко вӧчис сэн. И сійӧ карсӧ вокыс сылӧн Юрий босьтіс да ас вынӧн мырддис Эжва да Сукона да Юг пӧлӧна муяс и перым вотъяс аслыс босьтіс». Тайӧ гижӧдсьыс тыдовтчӧ, мый перымсӧ вотйыны босьтчӧ Ростов-Суздальса княжество. Устюг пыр Ростовса пырисны Асыв-войвылӧ, тув моз сюйсисны Новгородса «чӧстуйӧ», босьтісны ас киас да сиптісны Новгородсалы Сукона-Эжва туй.

Коми историк В. Н. Давыдов лыддьӧ, мый Гледен пуктӧмӧн Эжва перымлӧн Двина, Юг, Луз, улыс да вылыс Эжва, Емва да Сыктыв пӧлӧнса муяс веськалӧны Ростов-Суздальса киӧ. Но Новгород эз кӧсйы бурӧн сетны Перымса вот. ХII нэмся 30-ӧд вояссянь Новгорода-Ростова костса зыртчӧм эз дугдывлы ХII нэм помӧдз, кӧть 30–40-ӧд воясын и лӧсьӧдісны вежӧс. Важ гижӧдъясын тышъяс казьтывсьӧны 1135-ӧд, 1145-ӧд да 1169-ӧд воясын. Новгородса медводдза летописьын висьтавсьӧ 1187-ӧд воын Печераын вот чукӧртысьясӧс виӧм йылысь. Вӧлӧк сайын бара жӧ «нӧйтӧны» новгородса мӧд чукӧр. Оз юӧртсьы, коді тайӧс вӧчис, вермас лоны, Ростов-Суздальсаяс, кодъяслӧн воссьӧ вытьыс рытыввыв, асыввыв да асыв-вой муяс вылӧ. Всеволод Большое Гнездо дырйи мунӧ кось и Булгаркӧд, кодлы туйсӧ вомӧналӧ Владимир-Суздальса княжество.

1287–38-ӧд вояссянь татаро-монголъяслӧн усьласьӧм шыблаліс асыв-вой рочьясӧс. Вермас лоны, сэки и воисны Перымӧ роч му вӧдитысьяс. Археологическӧй аддзӧмторъяс, видзӧдӧма пӧрйӧ, тайӧс петкӧдлӧны. ХIII нэмся 20-ӧд вояссянь Асыв-вой Рочын ӧти пыдди артмӧ 7 княжество, медыджыдыс Владимирса. ХII–ХIII нэмъясын Москва пырліс тайӧ княжествоӧ. Ростов да Устюг ХII нэм помын пырлісны Ростовса княжествоӧ да ХIV нэм помӧдз зілисны юксьыны.

ХIV нэмын водзмӧстчӧ Москва. Уна та ради вӧчӧ Иван Калита. 1329-ӧд воын Москваса ӧксы босьтӧ Ордаысь Новгород да Кострома вылӧ права. Эжва-Емваса гижӧдын юӧртсьӧ: «Лета 6841 (1333) князь Великий Иван Данилович взверже свой гнев на устюжцев и новгородцев, по что устюжцы и новгородцы от Вычегды и от Печоры не дают черный выход ордынскому царю, и дали князю Ивану на чёрный бор Вычегду и Печору и с тех времен князь московии почал взимать дани с пермских люди». Дмитрий Донской дырйи (1354–1389-ӧд воясӧ) Москва ещӧ на ёнмис. 1364-ӧд вося Емва-Эжваса гижӧдысь тӧдмалам, мый Дмитрий Иванович босьтліс Ростов да Устюг да Перым «ростовса Константинлысь». Сідзкӧ ХIV нэмся 60-ӧд вояссянь Устюг да Перым вуджӧны Москва улӧ. ХIV нэмся 80-ӧд воясын перымӧс пыртӧны Кристос эскӧмӧ. Но Новгородса оз сетчыны Москваса ыджыд ӧксы Василий I дырйи на (1389–1425-ӧд воясӧ) Устюгсӧ босьтлӧны кыкысь. 1451-ӧд воӧ Эжва Перымӧ ыстӧны Москваса ӧксылысь вежысьясӧс — Емва ӧксыясӧс. 1471-ӧд вося Коростынса договор серти Новгород сетчис Москва князьлы, а 1478-ӧд ваын пырис Рочӧ. Тадз помасис Новгорода-Москва костса вен.

