ТАТЧӦ БЫДМАСНЫ ДЗОРИДЗЬЯС

1

— Чеччы, пиӧй, — шыасис, кылӧ, мам. — Педӧр другыд важӧн агсасьӧ.

Ме дӧзмӧмӧн ымӧсті, сюйи юрӧс пӧдушка улӧ.

— Чеччы, самӧвар пузьӧма... — мӧдысь шуис мам.

Нинӧм он вӧч. Сьӧкыда ышловзи да восьті синъясӧс.

Тӧрыт ныр вылӧ усьтӧдз ворсім мачӧн, гортӧ пырим шонді петӧм бӧрын. «Узьыштнытӧ оз сетны, — думышті ме. — Эг на вевъяв прамӧя унмовсьны, бара нин колӧ чеччыны».

Трусик кежысь петі кильчӧ вылӧ. Яръюгыд шонді эз лэдз восьтыны синъясӧс, но век жӧ аддзи: Васьӧ вок ноксьӧ автомашина моторӧн, чой вайӧ ведраясӧн ва.

— Унмыд локтӧ? — юаліс Таня.

— Локтӧ, дерт, — очсышті ме.

— Пальӧдыштам...

И друг ыркмуні менам сьӧлӧмӧй: чой бузнитіс юр вылам кӧдзыд ва. Лёкгоршӧн горӧді да шыбитчи бокӧ. Кӧсйи чойӧс асьсӧ буриника пожйыштны, но сійӧ пышйис керкаӧ.

Кӧдзыд ва здукӧн пальӧдіс унмӧс. Лои ыркыд. Тушаӧс, кажитчӧ, зэвтісны кутшӧмкӧ пружинаяс. Ӧшиньӧд мыччысис чойлӧн еджыдруд кудриа юрыс:

— Лӧсьыд?

Ме петкӧдлі сылы кулакӧс.

Чай юигӧн пырис Володя — шӧркодь тушаа, мугов чужӧма, пемыдруд гажа синъяса том морт.

Ме йӧжгыльтчи: «Бара агсасьны ыстас!»

Володя — миян бригадир дай колхознӧй комсомольскӧй организацияса секретарь. Ме полыштікодь сыысь. Комсомолӧ ме пыри тулыснас на и ӧні учёт вылын сулала колхознӧй организацияын.

— Антоновна! — Володя шыасис мам дінӧ. — Мунігмозыд пилорама дорысь гӧрбыльяс тракторнад нуан. Степан дядь кутас силос гу цементируйтны. Колӧ формасӧ лӧсьӧдны...

Мам довкнитіс юрнас.

— А тэ, Танюша, картупель пуктыны... Но, а Питиримлы агсасьны ковмас. Бур?

— Рытсяньыс нин лӧсьӧдчӧ, — серӧктіс Таня.

Ме букыштчылі сы вылӧ, но нинӧм эг шу, кӧть эськӧ шондіа луныс гажтӧмӧн кутіс кажитчыны. Бара агсасьны! Кык вежон сайын помасисны экзаменъяс да быд лун на уджалі: кыскалі куйӧд, новлі картупель кӧйдыс. Дивӧ! Мортыс помаліс сизимӧд класс да, гашкӧ, кӧсйӧ кӧть ӧти лун шойччыны! А, гашкӧ, оз во сьӧлӧм вылас тайӧ уджыс?! Мам со эжа кульӧ быд лун, вок — шофёр, Таня — картупель пуктӧ, а менӧ мыйла сюйӧны быдлаӧ? Колхозыс метӧг оз вермы овны ни ӧти лун ли мый?

Мам сьӧкыда ышловзис:

— Ог тӧд, мыйла тэ, Питирим, сэтшӧм дыш! Ӧти лун на агсасин-а...

— Дыш? — чуйми ме. — Мый тэ, мамӧ? Ме рад... кӧть лун и вой агсася.

Таня вильыша видзӧдліс ме вылӧ руд синъяснас.

— Питирим — абу дыш, — петігмозыс шуис Володя. — Тӧрыт зэв бура агсасис...

Ӧдзӧсӧ бритӧм юрсӧ сюйис ичӧтик тушаа, сю мешӧк кодь кыз Степан дядь, мамлӧн вокыс, вӧрӧдыштіс еджгов уснас:

— Он на доддяв вӧвтӧ, Галя?

— Пырав, Степан! Аттӧ тайӧ морт! Век тэрмасьӧ... некор оз эшты.

Степан дядь пырис.

— Вайышт, сідзкӧ, ырӧштӧ, Танюш. — Сійӧ чышкыштіс дон плеш вывсьыс пӧсьсӧ. — Сола чери сёйи да горш косьмӧ...

Кӧдзыд ырӧш юӧм бӧрын Степан дядь мӧдӧдчис ӧдзӧслань.

— Мунам, чойӧй, мунам. Кадыс оз виччысь...

Мам петіс сы бӧрся.

Пель чунӧдмӧн гораа сярӧбтіс тракторлӧн «пускач». Вынӧн заводитіс ургыны моторыс. Мам нюмъёвтӧмӧн ӧвтыштіс миянлы кинас, и трактор муніс. Степан дядьлӧн бритӧм юрыс тыдаліс трактор додь вылысь.

Степан дядьӧс ме радейта да частӧ ветлывла сы ордӧ. Бать менам абу: кык во сайын кулі. Мам шуӧ: войнадырся ранаясыс пӧ сюйисны батьнымӧс гуӧ.

Сёйыштӧм бӧрын ме ветлі конюшняӧ, босьті ассьым Каркоӧс, мӧдӧдчи Ыджыд шор сайӧ.

Правление дорті мунігӧн сувтовкери. Правление кильчӧ вылын тыдаліс седлӧ: зэв мичаник, кокньыдик. Дерт, тайӧ либӧ Сергей Ивановичлӧн, председательлӧн, либӧ Володялӧн. Но мыйла кильчӧ вылын?

Ме син бӧжӧн видзӧдлі первой седлӧ вылӧ, сэсся правлениелӧн восьса ӧшинь вылӧ, зіли гӧгӧрвоны: кодлы лӧсьӧдӧма тайӧ седлӧсӧ?

— Алло, аэропорт? — кыліс восьса ӧшиньсянь. — Тайӧ «Югыд туй» колхозса председатель Попов. Вот мый, тӧварыш: вай ыстылӧй талун самолёт. Да, да, ваыс ямис, став баддьыс эрд вылын. А? Да, да, вежӧдӧны. Буретш кад пызйыны... Да, пӧжалуйста... Но, вот и бур...

«Кутшӧм самолёт? — эг гӧгӧрво ме. — Кутшӧм бадь?» Ышловзи: йӧзыс со самолётъясӧн лэбалӧны, а ми вокыслы весиг прӧстӧй седлӧыс абу.

Кӧсъя нин вӧлі лэччывны Карко вылысь да видзӧдлыны седлӧсӧ матысяньджык, но ӧшиньӧд мыччысис Сергей Ивановичлӧн стрӧг чужӧмыс:

— Питирим! Здукӧн лэбовтлы вокыд дорӧ. Висьтав сылы: ме сійӧс виччыся...

— Седлӧтӧг ог вермы, Сергей Иванович...

Председатель нюмъёвтӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ лӧз синъяснас:

— Ок, и сюсь тэ! Седлӧыс тайӧ тӧварыш Володялӧн. Ассьыс юав.

Видзӧдлі ӧтарӧ-мӧдарӧ: Володя некӧн оз тыдав. Ме скӧрысь кучки вӧвлы, рӧдті горт дорӧ. Вок буретш ноксис машина дінас.

Ме шуи сылы:

— Сергей Иванович тшӧктіс висьтавны: лэбовтлы пӧ Илля Вась дорӧ да висьтав сылы, гӧрд нырлы, мый ме сійӧс кык час виччыся. Оз кӧ пӧ лок пырысьтӧм-пыр — юрсӧ орӧда.

Вок чышкис рузумӧн маслӧӧсь кисӧ.

— Ылӧдчан, вокӧ. Сергей Иванович тадзи оз сёрнитлыв. Да и виччысьӧ менӧ сӧмын на минут кызь.

Автомашина пуркнитіс лӧз тшынӧн да муніс. Ме чӧскыдпырысь апышті бензин дуксӧ да рӧдті Ыджыд шорлань. Но пилорама дорӧ бара на ковмис сувтлыны. Тані тэрмасьтӧг уджаліс мамлӧн тракторыс, а Степан дядь да нӧшта морт-мӧд сӧвтісны трактор доддьӧ гӧрбыльяс. Тані жӧ тыдаліс и Володя.

— Вжик-вжик-вжик! — дугдывтӧг кыліс пилорама дорсянь. Пилитісны выль скӧтнӧй дворлы балкаяс, плакаяс, тьӧс. Ме любӧпырысь видзӧді пилорама вылӧ. Кутшӧм мудзлытӧм! Лунтыр кылан: вжик-вжик-вжик!

Видзӧдны вӧлі интереснӧ. Дерт, тані позис сулавны дырджык, но аддзи Володялысь кӧсӧякодь видзӧдлӧмсӧ да лоис мунны.

Батьыс кодь жӧ ичӧтик да кызіник Педӧр, Степан дядьлӧн пиыс, агсасис нин. Орчча му вылын тыдалісны йӧз, вӧвъяс: сэні пуктісны картупель. Здоровайтчи нюмъялысь Педӧркӧд да тэрмасьтӧг доддяси, заводиті агсасьны.

Луныс кутіс лоны жар. Менӧ заводитіс вугрӧдлыны, сійӧ и видзӧд — вӧв вывсьыд усян.

— Тпру! — горӧді Карколы.

Вӧв окотапырысь сувтіс. Ме нюжгӧдчи эжа вылӧ. Веськыда кӧ висьтавны, дышӧдны сэсся кутіс агсасьнытӧ. Педӧрлы лӧсьыд: вӧлыслӧн мышкыс гӧн вольпась кодь небыд, а менам Карколӧн — тьпу! — сёрнитнысӧ дыш. Пуксьылан веськыда и бокӧн, бӧрӧн и водзӧн, весиг водлан мыш вылад, но быд ног неладнӧ. Ме думайта, мый ёсьтӧм майӧг вылын пукавны уна пӧв лӧсьыдджык. Дерт, агсасьны кӧ нӧшта лун-мӧд, сэсся велалан да лӧсьыд лоӧ, но менам некутшӧм окота эз вӧв агсасьны гожӧмбыд.

— Бара нин водін, — гажаа нюммуніс Педӧр.

— Бара, — чукыртчи ме. — Лӧсьыд тэныд! Менам кытсюрӧ прамӧя нин чӧсӧдӧ...

Педӧр, юрсӧ чатӧртӧмӧн, гораа серӧктіс:

— Чӧсӧдан местасӧ колӧ жар пывсянын солӧн зыртны, сэки прӧйдитас!

— Асьтӧ эськӧ колӧ совнас зыртыштны, мед он тількъяв, — зумыша шуи ме.

Педӧр лэччис вӧв вылысь, котӧртліс турунла, сетіс сійӧс вӧвъяслы. Сэсся водіс жӧ.

— Тэ, Педӧр, менӧ тӧвбыд пӧръявлін: вот воссяс пӧ ва, кутам вуграсьны да кыснанасьны, Чукля вискысь пӧ став сиръяссӧ лэпталам. А мый артмис?

— Ветлам на! — збодера шыасис Педӧр.

Ме ышловзьӧмӧн видзӧдлі мӧдлапӧлӧ, кӧні югыдлӧз рӧмӧн дзирдаліс Чукля вис. Сыкӧд орччӧн югъяліс ыджыдысь-ыджыд да кузьысь-кузь Сьӧд ты, лӧзов рӧмпӧштан кодь. Тайӧ тысӧ важӧн нин кӧсйысьӧны лэдзны Эжваӧ, но век на мыйкӧ нюжӧдчӧны. Ме бергӧдчи мыш вылӧ. Дивӧ кодь сӧдз енэж вӧлі югыд, сӧстӧм да вывті мича.

— Самолёт! — гораа юӧртіс Педӧр.

Неылын, Вылыс йӧрын, шумитіс мамлӧн тракторыс, сы вӧсна самолётлӧн мотор шыыс эз кыв. Ме корси самолётсӧ синъясӧн и, збыльысь, аддзи. Самолёт лэбис кытчӧкӧ кывтыд. Ме колльӧдышті сійӧс синъяснам.

— Бергӧдчӧ! — шензьӧмӧн кыпӧдчис Педӧр.

— Лётчикыс табаксӧ вунӧдӧма, — шмонитышті ме.

— Лэччӧ увлань!

Вӧлі интереснӧ: оз-ӧ нин пуксьыны кӧсйы? Круг вӧчигмоз самолёт лэччис нӧшта улӧ. Со нин сійӧ лэбӧ уліті-уліті мӧдлапӧвса видзьяс весьтӧд.

— А-а! — радпырысь горӧді ме. — Тайӧ самолётсӧ Сергей Иванович корис.

— Мыйла? — эз гӧгӧрво Педӧр.

Самолёт визьнитіс-лэбис видзьяс весьтті, кутіс матыстчыны ыджыд ді дорӧ, коді пӧшти ставнас тырӧма бадь кустъясӧн.

— Видзӧд! — ме горӧді Педӧрлы.

Самолёт улын друг мыччысис да кузя нюжаліс еджыдруд бӧж, паськалӧмӧн лэччис муӧдзыс. Татшӧм бӧжӧн самолёт лэбис ді помӧдз, сэсся бергӧдчис да мыйӧнкӧ бара пызйис бадь кустъяссӧ.

— Яд киськалӧ, — гӧгӧрвоис Педӧр. — Тӧвнас нин та йылысь сёрнитлісны. Бадьсӧ вуж вылас косьтӧны.

— А сэсся?

— А сэсся весаласны да видз лоӧ либӧ пӧскӧтина...

Меным дум вылӧ усины жӧ татшӧм сяма сёрнияс: колӧ пӧ паськӧдны пӧскӧтинаяс, бурмӧдны видзьяс, лэптыны эжа. Сьӧд ты косьтӧм йылысь казьтылісны и...

— Шойччанныд? — кыліс Володялӧн гӧлӧс.

Ме бергӧдчи. Бригадир локтӧма верзьӧмӧн, видзӧдӧ ми вылӧ сералысь синъясӧн. Ме любуйтчышті седлӧнас, код вылын пукаліс бригадир, юалі:

— Седлӧ вылад небыд?

— Небыд, — нюммуніс Володя.

— Миянлы эськӧ эз жӧ мешайт седлӧыс, — ышловзи ме.

Менам кывъяслы тӧдчанлун сеттӧг бригадир индіс кинас:

— Мусӧ агсалӧм бӧрын агасъяссӧ нуанныд эсійӧ гӧртӧм му дорас.

— Седлӧтӧ миянлы он сет? — гӧрдӧдӧмӧн юалі ме.

Володя бергӧдчис, видзӧдыштіс ми вылӧ, сэсся ышловзис да лэччис вӧв вывсьыс:

— Нинӧм он вӧч... Ковмас, буракӧ, сетны...

Ми радлім: седлӧ вылад лӧсьыд лоӧ пукавны!

Бара заводитім агсасьны.

Лун шӧр кад матыстчигӧн кутіс прамӧя сюмавны кынӧм. Ме унаысь видзӧдлывлі то картупель пуктысьяс вылӧ, то шонді вылӧ, коді сувтіс енэж шӧрас да, кажитчӧ, дзикӧдз вунӧдчис водзӧ мунӧм йылысь. Дырӧн менам терпениеӧй быри, сувтӧді Каркоӧс. Педӧр лэччис жӧ вӧв вылысь. Картупель пуктысьяс тожӧ сувтісны. Кодсюрӧ лэдзалісны вӧвъяснысӧ. Ми лэдзалім жӧ вӧвъяснымӧс да рӧдтім Вылыс йӧрӧ, кӧні уджалісны Педӧрлӧн батьыс да менам мамӧ.

Вылыс йӧрын коркӧ вӧлӧма му, но сэсся сійӧс эновтлӧмаӧсь, и со муыс эжсялӧма, тырӧма посни кыдзьясӧн, козъясӧн, бадь кустъясӧн. Ӧні мам тракторӧн кульӧ эжасӧ. Со мургигтырйи локтӧ вына машинаыс. Ми весьтӧ воӧм бӧрын трактор сувтіс. Мам нюмъялігтырйи видзӧдліс миланьӧ, мыйкӧ горӧдіс. Ми домыштім вӧвъяснымӧс пуӧ, кайим кабинаӧ. Чужӧмӧ ӧвтыштіс маслӧ да карасин дука пӧсь сынӧд.

— Он на мун ӧбедайтнытӧ, мамӧ?

Мам видзӧдліс ме вылӧ мудзӧм синъяснас да чышкыштіс гожъялӧм чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ.

— Мунам силос гу дорӧдзыс...

Трактор нетшыштчис водзлань.

— Вайлы гӧрышта! — горӧді мамлы пеляс.

Мам кыв шутӧг вешйыштіс. Ме пукті киясӧс рычагъяс вылӧ и пыр жӧ став тушанам куті кывны тракторлысь ыджыд вынсӧ. Ичӧтик коз пуяс да посньыдик коръяса кыдзьяс тэрыба локтісны паныд, швачкысялісны тракторӧ, тіралігтырйи водалісны гусеницаяс улӧ, а ыджыд лемех чашйис-косяліс эжа, век кежлӧ гуаліс найӧс. Ме сюся видзӧді, мед тракторлӧн гусеница пӧлыс оз кеж бӧрӧздаысь, и аслым кажитчи ыджыдӧн да вынаӧн. Силоснӧй гу дорӧ воӧм бӧрын сувтӧді тракторсӧ. «Вот эськӧ та вылын уджавны!» — думышті да ышловзьӧмӧн лэччи трактор вылысь.

Силос гу дорын сулаліс автомашина. Сергей Иванович да менам вок лэдзалісны машина вылысь цемент тыра бумажнӧй мешӧкъяс.

