ТУЯЛАН ТУЙӦД: ВЕЛӦДЧӦМ

Seguі іl tuo сorso (Dante).

Мун аслад туйвизьӧд (Дантэ).

ПЫРТӦД

Мыйла артмис тайӧ небӧгыс дай кодлы быттьӧ гижӧма? Ичӧтдырсянь ёна радейтлі лыддьывны ме гырысь йӧз йылысь небӧгъяс да налысь быдсяма казьтылӧмъяссӧ, ӧд сэтысь позьӧ вӧлі сымда тӧдмавны! Некор эг чайтлы мыйкӧ гижны ас йылысь. Кутшӧм ме ыджыд морт? Сӧмын ветымын арӧс тыртан кадлань матыстчиг гӧгӧрвои: мыйсюрӧ менам юрвежам тшӧтш чукӧрмӧма, кодлыкӧ лоас окота, гашкӧ, лыддьыны тшӧтш менам олан туй йылысь. Ӧд сӧмын бӧръя дасвояснас мыйта нин вежсис, унатор бӧр бергӧдчытӧг бырис, чужис выльтор. Мунісны олӧмсьыс уна тӧдса да ёрт, йӧзыс ёна вежсьӧны, петкӧдлӧны асьнысӧ выль ног. Со татшӧмторъяс йывсьыс тайӧ небӧгӧй: вежласьысь олӧм йылысь, ордвужӧй да уджъёртъяс йылысь да дерт жӧ, коми кывтуялӧм йылысь. Могыс небӧгыслӧн серпасавны лыа моз визувтысь кадсӧ, тӧдчана йӧзӧс да кывтуялӧм йылысь висьтӧн тӧдмӧдны. Пасъя бур кывъясӧн ассьым велӧдысьясӧс, туялан уджӧ пыртӧдысьясӧс. Гуся лача кута: вермас лоны, тайӧ менсьым «пӧжасӧс» лыддьӧм бӧрын кодлыкӧ вермас мусмыны коми, мукӧд кывъяс велӧдӧм да найӧс пыдіа туялӧм. Ӧти сайын юӧрта мыйсюрӧ тшӧтш асланым чужан кыв йылысь, ӧткодялышта сійӧс мукӧд кывкӧд.

Коми кыв йылысь нӧшта. Зіли гижны тайӧ небӧгсӧ кыдз позьӧ комиӧнджык, пыртны гижӧд кывйысь да чужан шӧрсыктывса сёрнисикасысь став озырлунсӧ. Дерт, пыртӧді тшӧтш унакодь вылькыв, тайӧ ӧд ӧнія кыв сӧвман медшӧр нырвизьыс. Став выльпыртӧмсӧ вайӧдӧма тайӧ небӧг помас торъя кывлыддьӧгӧ. Мукӧд кывъясысь пырӧм кывворсӧ тшӧтш зіли сетны коми ног, кыдзи найӧс шуалӧны йӧзыс: плот «флот», семъя, апарат, отчот, апичер, педінститут да уна мукӧд. Сёрникузя тэчасыс абу ёна сьӧктӧдӧма отсасяна сёрникузяясӧн, гижны ставсӧ зіли йӧз сёрни дорӧ матысса кывйӧн, кокньыда гӧгӧрвоана тэчасӧн. Нӧшта ӧтитор. Босьтчи гижны тайӧ небӧгсӧ дӧзмӧмысь сэтшӧм коми йӧз вылӧ, кодъяс асьнысӧ ыджыд патриотӧн чайтӧмӧн гижалӧны казьтыланторъяссӧ рочӧн, ас чужан кывсӧ кедзовтӧмӧн. Гӧгӧрвоӧдӧны тайӧс, мед пӧ унджыкӧн лыддясны, тшӧтш республикаса айяс. Помкаыс тешкодь, ӧд республикааным 1992-ӧд восянь коми кывйыс каналан кыв да сійӧс колӧ тӧдны, медводз веськӧдлысьяслы, буретш республикаса айясыслы. Оз кӧ тӧдны, эз велӧдны, тайӧ налӧн шогыс. Гашкӧ, тайӧ небӧгсӧ лыддьӧм бӧрын унджык коми йӧз босьтчас гижны ас чужан кывнас, татшӧм ног сійӧс паськӧдіг да пыдди пуктіг. Лача та вылӧ кута. Кутшӧм артмис пӧжасыс, лыддьысьысь донъялас ачыс.