Важ гижӧдъясысь юӧръяссӧ вынсьӧдӧны археологъяслӧн аддзӧмторъяс. Эжва да Емва кузя эм оланінъяс, но сійӧс туялӧма омӧля на. Кармылькъяс пӧвстысь медся тӧдчанаясыс Карыбйывса (Эжва вылын) да Пожӧгса (Емва вылын). Найӧс кыпӧдлӧмаӧсь ХII нэмын. Кыкнанас эм важ роч кӧлуй, не сӧмын басъяс, но и дозмукъяс. Пожӧгса кармылькйын роч кӧлуйыс унджык коми дорысь, сідзкӧ сэн овлісны рочьяс. Тайӧ карсӧ восьтывліс 1924-ӧд воын на А. С. Сидоров да нимтіс Туръясаӧн (мӧдлапӧвса сикт серти). Но Туръя местаын вӧлі торъя кар, да мед не сорасьны, воддзасӧ нимтісны Пожӧгсаӧн. Сійӧ Емва шуйгапӧлын, Пожӧг вомын, неуна вылынджык Жигановка грездысь. Пасьтанас 2 сюрс квадрата метрысь дзоляджык, мусин кындзи сайӧдӧма лун, вой да рытыв боксянь кырйӧн, кырӧдӧн да стынӧн. Медъён сайӧдыс войладорас: 6 м судта да 20 м пасьта кыр, метра джуджда да 4 м пасьта кырӧд. Кодйысигӧн тыдовтчис, мый кармыльк сайӧдъяссӧ вежлӧмаӧсь нёль-ӧ-витысь. Медводдза сайӧд визьыс войланьӧ ӧнія дорышсянь 8‒12 м (кыр да кырӧд колясъяс). Водзын кырйыс вӧлӧма подулас 2 да джын — 3 м пасьта, а судтаыс метр сайӧ. Важ стенысь кольӧма трунда визь. Мӧд пӧвста сайӧдысь — буждӧм кыр да сотчӧм стын. Стыныс вӧлӧма «чикыш бӧжӧн» кералӧм куим стена срубйысь. Сруб пельӧсъяссӧ ёнмӧдлӧмаӧсь дзимбыра сёйӧн. Сёрӧнджык вӧчлӧм сайӧдъясысь кольӧмаӧсь буждӧм кыръяс, кырӧдъяс, сотчӧм керъяс. Бӧръя сайӧдъясыс, тыдалӧ, вӧлӧмаӧсь кык кырйысь, кырӧдысь да пу стенысь. Воддза кырйыс ӧні 1,2 м судта, 16 м кузя, подулас 3 м пасьта, джудждаыс 3,25 м. Бӧръя кырйыс (кармыльк тшӧтшкӧсінас) — 2 да джын м судта, подулас 13 м пасьта, 22 м кузьта. Кармыльк тшӧтшкӧсінысь сюрисны оланін да уджаланін колясъяс: улыс венечьяс, джодж пӧвъяс, пачьяс да гуяс. Вӧліны сэні шлакъяс, крицаяс, металл сывдан да кисьтан дозмук, тшыкӧм металл ёкмыльяс, мый висьталӧ дорччӧм да бас вӧчӧм йылысь.