Сергей Ивановичлӧн бледов чужӧмыс гӧрдӧдыштӧма.

— Тырмас сэсся, — кепкаӧн векньыдик чужӧмас ӧвтігмоз заводитіс пӧлясьны Сергей Иванович.

Силос гуысь мыччысис Степан дядьлӧн бритӧм юрыс. Миянӧс аддзис да стрӧгакодь вӧрӧдыштіс еджыд уснас:

— Ті мый гуляйтанныд?

— Кынӧм сюмаліс, Степан дядь! — шуи ме.

Сергей Иванович юаланаа видзӧдліс лӧз синъяснас:

— Но, кыдзи, тӧварышъяс, кажитчӧ вӧв вылын?

— Зэв лӧсьыд, — шомаа нюммуні ме.

Педӧр гораа серӧктіс.

Мам ичӧтӧс моз малыштіс менӧ юрӧд.

— Оз тай, тыдалӧ, ёна мудзны: тӧрыт шонді петтӧдз мачӧн ворсӧмаӧсь.

Сергей Иванович ошкӧмӧн шуис:

— Абу дышӧсь миян челядь, ёна отсасьӧны. Агсасьӧны со, картупель пуктӧны. А гырысьджыкъясыс талун вуджисны мӧдлапӧлӧ видзьяс весавны.

— Сідзи и колӧ, — лӧсасигмоз шуис Степан дядь. — Колхозын удж уна — быдӧнлы тырмас.

— Уджыд, майбыр, эм, — мӧвпалӧмӧн шуис Сергей Иванович. — Сьӧд тысайса пӧскӧтинасӧ паськӧдны колӧ. Гырысь пуяс сэні абу нин, а сэтшӧм-татшӧмсӧ бульдозерӧн весавны позьӧ. Бара тэныд удж, Антоновна...

Мам нюммуніс.

— Сэсся Сьӧд ты колӧ лэдзны. Ты вӧсна джын видзным некытчӧ туйтӧм. Ӧнтай правлениеын Матвей Дарья шуӧ: зэв пӧ тай эськӧ бур, еропланъяс кораланныд, но тэ пӧ, председатель, эн жӧ вунӧд Сьӧд тысӧ лэдзны. Ачыд кӧ пӧ эн кевлы сэтчӧ — мамыдлысь юав: сійӧ турун пуктігад уна гожӧм уяліс Сьӧд тыдорса вутшъяс костас, тӧдӧ, кутшӧмджык сэні...

— Тӧдам, тӧдам, — пӧв тувъялігмоз шуис Степан дядь. — Уджавлім. Лэдзны колӧ тысӧ. Кадыс нюжмасьнысӧ абу: он и казявлы, турун пуктӧмыд талялас...

Ми кывзім сёрнисӧ да виччысим, кор мӧдӧдчасны гортӧ.

Коркӧ и Сергей Иванович пуксис кабинаӧ, корис:

— Пуксялӧй, тӧварышъяс! Мунамӧй тшӧтш...

Степан дядь тувъяліс медбӧръя кӧрт тув да кайис гуысь.

— Эштіс, — шуис сійӧ. — Ӧбед бӧрас цементируйтам бокъяссӧ — и гӧтов, сӧмын силосуйт.

Степан дядь аслас ёртъяскӧд кайис машина кузовӧ. Мам сэтчӧ жӧ пуксис. Миянлы эськӧ окота жӧ вӧлі тӧвзьыны машинаӧн, но вӧвъястӧ кузолас он кат. Машина гӧгыльтчис сиктлань, а ми косім вӧвъясла.

И друг ылісянь на аддзим: миян вӧвъяс вылӧ пуксьӧмаӧсь нывъяс да сералігтыр локтӧны паныд.

— Кут! — Педӧрлы горӧді ме да, сывъяс паськӧдӧмӧн, потшим верзьӧмаяслы туйсӧ.

Оля, сьӧд синъяса да коскӧдзыс сьӧд кӧсаяса збой нывка, кодкӧд ми таво ӧтлаын помалім сизимӧд класс да ӧтлаын пырим комсомолӧ, серам сорӧн юаліс:

— Мый тіянлы колӧ, детинкаяс?

Ме ку пиӧ эг кут тӧрны.

— Лэччӧй вӧвъяс вывсьыс!

— Питирим! — шыасис Таня, коді пукаліс Педӧр вӧв вылын. — Ті лунтыр нин вӧв вылын пукалінныд, а ми бӧрӧздаӧд подӧн ветлӧдлім, картупель пуктім.

— Ок, лоӧма жӧ удж — картупель пуктӧм! Вот тэ агсасьны видлы, сэки казялан!

— Ёна тай! — сьӧд синъяснас дзирдыштіс Оля. — Пукав вӧв вылын да сьыв!

— Вай лэччӧй вӧв вывсьыс да сьылӧй, мыйта колӧ, — зумыштчи ме.

— А ті пуксьӧй тшӧтш, — мыччыліс еджыд пиньяссӧ Оля. — Вӧв вылас тӧрам.

Ми Педӧркӧд шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлім ёрта-ёрт вылӧ.

Педӧр нюммуніс:

— Вай тадзи вӧчамӧй: тэ, Таня, пуксьы Оля дорӧ, а ми Питиримкӧд Карко вылӧ сӧлам.

— Полӧны, — серӧктіс Оля.

— Ми полам?! — турыштчи ме.

Татшӧм сёрни кылӧм бӧрын эг нин вермы терпитны, чеччышті аслам Карко вылӧ да Оля мыш сайсянь босьті дом поводсӧ. Нывка бергӧдчыліс да серӧктіс. Ме гӧрдӧді. Зіли не видзӧдны Олялӧн кыз кӧсаяс вылӧ, кодъяс инмалісны менам морӧсӧ. Веськыда кӧ висьтавны, пукалі вӧв вылын сідз, быттьӧ менӧ гӧгӧрбок кӧртавлӧмаӧсь.

Ӧбед бӧрын бара агсасим. Рытнас, удж помасьӧм бӧрын, мунім картупель пуктысьяс дінӧ. Найӧ дугдӧмаӧсь жӧ уджавны.

Володя мерайтіс мусӧ.

— Но, мый, геройяс? — миянӧс аддзис да юаліс сійӧ. — Пукалан местаясыд зыртчисны?

Ме малышті кытсюрӧ да нинӧм эг шу.

— Дышӧдіс? — нюммуніс Володя. — Аски шойччӧй: агсасян уджыс сэсся абу на...

Ме кыпыда мигниті Педӧрлы. Шонді петігӧн шуим вуджны Чукля вис дорӧ.

2

Ок, и збойӧсь сиръясыд Чукля вискын! Да ӧд гырысьӧсь! Пӧжалан кӧ татшӧм сирсьыд чериняньтӧ — мыйкӧ и чепӧльтыштны позьӧ.

Но быдӧнлы сирыд ачыс нопъяд оз на кай: кыйнытӧ колӧ кужны. Ме со шонді петӧмсянь нин лэбала берег пӧлӧныс ӧтарӧ-мӧдарӧ, а юква вылӧ век на нинӧм абу. Ӧвтча-ӧвтча кыснанӧн, сэсся горӧбтӧмӧн шыбита мый вынысь и, видзӧда да, кыснаныд крукасьӧма аслым гачӧ либӧ лэбзьӧма кытчӧкӧ бадь йылӧ. Медбӧрын ме сьӧлышті, шыбиті дзугсьӧм кыснанӧс, воді берегӧ.

Недыр мысти воис Педӧр, сюйліс шонді кодь гӧгрӧс чужӧмсӧ менам ведраӧ, юаліс:

— Питирим, тэ гортсьыд треска эн вай?

— Трес-ска?! Мыйла?

— Пунытӧ ӧд мыйкӧ ковмас!

Ме сьӧкыда ышловзи.

— Нинӧм, — бурӧдіс менӧ Педӧр. — Кыснанӧн кӧ он куж, ме тэнӧ велӧда куш кинад тшакӧс моз ӧктыны сиръяссӧ.

Ме, дерт, эг эскы.

— Мунам Сьӧд ты дорӧ, сэні петкӧдла, — ошйысис Педӧр.

Мӧдӧдчим. Ичӧтик да кызіник Педӧр мач моз гӧгыльтчис водзын, ме — сы бӧрся.

Со и Сьӧд ты: кузь, помыс ӧдва тыдалӧ. Веркӧсыс тылӧн дзирдалӧ.

— Вай петкӧдлы, кыдзи тэ сиръяссӧ тшакӧс моз ӧктан, — шуи ме.

— Мӧдар помас колӧ мунны, — юрнас гогнитіс Педӧр.

Ты ӧтар-мӧдарыс вутшкӧсь, няйт. Меным эз вӧв окота кыссьыны ты мӧдар помӧдзыс и кыпӧді шум:

— Таладорас нӧ сиръясыс посньыдджыкӧсь?

— Сэні эм ичӧтик ты, коді быд во косьмывлӧ. Сэтчӧ колӧ мунны.

Вутшъяс дзӧрисны да вежнясисны быдсяма ногыс. Ми, кизьӧр няйтас гоз-мӧдысь шнёпкысьлӧм бӧрын, мӧдӧдчим вутшъяс косттіыс. Ты помас воим да кос места некоднаннымлӧн эз вӧв. Весиг кепкаяснымӧс ковмис пыдзравны. Гачьяс йывсьыд сёрнитны нинӧм: няйт сорнас сибдӧмаӧсь кок берданым.

— Коді миянӧс кыскалӧ татшӧм местаястіыс? — видчи ме.

— Тысӧ лэдзасны да кос лоӧ, — шуис Педӧр да заводитіс пӧрччысьны: — Пожъялам дӧрӧм-гачнымӧс, ӧшлам косьтыны, и кутам шыблавны берегӧ сиръястӧ. Мешӧкыд эм?

Сьӧлӧм бурмытӧдз пожъясим да пыдзрасим. Сэсся Педӧр уськӧдчис ичӧтик тыӧ. Ме вӧтчи сы бӧрся.

Тыпыдӧсса няйтас сибдалігтырйи, тэрмасьтӧг, мунім тысӧ кузяла и вомӧн. Ваыс гудыртчис: ты пыдӧсысь кайис няйтыс.

Медся джуджыдінас ваыс вӧлі пидзӧсӧдз кымын. Заводитім горзігтырйи келавны, бузӧдчыны, чеччавны быд ногыс: зілим ёнджыка гудыртны васӧ.

Сэсся сувтім да пошкигтырйи кутім виччысьны, кор сиръяс мыччасны юрнысӧ ва веркӧсӧ.

— Со, со! — шӧпнитіс Педӧр. — Кватит!

Ме видзӧдлі. Дзик берег дорас ӧти сирпи мыччӧма юрсӧ да видзӧдӧ ми вылӧ. Вот, думайтӧ кӧнкӧ, пеж ловъясыд мый вӧчисны!

Ме гусьӧник нюжӧді киӧс да акнитӧмӧн кватиті, но сирпи тюльскысис-пырис ваӧ. Ме шамырті сӧмын гудыр васӧ.

— Эк, и кияс жӧ тэнад, вокӧ! — юрсӧ довкйӧдлӧмӧн дивитіс Педӧр. — Кокӧс кӧ нюжӧдлі — бурджыка эськӧ куті.

— А тэ кут, кут! — дӧзми ме. — Со тай кокъяс костад нин пырӧма!

Педӧр тэрыба копыртчис и — тшап! — долыдпырысь горӧбтӧмӧн кыпӧдіс неыджыд сирпи, но нильӧг чериыд песовтчис, быттьӧ макнитіс бӧжнас, да уси ваӧ.

— Но и кияс тэнад, вокӧ! — серӧкті ме. — Вомнад, вомнад видлы! Гашкӧ, унджык кыян.

Посни сирпияслӧн юръяс тыдалісны сэні и тані, но кутавны эг вермӧй: китӧ нюжӧдны на заводитан, а найӧ сунгысьӧны нин ва пытшкӧ.

— Вай нӧшта гудыртышт васӧ, — шуис Педӧр, — мед сукджык лоӧ, а ме сак лӧсьӧда: нопйӧ важ тыв кусӧк пуктылі.

Сакнад делӧыс кутіс мунны зэв бура: Педӧр гумлаліс сирпиянӧс, а ме пукалі берегын да видзӧді.

Кило мында чери ӧктӧм бӧрын ми пасьтасим да бӧр мӧдӧдчим Чукля вис дорӧ. Бара ковмис кевны вутшъяс костті, но ӧні сьӧлӧм вылын вӧлі долыд. Окота лои весиг сьылыштны.

Сьӧд ты помын вӧлі неыджыд мыльк, коді торйӧдіс тысӧ Чукля вискысь. Тані, кос да лӧсьыд местаас, ми шуим пуны чӧскыд юква.

Пӧрт миян эз вӧв, сы вӧсна юквасӧ ковмис пуны ведраын.

Недыр мысти юква пузис. Босьтім би вылысь ведрасӧ, пуксим ӧтар-мӧдарас.

— Вот тайӧ бур! — мыш сайсянь друг кыліс радпырысь горӧдӧм.

Бипур дорӧ матыстчис спортивнӧй костюма Володя. Синъяссӧ чӧвтліс ведраӧ, ки пыдӧсъяссӧ ниртігтырйи, долыда шуаліс:

— Вот ӧні ми сёйыштам!

— Коді сёяс, коді и оз, — серӧкті ме.

— Тэ ӧмӧй он кут сёйны? — шензьыштіс Володя, сэсся кузя нюжмасьтӧг пуксис, матыстіс ас дорас юква тыра ведранымӧс, кыскис питшӧгсьыс тупӧсь нянь да босьтіс менсьым паньӧс:

— А нолтӧ, кутшӧмджык?

Кымыныськӧ тэрыба паньыштіс, юрнас довкйӧдлӧмӧн ошкис:

— Бур, сӧмын дубджык неуна... — И заводитіс зіля панясьны. Ми вомнымӧс паськӧдӧмӧн видзӧдім сы вылӧ.

— Сергей Иванович! — ведра дорысь здук кежлӧ торйӧдчылӧмӧн горӧдіс Володя. — Лок юква сёям да вӧлись нин мерайтчам!

Кустъяс сайысь петіс Сергей Иванович, веськӧдчис миянлань. Менам кӧдзалі мышкӧй: «Паньыштны оз сюрлы!»

— Да ті сёйӧй, сёйӧй, челядь, эн яндысьӧй, — пемыдруд синъяснас гажаа мигнитіс миянлы Володя. — Юкваыс зэв чӧскыд.

Педӧр видзӧдліс ме вылӧ, юрсӧ чатӧртӧмӧн гораа серӧктіс да заводитіс панясьны.

«Нинӧм оз коль!» — повзи ме да тэрыба ырсниті юквасӧ, но пыр жӧ, вомӧ кутчысьӧмӧн, ымӧсті: юкваыс вӧлӧма вывті пӧсь.

— Тэ мый, Володя, челядьсӧ ӧбижайтан? Тадзи оз позь...

— Найӧ асьныс корисны. Вывті пӧ уна пуим юквасӧ да ог тӧдӧй, кытчӧ воштыны, — нюмъялігтыр висьталіс Володя и бара гажаа мигнитіс миянлы: — Сідз ӧд, пиян?

— Сідз, — дышпырысь сӧгласитчи ме.

Сергей Иванович кыскис сумкасьыс лук, шырис юкваӧ. Сэсся заводитіс тэрмасьтӧг панясьны.

Сёйим ставӧн зэв азыма — ведра джын юквасьыд каньлы нюлыштмӧн эз коль. Тырмис ставнымлы. Менам полӧмӧй лоис весь.

— А черисӧ? — индіс газет вылӧ лэпталӧм сиръяслань Володя. — Ракаяслы?

Ракаясӧс вердӧм вылӧ ме эг вермы сӧгласитчыны. Ковмис бара на матыстчывны сиръяс дорад, кӧть эськӧ кынӧмӧй и доймӧ нин вӧлі.

Сёйӧм бӧрын Педӧр лэччис вис дорӧ мыськавны ведра да паньяс, гырысьяс ӧзтісны папироскаяс.

— Но, мый кутам вӧчны, Володя? — Сьӧд ты вылӧ видзӧдігмоз тӧждысьӧмӧн юаліс Сергей Иванович.

«Сьӧд ты лэдзны кӧсйӧны», — гӧгӧрвои ме.

Володя ышловзис:

— Ог тӧд, машинаясӧн татчӧ он сибав.

— Но лэдзны тысӧ кӧть кыдзи да ковмас! — тапнитіс муас Сергей Иванович. — Тадзи кольны оз позь.

— Турун пуктігӧн йӧзыс коскӧдз ваын уялӧны, — сӧгласитчис Володя. — Турун юръяс кыскалігад унаысь уёвтласны вутшъяс костас. Мучитчӧм, а абу удж.

— Да, лэдзны колӧ тысӧ, бергӧдны вутшъяс, керавны кустъяс. Вӧчны настӧящӧй видз, мед машинаясӧн позис уджавны.

— Но, а йӧзсӧ кытысь босьтан, Сергей Иванович?

— Думыштлыны колӧ. Гашкӧ, ковмас морт-мӧдӧс босьтны скӧтнӧй двор стрӧитанінысь да силоснӧй гуяс кодъянінысь.

Володя думыштчис.

Ме лэччи Педӧр дорӧ.

— Прӧщайтчы аслад тыкӧд: лэдзны кӧсйӧны.

Педӧр видзӧдліс ме вылӧ:

— Тысӧ лэдзигӧн нин прӧщайтчам.

— Он-ӧ нин тэ кодйысьны думайт? — шензьӧмӧн юалі ме.

— А мый?

— Сідз тэнӧ и лэдзасны!

— Лэдзасны! — увереннӧя нюммуніс Педӧр. — Метӧг тані нинӧм оз артмы.

Ме видзӧдлі Педӧрлӧн ичӧтик, кызіник туша вылӧ, ышловзи:

— Оз босьтны тэнӧ, коньӧрӧй. Кодлы тэ колан, тшак судта мортыд?