МУРТСА СУВТІ АС КОК ВЫЛӦ

Быд мортлы ичӧтдырсяньыс зэв тӧдчанаторйыс медся этша вылӧ куимтор: чужанін, чужан кад да потандорса йӧз: ай-мам, матысса ордвуж. Ме чужи 1960-ӧд вося лӧддза-номъя тӧлысь 15-ӧд лунӧ Визин сиктувса Чипанов грездын, кабалаяс вылын роч ног сійӧс пасйӧны Цыпаново. Грездыс сулалӧ Визин юлӧн шуйга вадорсяньыс верст кык ылнаын керӧс йылын, водзӧ сэсся войвывланьын шувгӧ вӧр, кывтыдланьын джуджыд да вель паськыд Рокашор лог сайын Рочов грезд, а катыдланьын тшӧтш лог сайын ыб вылын сулаліс на Кычаныб. Ӧні тайӧ вель ыджыд да кузь грездсьыс кольӧма сӧмын нимыс. Чужан грездын керка комын кымын вӧлӧма медунаыс. Важджык мусерпасъясын сійӧ жӧ Чипанов грезднымӧс нимтылӧмаӧсь мӧд ног — Вурдысево, кӧть йӧз сёрниысь ме некор эг кывлы тайӧ нимсӧ. Тӧдӧмысь, ёна важӧн йӧзыс грезд нимсӧ пуктылӧмаӧсь Вурдысь да Чипан нима кутшӧмкӧ медводдза олысь сертиыс. Сідзи тшӧтш Кычаныб грезд ним подулас вӧвлӧма Кычан нима айловлӧн ыбыс, медводзӧн, тыдалӧ, сійӧ коркӧ керӧс вылас кӧдза мусӧ вӧчлӧма. А гашкӧ, чипанпиян нимӧн пасйывлӧмаӧсь сэтчӧс важолысьяссӧ. Та вылӧ чайтӧмсӧ ёнмӧдӧ мӧдлапӧлын Чипанов вылӧ ӧшиньяснас видзӧдысь Кӧчпиян грезд. Сійӧ керӧс вылас коркӧ овмӧдчылӧмаӧсь Кӧч месайлӧн пияныс. Вермас лоны, важ коми нимыс чужан грезднымлӧн вӧлӧма Чипанпиян, а сэсся нимсьыс — пиян юкӧныс вермис вочасӧн пыркавны-бырны. Ӧнія нимыс ортсысяньыс роч ногаджык лоӧма — Чипанов, коми йӧзыс, ас сиктсаяс тадзи нин вӧлі нимтӧны чужаніннысӧ. Колӧ шуны, пӧрысь йӧзсянь корсюрӧ кывлывлӧ вӧлі на Ыджыд Чипанов да Ичӧт Чипанов иннимъяс гаралӧм. Ыджыд Чипановас ми олім 1963-ӧд воӧдз сӧмын, а Ичӧт Чипановыс вӧлі Рочов да Ӧзын костын буретш нӧрыс йылас, сӧмын керка нёля кымын. Тадзи тӧда сы понда, мый ачым аддзылі керка колясъяссӧ, ӧд ми сэсся овмӧдчим вӧвлӧм Ичӧт Чипановсяньыс неылӧ. Тайӧ грезд вӧвлӧминтіыс унаысь лызьӧн да даддьӧн исковтлі, гожӧмъяснас ичӧт челядьӧн ӧмидз сёйлывлім. Ӧнӧдз на керӧсас тӧдчӧны гӧпъяс, вӧвлӧм юкмӧсъяслӧн колясъяс, важ юкмӧс гуяс, омӧля нин быдмысь ӧмидз да сэтӧр. Мыйла тайӧ неыджыд грездторйыс кушмӧма? Код нин тӧдас.