Аддзӧма и уджалан кипель: чер, кузьныръяс, емъяс, пуртъяс, шылаяс, напаръяяс, зубилӧяс, кӧрт вугыръяс да азьлас. Вель уна кӧрт да лы ньӧв йыв, на лыдын броня розьӧданъяс, а сідзжӧ кӧрт дӧрӧм торъяс, йи вывті ветлан пиньяс да роч томанъяс. Басъясысь паныдасьлӧны сикӧтшъяс, стеклӧ сойкытш торъяс, бронза сяргысь ӧшанъяс, кӧсича кытшъяс, чунькытшъяс да мукӧдтор. Зэв уна пемӧс лы. Гортса пемӧсъясысь — вӧв, ыж, кӧза лыяс. Вӧрсаысь — руч, вӧркань, йӧра, войвыв кӧр, кӧч, мой, ур. Лэбач да чери лыяс. Лыяссӧ видлаліс П. А. Косинцев Роч наука академиялӧн Уральскӧй отделениеса Свердловскысь быдмӧг да пемӧс экология институтысь учёнӧй. Сійӧ пасйис, мый гортса пемӧсъяс ыджданас оз торъявны важ роч каръясса серти. Унджыкыс — посни пемӧс. Шензьӧдӧ сійӧ, мый абуӧсь мӧс лыяс. Эмбур сертиыс, кармыльк сулаліс ХII нэм помсянь ХV-ӧдӧдз. Стӧч сылӧн пуксигӧн муніс вен Новгород да Ростов-Суздаль княжествояс костын. Чайтсьӧ тайӧ и вӧлі овмӧдчӧмлы помканас. Но кытысь воисны олысьясыс сьӧкыд шуны. Ӧтар боксянь кӧ ХII нэмын тані ясуйтісны Новгородсаяс на, а мӧдар боксянь ХII нэм помын чужӧ Гледен кар. Синмӧ шыбитчысь зумыд сайӧдъяс да унаысь сотчывлӧм индӧны сы вылӧ, мый тані тшӧкыда косясьлӧмаӧсь. Вермас лоны, Новгородса да Ростов-Суздальсакӧд (Владимир-Суздальсакӧд), а бӧрас Москвакӧд. Но позьӧ и мӧдар боксянь видзӧдлыны та вылӧ. Кармылькйысь вылынджык эм Васьӧс вийӧм шор, кодкӧд йитчӧма легенда сы йылысь, мый Емваса ӧксы Василей кӧсйис тшупны кар, а Веслянаса сійӧс виисны шор дорас. Гашкӧ, бӧръя помыс тайӧ карас овліс Василейыс. Ӧд ХIV нэмын, а гашкӧ, и ХIII-ын карыс вӧлі Ростовса, а сэсся Москваса княжестволӧн. Кӧть подув пуктысьнас вермисны лоны и Новгородса, ӧд эмбур пӧвстас сюрӧ и Рытыв-вой и Асыв-вой Рочысь кӧлуй. Стӧча позьӧ шуны ӧтитор: мый тайӧ карас олісны важ рочьяс, чукӧртісны вот, а сёрӧнджык тайӧ кар пырыс ветлісны Из сайӧ (эз ӧд ковтӧг видзны йи вывті ветлан пиньяс). И бӧрас на Туръя сулаліс Из сайӧ ветлан вузасян туй вылын.

Пожӧгса кармыльк — сійӧ кадся ӧтка тӧдана роч погост. Мукӧдъясыс лоины ёна сёрӧнджык. Но Эжва перымлӧн каръясын, торйӧн кӧ, видлаланакӧд орчча Жигновскӧйын эм жӧ важ роч эмбур, сы лыдын и сёй дозмукъяс, мый индӧ рочьяслӧн ХII нэмын коми-зыряна муӧ воӧм йылысь (22-ӧд серпас). Медводдза вот перйысьяслӧн Асыв-вой Европаын вӧліны ладожана. XI нэмся 40–60-ӧд вояссянь Новгород босьтӧ Ладогакӧд тшӧтш асыв-войвывса да асыввывса муяс, воӧ Улыс Двина да Печора пыр йӧгра-яран дор, ХII нэмын вот перйӧ и Эжва перымлысь. Но ХIII нэмся 30-ӧд воясӧ Ростово-Суздаль босьтчӧ мырддьысьны Новгородкӧд Двина сай понда, а Вылыс Двина, Улыс Сукона да Юг вожын Булгаркӧд. Археология вынсьӧдӧ та йылысь гижӧдъяссӧ. Эжва Перымӧ Ростов-Суздальса воӧны ХII нэмся 60-ӧд воясӧ. Гледен да Устюг лэптӧм бӧрын найӧ вужъясьӧны татчӧс муясӧ. Но Новгородса ушкуйникъяс дыр на пакӧститчӧны Ростовсалы да Устюгсалы. Москваса княжество ёнмӧм бӧрын, ХIV нэмын Эжва Перым вуджӧ сы дорӧ. Дмитрий Донской дырся Кристос эскӧмӧ пыртӧм вынсьӧдӧ вуджӧмсӧ. 1541-ӧд воын Перымӧ локтӧны Москваса ыджыд ӧксыӧс вежысьяс.