Педӧр эз ӧбидитчы:

— Оз кӧ босьтны, ачым локта, сувта да кута кодйысьны.

Ме паськӧді вомӧс, некыдз эг гӧгӧрво Педӧрӧс: ме эськӧ эг кут кодйысьнытӧ.

Кайим мыльк вылӧ.

— Кык метр, — кыскис ваысь зіб да шуис Сергей Иванович. — Джуджыдджык местаяс эмӧсь?

— Эмӧсь, дерт. Но тысӧ кӧ лэдзан, найӧ асьныс косьмасны.

— Мый нӧ! Сідзкӧ аски заводит кодйысьны, — видзӧдліс Володя вылӧ Сергей Иванович.

Володя здук кежлӧ шӧйӧвошліс:

— Аски? А йӧзыс?

— Аддзан! Думыштлы бурджыка да аддзан.

Местасӧ видлалігмоз Сергей Иванович лэччис вис дорӧ. Володя зумыштчис. Ми чӧв олім.

— Йӧзыс гӧрӧны-кӧдзӧны, стрӧитчӧны, — скӧра видзӧдліс миян вылӧ Володя. — Кытысь ме босьта йӧзсӧ?

— А ми ог вермӧй кодйыны рӧвсӧ? — друг юаліс Педӧр.

Володя видзӧдліс сы вылӧ:

— Ті?!

— А мый? — лэптіс юрсӧ Педӧр.

Володя юрсяньыс кок улӧдзыс синнас мерайтіс Педӧрӧс, сэсся пуктіс кисӧ Педӧрлы сьылі вылас, личкыштіс увлань да Педӧрысь кокньыдика вӧчис мегыр.

— Паньтӧ кутны на он вермӧй, гашкӧ, мамныд паньӧдӧ, а — кодйысьны, — серӧктіс Володя, но сэсся мыйкӧ друг думыштіс. — А збыльысь? Гашкӧ, ті, чӧртпиян, тысӧ лэдзанныд?

— Коді нӧ сэсся? — долыда дзирдыштісны Педӧрлӧн руд синъясыс.

Ме нинӧм эг шу. Мыйла сюйсьыны?

Володя гыжйыштіс юр бӧрсӧ да лэччис председатель дорӧ. Найӧ сёрнитігтырйи мунісны вис пӧлӧн.

3

Бригадир да председатель мунӧм бӧрын ми дыркодь на кыйим чери. Меным пӧшти нинӧм эз шед, косясьлӧм сапӧг пӧв кындзи, кодӧс ме крукышті берег дорсьыс.

Ковмис юкны Педӧрлысь черисӧ. Менам пай вылӧ воис кило джынъя сир. Ме, дерт, босьті. Абу мича ӧткажитчыны дай Педӧрлы кокниджык лоӧ гортас муннысӧ.

Шондіыс улын нин вӧлі, кор ми воим сиктӧ.

Керка дорӧ воигӧн паныдасис Володя да висьталіс: ӧкмыс чассянь лоӧ комсомольскӧй собрание. Сёрни лоас Сьӧд ты лэдзӧм йылысь.

Ме чукыртчи: «Чӧртыс кыскис кывйӧдыс Педӧрӧс. Ӧні, дыш кӧть абу, ковмас мунны кодйысьны. Эк!..»

Пыри гортӧ. Таня котӧртіс меным паныд:

— Питирим, аски Сьӧд ты лэдзны!

Руд синъясыс чойлӧн дзирдалӧны, а гӧгрӧсіник, неуна гожъялыштӧм чужӧмыс алӧймӧма.

— Мый вылӧ тэ радлан? — дӧзмӧмӧн юалі ме.

— Кыдзи нӧ! Сэтшӧм ыджыд удж кутам вӧчны!

— Тэ вуджны жӧ кӧсъян? — чой вылӧ эскытӧг видзӧдлі ме.

— Дерт, вуджа, — тшапа пыркнитчис Таня. — Ог али мый вермӧй кодйысьнысӧ.

— Паньӧн тасьтіысь кодъянныд, — нурбыльті ме.

— Эн ышнясь, — дӧзмис чой. — Сёян пуны ковмас, и йӧрманныд.

Ме синкым увті букыша видзӧді Таня вылӧ. Сійӧ пыркнитіс кудриа юрсинас:

— Миянӧс Володя индіс нин бадь кыскавны.

— Ещӧ мый оз думыштлыны, — век на дузъялі ме.

Чой эз ӧвсьы:

— Оля тшӧтш вуджӧ и Юра вокыс тожӧ, — водзӧ висьталіс Таня.

— Но и мый?

— Нинӧм, — нырсӧ кӧрліс чой. — Гашкӧ, Юраӧс бригадирӧн индасны. Сійӧ сэтшӧм тӧлка да шань и ті дорысь ыджыдджык.

— Но и вудж аслад Юраыдкӧд, да носӧвикъяс унджык босьт, — чой вылӧ дӧзми ме.

— Мыйла? — чуймис Таня.

— Синватӧ чышкавны: му кодйӧмыд ӧд абу картупель пуктӧм.

Таня лап-лапкерис синъяснас да рама шуис:

— Эн ышнясь!

— Эк, Педӧр! Педӧр! — ышлолалі ме собрание вылын Педӧркӧд орччӧн пукалігӧн. — Сиралін тэ ставнымлысь юрнымӧс.

— Радлыны колӧ, а не бӧрдны, — гораа шӧпкис Педӧр. Аслас чужӧмыс долыд, быттьӧ пыралӧма гӧбӧчас да мамсьыс гусьӧн кашниксьыс нӧк чунялӧма.

— Кыдзи тэныд абу дыш? — шензи ме.

Ми водзвылын пукалысь Юра бергӧдіс мелань векньыдик чужӧмсӧ да югнитіс сьӧд синъяснас:

— А тэныд дыш?

Ме нинӧм эг шу. Юракӧд весьшӧрӧ вензьыны: сійӧ меысь ыджыдджык тушаӧн и арлыдӧн. Помаліс ӧкмысӧд класс и зэв серьёзнӧй: нюмъёвтлывлӧ сӧмын гырысь праздникъясӧ. Та вӧсна ме пола сыысь.

— Удж лоӧ сьӧкыд, шонді кутас пӧжны, жар лоӧ, юрныд висьны кутас, но тайӧ, ёртъяс, бур: закалитчанныд, — сёрнитіс Володя, миян комсомольскӧй секретарным. — Сэсся косныд кутас висьны, киясаныд гадьяс песанныд, но тайӧ, ёртъяс, зэв жӧ бур: он кутӧй повны некутшӧм уджысь. Дерт, делӧыс добровольнӧй.

Володялысь сёрнисӧ сюся кывзісны.

— Коді кӧсйӧ сёрнитны?

Медся первой кыпӧдчис Юра.

— Меным кажитчӧ: уна сёрнитны нинӧм. Быд комсомолец тӧждысьӧ рӧднӧй колхоз вӧсна. Ме ногӧн, колӧ ӧні жӧ вӧчны список Сьӧд ты дорӧ мунны окотитысьяслысь.

— Правильнӧ! Гижалӧй!

Володя мыччис Юралы бумага лист да карандаш:

— Гижав. Медводз асьтӧ и гиж.

Юра гижис да кыпӧдіс юрсӧ.

— Коді нӧшта?

Володя сувтіс да лэптіс кисӧ: — Вот мый, ёртъяс: коді кутшӧмкӧ помка вӧсна оз вермы мунны — висьталӧй ӧні жӧ тані. Висьысьяс абуӧсь?

Ме тэрмасьӧмӧн малышті ачымӧс ӧтилаті, мӧдлаті. Кывзысьышті: оз-ӧ кыткӧ юкав либӧ ёнты. Кӧсъя нин вӧлі горӧдны нор гӧлӧсӧн: мися, кынӧмӧс коймӧд лун орлалӧ, но видзӧдлі Педӧр вылӧ да эг горӧд.

— Но, коді кӧсйӧ мунны Сьӧд ты дорӧ? — мӧдысь юаліс Юра. Пызан дорӧ гӧгыльтчис Педӧр:

— Гиж менӧ.

— Тэнӧ? — синъяссӧ лэптіс Юра. — Мый тэ сэні кутан вӧчны? Мешайтчыны?

Юра бергӧдчис Володялань:

— Меным кажитчӧ, Педӧрӧс нинӧмла гижны: зэв нин ичӧтик.

Ме скӧрми да горӧді:

— Гашкӧ, Педӧрыс тэысь унджык пӧльзасӧ ваяс!

— Тэнӧ оз юавны, — топӧдіс вӧсньыдик паръяссӧ Юра. Володя нюмъёвтіс, мигнитіс Педӧрлы.

— Мый тэ, Юра! Педӧртӧг делӧ оз артмы. Гиж, гиж...

Пызан дорӧ тэрмасьтӧг матыстчис ыджыд тушаа Ваня да кыз гӧлӧснас букӧстіс:

— Гиж...

Ваня том на, таво мекӧд ӧтлаын помаліс сизимӧд класс, но выныс сылӧн — ой-ой-ой! Кӧть мый киас оз босьт, пыдзыртас да ва петӧ.

— Гиж, Юрик, менӧ! — места вывсяньыс горӧдіс Оля. Юра кӧдзыда видзӧдліс чойыс вылӧ:

— Нывкаяслы сэні нинӧм вӧчны...

— Зон жӧ лоӧма! Гиж!

— Менӧ тшӧтш гижӧй, — шыасис Таня да гӧрдӧдіс. Окотитісны вуджны мӧдлапӧлӧ нӧшта вит-квайт ныв. На пиысь сӧмын Оля да Таня вӧліны комсомолкаяс. Юра зумыштчыліс, но гижаліс и нывъясӧс. Ме думышті: «Мый морла нывкаяссӧ чукӧртӧны? Кутасны няргыны: то жар, то кӧдзыд. То юрныс висьӧ, то мудзӧмаӧсь...»

Чукӧрмис комын морт. Гижисны, дерт, и менӧ, кӧть ме и эг сюйсьы.

— Бур. Зэв бур. Вывті бур, — ниртіс кияссӧ Володя. — Сэсся колӧ бӧрйыны бригадирӧс.

— Юраӧс бригадирнас!

— Ваняӧс!

— Юралӧн арлыдыс ыджыдджык!

Бригадирӧн бӧрйим Юраӧс. Веськыда кӧ шуны, выль бригадир меным эз ёна кажитчы: зэв нин стрӧга да кӧдзыда видзӧдӧ сьӧд синъяснас, быттьӧ кокыштны кыйӧдӧ. Но йӧзыслы кӧ кажитчӧ, ме, дерт, ӧтнам ог кут кайны стенӧ. Меным нӧ мый? Ветла йӧзыскӧд, видзӧдла, кыдз и мый, да, гашкӧ, и бӧр локта гортӧ. Но, дерт, кӧрт зыр босьтла. Кӧрт зыртӧгыд абу лӧсьыд: Педӧр коддьӧм нюмъявны кутасны. Собрание бӧрын ышлолалігтырйи довги пес видзан сарайӧ. Аддзи сӧмын ӧти кӧрт зыр.

— Мӧд колӧ, — шуис Таня.

— Ӧтиыс тырмас, — кӧсӧйтчылі ме.

— Кыдзи «тырмас»? — ыдждӧдіс руд синъяссӧ Таня. — А меным?

— Со босьт. Тайӧ тэныд и эм, — мыччи ме кӧрт зырсӧ.

— А тэныд?

— Ме и кӧрт зыртӧг зэв бура верма кодйысьны, — бокӧ видзӧдігмоз шуи ме.

— Ага, — вильыша видзӧдліс ме вылӧ чой. — Ныр пытшкӧстӧ чуньнад кодйыны, сідз ӧд?

Ме скӧракодь видзӧдлі Таня вылӧ. Ковмис ветлыны магазинӧ да ньӧбны выль кӧрт зыр. Муртса вевъялі пуавны, воис Педӧр.

— Ветлам кӧрт зыръяс тӧчитны!

— Коді нӧ кӧрт зыръяс тӧчитлывлӧ? — шензи ме, но вензьыны эг кут — муні.

Тӧчитім, видлі — збыльысь бурджыка пырӧ муас.

Мӧд лунас комын морта бригада ызгис нин правление дорын. Быдӧн босьтӧмаӧсь кӧрт зыр, сёянтор: коді чышъянӧ гаровтӧма, коді сумкаӧ сюйӧма, коді зептас, а Педӧр нопйӧ сюялӧма. Ме видзӧді-видзӧді Педӧр вылӧ да гораа серӧкті:

— Тэ, Педӧр, талун дзик черань кодь: ачыд ичӧтик, а нопйыд турун нӧб ыджда.

Педӧр нюммуніс:

— А ме ӧд муна да сэсся ог и волы, кытчӧдз рӧвыс оз кодйыссьы. Сійӧн и запассӧ уна босьті.

— О-о! Оз дышӧд?

— Оз!

Правление дорӧ тэрмасьӧмӧн локтіс Степан дядь, скӧрысь мыччис Педӧрлы чер:

— Чертӧг мӧдӧдчӧмыд, уджалысь!

Володя сувтӧдіс миянӧс радӧн да кутіс видзӧдавны, коді кыдзи мӧдӧдчӧма. Унаӧс ыстыліс гортас: коді кӧмкот, коді сёянторсӧ вунӧдӧма, коді куш дӧрӧм кежсьыс мӧдӧдчӧма удж вылӧ. Кор бӧр чукӧрмим ставным — мӧдӧдчим ва дорӧ. Ваня паськӧдіс гудӧксӧ. Сынӧдын ырӧбтіс гажа сьыланкыв.

Вуджим Эжва. Воим Сьӧд ты дорӧ.

Ме видзӧдлі ты вылӧ. Паськыд да кузь веркӧсыс сылӧн вӧлі лӧнь. Эз веритсьы, мый та ыджда тыысь некымын лун мысти кольӧ сӧмын ыджыд няйт гуран.

— Нда-а, — качайтышті ме юрӧн. — Эстшӧм тысӧ лэдзнытӧ — ой-ой-ой, кывтӧ нюжӧдтӧдз ковмас кодйысьны.

Юра бергӧдчис:

— А тэ эн няргы! Меным кажитчӧ, ми эг няргыны локтӧй татчӧ.

Ме гӧгрӧсті синъясӧс:

— Но-о? А ме думайті, няргыны локтім...

— Тэнад, Питирим, кывйыд, меным кажитчӧ, вывті кузь!

— Но-о? А ме думайті, мися, дженьыдджык на неуна...

Челядь сералісны. Юра топӧдіс вӧсни паръяссӧ — скӧрмис. А Педӧр бергӧдіс мелань гажа чужӧмсӧ:

— Да мый тэ, Питирим! Этайӧ тысӧ лэдзны кывйыд нюжалас? Да ме кӧ эськӧ том дырйи...

— Видзӧдлам, удж вылас кутшӧмджык лоан, — кӧдзыда орӧдіс Юра да гораа шыасис челядь дінӧ:

— Босьталӧй кӧрт зыръяснытӧ. Петкӧдлам асланым колхозлы, кыдзи ми вермам уджавны!

Ми сувталім рӧв местаӧ да заводитім кульны эжа. Водзті ме кодйывлі мутӧ сӧмын картупель босьтігӧн, дай сӧмын сэк, кор мам гоз-мӧдысь тапнитлывліс мышкам, и, веськыда кӧ висьтавны, эжа кульӧмыд меным эз ёна во сьӧлӧм вылӧ. Тувкӧдан, тувкӧдан кӧрт зырнад, пӧсьыд киссьӧ, а эжа пластыд оз и думайт шедны. Видзӧдлі ёртъяс вылӧ — ставыс орйӧдлӧны эжасӧ, оз кольччы йӧзсьыс и Оля, дай чойӧй менам пӧсялӧма нин. Зэв сьӧлӧмсяньыс заводитліс кодйыны и Юра, но босьтчис вывті крута да чегис кӧрт зыр пусӧ. Ӧні со довъялӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, сеталӧ миянлы индӧдъяс да трачкӧдчӧ «Любительӧн». Кӧрт зыр пуыс ратшмунлі и Ванялӧн, но сійӧ пыр жӧ шедӧдіс пусӧ, ёсьтіс да бӧр сюйис.

Шонді ньӧжйӧник кавшасис енэж шӧрлань. Сідз нин вӧлі шоныд, а ӧні лои сэтшӧм жар, мый чужӧмыд дась потны.

Кӧрт зырйӧн вӧдитчӧмысь ки пыдӧсъяс гӧрдӧдісны да кутісны сотчыны, быттьӧ кодкӧ жалиттӧг ниртіс найӧс дзимбырӧн.

Ме сатшки кӧрт зырйӧс, пӧлялышті доналӧм ки пыдӧсъясӧ, чышкышті чужӧм вылысь да сьыліысь пӧсьсӧ, сэсся горӧді:

— «Куритчӧй», челядь!

Юра кӧсӧйтчис:

— Меным кажитчӧ, тані эм бригадир!

— Позьӧ шойччыштны, бригадир?

— Позьӧ, — кыз гӧлӧснас нюжӧдіс Ваня да муӧ сатшкис кӧрт зырсӧ. Майкаыс сылӧн вӧлі ставнас ва.

Шойччӧм пыдди ми тэрмасьӧмӧн шыблалім дӧрӧм-гач да бузгысим вискӧ. Дыр эськӧ солькӧдчим ваад, но бригадирным эз узь. Сійӧ первойӧн петіс берегӧ, пасьтасис да гораа шуис: — Меным кажитчӧ, тырмас бультікасьны! Он и казявлы, — луныс прӧйдитас, а миян пӧшти нинӧм на абу вӧчӧма.

Челядь бара заводитісны кодйысьны. Сӧмын ме сулалі, киясӧс гач зепъясӧ сюялӧмӧн, да, син пӧлӧс читкыртӧмӧн, видзӧді Юра вылӧ, коді ветлӧдліс ӧти дінсянь мӧд дінӧ да велӧдіс. «Мыйла ачыс оз уджав? — думайті ме. — Мыйла оз выльысь пуав кӧрт зырсӧ?»