Визин сиктлӧн важвылӧм йылысь туялан уджыс зэв этша. Йӧзыс нимтӧмаӧсь сиктсӧ Визин ю серти, а Сыктыв вожын татшӧм юыс кык. Кыкнанныс усьӧны Сыктылӧ шуйгаладорсяньыс да ю вомъясыс ӧта-мӧд дорсяньыс матынӧсь. Ӧтиыслӧн нимыс Ичӧт Визин, мӧдыслӧн Ыджыд Визин, кӧть пасьтанас ыджыдыс сӧмын неуна и торъялӧ. Сӧмын важся кадӧ, гашкӧ, торъялӧмыс вӧлӧма ыджыдджык. Визинчи Ичӧт Визинсӧ нӧшта шулӧны Мӧд Визинӧн. Ыджыд Визин пӧлӧныс йӧзыс овмӧдчылӧмаӧсь важӧнджык, дерт. Комияс дзоньнас Сыктыв вожсӧ овмӧдлӧмаӧсь коркӧ IX-X-ӧд нэмъясӧ нин, сюрс во сайын волӧмаӧсь кызвыныс лунвывсяньджык, Кама ковтыссянь. Та йылысь висьталӧ сыктывшӧрса аслыспӧлӧс сёрнисикасыс, перым-коми войвывса сёрни дорӧ зэв матыс. Сёрнитӧны визинчи да став сыктывсаыс Л шы вылӧ, шуам, «Кылзы, пулла далйӧ алтобусӧн оз кол мунны, колтатӧ кышал да сідз палзьӧд-кер». Сысоличьяс йылысь сёрниыс мунӧ медваж роч кроникаясын нин, а медводдза стӧч гижӧд буретш Визин сикт йывсьыс вӧлӧм вочӧма 1586-ӧд воын, сэні пӧ эм «погост». Дерт, Сыктыв вожын медваж сиктыс Волся вӧлӧма, сы йылысь медводз пасйӧма 1384-ӧд воын, XIV-ӧд нэмӧ «Вычегодско-Вымскӧй кроникаын. Сэки нин, тӧдӧмысь йӧзыс кыдзикӧ овмӧдлӧмаӧсь кыкнан Визин ю вадоръяссӧ, найӧ ӧд Волсялы паныд Сыктылас усьӧны. Кроникаӧ пасйӧны вӧлӧм вель ыджыд да век сэні олысьяса сикт-грездъяс.

Визин ю йылысь важ гижӧдъясын пасйылӧмаӧсь важӧнджык нин, сё воӧн водзджык, 1485-ӧд воын. Адольф Иванович Туркин серти, Визин/Визинга нимыс зэв важ, артмӧма сійӧ визь да ин юкӧнъясысь. Визь-ыс артмӧма сёрӧнджык вись-ысь, вежӧртасыс бӧръяыслӧн вӧлӧма «металл», ӧткодяв ордвуж кывъясысь фин. vaskі, эст. vask «ыргӧн», эрзя-морд. уське «сутуга», удм. -весь юкӧн азвесь «эзысь» кывйын. Комиын важ кыввужйыс тшӧтш измӧма эзысь да озысь тэчаса кывъясӧ. Юсӧ тадзи нимтӧмаӧсь вадоръяссяньыс неылын кӧртшом петанінъяс серти. Шӧр нэмъясӧ дай сёрӧнджык ӧнія Визин сиктсянь кывтыдджык перйылӧмаӧсь кӧртшом да нулӧмаӧсь чугун сывдан заводъясӧ. И збыльысь, дзоньнас Визин юын да юбокса грездъясас, ю-шоръясас ваас кӧртыс зэв уна. Визин нима ю эм тшӧтш Удора районын, тайӧ Улыс Пузла нима юлӧн шуйга вожыс.

Лыддьӧдлӧма Визин погостсьыс кык пу вичко, орччӧн куйлысь Межатыла, Мӧд Межатыла, Бенгав, Ыб, Ыджыд Ыб, Дементьевскӧй, Аксёновскӧй, Модоробка (Мӧдарыб), Сорд, Кычаныб, Ыджыд Кычаныб, Матково, Лычем (Лысчом), Инпон, Ичӧт Койтла, Антонов Макаров грездъяс. Тамда грезд кӧ ӧтпырйӧ лыддьӧдлӧма, то йӧзыс сэн овлӧмаӧсь, кыв шутӧг, ёна важысяньджык нин. Кычаныбын кӧ овлӧмаӧсь нин йӧзыс, Чипановыд сысянь матын нин да важолысьясыс тайӧ инсӧ, дерт нин, тӧдлісны да мусӧ вӧдитлісны. Чипанов грезд йывсьыс торйӧн пасйӧма 1707–1720-ӧд вояс костын, выль оланінсӧ пасйӧма кыдзи «Грезд Цыпановых». Сідзкӧ чужан грездӧй да ордвуж подулалысьясыс петӧны XVIII нэм пансьӧмсянь, вель важысянь. Визин юланьыс Чипановсянь орччӧн куйлӧ Митюшсикт грезд, торъялӧ вӧлі Вылыс да Улыс Митюшсикт, йӧзыс шуӧны дженьдӧдӧмӧн да вежыштӧмӧн Митишук. Мусерпасъяс вылын да роч кабалаясын Митишуксӧ вӧлі нимтӧны Тебеньковоӧн. Визина-Катыда туй дорас Митюшсиктас вӧлі кыпӧдӧма ичӧт школа, вель ыджыд ӧти судта пу керка. Кык Митишук костас сулавліс мича пу часовня, сигӧрас кӧрт пернаа-креста. Ёсь йылыс часовняыслӧн тыдавліс вель ылӧдз. Сэтшӧмсяма енколаяс вӧліны тшӧтш Сордын да Катыдпонын. Сэн вӧлі видзӧны мувердас да сепысъяс, мукӧдтор. Эгӧ кӧ вуджӧй овнысӧ юрсиктӧ, Митишук школаас эськӧ ветлі велӧдчынысӧ. Елинчи, рочовчи, чипановчи, митишукчи челядь ставыс вӧлі сэні велӧдчӧны медводдза нёль классӧ.