Коми му Роч государствоӧ пыртӧм, ӧтарсянь кӧ, ӧддзӧдіс коми войтырлысь сӧвмӧм, мӧдарсянь кӧ кӧрталіс комиясӧс вичко да государство бердӧ сира гезйӧн.

Бӧркыв

Быд войтырлӧн этническӧй история, тшӧтш и комилӧн, — кузь да мытшӧдъяса туй. Комилӧн гижӧм история заводитчис сӧмын миян кадся мӧд сюрс во заводитчигӧн. Но эз сысянь олӧмыс чуж. Гижтӧм историяыс тыдовтчӧ оланінъяс, шойнаяс, юрбитанінъяс, дзебасъяс туялігӧн. Комиын мортлӧн медводдза туяс паныдасьӧны 30 сюрс во сайын на палеолитын. Тайӧ каднас урчитӧма Печераын важ сувтланінъяса Бызовская да Медвежья из горсъяс. Но медводдзаӧн найӧс шуны оз позь, сы вӧсна мый орчча Коммуын Чусӧвӧй кар дорын туялӧма уна пӧвста палеолит памятник, Большой глухой гротын, кӧні медся важ аддзӧмторъясыс индӧны 200 сюрс во сайӧ. Вочасӧн сюрас, дерт, и Асыв-вой Европаын важ палеолит. Та вылӧ эм помка. 1988-ӧд воын геолог Б. И. Гуслицер, археолог П. Ю. Павловкӧд Ненецкӧй АО-са Харута поселок дорысь видлалісны трогонтериевӧй слӧнлысь усянін да аддзисны ыджыд пелялӧм кварцит торъяс. Трогонтериевӧй (лунвыв) слӧн оліс 300 сюрс во сайын. Кварцитыс да лыясыс кӧ ӧти кадсяӧсь, сідзкӧ йӧз овлӧмаӧсь тані 300 сюрс во сайын, кӧть сэк Асыв-вой Европаын вӧлі зэв кӧдзыд. Археологъяслӧн бӧръя корсьысьӧмъяс петкӧдлӧны, мый важ морт вермис овны миян широтаясын не сӧмын ледниккостса шоныд кадӧ, но и ледник дырйи.

10 сюрс во сайын кымын ледник косіс, воис выль кад, мезолит (либӧ изъя нэм шӧр). Асыв-вой Европаӧ воисны выль йӧз, кодъяс вӧдитчисны нин ньӧввужйӧн. Чужӧ выль пӧлӧс кипель: галя из дорыша черъяс да гырысь керасянторъяс — макролитъяс. Тайӧ кадся восьтӧм памятникыс Комиын 10 гӧгӧр. На пӧвстысь медшензьӧданаыс Княжпогост районса Синдор сикт дорын Висса важ трунда нюр. Тані трунда пиысь сюрисны дадь сюв, лямпа пӧв, пелыс, сюмӧдысь кыӧм эмбур, унджыксӧ на пиысь серӧдӧма. Накӧд тшӧтш сюри шыльӧдӧм из кипель, зэв уна галя из. Сідзкӧ VII–VI сюрс воясын на миян кадӧдз Асыв-вой Европаса войтыр кужлісны вӧчасьны изйысь, пуысь, сюмӧдысь. Вӧліны нин лямпаяс, пыжъяс, дадьяс. Сэк жӧ гӧгӧрвоисны кыны тывъяс. Сійӧ кадӧ медся коланаӧн вӧлі изйысь вӧчасьӧм. Сувтланінъясысь сюрӧны изсӧ кызвына жугланінъяс, гортса кипель вӧчанінъяс, из перъян-жугланінъяс.