Юралӧн гӧлӧсыс кыліс то сэні, то тані.

— Кинытӧ, кинытӧ, челядь, эн дуллялӧй: гадьяс песанныд! — кылӧ, горзіс сійӧ кодъяслыкӧ, а сэсся локтіс да сувтіс Педӧр дінӧ:

— Тэ, Педӧр, ылӧджык шыблав мутӧ. Джуджыда ӧд ковмас кодйыны. Матӧ шыблалан — бӧр кутас киссьыны.

— А тэ нӧ мыйла он уджав? — ме дінӧ воис Юра.

— Виччыся, кор тэ заводитан, — син пӧлӧс читкырті ме.

— Менам жӧ кӧрт зыр пуыс чеги! — пельпомъяссӧ лэптыштліс Юра.

— Менсьым босьтлы...

— А тэ? — шензяна синъясӧн ме вылӧ видзӧдліс Юра.

— Видзӧдны кута, — нюммуні ме.

Юра ӧти здук чӧв олыштіс, сэсся скӧрысь шуис:

— Дыш кӧ тэныд, сідзи и висьтав.

— А тэныд кӧ окота, мыйла он кодйысь?

Челядь кутісны видзӧдлывлыны ми вылӧ, кодсюрӧ весиг дугдісны кодйысьны.

— А мыйла, збыльысь, оз уджав Юраыс? — шыасис кодкӧ.

Юра лӧглунӧн тырӧм синъяссӧ сувтӧдіс ме вылӧ да кыдзкӧ торъя тӧдчӧдӧмӧн шуис: — Меным кажитчӧ, бурджык лоӧ, бурӧн кӧ тэ весасян татысь.

— Меным и тані зэв шоныд, — шуи ме да шутьлялігтырйи муні Ваня дорӧ. Пӧсялӧм да гӧрдӧдӧм Ваня веськӧдчис, морӧснас пыксис кӧрт зыр вороп помӧ да пыдісянь лолыштіс:

— Мый нӧ?

— Вайлы чертӧ.

— Би дорас, — юрнас гогнитіс Ваня.

— Юралӧн кӧрт зыр пуыс чегӧма да лӧсьӧдны кӧсъя, — гораа висьталі ме.

Ваня мӧвпалӧмӧн видзӧдліс карӧй синъяснас Юра вылӧ, коді мыйкӧ стрӧга висьталіс нюмъялысь Педӧрлы, сэсся бара зіля заводитіс шыблавны мусӧ. А ме шедӧді Юра кӧрт зырйысь чегӧм пусӧ, лӧсышті, бӧр сюйи, тувъялі да зырсӧ мыччи Юралы.

— Вот и бур. Аттьӧ, — кӧдзыда нурбыльтіс Юра, копыртчыштіс да некымынысь кодйыштіс, но друг пуыс бара ратшмуні.

— Но и вын Юралӧн! — шензьышті ме.

— Пуыс сісь, — некод вылӧ видзӧдтӧг шуис Юра. Оля зэв серьёзнӧя, нюмъявтӧг видзӧдіс вокыс вылӧ, а Юра шыбитіс кӧрт зырсӧ да бергӧдчис сылань мышкӧн. Оля шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс ёртъяс вылас, сэсся тэрыба матыстчис вокыс дінӧ:

— Меным яндзим, Юрка! — пӧся шӧпкӧдіс Оля. — Яндзим тэ вӧсна!

— Меным дзик веськодь, яндзим тэныд, али абу, — джын гӧлӧсӧн шуис Юра. — Колӧ кӧ — уджав, ме тэнӧ ог кут...

Олялӧн сьӧд синъясыс дзирдыштісны, ӧзйисны скӧрлунӧн:

— Тэ мун, мун гортӧ! Мун да вод паччӧрӧ, куйлы! — горӧдіс ныв.

— Ме — бригадир и некыдз ог вермы мунны, — тшапа шуис Юра.

— Бригадир! — нерӧмӧн нюжӧдіс Оля. — Оз ков миян тэ кодь бригадирыд! Тэ думайтан, дыр кутам видзӧдны мича чужӧм вылад?

— Мен кажитчӧ, тэ нарошнӧ панін тайӧ сёрнисӧ, мед ылӧдчыштны уджсьыс, — пӧлӧстіс юрсӧ Юра. Оля чуймӧмӧн паськӧдіс вомсӧ. Синъяснас лапйӧдлігтыр Юра вылӧ дыр видзӧдіс Таня.

Ме нӧшта ӧтчыд пуалі Юралысь кӧрт зырсӧ да нюмъялігтырйи мыччи:

— Нолтӧ, нӧшта заводитлы кодйысьны, а ме видзӧдла...

— Видзӧдлан? — пузис Юра. — Мый тэ видзӧдлан, зырымбедь? Индалысь воис! Видзчысь, мед пув ваыд нырсьыд оз киссьы!

Юра сетыштіс кӧрт зырйӧн мырйӧ, кӧрт зыр пу чеги.

— Ого! — шуи ме да топӧді кабыръясӧс. — А ассьыд пув ватӧ оз ков неуна лэдзыштны?

Юра ёрччыштӧмӧн уськӧдчис ме вылӧ. Оля ӧшӧдчис сылы киас. Крута веськӧдчис Ваня да горӧдіс: — Эй, ті!

Рӧвысь тэрыба кайис Педӧр да зэв збыльысь пуджис сосъяссӧ:

— Сӧмын вӧрзьӧдлы Питиримӧс — став сювтӧ сой гӧгӧр гарта!

Рӧвысь кайисны став челядь.

— Мыйла он уджав? — юалісны Юралысь. — Мыйла татчӧ локтін?

Юра шӧйӧвошӧмӧн бергӧдліс юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, синъясыс ыдждісны, чужӧмыс кельдӧдіс.

— Да мый ті ме вылӧ уськӧдчинныд? Меным кажитчӧ, эг ме вайӧд татчӧ тіянӧс кодйысьнысӧ!

— Абу сыын делӧыс! — ӧтпырйӧ горӧдісны некымынӧн. — Асьным локтім. А вот тэ мыйла он уджав?

— Мыйсяма барин?

— Бригадир тожӧ!

— Чӧрту татшӧм бригадиртӧ!

— Ваняӧс бӧръям!

— Правильнӧ, Ваняӧс! Коді Ваня вӧсна?

Ӧттшӧтш лыбис кызь ӧкмыс ки. Вок вылас синкым увсянь видзӧдігтыр лэптіс кисӧ и Оля.

— А тэ, кузь туша, либӧ уджав, либӧ весась татысь!

Юра курччис вӧсньыдик парсӧ да вешйис бокӧ. Ми заводитім кодйысьны. Юра, гач зептас кияссӧ сюйӧмӧн, сулаліс да видзӧдіс.

— А мый, другъяс, ог-ӧ сюйлӧ ми эсійӧ столбсӧ тыас? — инді ме Юра вылӧ. — А то пола: луныс жар да весь олігад тшыкӧ мортыс, дук кутас петны...

Ме кыскышті нырӧн сынӧдсӧ да содті: — Со кутшӧмкӧ лёк дук сысянь ӧвтӧ нин!

Челядь серӧктісны. Юра лӧгпырысь видзӧдліс ме вылӧ да лэччис вис дорӧ.

4

Рыт кежлӧ рӧвсӧ кодйим пӧшти метр судта. Ставным мудзим, эг мунӧй весиг гортаным. Юралы, дерт, окота вӧлі вуджны, но ӧтнад эсы ыджда пыжнад он вудж. Пыжыс абу пыж, а баржа, трактор позьӧ вуджӧдны. Ми пестім бипур. Нывъяс босьтчисны дасьтыны ужын. Педӧр лэччис вис дорӧ. Ме вӧтчи сы бӧрся. «Бригадир» миян шӧйтіс берег дорын ӧбедсяньыс нин: пышйис ми дорысь.

— Мыйкӧ дэбӧдӧ оз? — юалі ме.

Юра эз вочавидз. Педӧр сюйліс нырсӧ Юралӧн ведраӧ да нюммуніс: ведра пыдӧсын куйліс дзик ӧти йӧрш. Педӧр нюмъялігтырйи чӧвтіс вугырсӧ да здук-мӧд мысти лэптіс кепысь пӧв ыджда ёкыш.

— Юрий, эй, Юрий! — кыліс нӧрыс сайсянь чукӧстӧм. — Вайлы нидзувъястӧ: тані пес плакаяс кодь сынъяс шедалӧны!

Педӧр эскытӧг нюмъёвтіс, а Юра босьтіс нидзув банкасӧ да саялі кустъяс сайӧ. Меным окота жӧ лои лэптавны пес плакаяс кодь сынъястӧ, и мӧдӧдчи Юра бӧрся. Но Юра дорӧдз эг во: аддзи мичакодь места, кӧні, ме чайтӧм серти, сулалісны да виччысисны менӧ гырысь сынъяс.

— Пуксьы вай, — кыліс куст сайсянь. — Уджаланныд, э?

Ме гӧлӧс сертиыс тӧді Семенӧс, коді унджык кадсӧ кыйис чери, тӧргуйтіс сійӧн да юис.

— Уджалам, — вочавидзис Юра.

— Тысӧ кӧсъянныд лэдзны, э?

— Кӧсъям...

— Чериа тыыс, — висьталіс Семен. — Коркӧ, турун ытшкигӧн, ме локті ва юны. Воді берег дорас, ӧшӧдчи морӧснам кутшӧмкӧ нитшсялӧм кер вылӧ да и юа. Сэсся друг кыла: керйыд вешйыны кутіс. Ме звирк чеччи: мый нӧ, думайта, эстшӧмыс? Видзӧда — керйыд ньӧжйӧник бергӧдчис да кутіс кывтны шӧрлань. Ме муртса садьтӧг эг усь: сир ӧд вӧлӧма! Но, лешакӧ! Мышкыс нитшсялӧма — кер, кер и эм.

— А мыйла нӧ тыас некод оз кыйсьы?

— Лӧптӧн тырӧма — зіб некытчӧ сюйны. Да сэсся этшаӧн и тӧдӧны, мый тані сы мында чери. Гычьяс эмӧсь — пач пӧдан пасьтаӧсь...

Чӧв олыштісны.

Сэсся Семен бара шыасис:

— А тэнад нӧ бокад кутшӧм банка бовъялӧ?

— Фотоаппарат...

— О-о, ме думайті — нидзув банка.

Ме муртса куті серамӧс.

Семен сьӧкыда ышловзис:

— Эк, Юрий, Юрий, татшӧм ӧмӧй фотоаппаратыс?

— А мый?

— Шыбит тэ сійӧс. Ньӧб настӧящӧйӧс, мед любӧ вӧлі видзӧдлынысӧ. Ньӧб увеличитель. Во!

Юра ышловзис да, колӧ чайтны, ньылыштіс дульсӧ.

— Да, эськӧ...

— А мый сайын нӧ делӧыс, э?

— Сьӧмтӧгыд он ньӧб!

— Хм, — думыштчис Семен, — сьӧмыд, дерт, колӧ...

Бара недыр кежлӧ ланьтлісны.

— Но нинӧм, — гажаа шуис Семен. — Ме тэныд отсала. Кывзы...

Семен кутіс шӧпкӧдчыны. Ме шензьӧмӧйла ыдждӧді синъясӧс, кыпӧдчи да видзӧдлі куст сайсянь. Семен, синъяснас ӧтарӧ-мӧдарӧ кодзлӧдлігтыр, мыйкӧ тэрыба шӧпкӧдіс, кадысь кадӧ мигнитлывліс, а Юралӧн синъясыс вочасӧн кайисны кымӧсас, вомыс пыр паськалі да паськалі. Медбӧрын, сійӧ вӧр моз видзӧдліс тыланьӧ да полӧмӧн шуис:

— Да мый тэ, кыдзи нӧ позьӧ?!

— Э, Юра, муса друг, сӧмын оз позь юр пырыд гачасьны, а сэсся ставсӧ позьӧ.

Юра мӧвпалӧмӧн йирис парсӧ, а Семен ӧзтіс папироска да, тшынсӧ чӧскыдпырысь пуркйӧдлігмоз, виччысис.

— Мунасны да сэк нин кӧ-а? — юаліс Юра.

— Сэк, дерт...

— Позьӧ видлыны, мыйкӧ артмас кӧ...

— Артмас!..

Семен заводитіс вуграсьны. Юра тожӧ чӧвтіс вугырсӧ.

«Мый йылысь найӧ шӧпкисны?» — думайті ме, но эг вермы гӧгӧрвоны. Дыркодь пукалі аслам мича местаын, но нинӧм эз шед. Дӧзми да бӧр муні Педӧр дінӧ.

Педӧр, кор кыліс нитшсялӧм мышка сир йылысь менсьым висьтсӧ, гораа серӧктіс.

— Ме унаысь шыбитлі тайӧ пеж тыас кыснанӧс, но, сісь колодаяс кындзи, дзик немтор эз шедлы.

Ты дорӧ лэччис Таня.

— Ужын гӧтов.

Чой кутчысис сойӧ да ме вылӧ видзӧдліс мелі синъяснас:

— Мудзин, Питирим, да? И кынӧмыд, кӧнкӧ, сюмалӧ?

Ме ньылышті дулльӧс: кынӧм, збыльысь, прамӧя нин сюмалӧма.

— И ме мудзи, — ышловзис Таня да мыжапырысь нюммуніс. Ме малышті сылысь небыдик кудриа юрсисӧ да збодера шуи:

— Нинӧм, Танюш...

Ужнайтім. Кодсюрӧ нюжӧдчисны лыс вольпась вылӧ. Водіс и Юра. Менам чой, тасьті-пань мыськалігмоз, заводитіс сьывны. Ваня босьтіс гудӧксӧ, любӧпырысь кывзыштіс чойлысь мича гӧлӧссӧ да кутіс ньӧжйӧникӧн ворсны. Оля видзӧдліс Таня вылӧ, нюммуніс, и со нин кык гӧлӧс юргӧны рытъя чӧв-лӧняс. Ми кымыньӧн куйлім кӧдзавны удиттӧм эжа вылын да кывзім.

Юра, сьылӧмсӧ кывзігтыр, лапйӧдліс-лапйӧдліс синъяснас да унмовсис. «Шудтӧм Юра, — думышті ме. — Лунтыр, коньӧр, бовъяліс ӧтарӧ-мӧдарӧ жар шонді улын, весиг эз водлы гож сайӧ, сеталіс миянлы тӧлка индӧдъяс, юрнуӧдіс став уджнас, сэсся рытбыд кыйис чери, а некод весиг пасибӧ эз висьтав, эз жалитышт...»

Ме ышловзи да чеччи эжа вылысь. Колӧ вӧлі кыдзкӧ пасйыштны вӧвлӧм бригадирлысь сьӧкыд уджсӧ. Босьті шом да матыстчи узьысь дорӧ. Меным дзик некод эз мешайтчы: ёртъяс куйлісны би дорын да сьылісны. Ме ляпкӧдчи да кокньыдика нуӧді шомӧн Юра ныр увті. Узьысь вӧрӧдыштіс вылыс вом дорсӧ, но эз садьмы. Ме нуӧді мӧдысь. Юра кӧрис нырсӧ, сэсся кинас ниртыштіс ныр увсӧ: луддзис, буракӧ. Кор босьтіс кисӧ, ме долыдпырысь нюмъёвті: ус артмис зэв бур. Мед чужӧмыс лоис нӧшта мичаджык, мавтышті ныр помсӧ. Юра вӧрзис. Ме тэрыба воді кынӧм вылӧ. Куйлышті — шы ни тӧв чеччи, любуйтчышті аслам уджӧн да муні ёртъяс дінӧ. Оля сюся видзӧдліс сьӧд синъяснас, но ме веськодьпырысь очсышті да нюжӧдчи Педӧркӧд орччӧн.

Ваня да нӧшта кымынкӧ зон вайисны кос лӧп да пуктісны би вылӧ. Недыр мысти би горша уськӧдчис кос увъяс вылӧ. Би кывъяс нюжалісны пу судтаӧдз. Жарыс вӧтліс миянӧс бокӧджык.

— Татшӧм би гӧгӧрыс ми том дырйи йӧктывлім, — висьталіс Педӧр.

— А коді нӧ мешайтӧ миянлы йӧктыштнысӧ? — горӧді ме. — Ваня, вай гаровт мыйкӧ гажаджыкӧс.

— Вай сувталӧй, сувталӧй! — горзіс да чеччаліс Педӧр. Ми, нывъяс и зонъяс, кутчысим киысь киӧ да, мудзнымӧс вунӧдӧмӧн, заводитім бергавны да йӧктыны бипур гӧгӧр.

Шумсьыс палялі Юра да кыпӧдіс юрсӧ. Сэсся очсыштіс, чеччис да матыстчис милань. Медводз аддзис сійӧс Таня да кусыньтчӧмӧн сьӧлӧмсяньыс серӧктіс.

— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй, бригадирным уска! — гажаа серӧктіс Педӧр.

Юралӧн чужӧмыс вӧлі унзіль, зумыш, сы вӧсна серам вӧлі нӧшта нин гажаджык. А ме сӧмын гусьӧник нюмъялі.

5

Шонді лэччӧм бӧрын ми водалім коз лапъясысь вӧчӧм вольпась вылӧ. Мудзӧм бӧрад регыд и унмовсим.

Войнас кӧдзыд вӧснаыс ме палялі да восьті синъясӧс. Югыд енэжсянь слабиника мигайтісны разнӧй рӧма кодзувъяс. Бипур кусӧма, сӧмын ӧти гӧлӧвня дышиника тшыналӧ.