Чипанов да Визин иннимъяс бергавлісны ай-мам сёрниын медтшӧкыда: ӧтилаас ми олім, мӧдлаас том гозъя уджавлісны, айӧй шӧр школаын да ветлечебницаын, сэсся совкозын, мамӧй клубын, госстрахын да мукӧдлаын. Мамӧй вель тшӧкыда уджсӧ вӧлі гортӧ босьтлывлӧ, рытъяснас пу тшӧтіӧн гольӧдчӧ-артасьӧ вӧлі, дебит-кредит ӧтилаӧ вайӧдӧ. Нӧшта кывлі Катыдпон, Пролчи, Ӧнись, Рай, Дикӧсикт, Ласта, Семенчин грезд нимъяс, ӧд мамӧй чужлӧма Пролчиын, петлӧма сьӧд Катыдысь, кыдзи шмонитӧмӧн вӧлі шулывлӧны. Сэтчӧ тшӧкыда ветлывлісны ай-мам, сэтысь волывлісны гӧсьяс. Кабала серти кӧ, тайӧ вӧлі Горьковскӧй сикт, сэки сэні вӧлӧма на ас сиктсӧвет, кӧкъямыс класса школа, ювывса ГЭС, гортса кӧлуй вель озыр вузаланін, ыджыд клуб (дедушӧн на кыпӧдлӧма) да уна мукӧдтор.

Мамӧй чужтӧма менӧ кадсьыс водз, та понда ичӧтдырсянь эг ыджыда быдмыв, висьлӧскодь кага пӧ вӧлі. Менсьым водз чужӧмсӧ ышӧдӧма ыджыд гыма зэр. Сэки керкаас восьса ӧшинь пырыс пырӧма сяр кодь чард, яръюгыд бисьыс меӧн нӧбасьысь мамӧй ёна повзьӧма да та понда водзджык вайсьӧма. Миян шуд вылӧ, гӧгрӧс чардыс бӧр петӧма, керкаыс абу ӧзйӧма ни нинӧм. Позьӧ шуны, менӧ сяр кодь чардбиыс олӧмас петкӧдіс, аслыспӧлӧс ногӧн «садьмӧдіс».