Мезолит вежсьӧ неолитӧн (изъя выль нэм). Асыв-вой Европаын медводдза неолит памятникъяс урчитсьӧны миян кадӧдз IV сюрс воӧн. Сэки чужӧны сёйысь вӧчасьӧм, печкӧм, кыӧм. Овмӧсъяс лӧсьӧдӧны ӧтилаынджык, дугдӧны шӧйтны. Ты бокъясын быдмӧны зумыд оланінъяс. Эньты I вылын сюрисны кузь, 100 кв. м пасьта керкаяс. Асыв-вой Европаса неолит котыръяс матынӧсь оласногнас Волга йывса индоевропеецъяскӧд. Сёр неолит кадся котыръяс мунӧны Волга-Окаса да Камаса войтырлань, накӧд и йитӧны учёнӧйяс важ финн-йӧграӧс. Венгрияса кыв тӧдысь Петер Хайду кывъяс серти ловзьӧдіс важ йӧзлысь оласногсӧ, кодъяс вӧліны чери да пӧтка кыйысьясӧн. Финн-йӧгра кывъясын колины чери кыйӧмкӧд йитчӧм кывъяс: «гымга», «таб», «вугыр», «ез», чери нимъяс. Сёян пӧвстысь: «шыд», «гос», «нянь», «сыв», «вотӧс», «ма». Важ финн-йӧгра кывйын вӧліны «пыж», «сынны», «лым», «ру», «лямпа», «дадь» кывъяс. Важ урал да важ финн-йӧгра кывъясын вӧліны удж вылӧ индысь нывъяс: «напаръя», «пурт», «шыла», «из», «тыв», «клей», «лы», «лӧсавны», «писькӧдны». Гортса пемӧсъясысь тӧдісны сӧмын понйӧс. Важ йӧз кужисны артасьны, тӧдмавны кад да юклісны сійӧс во, луна-воя, тӧлысьяс вылӧ, ветлӧдлісны тӧлысь да кодзувъяс серти. Кыв туялӧм археологъяскӧд та кузя воӧ ӧти кывйӧ.

Энеолит (бронза) кадӧ финн-йӧгра юксьӧ шӧри: финн-перым паськӧдчӧ Из рытлабокӧ, а йӧгра недыр олӧ Рытыв-вой Из сайын, сэсся лэччӧ лунвылӧ да сибӧдчӧ важ иран кывъя йӧз дорӧ. Асыв-вой Европаын кольӧмаӧсь тайӧ кадся оланінъяс. Унджыкыс лӧсьӧдчӧма дыр кад кежлӧ. Эмӧсь джынвыйӧ муӧ сюйӧм да му веркӧсса юр сюйӧдъяс. Паныдасьлӧны металлӧн вӧдитчан колясъяс: сывдысян да кисьтасян дозъяс, шлак, кисьтан балаяс, ыргӧн да бронза эмбур да ёкмыльяс. Тыдовтчис, мый энеолит кадся котыръяс ёна торъялісны ӧта-мӧдсьыс оласногнас, артмӧмнас да чужӧм-мыгӧрнас. Ӧтияс матынӧсь Шӧр да Лунвыв Из сайса йӧзкӧд, мӧдъяс Коммусакӧд. Буракӧ, та кадӧ Асыв-вой Европаӧ воӧны да ӧтласьӧны неолитсянь тані йывмӧдчывлӧм йӧзкӧд Из сайсаяс. Энеолит помлань сорассьӧмыс помасьӧ. Сӧвмӧ ӧтсяма культура, коді лоӧ сёрӧнджык важ перым (ананьинскӧй) культуралы подулӧн, кытысь петӧны комияс да удмуртъяс. Найӧ олісны Волга-Камасянь Печераӧдз да Изсянь Вой Двинаӧдз. Вочасӧн важ перым торъялӧ, а миян кадӧ вуджигӧн торъяссьӧ важ коми да важ удмуртъяс вылӧ, Важ комияс олӧны Эжва да Кама пӧлӧн. Миян кадся I сюрс во джынйын ыджыд йӧз вӧрзьӧмлӧн гыыс воӧ и Асыв-вой Европаӧ, кытчӧ локтӧны шӧйтысь пемӧс видзысьяс да сылӧны важ перым пӧвстын.

XI–ХIV нэмъясын Эжва перым (важ коми-зыряна) олӧ Эжва, Емва, Ву, Мозын, Сыктыв, Луз пӧлӧн, кӧдзӧ нянь, видзӧ пемӧсъясӧс, уджалӧ мукӧд удж. Тайӧ нэмъясӧ Асыв-вой Европаӧн мырддьысьӧны Булгар да Роч. Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн вот перйӧны Эжва Перымысь Ладогаса, Новгородса, Ростов-Суздальса, Владимир-Суздальса, Москваса рочьяс. Комиясӧс пыртӧм бӧрын гӧрӧдъяс ёнмӧны. Коми му лоӧ Роч государство юкӧнӧн. Та кузя кыссьысь йитӧдъяс тӧдчӧны кыдз комияслӧн, сідз и рочьяслӧн оласног да культура вежсьӧмын.