Ме чеччи, йӧжгылясигтырйи лӧсьӧдышті гӧлӧвняяс да заводиті зіля пӧлясьны. Недыр мысти песъяс костысь быйкнитісны югыд би кывъяс да кутісны йӧктыны. Ме содті кос увъяс, и би тӧдчымӧн лои гажаджык. Гӧрд рӧмӧн югнитіс Сьӧд тылӧн кӧдзыд да лӧнь веркӧсыс. Ты берегдорса сьӧд козъяс да копыртчӧм бадьяс видзӧдчисны лӧнь тыӧ да, кажитчӧ, шога ышлолалісны. Налы, буракӧ, жаль вӧлі тыыс. Ӧд некымын лун мысти Сьӧд ты увгигтырйи уськӧдчас канал кузя и регыд косьмас. Пуяслы некытчӧ лоӧ видзӧдчыны мича асывъясӧ. Оз кут эзысьӧн пуны тылӧн югыд веркӧсыс кокни тӧвруясысь, оз кутны шыавны уткаяс. Лӧнь лоӧ, гажтӧм...

Ме очсышті. Окота нӧшта узьыштны, но биыс вывті гажаа трачкӧдчис да печласис ӧгыръясӧн, и полі, мед югыд чирк оз чеччышт кодлыкӧ воротник костас, либӧ мед оз кыскы кодкӧ ломзьысь ӧгырсӧ ныр розяс.

Ёртъяс узисны чӧскыда. Нырнас шкоркнитлывлӧ Ваня. Со Оля кусыньтчӧма кӧлачӧн Таня дорӧ, сюйӧма кияссӧ пидзӧсъяс костас. Алӧй паръяс косттіыс еджвидзӧны посни пиньяс. Нывкаяс узисны ӧтлаын. Оля водӧма медся дорас.

«Лунтыр микӧд тшӧтш уджаліс, эз норась, кӧть и нывка», — думышті ме.

Оля вӧрзьыштіс: кынмӧ, тыдалӧ. Ме пӧрччи фуфайкаӧс да видзчысьӧмӧн шебралі нывкаӧс. Оля восьтыліс сьӧд синъяссӧ, нюммуныштіс да бӧр унмовсис. Ме мыйлакӧ гӧрдӧдышті да тэрыба видзӧдлі ёртъяс вылӧ: эз-ӧ кодкӧ аддзыв менсьым шебралӧмсӧ? Серавны ещӧ кутасны. Эз, ставныс узьӧны. Сӧмын вот Педӧр, кажитчӧ, нюмъялӧ. Весиг узигас нюмъялӧ, дивӧ кодь мортыд. Али олӧ, чӧртпиыд? Ме кокньыдика тувки сылы кынӧмас: — Тэ олан?

Педӧр мыйкӧ нурбыльтіс ун йывсьыс, сэсся синъяссӧ восьтывтӧг грӧзитыштіс:

— Нидзув банкасӧ кӧ пӧрӧдан, видзчысь, мый ме сэки тэнӧ вӧча!

Ме видзӧдлі гӧгӧр, но некутшӧм банка эг аддзы.

Би кутіс ӧзйыны лӧньджыка. Ме синва петтӧдз очсышті да нюжӧдчи Ваня бердӧ.

Садьми гораа броткӧмысь.

— Мый нӧ сэні шонді петігас петукъяс моз горзан? — скӧрми ме.

Воча кыв пыдди Педӧр ӧшӧдіс менам ныр весьтӧ мыйкӧ нидзув сямаӧс да юаліс:

— Нидзувъяссӧ тэ жаритін?

— Кодӧс?!

— Нидзувъяссӧ! Меным вуграсьны колӧ мунны, а тэ кань моз чеччӧмыд войын, би пестӧмыд да жаритчан!

— Коді жаритчӧ? Тэ мый, вӧтасян али мый?

Ме гӧгӧрвои, мый, пемыднад песъясӧн вӧрӧшитчигад, пӧрӧдсьӧма нидзув банкасӧ, да юалі:

— А жаритӧм нидзувъяссӧ чериыд оз сёй?

Педӧр серӧктіс да лэччис ва дорӧ. Ме бара унмовси. Садьми гораа гудӧкасьӧмысь да сьылӧмысь. Вӧлӧмкӧ, Оля да Таня чеччӧмаӧсь водз, пестӧмаӧсь бипур да пузьӧдӧмаӧсь чайникъяс. Сэсся пальӧдӧмаӧсь Ваняӧс да сюйыштӧмаӧсь киас гудӧк. Унзіль Ваня первойсӧ дыр абу гӧгӧрвоӧма, мыйын делӧыс, а сэсся гӧгӧрвоӧма да чажӧбтӧма збодер сьыланкыв:

Петушок, погромче пой,

Разбуди меня с зарёй!

Тайӧ гажа сьылӧм-ворсӧм улас ми нюмъялігтырйи кыпӧдалім юръяснымӧс. Медым ӧдйӧджык вӧтлыны унзільсӧ, бузгысялім вискӧ, мыйӧн вывті ёна скӧрмӧдім Педӧрӧс: вӧлӧмкӧ, дэбӧдӧ кутшӧмкӧ вӧвлытӧм ыджыд сын. Шонді петӧмсянь Педӧр абу весьшӧрӧ воштӧма кадсӧ: кыйӧма ведра джын сын да ёкыш. Черисӧ сійӧ сетіс нывъяслы: пуӧй пӧ бӧрти кежлӧ. Унаӧн яналӧмӧн гыжъялісны юр бӧръяснысӧ: позис жӧ эськӧ вуграсьыштны, да узьсьӧма тай, ерӧмаканьыд!

Чай юигӧн воис ичӧтик пыжӧн Володя. Вайис бидонӧн комын литр йӧв, мешӧк джын нянь, чай да сакар: Сергей Иванович тшӧктӧм серти пӧ.

Володя видзӧдліс миянсьыным уджнымӧс да некымын мортӧс ыстіс керавны майӧгъяс.

— А ті, нывъяс, ваялӧй майӧгъяссӧ: ӧні жӧ колӧ крепитны рӧв бокъяссӧ... Видзӧдлӧй, мый артмӧ!

Ми видзӧдлім. Збыльысь, делӧыс эз вӧв мича: сійӧ местаӧд, коді тысянь вӧлі медся матын, рӧв бокъясысь сӧдзтысис няйт сора ва. Кизьӧрмӧм няйтыс веськыда визувтіс. Таті, дерт, кодйы, кӧть эн кодйы, дзик ӧткодь: рӧв бокыс дугдывтӧг кутас исковтны-буждыны.

Кад воштытӧг босьтчим уджӧ: ӧтияс кодйысисны, мӧдъяс кералісны бадь, коймӧдъяс кыскалісны сійӧс, а Володя ёсьталіс майӧгъяс.

Ваня лӧсаліс кыдз пуысь ыджыд нӧш да заводитіс упкыны-тувъявлыны майӧгъяссӧ рӧв бокъясас. Кӧть и дыша зэв, но Володя локтӧм бӧрын заводитіс уджавны и Юра, дай сӧмын сы бӧрын, кор Володя буриника янӧдіс сійӧс.

Час мында уджалӧм бӧрын Володя пуктіс черсӧ, чышкыштіс чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ да шуис:

— Бур. Талун, ме чайта, тіян эштас кодйысян уджыс. Ӧбед бӧрас заводитӧй керавны майӧг да бадь, мед рытланьыс, кодйысян удж помалӧм бӧрын, заводитны эжны рӧв бокъяссӧ баддьӧн, а то буждыны вермас.

— Крепитім тай нин, — шуи ме.

Володя кӧсӧйтчис мелань, нюммуніс:

— Крепитім кык метр кузьта, а рӧвныд тіян со кытчӧдз нюжалӧма! Джуджыд лоӧ, да любӧй местаӧд вермас буждыны...

Володя велӧдіс миянӧс, кыдзи потшны рӧв бокъяссӧ плетеньӧн.

— А тысӧ кыдзи кутам лэдзны? — юалі ме. — Эсійӧ кык метр кузьта перемычкасӧ, коді торйӧдӧ тысӧ рӧвсьыс, бара ковмас кодйыны?

— Оз ковмы кодйыны. Ме кори речникъяслысь взрывчатка. Найӧ перекат взрывайтӧны верст куим сайын. Лун-мӧдсӧ тані на лоӧны. Либӧ асьныс воласны, Сергей Иванович сёрнитіс нин накӧд, либӧ сетасны взрывчаткасӧ да ме ачым взорвита: армияын бура тӧдмасьлі тайӧ делӧнас: взрывникӧн вӧлі...

— Вот тайӧ да! — вом доръяссӧ нюлыштіс Педӧр. — Ми том дырйи тадзи жӧ вӧчлывлім.

Володя муніс: овмӧсыд пӧ ыджыд, быдлаӧ колӧ волыны. Сійӧ кӧсйысис рытнас нӧшта ӧтчыд вуджавны.

Ми заводитім кодйысьны. Час мында кодйысьӧм бӧрын ме куті каитчыны, мыйла тӧрыт эг мун гортӧ. Пӧсялӧм кияс кӧрт зыр пуӧ сідз зыртчисны, мый чуньясӧс веськӧдны эг кут вермыны. Ки пыдӧсын да пев костын артмисны зэв ыджыд вабольяс, кодъяс недыр мысти потласисны, и киӧй чӧсӧдіс терпитны позьтӧма.

Лун шӧр кад матыстчигӧн лои сэтшӧм жар, мый лолавны эг кут вермыны. Некутшӧм тӧвру абу, некыті оз вӧрзьышт, весиг сынӧдыс абу сӧстӧм, а кизьӧриник тшын кодь, гӧлубӧй, тіралӧ му весьтын.

Тушаын места эз вӧв, кытысь эськӧ эз пет пӧсь. Кажитчӧ, коклябӧръясысь и то шоръяс визувтісны. Юрси пратьмис да сибдаліс кымӧсӧ.

«Чӧртыс вайӧдіс менӧ татчӧ!» — скӧра думышті ме да веськӧдчи, и синъясӧн паныдаси Танякӧд. Нывъяслы, дерт, вӧлі кокньыдджык: найӧ ноксисны бипурӧн, лӧсьӧдісны сёян-юан, сэсся бадь новлісны, и эз нин ми мында кодйысьны.

Таня мелі синъяснас гӧгӧрвоана видзӧдліс ме вылӧ, сэсся гажаа мигнитіс, кайис рӧвысь, босьтіс гудӧк да матыстчис Ваня дорӧ:

— Ворсышт, Ваня...

Ваня шензьӧмӧн видзӧдліс Таня вылӧ, сэсся нюммуніс, копыртыштліс юрсӧ да босьтіс гудӧксӧ. И друг сэтшӧм гажа шыяс ойдӧдісны ывла вывсӧ, мый менам ыркмуніс сьӧлӧмӧй. Педӧр лэптіс юрсӧ да долыдпырысь серӧктіс. Кодйысьысьяслӧн мудз чужӧмъяс выланыс мыччысис нюм, синъяс дзирдыштісны гажаджыка. Ставным кайим рӧвысь.

Оля шыбитіс кӧрт зырсӧ да кутіс йӧктыны. Гожъялӧм кокъясыс сылӧн вӧрисны тэрыба-тэрыба, а сьӧд кӧсаясыс пыркалісны морӧс вылас. Педӧр видзӧдіс-видзӧдіс, сэсся эз вермы терпитны, шлапкис кепкасӧ муӧ, вылӧ-вылӧ чеччыштліс да заводитіс бергавны-йӧктыны Оля гӧгӧр.

Нывъяс нюмъёвтісны ёрта-ёртыслы, и юрӧбтіс гажа сьыланкыв. А Ваня, гырысь карӧй синъяссӧ кытчӧкӧ ты помӧ веськӧдӧмӧн, сӧмын кисьтіс-ворсіс. Ми любӧпырысь видзӧдім тайӧ концертсӧ. Весиг мудзным кытчӧкӧ воши.

Но век ӧд он сьыв да ворс: колӧ уджавны.

Бара босьтім кӧрт зыръяс. Ме зывӧка видзӧдлі енэж шӧрӧ ӧшйӧм шонді вылӧ, коді талун нем жалиттӧг пӧжис да сотіс миянӧс, да заводиті кодйысьны, недыр мысти бара лои сьӧкыд. Быд копыртчылігӧн юрӧй сідз польдліс вирӧн, мый гудыртчылісны синъяс да заводитлісны доймыны кӧсичаяс, кымӧс, юр бӧр. Сійӧ и видзӧд, нырсьыд и пельсьыд ылькнитас вир.

Медбӧрын, вои сэтчӧдз, мый мусӧ быд кыкысь шыбитӧм бӧрын ковмыліс мыджсьывны кӧрт зыр пу вылӧ да шойччыны. Видзӧдлі ёртъяс вылӧ: некутшӧм чужӧм вылын эз тыдав нюм, не кӧ, дерт, артавны Педӧрӧс. Оз али мый сійӧ мудз? Паныдасян синъяснад, и сэтшӧм гажаа нюмъёвтас, быттьӧ оз му кодйы, а нӧк панялӧ. Сідз жӧ, мудз тӧдтӧг, кодйысис и Ваня: некод вылӧ оз видзӧд, оз веськӧдчыв, шыблалӧ и шыблалӧ сёй ёкмыльяссӧ. Мудз чужӧмаӧсь, норасьтӧг кодйысьӧны Оля да Таня. Найӧ кыкнанныс зэв частӧ шойччӧны.

А менам вын сэсся быри, шыбиті кӧрт зырйӧс да пукси:

— Сэсся ог кодйысь... Мудзи...

Юра, коді уджаліс микӧд тшӧтш, но сідз эз и пӧсявлы, нюмдіскодь.

Ваня лапйӧдлыштіс синъяснас, мӧвпыштчӧмӧн видзӧдыштіс ме вылӧ, ышловзис, сэсся макнитіс кинас:

— Ладнӧ, шабаш! Ӧбед!

Ми радпырысь горӧдім да уськӧдчим вискӧ. Купайтчим дыр, сьӧлӧм бурмытӧдз, ворсім да суналім быдсяма ногыс. Торйӧн нин старайтчи ме. Весиг порсь моз ружті: сэтшӧм нин ваас вӧлі лӧсьыд.

Сэсся кайим мыльк вылӧ да водалім. Бипур весьтын ӧшалысь ведраяс да чайникъяс вылӧ радейтана синъясӧн видзӧдлывлігмоз кыскалім нянь, тасьтіяс, паньяс. Таня кисьталіс юква. А кутшӧм юкваыс! Гежӧда удайтчывлӧ паньыштны татшӧм юквасӧ. Сэсся кутчысим чериӧ.

— Челядь, ті видзӧдлӧй вӧвлӧм бригадир вылас, — сын юр вильӧдігӧн нюмъёвті ме.

Челядь бергӧдчисны.

— Мый нӧ? — чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ чышкигмоз скӧра юаліс Юра.

— Уджалігад эз пӧсявлы, а сёйигад, видзӧдлӧй, сулик ва!..

Ставӧн гажаа серӧктісны.

Юра гӧрдӧдіс, тэрыба сувтіс, но аддзис Ванялысь зумыштчӧм чужӧмсӧ да бӧр пуксис.

— Меным кажитчӧ, тэнад кывйыд вывті кузь да вермас коркӧ курччыссьыны. Локтін кӧ уджавны...

Ме лэпті юрӧс, но вӧвлӧм бригадир эз помав: тыдалӧ, аслас кывйыс курччыссис.

— Правильнӧ, Юра! — шуи ме. — Локтін кӧ уджавны — уджав. А коді оз уджав — сійӧ оз сёй. Дзик весьшӧрӧ ми тэнӧ вердім черинас. Бӧр вай!

Челядь серӧктісны, а Юра зятнитіс пиньяснас да, паръяссӧ курччӧмӧн, лӧгпырысь видзӧдліс ме вылӧ, но дзик нинӧм эз вермы шуны. Ӧбед бӧрын сійӧ зумыша малыштіс кӧрт зырлысь чегӧм пусӧ, кодӧс вевъяліс витӧдысь нин чегъявны, сэсся босьтіс Ванялысь черсӧ да саялі тыдорса вӧрӧ, буракӧ, муніс корсьны выль кӧрт зыр пу.

— Эг думайт, мый Юра сэтшӧм дыш, — ышловзис Таня. — Ме сідз сійӧс уважайті, весиг полі...

— Менам вок кӧсйӧ лоны музыкантӧн, — гажтӧма нюммуніс Оля. — Меным пӧ дзик нинӧмла вӧчны сьӧкыд удж, мырсьыны, кисьтны пӧсь, менам пӧ эм талант...

— Ладнӧ, — шуис Ваня да босьтіс гудӧксӧ.

Ми куйлім мыльк вылын да, синъяснымӧс куньӧмӧн, сьӧлӧмсянь кывзім гудӧклысь мелі шыяссӧ. Ваня веськӧдӧма карӧй синъяссӧ кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ, копыртыштӧма пемыдруд юрсиа юрсӧ да, кажитчӧ, ворсӧ оз гудӧкӧн, а миян сьӧлӧмъясӧн. Мый вылӧ норасьӧ гудӧкыс? Кывзан, кывзан ышлолалігтырйи, да сьӧлӧмыд небзяс, весиг бӧрддзыны окота лоӧ...

Шойччыштӧм бӧрын Таня, Оля да нӧшта кымынкӧ нывка лэччисны вис дорӧ мыськавны дозмук.

Ваня сувтіс, мӧвпалӧмӧн ниртыштіс нырсӧ, сэсся лыддис черъяс. Вӧлі нёль чер, витӧдыс Юра ордын. Торъя уна сёрниттӧг выль бригадир бӧрйис нёль мортӧс, сеталіс налы черъяс да индіс бадь кустъяслань:

— Керасьны...

Татшӧм ногӧн жӧ бригадир торйӧдіс нывъясӧс да дженьыдика шуис:

— Бадьла... — А мукӧдыслы нюмъёвтіс да кинас ӧвтыштіс: — Кодйысьны.

Коли час дай мӧд, ми мудзтӧдз нин уджалім, а Юралӧн дукыс абу. Ваня частӧ видзӧдлывліс вӧрлань: колӧ заводитны эжны рӧв стенкаяссӧ, ёсьтыны майӧгъяс, а черыс сэсся абу.