Медводдза олан вояссӧ, дерт, ме бурасӧ немся ог тӧд, юрвежам веравлӧны сӧмын кутшӧмсюрӧ ылысса серпасъяс. Овлім сэкисӧ ми нёльӧн: мамо (айлӧн мамыс, Цыпанова Анна Егоровна), ай-мам да ме. Айлӧн батьыс, Цыпанов Андрей Никитьевич (Илля Ӧндрей), кувсьӧма менам чужӧм мысти вӧльгым тӧлысьӧ квайтымын арӧс тыртӧммысьт. Чужлӧма дедӧй 1900-ӧд воын, вӧлӧма пӧ зэв киподтуя морт, ветлӧма Сибырӧ вурсьыны, уджавлӧма промкомбинатын да ёна вӧчасьӧма пуысь, вӧчавлӧма ён мича дадьяс. Мамӧ казьтылӧ вӧлі, ёна пӧ радлӧма менам чужӧм вылӧ, кӧсъя пӧ тӧдны, пондас оз менам гӧгапиӧй вӧр-васӧ радейтны. Кувсьӧма ты ӧдӧмысь, дзебнысӧ вӧлӧн нуӧмны, пу доддьын. Водза-водз кулӧма Илля Ӧндрейыс сьӧкыд олӧм вӧснаыс. Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйиыс веськалӧма пленӧ Польшаӧ, налысь тышка урмасӧ бомбитӧмны да бӧрас нин аддзӧмаӧсь мортсӧ шойяс письыс. Шой кодь морттӧ овмӧдас ас овмӧсас кутшӧмкӧ сэтчӧс пан, сэсся дедӧй вочасӧн кок вылас бӧр сувтӧма. Дӧзьӧритӧма порсьясӧс да на гидын и узьлӧма медводз. А вердлӧмаӧсь порсьяссӧ кӧрт тазйысь, сэтысь пӧ сёяныс ёна киськасьӧ вӧлӧм. Висьтавлӧма дедӧй, вӧчи пӧ порсьясыслы ыджыд пипу чуркаысь вердчан вор да та бӧрын месай-паныс пондӧма сійӧс морт пыдди пуктыны, сёянсӧ пемӧсъясыс бура пондӧмаӧсь сёйны да ӧдйӧ быдмыны босьтчӧмны. Та бӧрын коми салдаттӧ лэдзӧмаӧсь узьлыны керкаас торъя пельӧсын да вердлӧмаӧсь ас сёяннас нин. Тыш помасьӧм бӧрын лэдзӧмаӧсь бӧр да куим во на уджӧдӧмаӧсь сідз шусяна трудармияын. Мамо век шулӧма, мукӧдыс пӧ ветлӧмаӧсь тыш вылас нёль во, а Андрей Никитьевичыс сизим во. Вӧлӧмкӧ, Ӧндрей дед ёна лыддьысьлӧма, уна тӧдлӧма астрономияысь, географияысь, гортас вель уна небӧг видзлӧма, ӧти кывйӧн кӧ, сюсь морт вӧлӧма. Колӧ нӧшта содтыны татчӧ, мый 30-ӧд вояс пансигӧн Илля Ӧндрей став котырнас вуджлӧмаӧсь овны Сибырӧ, Новосибирскладорӧ, некымын во сэн овлӧмаӧсь муӧ перйӧм оланінын. Бур пӧтӧса олӧм абу сюрӧма да воӧмаӧсь Чипановас бӧр.

Овлім ми неыджыд важкодь нин керкаын, кык вежӧс сэні и вӧлі. Медводдза казьтылӧмӧй — кӧдзыд, куйла вӧлі вольпасьын шоныд гача да гынсапӧга да йира бердсьыс парсалӧм сёй-штукатуркасӧ. Тадзи витамин аслым шедӧдлывсьӧма. Керкаыс збыльысь вӧлӧма кӧдзыд, сулалӧма сэні сӧмын ӧти ыджыд пач да сы дорӧ лӧсьӧдӧм жӧч пачтор, кӧдзыд тӧвъяснас градус дас-дас куимся вылӧджык сынӧдыс абу шонавлӧма. Кыдзи и быд сиктса керкаын, медшоныдіныс керкаас вӧлӧма паччӧр да пӧлать. Дерт, сэтчӧ менӧ тшӧтш водтӧдлывлӧмны. Сёрӧнджык, Ӧзынӧ овмӧдчӧм бӧрын, ай-мам ни мамо ёнасӧ эз кайлывлыны Чипановас. Тӧдӧмысь, абу нин сэтчӧ кыскылӧма том гозъяӧс ни мамоӧс, айӧй век вӧлӧм сэтчӧ сӧмын пыравлӧ вӧравнысӧ кайиг да бӧр воиг.

Дерт, некутшӧм озыр олӧм сэки абу на вӧлӧма. Кӧть Сӧвет Ӧтувлун гораа горзӧмӧн кыпӧдлӧма-тэчлӧма сэки коммунизм да зільлӧма вӧтӧдны да панйыны Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъясӧс, збыльысьсӧ олӧмыс йӧзыслӧн вӧлӧма ёна на дзескыд. Мамо, тадзи ми нимтывлім айлысь мамсӧ, абу нин уджавлӧма сэк, пенсияыс вӧвлӧм колкозничалӧн вӧлӧма зэв ичӧт, водзассӧ 12, бӧрынджык 30 шайт. Ай-мам сэки буретш юрсиктас керка лэптӧмаӧсь да сьӧмнас дзескыда на овлӧмны.