— Сибдіс кытчӧкӧ, — тӧждысис Педӧр.

— Ого-го! — горӧдім ставӧн ӧттшӧтш.

Недыр мысти Юра мыччысис. Киас эз вӧв ни чер, ни кӧрт зыр пу, но зато кепкаыс тыдалісны утка колькъяс.

— Кытысь нӧ утка колькъясыс?

— А черыд?

Юра пуктіс кольк тыра кепкасӧ вутш вылӧ да ышловзис:

— Вошті...

— Воштін? — синъяссӧ сувтӧдіс Ваня.

— Пыри вӧрас, мунышті, и друг кокъяс улысь утка чепӧсйис, но эз лэбзьы. Меным кажитчис — ранитчӧма. Суӧда — сійӧ котӧртӧ вутшъяс косттіыс. Сэсся гӧгӧрвои: поз сылӧн кӧнкӧ тані. Корси, корси и аддзи. А вот черсӧ кытчӧ пукті — ог тӧд. Некытысь эз сюр.

— Ладнӧ, — чӧв олыштӧм бӧрын ышловзис Ваня, босьтіс кӧрт зырсӧ да лэччис рӧвӧ.

— А мыйӧн Ваня майӧгъяссӧ кутас ёсьтыны? — скӧра юалі ме. — Утка колькъяснад?

— Колькъяссӧ бӧр колӧ нуны, — раминика шуис Таня. — Уткаыс, кӧнкӧ, ӧні корсьысьӧ.

— Збыльысь, колӧ пуктыны важ местаас, — кылісны гӧлӧсъяс.

— Бӧр ну!

Юра зумыша бергӧдліс юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.

— Завидь босьтіс? — пӧлӧстіс сійӧ вомсӧ.

— Он ну? — юаліс Оля синкымъяс увсянь вокыс вылӧ видзӧдӧмӧн.

— Ог!

Ваня кайис рӧвысь, матыстчис Юра дінӧ, тапкӧдыштіс пельпомас да дженьыдика шуис:

— Ну!

Юра йӧжгыльтчис, сэсся шӧйӧвошӧмӧн юаліс:

— Кытысь нӧ ме корся позсӧ?

Ми видзӧдлім ёрта-ёрт выланым да нинӧм эг вермӧй шуны. Ӧд збыльысь: эз кӧ аддзы воштӧм черсӧ, то ӧдвакӧ нин сюрас утка поз.

— Кутшӧм тэ, Юрка! — ёна дӧзмӧмӧн чукыртчыліс Оля да лэччис рӧвӧ. Челядь, Юра вылӧ кӧсӧйтчылӧм бӧрын, зумыша лэччалісны сы бӧрся.

Би дорӧ колим куимӧн: Юра, Педӧр да ме. Юра ляпкӧдчис би дорӧ, ӧзтіс папироска.

— Сідзкӧ, пуам да сёям колькъяссӧ! — шуи ме да видзӧдлі Юра мыш сайысь кольк тыра шапка вылӧ.

— Ок, и радейта ме утка колькъястӧ! — нюлыштіс вом доръяссӧ Педӧр да пуксис Юралы паныд. — Том дырйи гӧтыр пуас вӧлі чугунӧн...

— Ме и ачым кужа сёйны колькъяссӧ! — орӧдіс Юра.

— Ни ӧтиӧс он сет?

— Меным кажитчӧ, ме эг тэныд вай!

— А тэ пӧж, пӧж, пуксьы да! — скӧра горӧдіс Оля.

«Тайӧ кодкӧдкӧ юксяс! Юраыд абу Педӧр! — думышті ме. — Велӧдыштны эськӧ татшӧмсӧ...» Син улӧ уси кольк тыра кепкаыс. Очсалігтырйи ме муні Юра мыш сайӧ да, дыр мӧвпавтӧг, сюйышті кепкасӧ лажыньтчӧмӧн пукалысь Юралы уліас. «Гашкӧ, — думайта, — пуксяс. А оз кӧ пуксьы, позьӧ пельпомӧдыс личкыштны, сэки пуксяс».

Юра, збыльысь, мудзис лажыньтчӧмнад куткырвидзны, ышловзис да пуксис колькъяс вылад. Колькъяс вадзмуніны. Юра звирк чеччис да гӧгӧрвотӧг видзӧдліс уліас. Гачсьыс ӧшӧдчисны виж везъяс. Педӧр юрсӧ чатӧртӧмӧн вом тырнас серӧктіс, а ме горӧді:

— Ёртъяс, Юраыд яичница нин вӧчис!

Лякӧссьӧм гача Юра, пиньяссӧ векыштӧмӧн, уськӧдчис ме вылӧ, но ме, гажаа сералігтыр, котӧрті ёртъяс дінӧ. Челядь сералісны синва петтӧдзныс. Сьӧлӧмсяньыс сераліс и Оля:

— Сідз тэныд и колӧ! — куснясис сійӧ.

6

Шонді ньӧжйӧник катовтчис увлань. Но и рӧв кутіс кодйыссьыны. Комын мортыд — комын морт и эм: видзӧдлан да повзян — сы мында му шыблалісны.

Мыльк весьтті рӧвыс лои нин кык метр судта. Сэні уджалісны Ваня кодь жӧ ён зонъяс. Но миянлы эз жӧ вӧв кокни: воис сёй, кокъяс улын болскӧдчис няйт сора ва. Сапӧгъяс сибдалісны, лоисны свинеч кодь сьӧкыдӧсь, а кӧрт зыр йылысь он нин и сёрнит — пуд сьӧкта. Но медся лёк вӧлі сійӧ, мый пӧшти нинӧм он вермы шыбитны вывлань. Ӧвтыштчан мый вынсьыд, а сёй комӧкыс оз и торъяв кӧрт зырсьыд — бӧр лэччӧ. Гусьӧник ёрччигтыр скӧрысь сетыштан кӧрт зырнад рӧв бокӧ, сэсся весалан сибдӧм сёйсӧ чагторйӧн да бара заводитан кодйысьны.

Но уджлӧн тыдаліс нин помыс, а ми зілим. А Юра лэччыліс кытчӧкӧ вис пӧлӧн увлань, сэсся муніс корсьны вошӧм черсӧ.

Миян удж кутіс эштыны. Медбӧрын, Ваня прӧйдитіс рӧв кузя, дыр видзӧдіс ӧтарсянь и мӧдарсянь, сэсся долыда лолыштіс:

— Гӧтов!

— Ура-а! — кӧрт зыръяснымӧс вылӧ кыпӧдӧмӧн мӧдлапӧвтырнас горӧдім ми. Йӧлӧга шыасис весиг мӧдар берегсянь. Горзігтырйи кайим мыльк вылӧ. Нимкодьысла Педӧр весиг йӧктыштіс.

— Шойччыны! — нюммуніс Ваня да водіс кынӧм вылас.

— Ме сэтшӧма мудзи! — ышловзьӧмӧн Оляӧс кутыштліс Таня.

Ме видзӧдлі чойлӧн вӧсньыдик, гӧрдӧдӧм сойяс вылӧ, и топавліс сьӧлӧмӧй.

— Ме мудзи жӧ, Танюш, — шуис Оля.

Воис Юра. Гажтӧма видзӧдліс Ваня вылӧ, шевкнитіс кияссӧ да ышловзьӧмӧн пуксис. Ваня зумыштчис. Мыльк весьтті канал зэв джуджыд, бокъяссьыс сӧдзтысьӧ ва, эмӧсь лыа местаяс, сійӧ и видзӧд — буждыны вермас. Сэтчӧ жӧ лунтыр вӧлі жар, уль руа, пӧжис, енэжыс рытыввывсянь заводитіс лӧзӧдны, и оз кӧ рытнас, то войнас ёна зэрмас. Сэки рӧв вылӧ макнит кинад: буждас. Шойччыштӧм бӧрын колӧ заводитны эжны баддьӧн рӧв бокъяссӧ, а черъяс оз тырмыны. Ӧд, бадь кералӧм кындзи, колӧ керавны и майӧгъяс, ёсьтыны найӧс да тувъявлыны.

— Ок, кутшӧм тэ, Юрка! — скӧр синъясӧн видзӧдліс вокыс вылӧ Оля. — Черъясыс сідз нин оз тырмыны-а...

— Сідзкӧ, вуджаламӧй сиктӧ, — шуи ме. — Взрывчаткасӧ колӧ жӧ вайны...

— Сідз тэныд и сетасны, — нюмъёвтіс Таня.

— Мыйла нӧ оз? Сетасны!

Недыр вензьыштӧм бӧрын шуим кывтлыны Митрей дядь дорӧ взрывчаткала да сэсянь кайны гортӧ, а аски черъясӧн локны бӧр. Дерт, потшсьыны-эжны колӧ талун, но кузь лун чӧж уджалӧм бӧрын ми ставным жуялім, и гортысь бӧр вуджӧм йылысь сёрни эз и кыптыв. Кодъяс окотитӧны потшсьыны талун, мед потшӧны, мыйта вермасны, а коляссӧ помалам аски.

— Ладнӧ, — шуис Ваня, — ветлӧй.

— А ми эжам рӧв бокъяссӧ мыйтакӧ, — содтіс Педӧр. — Регыд локтас Володя, сыкӧд делӧыс бурджыка артмас.

Мӧдӧдчим. Ыджыдысь-ыджыд пыжӧн кывтім бакенщик будка дорӧдз. Бакенщик берег дорын кӧнӧпатитіс пыж.

— Митрей дядь, ми взрывчаткала воим! Кодйысян уджыс миян эштіс.

Митрей дядь, гӧрд тош увсӧ гыжъялігтыр, видзӧдліс ми вылӧ:

— Кодйыссис, шуанныд? Но, но, зэв бур. А взрывчаткаыд, пиян, ме ордын абу.

— А код ордын нӧ?

— Речникъяс ордын. Взрывчаткаыд ӧд, пиянӧ, абу шыдӧс, кытчӧсюрӧ да кыдзсюрӧ сійӧс оз кольны...

— А кӧнӧсь нӧ речникъясыс?

— Налӧн пароходыс асывводзнас муніс, а Каньванев, том взрывникыс, дзик на ӧні, час джын сайын кымын, катерӧн кывтіс.

— Взрывчаткасӧ эз и кольны? — шогӧн тыр гӧлӧсӧн ӧтпырйӧ горӧбтім ми. Унаӧн ружӧктісны.

— Вот кутшӧмӧсь! — дзикӧдз скӧрми ме. — Миян абу весиг ки тыр взрывчатка, а налӧн быдса пароход, да эз и кольыштны? Кыдзи нӧ ми тысӧ лэдзам?

— Ог тӧд, пиянӧ, — ышловзис Митрей дядь. — Кодйысьыштанныд нӧшта, буди...

— Кутшӧм тэ сюсь, Митрей дядь! — нор гӧлӧсӧн шыасис Таня. — Ми мудзим!

— Ог тӧд сэсся, нылукӧй... Кыдзкӧ ковмас помавны взрывчаткатӧг нин. Каньванев, томджык взрывникыс, мунігас тай висьталіс жӧ эськӧ да: эз пӧ ло мича, пӧръялӧма пӧ лои Сергей Ивановичӧс, да нинӧм ог вермы вӧчны. Ме пӧ кольлі взрывчаткасӧ куим литрӧвӧй сулеяясын капсюльӧн и шнурӧн, но артмис пӧ мисьтӧма: кватитчи да, ни ӧти сулея абу кольӧма...

— Кольлӧма да абу кольӧма? — эг гӧгӧрво ме. — Кыдз нӧ сідз?

— Да вот сідз, пиянӧ, — шевкнитіс кияснас Митрей дядь.

— Да тэ висьтав, Митрей дядь, висьтав! — топӧдім ми бакенщикӧс, муртса эг кутчысьӧй рыжӧй тошкас. Митрей дядь пуксис пыж мыш вылӧ да тош увсӧ гыжъялігмоз шуис:

— Мый нӧ висьтавнысӧ? Взрывайтчисны тані кыкӧн, но а тӧрыт пӧрысьджыкыс мыйкӧ висьӧдчискодь. Ёртыс тшӧктӧ мунны пароходнас: ми пӧ Митрей дядькӧд вермам ӧти лунсӧ уджавны, либӧ пароход командасьыс матросӧс корлам. Но мӧдыс эз сӧгласитчы: узя пӧ да ставыс прӧйдитас, аски пӧ помалам уджсӧ да ӧтлаын и мунам. Талун асывнас петкӧдісны пароход бӧжӧ кӧрталӧм ичӧтик кӧрт баржа кодьысь взрывчатка, сюялісны сулеяясӧ, лӧсьӧдалісны капсюльяс да шнуръяс, а коляс взрывчаткасӧ бӧр пыртісны пароход вылӧ. Сэсся пароходыс и муніс. Но, а взрывникъясыд лӧсьӧдчисны петны ва вылӧ, но падмисны. Видзӧда: пӧрысьджыкыслӧн чужӧмыс то едждӧдлас, то гӧрдӧдлас. Дзикӧдз висьмӧма мортыд. Каньванев и ыстіс сійӧс сиктӧ. Эз на тай лэччыв, водтӧдісны, буракӧ, больничаӧ. Ковмас меным пуксьыны сыннытӧ. Дзик нин мӧдӧдчылім, но друг вӧзйысис Семен...

— Семен?! — шемӧс босьтіс менӧ. — Сійӧ нӧ кытысь татчӧ уси?

— Семеныс? Локтісны речникъясыс да быд лун татчӧ волывліс. Асывбыд вуграсис тані и талун... Но вот, вӧзйысис Семеныд: кытчӧ пӧ тэ, Митрей дядь, пӧрысь морт, мӧдӧдчин? Сьӧкыд пӧ ӧд лунтыртӧ сынны. Вайлы пӧ ме отсышта речникыслы, э. Дон пӧ ог босьт: взрывайтчигас лов-мӧд сир, дерт, нин кыпӧдчас, да сійӧ пӧ меным и тырмас. Но речникыд и сӧгласитчис, дай ме вӧлі рад: папа ме взрывайтчынытӧ.

Бакенщик ӧзтіс каллянсӧ да висьталіс водзӧ:

— Мунісны. Лунтыр взрывайтчисны эстӧн кывтыд перекат вылас. Рытланьыс воисны. Семен кыв ни джын шутӧг муніс берег пӧлӧн, а Каньванев матыстчис ме дорӧ.

— Но мый, — юалі ме, — кутшӧмджыка взрывайтчинныд?

— Взрывайтчим пӧ эськӧ бура, да ӧтитор мисьтӧм лои: Сергей Ивановичлы, колхозса председательыслы, да Володялы кӧсйысьлі отсавны кутшӧмкӧ ты лэдзны, но ни ӧти зарад эз коль... Абу лӧсьыд: Володяӧс, армияын служитан мортӧс, пӧръялӧма лои... Кыдз нӧ, шуа, сідз? Каньваневыд и висьталіс: взрывайтчим пӧ ми, взрывайтчим Семенкӧд, сэсся петім лыа вылӧ сёйыштны, шойччыштны. Семен пӧ ӧзтіс бипур, а ме пӧ лыдди кольӧм зарадъяссӧ да куим сулея сюйи пыж нырӧ пуклӧс улӧ. Сэсся пӧ ме чиститі картупель, а Семен пыж дорын весаліс чери. Сёйыштім пӧ да шойччыштім, сэсся бара ва вылӧ. Шыблалі пӧ зарадъяссӧ да и катім татчӧ. Берегӧ сувтӧм бӧрын пӧ восьті сумкаӧс, кӧсъя сэтчӧ сюявны кольӧм зарадъяссӧ, видзӧда: пуклӧс улын нинӧм абу. Юалі Семенлысь. А Семен и шуӧма: ме пӧ ӧнтай лыа вылад куим сулеясӧ мукӧд зарадъяс дорад ӧтлаӧді, думайті пӧ, мый тэ найӧс вунӧдӧмыд пуклӧс улас, да полі пӧ, мед оз кольны...

— Вот мӧскыд! — шуи ме да сьӧлышті.

— Коді? — эз гӧгӧрво Митрей дядь.

— Да Семеныс! — ёна дӧзмӧмӧн шуи ме.

— Да, да, воши тіян зарадъясныд, воши. А Каньваневыд эськӧ буриника йиркнитіс тіянсьыныд тытӧ: разрешение и быдӧн вӧлі начальствоыслысь корӧма тысӧ взорвитӧм вылӧ.

— Нарошнӧ кӧ тадзи Семеныс вӧчис, а? — гажтӧма юаліс Оля.

— Код тӧдас, — зумыша шуи ме да думышті. «Гашкӧ и гусяліс зарадъяссӧ да? Сюйыштіс кытчӧкӧ лыа пиӧ, а коркӧ войнас волас да босьтас!» Но гора тайӧс эг шу.

Митрей дядьлысь висьтсӧ кывзӧм бӧрын ми сьӧкыда ышловзим да довгим береглань.

— Вай пуксялӧй да катӧдамӧй пыжсӧ, — ышловзис да чукӧстіс Оля.

— Кодлы нӧ ӧні окота дзонь километр ва паныд сынны? — кӧсӧя видзӧдліс Юра. — Меным кажитчӧ, аски вуджигмоз позьӧ катӧдны пыжсӧ...

— Позьӧ, — шыасисны морт-мӧд. — Мунамӧй подӧн, а пыжыс и тані зэв бура узяс.

Меным, веськыда кӧ висьтавны, дыш жӧ вӧлі сынны сикт весьтӧдзыд: мудзӧм вӧсна став туша лигышмунӧма, ме дась вӧлі татчӧ жӧ водны да унмовсьны. Но Оля пӧшти зывӧктӧмӧн югнитіс сьӧд синъяснас вокыс бӧрся да босьтіс пелыс:

— Катӧдам пыжсӧ, Таня, а найӧ мед мунасны эсійӧ дыш полокалӧыс бӧрся...

Ме тэрмасьӧмӧн пукси пыжӧ. Юра бӧрся вӧтчис морт-мӧд-коймӧд. Мукӧдыс пуксялісны пыжӧ. Час джын упкӧм-сынӧм бӧрын воим асланым сикт весьтӧдз да кайим гортӧ.

Ужнайтім. Сэсся ме петі кильчӧ вылӧ да видзӧдлі енэжӧ. Рытыввывсянь тэрмасьтӧг уйисны пемыдлӧз кымӧръяс, горизонт бердыс ставнас сьӧдасьӧма. Недыр мысти кымӧръяс ньылыштісны шондісӧ. Лои рӧмыд. Ылын-ылын муртса мургыштавліс гым. «Ок, и ёна жӧ зэрмас! — думышті ме. — Бур, мый гортӧ воим».

Пукышті. Гоз-мӧдысь очсышті. «А Педӧр бӧр вуджис, — дум вылӧ уси меным. — Ӧні, кӧнкӧ, найӧ зіля и уджалӧны, тэрмасьӧны, мед зэрмытӧдзыс вевъяласны эжны канава стенъяссӧ».

Рӧв стенъяс буждыны вермӧм йылысь думыштӧм бӧрад менам сьӧлӧмӧй кутіс висьны: кодйим, кодйим, сы мында гадь киясӧ песім, сойяс доймӧны, мыш ёнтӧ и кынӧм мыль кодь, а буждас кӧ, — зэв ӧбиднӧ лоӧ. Ӧні мӧдлапӧлын витӧн, а витнад во джын ковмас эжны. Гашкӧ, вуджны да отсалыштны?

Ышлолалі, гыжъялі то ӧтилаті, то мӧдлаті. Мый вӧчны? Гашкӧ, котӧртлыны ёртъяс дінӧ?

Мӧдӧдчи, а меным паныд Оля локтӧ. Сійӧ пасьталӧма сьӧд юбка да еджыд ковта и петӧма, буракӧ, ыркӧдчыштны. Оля матыстчис, юаланаа видзӧдліс ме вылӧ:

— Питирим, тэ мӧдлапӧлӧ он думайт вуджны?

— Думайта! — радпырысь шыаси ме. — Тэ тожӧ?

— Юра водіс узьны, а менам оз узьсьы, — лапнитіс синъяснас Оля. — Вуджамӧй вай.

Ме любӧпырысь видзӧдлі Оля синъясӧ, думышті:

«Кутшӧм мича, шань тайӧ Оляыс!»

Сьӧлӧм кутіс тіпкыны гораа-гораа. Босьті нывкаӧс киӧдыс. Оля шензьӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ.

— Кутшӧм тэ, Оля...

— Кутшӧм? — нывлӧн вӧсньыдик сьӧд синкымъясыс лыбисны вывлань.

— Бур да... мича, — гӧрдӧдӧмӧн шуи ме. Би моз ыпнитіс Олялӧн чужӧмыс. Ныв лэдзис синъяссӧ да шӧйӧвошӧмӧн нюммуніс алӧй паръяснас.

Ми видзӧдлім ёрта-ёрт вылӧ шудаа да неуна яндысигтыр.

— Кора Таняӧс, и ми вуджам, Оля, — шуи ме, топӧдлі нывлысь кисӧ да радпырысь лэбовті керкаӧ. Видзӧда, а Таня пуксьӧма пызан сайӧ, лэдзӧма юрсӧ кияс вылас да чӧскыда узьӧ. Еджыдруд кудриясыс усьӧмаӧсь мудзӧм сойяс вылас. Меным жаль лои садьмӧдны чойӧс.

Пырис мам, аддзис узьысь Таняӧс да меліа нюммуніс:

— Дона Танюшӧй менам, кыдзи мудзӧма...

Мам ичӧтикӧс моз босьтіс сійӧс моздорас да нуис крӧвать вылӧ. Таня весиг эз и палявлы. Но и мед узьыштас. Ме кок чуньяс йылын мӧдӧдчи ӧдзӧслань.

— А тэ, пиӧй, кытчӧ?

— Вуджны колӧ мӧдлапӧлӧ, — тӧждысян чужӧм вӧчӧмӧн шуи ме. — Рӧв бокъяссӧ ӧд эжтӧг он коль!

— И абу дыш?

— Дыш кӧть абу, а колӧ вӧчны, — кыз гӧлӧсӧн зэв збыльысь висьталі ме.

— И эн мудз? — бурпырысь нюмъёвтіс мам.

Ме лэптыштлі пельпомъясӧс:

— Лоӧма жӧ удж! Ми рӧвсӧ ворсігмоз и кодйыштім...

Ме кутчыси ӧдзӧс вугйӧ.

— Да сёянторсӧ кӧть босьт! — тэрыба сувтіс мам да кутіс сюявны сумкаӧ нянь, пуӧм яй торъяс. Пуктіс тшӧтш и бутылка йӧв.

Ме босьті сёянтор тыра сумкасӧ, чер да петі ывлаӧ. Миянсьыным мунӧмсӧ аддзисны да локтісны нӧшта нёль морт. Мӧдлапӧлӧ вуджим квайтӧн.

Ёртъяс паныдалісны миянӧс радпырысь, и меным лои вывті нимкодь, мый вуджи.

Зіля кутчысим уджӧ. Володя, коді вӧлі тані нин, индаліс миянлы, кыдз-мый вӧчны.

Рӧвлӧн ӧтар бокыс кутіс эжсьыны, кор кымӧръяс улысь ыджыд шумӧн, виччысьтӧг чепӧсйис вына тӧв ныр, исковтіс пемыд ты вывті, пузьӧдіс васӧ да кутіс скӧрысь куснявны кустъяс да пуяс, кодъяс повзьӧмпырысь шувнитісны. Сьӧкыда ружӧктіс пӧрысь коз.

Дзирдыштіс югыдлӧз чардби, сэсся йиркмуні поті енэжыс да сэсянь быттьӧкӧ ыджыд барабан вылӧ путкыльтісны из тыра мешӧк.

Та бӧрын друг лӧнис. Бадьяс веськӧдчисны да тіралігтырйи кышкисны корнаныс. Помся югъяліс чардби да йиркакыліс-гымаліс. Шуштӧма югнитавліс тылӧн пемыдлӧз веркӧсыс. Ылынкодь тыдаліс енэжсянь муӧдз нюжалӧм еджыдруд стен — зэр.

Ваня видзӧдліс стен вылӧ да, кияссӧ рупор моз вӧчӧмӧн, горӧдіс мӧдлапӧв пасьтанас:

— Ша-ба-аш!

— Ставӧн пыж улӧ! — содтіс Володя.

Педӧр мыччыліс кулаксӧ енэжлань:

— Со! Ме тэныд аски петкӧдла гаж!

— А ме ветла на бадьла! — ышмӧмӧн пыркнитіс сьӧд кӧсаяснас Оля да тэрыба-тэрыба котӧртіс бадь чукӧр дорӧ. Володя катлӧдлыштіс юрсӧ:

— Со кыдзи гымалӧ, а оз ӧд и пов...

— Оля! — горӧді ме. — Ӧдйӧджык!

Ми котӧртім пыж дорӧ, кыскыштім сійӧс, пӧрӧдім да пырим пыж улас.

Ты веркӧс, кылӧ, пузис, кутіс сяльгыны пыр гораджыка и гораджыка. Ёна шумитігтырйи котӧрӧн локтіс гырысь войтъяса зэр.

Ме мыччылі юрӧс. Оля тэрмасьӧмӧн кыскис бадь куст.

— Шыбит! — горӧді сылы. — Пыр ӧдйӧджык!..

Ныв уськӧдчис пыжлань, но пель чунӧдмӧн пыж пыдӧсӧ сяркӧдысь зэрыс буриника удитіс сизьдыны Олялы мышкас.

Ныв чирзігтырйи дзебсис пыж улӧ.

— Ставныд танӧсь? — кыліс Володялӧн гӧлӧсыс.

— Ставным! — шуи ме.

— Бур, — кылӧ, ниртыштіс ки пыдӧсъяссӧ Володя. — Шойччыштамӧй сідзкӧ...

Чӧв олыштім. Кывзім зэрлысь шумсӧ. Ме нюжӧдчи Ваня бокӧ. Мудзӧм зон узис нин.

Зэрлӧн ӧтмоза сяргӧм шы улын кутіс вугрӧдлыны и менӧ, но друг казялі, мый Оля тіралӧ-кынмӧ.

— Пӧрччы кӧтасьӧм ковтатӧ да пасьтав менсьым пинжакӧс, — шӧпниті ме.

— Ачыд кынман...

— Босьт!

Оля кывзысис.

Ме тшӧкті сылы вешйыны Ваня дінӧ, а ачым воді дорас. Ванялӧн да менам мышъяс костын нывка ӧдйӧ шоналіс да дугдіс тіравны. Но сы пыдди куті кынмыны ме. Вӧсньыдик дӧрӧмыд эз видз кӧдзыдсьыс да уль руа тӧвсьыс, коді пӧльтіс пыж улӧ. Менам пиньяс кутісны таркакывны.

— Кынман? — мелань бергӧдчӧмӧн шӧпкӧдіс Оля. — Бергӧдчы татчӧ...

Ме бергӧдчи. Оля зэв прӧстӧя, вокӧс моз, сывйыштіс менӧ да ышловзис.

Менам чужӧмӧй ыпмуні-ӧзйис, а сьӧлӧмӧй сідзи кутіс пессьыны, мый дась вӧлі чеччыштны морӧс кудйысь.

— Кынминныд? — миянсьыным бергалӧмсӧ казяліс Володя. — На, шебрасьӧй...

Ми вылӧ уси небыд, шоныд фуфайка. Ме инмӧдчи нырӧн Олялӧн шоныд морӧсӧ, куни синъясӧс да пыр жӧ унмовси чӧскыда-чӧскыда.

7

Асъя шонді сявкнитіс зарни югӧрсӧ меным чужӧмӧ. Садьми. Оля узис менӧ сывйыштӧмӧн да шоныда лолаліс бан бокӧ. Ме дыр куйлі вӧрзьытӧг, сэсся ньӧжйӧник лэпті Олялысь кисӧ, вешті ас вылысь да кыпӧдчышті. Ёртъяс чӧскыда узисны. Сӧмын Педӧр эз нин тыдав.

Любуйтчигтырйи дыр видзӧді Олялӧн мичаник чужӧм вылӧ, сэсся шебралі нывкаӧс фуфайкаӧн да петі пыж улысь.

Асылыс вӧлі лӧнь да гажа. Кодзувъяс моз югыда дзирдалісны лысва войтъяс. Мыссьӧм кустъяс, пуяс, турун вӧліны сӧстӧмӧсь, вежӧсь. Ывла вылыс быттьӧ ставнас нюмъяліс.

Лэччи вис дорӧ мыссьыны. Педӧр ноксис нин кыснанӧн.

— Оз жӧ тэнад узьсьы, — шензи ме.

— Кодлӧн нӧ узьсяс татшӧм мича асылӧ? — гажаа нюммуніс сійӧ.

Ме кыски зептысь ассьым кыснанӧс.

— Куръяӧ ветлы, — шуис Педӧр. — Татысь мыйлакӧ талун сирыс оз кутчысь...

Ме босьті Володялысь ичӧтик пыжсӧ да вис кузя кывті увлань. Куті нин воны куръя вомӧ, кор месянь неылын друг вывлань кайис ва столб да йиркнитіс взрыв.

«Ого! — думышті ме. — Кодкӧ чери глушитӧ!»

Тэрмасьӧмӧн курасьышті, петі вискысь куръяӧ да видзӧдлі ӧтарӧ-мӧдарӧ. Ва вылын бергаліс пыж, а сэні пукаліс Семен да сакӧн куталіс чери. Пыжа аддзӧм бӧрын сійӧ дрӧгнитіс. Сэсся кутіс тэрыба-тэрыба курасьны катыд. «Повзис, — думышті ме. — Чайтіс, кӧнкӧ, мый тані некод абу, а друг — пыжа...» Ме петі пыжӧн куръя шӧрӧ. Тані кынӧмӧн вылӧ кӧвъялісны черияс. Вежыньтчӧм чужӧма Семен бергӧдчыліс, сэсся дугдіс курасьны: думыштіс, буракӧ, мый детинкаысь нинӧм повны. Бергӧдчис бӧр. Чужӧмыс кельыд, ачыс сьӧкыда лолалӧ.

— Вуграся вӧлі эстӧн, друг кодкӧ бухнитіс. Заводитлі суӧдны — эг вермы, — кирган гӧлӧсӧн висьталіс Семен.

«Висьтавлы кодлыкӧ!» — думайті ме.

— А тэ мый тані вӧчан? — юаліс Семен.

— Ми узим тані, — раминика вочавидзи ме.

— Кодъяс «ми»?

— Ме да Педӧр... Мукӧдъяс тӧрыт вуджисны гортӧ, а ми Педӧркӧд кольччим кыснанасьны, — пӧръялі ме, и сэк жӧ юрӧ воис дум: «Кытысь сылы взрывчаткаыс? Эз-ӧ нин кодлыськӧ гусяв?» И друг гӧгӧрвои: «Дерт жӧ, гусяліс! Каньваневыдлысь тӧрыт и гусяліс лыа вылас!» Вот сійӧ кутшӧм! Судзӧдны, кӧть кыдзи, а колӧ судзӧдны взрывчаткасӧ! Но кыдзи? Корны весьшӧрӧ: Семен сӧмын мыччылас виж пиньяссӧ. Мырддьыны он вермы, гусявны бара жӧ некыдз. Мый вӧчны?

— Мый вӧчны? — гораа юаліс и Семен. — Кутшӧмкӧ скӧтина взорвитіс, ачыс пышйис, а чериыс сісьмас. Лоӧ кӧть юква вылӧ кымынкӧ лов кыпӧдны...

Семен кутіс бергавны ва вылын да лэптавны чери.

Ме матыстчи береглань, кыскышті пыжӧс да видзӧдлі Сьӧд тылань: надейтчи, мый Педӧр кыліс взрывайтӧмсӧ да кыпӧдас шум, а татчӧ воасны менам ёртъяс. Но ӧд Семен вермас и мунны татысь. Юр бӧрӧс гыжъялігтырйи думайтышті, сэсся чукӧсті:

— Семен дядь! Эй, Семен дядь!..

— Мый нӧ? — зумыш чужӧмсӧ бергӧдіс Семен.

— Босьтлы менӧ пыжад, — нор гӧлӧсӧн кори ме. — Отсала черитӧ кутавны, да сы пыдди меным тшӧтш лов-мӧд сет... А то менам сакыс абу да нинӧмӧн кутавнысӧ...

Семен нинӧм эз шу, бара кутіс бергавны пыжнас.

— Босьтлы, Семен дядь, — нярги ме. — Меным эськӧ ӧти сирпи кӧ и...

Семен чӧв оліс.

— Семен дя-а-адь!

— Но, лок, — Семен веськӧдчис береглань. — Лешакыс тіянӧс кыскалӧ, кыті оз ков!..

Ме радпырысь пукси пыжӧ.

Дерт, Семен босьтіс менӧ пыжӧ эз сы вӧсна, мый жальыс петіс. Черитӧ кутавны кыкнад ӧд зэв лӧсьыд. Семен сувтіс пыж шӧрӧ да сакӧн гумлаліс черисӧ, а ме мый вынысь кураси то ӧтарӧ, то бергалі места вылын. Пӧсь киссис ме вылысь шорӧн, а аттьӧалӧм пыдди Семен, кыдзи вермис, матькис ме вылӧ.

Быгзьытӧдз бергалім куръя вомын, лэпталім сиръяс да ёдіяс, а посни чери вылӧ, коді лыдтӧм-тшӧттӧм кыптӧма ва веркӧсӧ вывлань кынӧмӧн, весиг эг и видзӧдлӧй.

— Чериняньтӧ радейтан сёйны, э?

— Радейта, — меліа нюмъёвті ме, а ачым гусьӧник корсьыся синъясӧн взрывчатка тыра сулеяяссӧ.

— Берегӧ сэсся сын, — нурбыльтіс Семен. — Пусьыны колӧ: рытсяньыс нянь крӧшки вомӧ эг на сюйлы...

Менам сьӧлӧмӧй радпырысь йӧктіс: гашкӧ, берегас удайтчас гусявны взрывчаткасӧ, либӧ, воасны кӧ ёртъяс, мырддям.

Пыж ныр зутшкысис берегӧ. Семен шыбитіс лыа вылӧ чер, петкӧдіс ноп, сэсся пырис пыжӧ, ляпкӧдчис да заводитіс лӧдны ведраӧ чери.

— Пай виччысян, э? — бергӧдчыліс мелань.

— Пай, — юрӧс гыжйышті ме.

— На! — шуис сійӧ, и кок улӧ уси сирпи.

— Аттьӧ, — шуи ме, лэпті сирписӧ и сэки син улӧ уси нопйыс. «Тӧдӧмысь, сэні взрывчаткаыс!» — думышті ме. Тэрыба видзӧдлі мышкӧн куткырвидзысь Семен вылӧ, кыптыштӧм пыж ныр вылӧ, сэсся бергӧдчылі Сьӧд тылань, оз-ӧ локны ёртъяс. Сьӧлӧм кутіс ёна пессьыны морӧс пытшкын.

Нюжмасьны эз позь. Ме звирк чеччышті да мый вынысь йӧткышті пыжсӧ. Семен эз виччысь татшӧм делӧсӧ, шнёпкысис пыж пыдӧсӧ да ыджыда ёрччыштіс, но пыр жӧ кыпӧдчис да лёкысь равӧстіс:

— Скӧтина!

Ме сэк кості кватиті нопсьыс кыкнан сулеясӧ да уськӧдчи пышйыны вис пӧлӧн. Но и Семен эз вуграв, чеччыштіс пыжысь. Ваыс вӧлі морӧсӧдзыс, та вӧсна сылы дыркодь тырмис курасьны берегӧдзыс. Ме котӧрті ӧдйӧ, но лыа вывті пышйынытӧ вӧлі зэв сьӧкыд, та вӧсна кутіс тырны лолӧй.

— Ӧшла ме тэнсьыд, пеж ловлысь, сювтӧ бадь вылӧ! — кылі бӧрвылысь.

Котӧртігмоз ме видзӧдлі и аддзи: Семен пӧрччӧма сапӧгъяссӧ да тӧвзьӧ воськов кызь-комын сайын.

«Суӧдас кӧ, виас!» — юрын визьнитіс дум.

— Ваня, Педӧр, Во-ло-дя! — мый вынысь горӧді ме.

Мыйта верми, содтышті ӧд, но лолӧй тырис век ёнджыка и вом пытшкӧсӧй нин мӧдіс косьмыны.

«Суӧдны кӧ кутас — шыбита сулеяяссӧ», — думайті ме, а ачым видзӧдлывлі матысмысь бадь кустъяс вылӧ, оз-ӧ сэтысь чепӧсйыны ёртъясӧй.

Семенлӧн кок шыясыс кылісны дзик нин матын.

Друг бадьяс сайысь тӧв ныр моз мыччысисны менам ёртъяс. Ме радпырысь горӧді, сувті да бергӧдчи.

Семен, кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, сулаліс лыа вылын да сьӧкыда лолаліс: повзис, тыдалӧ, прамӧя. Ӧд взрывчаткаӧн ворсӧмсьыд ӧдвакӧ ошкасны. Кор аддзис челядь бӧрся гырыся восьлалысь Володяӧс, зілис регыдджык усйысьны аслас пыж дорӧ.

— Мый нӧ сэтшӧм дыр эн локтӧй? — пошкигтырйи ёртъяс дорӧ шыаси ме.

— Да ӧд пальӧднысӧ найӧс пушкатӧгыд сьӧкыд, — ёртъяс вылас зумыша видзӧдліс Педӧр. — Сэсся ун йывсьыд некыдз оз гӧгӧрвоны, кытчӧ да мыйла колӧ котӧртны: думайтісны, ме шмонита...

Взрывчатка судзӧдӧм вӧсна ёртъяс лоины вывті радӧсь. Педӧр весиг кутлыштіс менӧ да окыштіс. Меліа дзирдыштісны синъясыс и Олялӧн.

Кайим Сьӧд ты дорӧ.

— А рӧвыд кытсюрӧ буждӧма, — висьталіс Педӧр. Тэрмасьӧмӧн мунім рӧв дорӧ. Ӧтар бокыс, збыльысь, вӧлі кыклаті буждӧма.

— Нинӧм, — шуис Володя, — ставыс лоӧ бур. Воасны йӧзыс, да ӧтвылысь ӧдйӧ кодйыштам...

Юра кындзи тӧрытъя уджалысьяс воисны ставӧн. На лыдын вӧлі тшӧтш Таня. Сійӧ мыжапырысь нюмъёвтіс, сэсся матыстчис ме дорӧ да тувкнитіс бокӧ:

— Ок тэ, Питирим! Мыйла тӧрыт менӧ эн садьмӧд?

— Гӧлӧс быртӧдз горзі, да эн садьмы, — сералі ме.

Час-мӧд ми зэв зіля кодйысим — весалім буждӧм мусӧ. Сэсся бура эжим каналлысь мӧдар боксӧ. Лун шӧр кад кежлӧ удж помасис. Шойччыштӧм бӧрын перемычка улӧ, рӧв пыдӧсас, кодйим розь.

— Но, вай, Питирим, сулеяястӧ, — корис Володя.

Сійӧ ӧткузьтаа вундіс кыкнан шнурсӧ, сюйис капсульяс да бутыльяссӧ йӧткис кодйӧм розьӧ. Медбӧрын, ставыс лои дась.

— Но, челядь, — кыпыда шуис Володя, — ӧні взорвитам и мынам сэсся тайӧ тысьыс. Вайӧ ставныд дзебсьӧй эсійӧ нырд саяс.

— А коді ӧзтас? — полӧмпырысь юалі ме да ньылышті дулльӧс.

Володя видзӧдліс ме вылӧ да нюммуніс:

— Тэ и взорвитан, Питирим.

Гажаа варовитігтырйи миян ёртъяс мунісны нырд сайӧ да сэсянь кутісны мыччавны юръяснысӧ. Володя сетіс меным истӧг кӧрӧбка:

— Действуйт...

Ме нимкодьпырысь чеччышті канал пыдӧсӧ, неуна тіралысь киясӧн босьті шнур помъяссӧ, ӧтлаӧді найӧс да чиркниті-ӧзті истӧг. Шнур помъясысь пызйыштіс би да кутіс шумӧн пырны шнуръяс пытшкӧ.

— Зэв бур, — шуис Володя. — Вай китӧ. — Володя, киӧд кутӧмӧн, лэптыштіс менӧ гу пыдӧсысь, и ми котӧртім ёртъяс дорӧ.

Ме виччыси — вот-вот йиркнитас взрыв, но со нин ми воим ёртъяс дінӧ, водім, а взрыв век абу.

Менам кӧдзалі мышкуӧй: взрывчаткаыс кӧ васӧд да оз взорвитчы?

Но друг сыркмуні муыс, и сійӧ жӧ здукас вывлань кайис сьӧд столб да зэв чорыда йиркнитіс. Ва да няйт пытшкысь муыс гырысь комӧкъясӧн лэбис увлань. Ты помыс ставнас пузис.

«Ура» горзігтыр ми чеччалім да уськӧдчим канал дорӧ. Медся водзын пызйис Педӧр.

Ты помсӧ взрывыс ставнас чашнитӧма, буждӧдыштӧма и рӧвнымӧс. Ва увгигтырйи уськӧдчӧма петны, резсьӧ быгйӧн.

Морӧсӧй тыри сэтшӧм радлунӧн, мый ме вылӧ-вылӧ чеччыштлі да звиркниті канал вомӧн. Тайӧ быдӧнлы зэв ёна кажитчис, и ме бӧрся ставӧн кутісны чеччавны. Володя сералігтырйи ниртіс ки пыдӧсъяссӧ. Гоз-мӧдысь лэбовтіс канал вомӧн и Педӧр, но сэсся друг вольскӧбтіс да бузгысис ваас. Ми горӧдны эг удитӧ, а кияснас шенасьысь Педӧрӧс ваыслӧн вына визулыс тӧв нырӧн моз лэбӧдіс вис дорӧдз да ляскис мӧдар берегас.

Педӧр кавшасис луд вылӧ, здук-мӧд несъяліс, сэсся вом тырнас серӧктіс:

— Навигациясӧ ачым восьті! Ура!

— Ура-а! — вывлань шыбитім ми шапкаяснымӧс.

А тыыс увгис и увгис.

Ӧні ме эг жалит, мый гаддьӧссисны кияс, уна киссис пӧсь да пӧттӧдз сюрлі мудзӧм. Меным окота вӧлі кутлыны ассьым ёртъясӧс.

Ваня вазнитіс гудӧкнас. Ми эг вермӧ кутчысьны, коді кыдзи кужим йӧктім.

— Вот ми кутшӧмӧсь! — пӧсявтӧдз йӧктӧм бӧрын шуи ме. — Быдса ты вермим лэдзны!

— Да, да! — нюмъяліс Володя. — Ӧні вуджамӧй гортӧ, шойччыштанныд...

Чукӧртім кӧлуйнымӧс да сӧвтім пыжӧ. Ваня паськӧдіс гудӧксӧ. Рӧв кодйысьяс сьылігтырйи кывтісны вис кузя Эжвалань, а ми Педӧркӧд кольччим чери кыйны. Ме эськӧ и окотиті жӧ мунны, да Педӧр шуис: «Час-мӧд кыснанасям». Кыснанасигтырйи ми кайим вис кузя вывлань.

— Питирим, канал дорад кодъяскӧ воисны, — ньӧжйӧник шуис Педӧр.

Ме бергӧдчи. Збыльысь, ты дорӧ виссянь кодкӧ кыскӧ пыж, а мӧд морт пукалӧ ты помын. Мый налы сэтысь колӧ?

— Ветлам да видзӧдлам, — шуис Педӧр.

Мӧдӧдчим кустъяс пӧлӧн. Кутісны кывны гӧлӧсъяс. Педӧр лэптіс чуньсӧ. Сувтім.

— Но, Юрий, ӧні позьӧ и чери кыйны, — кыліс Семенлӧн гӧлӧсыс. — Мый нӧ чӧв олан, э? Али фотоаппарат вылад сьӧмыд оз нин ков?

— Мекӧд, Семен дядь, весиг чойӧй оз сёрнит, — жугыля шуис Юра.

— Сьӧлышт! Вай вӧйталам кулӧмъяссӧ...

— Вӧйтлам, колӧкӧ, — ышловзис Юрий. — Гусясьӧм жӧ эськӧ лоӧ да...

Тӧдчис, мый Юралы ньӧти абу окота вӧйтавны кулӧмъяс.

— Йӧй! — нускыштіс Семен. — Кутшӧм нӧ тайӧ гусясьӧм? Чериыс жӧ дзик весьшӧрӧ петас Эжваӧ. Видзӧд, кутшӧм сиръяс тыдовтчылӧны! Вузалам кӧ, — мыйта сьӧм!

Ми Педӧркӧд видзӧдлім ёрта-ёрт вылӧ да петім кустъясысь, но сувтім Семенсянь ылӧкодь: ме полі, мый Семен ӧнтая делӧсьыд оз яндысь и чужйыны.

Юра падмӧмӧн видзӧдліс ми вылӧ, курччис парсӧ, гӧрдӧдіс, сэсся бергӧдчис да, кыв ни джын шутӧг, мӧдӧдчис вис пӧлӧн увлань.

— Юрий, бергӧдчы, э! Тэ нӧ мый? — горзіс Семен.

Юра эз шыась, а сӧмын тэрыбджыка кутіс восьлавны.

Семен дӧзмӧмӧн сьӧлыштіс, бергӧдчис милань чужӧмӧн да лёкысь равӧстіс:

— А тіянлы мый татысь колӧ, э?

— А тэныд мый татысь колӧ? — синъясӧс сувтӧді ме. — Тэ кодйин рӧвсӧ?

Педӧр пуджис сосъяссӧ да зэв збыльысь матыстчыліс Семен дорӧ:

— Весась татысь!

— Ныр увтӧ весав, — сӧдзӧдіс Семен, сэсся грӧзитчис: — Ӧні жӧ весасьӧй, кытчӧдз кыкнаннытӧ эг сюй ваас.

Мый вӧчны? Верстьӧ морткӧд тышкасьны ми, дерт, ог вермӧй, но и черисӧ сетны оз жӧ позь: чериыс ставнымлӧн ӧтувъя.

Ми Педӧркӧд вешйим бокӧ, шӧпкӧдчыштім, сэсся лэччим вис дорӧ, сӧлім пыжӧ да тэрмасьӧмӧн вуджим гортӧ.

Кык час мысти локтім бӧр, но эг кыкӧн, а матӧ кызь морт. Вайӧдім и Володяӧс. Семен, миянӧс аддзис да, сӧмын паськӧдіс вомсӧ.

Ми гажа шумӧн кыским ассьыным ӧти пыж тыӧ, кыпӧдім Семенлысь кулӧмсӧ, коді вӧлі ёна сьӧктӧма шедӧм черинас, а сы пыдди вӧйталім ассьыным кулӧмъяс.

— Пыжас эм жӧ нин пуд-мӧд, — висьталі ме.

— Конфискуйтны! — стрӧга шуис Володя.

Семен уськӧдчис пыж дорӧ, но Ваня, ме да нӧшта морт куим-ӧ-нёль кутчысим сылы дӧрӧмас:

— Тпру!

Ми сералігтырйи бокӧ йӧткыштім Семенӧс да ректім черисӧ асланым пыжӧ.

— Чериыс колхознӧй, а абу тэнад, — букыштчӧм Семенлы шуис Володя. — Гӧгӧрвоана?

— Босьт ассьыд пайтӧ, — нюмъёвті ме да шыбиті Семенлы неыджыд ёкыш. Сійӧ чужйис черисӧ, сьӧласигтырйи кыскис ассьыс пыжсӧ вискӧ да лӧсьӧдчис кывтны.

— Нӧрӧвитлы! — лэптіс кисӧ Володя. — Талун сизим чассянь лоӧ правлениеса членъяслӧн заседание, и тэныд ковмас сэтчӧ волыны.

Семен кыв шутӧг пуксис пыжӧ.

— Эн вунӧд, — содтіс Володя, — а то каитчыны кутан... Сэсся нӧшта со мый: чери взрывайтӧмсьыд ме тэнӧ сеті судӧ. Субӧтаӧ лоӧ общественнӧй суд. Сэні видзӧдлам, сэтшӧм-ӧ тэ герой, кутшӧмӧн петкӧдлан асьтӧ. Семен паськӧдіс вомсӧ, чужӧмыс едждіс. Восьса вомӧн здук-мӧд пукалӧм бӧрын Семен бӧрдан гӧлӧсӧн мисьтӧма ёрччыштіс да кывтіс увлань...

Тайӧ рытсяньыс ми, то ӧтияс, то мӧдъяс лун и вой вӧйтавлім да лэпталім кулӧмъяс. Пыж вылӧ пыж новлім чери да сдайтім кладовщиклы, а сійӧ юкліс колхозникъяслы. Пуд чери нуим и Митрей дядьлы. А некымын лун мысти, кор тыыс дзикӧдз визувтіс, пыдӧсас, неыджыд гӧпъясын, чериыс кутіс пуӧмӧн пуны. Тані нӧйтчисны гырысь сиръяс, чеччалісны ёкышъяс, бок вылысь бок вылӧ бергалісны госа гычьяс.

Ковмис вайны бӧчкаяс. Володя зыртіс ки пыдӧсъяссӧ:

— Бур. Зэв бур. Вай ме тіянӧс кутыштла...

А ми сӧмын нюмъялім.

Гортын мам сюся да кыдзкӧ выль ногӧн видзӧдліс ме вылӧ. Шуны нинӧм оз шу, но, меным кажитчӧ, синъясас тӧдчис менӧ ошкыштӧм. А мамлысь ошкыштӧмтӧ, веськыда кӧ висьтавны, ме гежӧда кыйлывла. Пыр ӧтитор дольліс: «Ог тӧд, Питирим, мыйла тэ сэтшӧм дыш?..» А ме нӧ мыйӧн тӧда, мыйла ме сэтшӧм дыш?

* * *

...Ми пукалім колхознӧй собрание вылын. Сёрнитӧ Сергей Иванович.

— Миян челядь вӧчисны зэв колана удж — лэдзисны Сьӧд ты. Таысь налы ыджыд аттьӧ. Ӧні тыдорса виддзыс косьмис. А ты пыдӧссӧ ми весалам да кӧдзам сэтчӧ кутшӧмкӧ бур турун. Сэсся паськыдджыка рӧвняйтам вутшъяссӧ, и мӧдлапӧв ставнас лоӧ машиннӧй видз. Став колхозникъяс нимсянь ме ещӧ ӧтчыд сьӧлӧмсянь аттьӧала том труженикъясӧс.

— Няньӧн позьӧ нин вердны, — шуис Степан дядь.

Колхозникъяс пӧся клопӧдісны кияснаныс. Ми нимкодьпырысь да неуна яндысигтырйи нюмъялім.

— Но удж, тӧварышъяс, водзын уна на, — водзӧ сёрнитіс Сергей Иванович. — Колӧ бурмӧдны, паськӧдны видзьяс, мед вермим лӧсьӧдны уна бур кӧрым, колӧ ыдждӧдны пӧскӧтинаяс, некымын лун сайын корлім самолёт, сійӧ ді вывсӧ киськаліс ядӧн. Кор бадь кустъяс косьмасны, найӧс ковмас идравны. Сэсся со аски мӧдлапӧлӧ вуджӧдам бульдозер, кутам паськӧдны Сьӧд тысайса пӧскӧтинасӧ. Бульдозер дорӧ бара жӧ колӧны йӧз, мед чукӧртны посни пуяс-бадьяс да сотны. Ми надейтчам мый миян колхозса том комсомолец-труженикъяс отсаласны миянлы, верстьӧ йӧзлы, вӧчны тайӧ уджсӧ...

— Вӧчам! — кылісны том гӧлӧсъяс.

— Вӧчасны, дерт, мыйла оз вӧчны? — шуис Степан дядь. — Крестьянскӧй челядь...

Сэсся сёрнитіс Володя.

— Ме рад тані висьтавны, мый челядь уджалісны зіля, сьӧлӧмсяньыс. Торйӧн колӧ пасйыны бур уджысь Ваня Поповӧс, Федя Пестеровӧс, Питирим Зильгановӧс, Оля Мичаниковаӧс, Таня Зильгановаӧс...

Видзӧдлім Олякӧд ёрта-ёрт вылӧ. Ме гӧрдӧді. Олялӧн мичаник чужӧмыс алӧймис жӧ. Ми шудаа нюммунім.

Собрание вылысь петӧм бӧрын ми, нывъяс да зонъяс, мунім Эжва дорса кыркӧтш вылӧ.

— Сьӧд тыным тыдалӧ, — индіс Таня.

Ми видзӧдлім: ылын-ылын тыдаліс кузь да векни пемыд визь.

«Вот ӧд мый вӧчим, а!» — думышті ме.

— Ваня, вай ворсышт, — корис Таня, — сьывны окота...

Оля пыркнитіс кӧсаяснас да гажаа видзӧдліс ме вылӧ:

— А мисьтӧм Сьӧд ты местаад коркӧ петасны дзоридзьяс!

— Да, петасны мича дзоридзьяс, — меліа видзӧдлі Оля вылӧ да босьті сійӧс киӧдыс. Педӧр кӧсӧйтчис ме вылӧ, наяна мигнитіс читкыртӧм синнас.

А Ваня пыр ворсіс. Сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдысь мелодияыс лӧнь сынӧдті кывтіс ылӧ-ылӧ, быттьӧ кытчӧкӧ чуксаліс.