Висьтышта медматыс ордвуж йылысь. Ай серти кӧ ме Илля Йӧлгинь, айсянь мунысь ордпуыс ставыс Илля ним новлӧ вӧлі. Батьӧс сиктсаяс век нимтывлӧны вӧлі Илля Ӧльӧксанӧн. Надежда Алексеевна Митюшева дасьтыліс меным аркивъяс серти чукӧртӧмӧн айсянь мунан ордпусӧ. Сы серти, збыльысь коркӧ XVIII-ӧд нэмын на овлӧма орд подулалысьыс, Илля нима айлов, а сысянь сэсся чужлӧма Василей (кувсьӧма 1854-ӧд воын). Василейыслӧн вӧлӧма Ёгор да Лев пиян, а Ёгорыслӧн Прол да Ёгор пиян. Пролсяньыс чужӧмаӧсь Петыр, Ӧльӧксей да Иван. Менам Ӧндрей дедӧй вӧлӧма буретш Ӧльӧксейыслӧн гӧгапи, а дедӧлӧн айнас Никитаыс и вӧлӧма. Цыпанов Ӧндрейыслӧн, дедӧлӧн чужлӧма кык челядь, айӧй 1932-ӧд вося косму 30-ӧд лунӧ да сылӧн Антонь нима соч, тётя Тоня (1930–1998).

Мамлӧн сиктногса нимыс вӧлі Кузук Мая, став налӧн ордыс вӧлӧма Кузукъяс. Дедӧлӧн ним-ов-вичыс вӧлі Безносов Николай Михайлович, Кузук Миколай, чужлӧма 1908-ӧд воын. Сиктсаяс нӧшта нимтӧны вӧлі дедӧс Кузук Кӧчӧн, тыдалӧ, нимтысян кывйыс ордыслӧн вӧлӧма важӧнсӧ Кӧч. Ыджыд мамлӧн ним-ов-вичыс вӧлі Безносова Августа Алексеевна, Кузук Авгус, чужлӧма 1912-ӧд воын. Налӧн вӧлі нёль челядь, куим ныв — медыджыдыс Мая (мамӧй) чужлӧма 1936-ӧд вося кос му 30-ӧд лунӧ, Юля сочыс чужлӧма 1938-ӧд воын, Нина чужлӧма 1940-ӧд воын, да ӧти Ӧльӧксан пи (1948–1985). Дядьӧс шулывлісны Кузук Шурикӧн. Сыкӧд ме медся на матын вӧвлі, ёна воліс сійӧ сьӧлӧм вылӧ том дырйиыс, воліс тшӧкыда миянӧ, узьліс миянын, воліс матрос паськӧмнас служба вывсьыс, сэсся аддзысьлім нин карын. Став ордвужыс медся ичӧтсянь сёрнитісны миянкӧд сӧмын комиӧн да чужан кывйӧй вежӧрам пырис мам йӧв сорӧн. Торйӧн нин ёна тӧдчис кыв боксяньыс миян вылӧ мамоным, ӧд ичӧтдырся воясӧ буретш сыкӧд ми вокӧйкӧд и олім да век варовитім.

Чужсьылӧма менам колана кадсьыс ёна водз, сизим тӧлыссяӧн да рахитӧн висьлыссьӧма. Кага ваймысьт мамӧйлӧн йӧлыс этша вӧлӧма да менӧ ӧти сайын нёньӧдлӧма Катыдпомысь жӧ ӧти ань, Кӧрӧ Ниналӧн (Беляевалӧн) мамыс. Ачыс Нинаыс пӧ чужӧма сійӧ каднас тшӧтш ыджыд да ён, мекӧд пӧ он ӧткодяв. Нинаыскӧд ми сэсся велӧдчим ӧтлаын шӧр школаын да университетын, ӧнія овнас Руденко Нина уна во нин уджалӧ-велӧдӧ Межадорса шӧр школаын. Чипановса олӧм йылысь юрын немтор абу кольӧма, ичӧт на вӧвлі да. 1963-ӧд воын ай-мам эштӧдӧмаӧсь кыпӧдны юрсиктын, Ӧзын либӧ Ӧзынпом инын выль керка да вуджӧмаӧсь овны сэтчӧ. Кузук Микулай дедӧй том на вӧлӧма да ёна отсалӧма керкасӧ кыпӧдны, збыльысьсӧ шуны кӧ, сійӧ и вӧлӧма вӧр пӧрӧдан да тшупан удж котыртысьыс, выль оланін лэптысьыс да пытшсӧ вӧчысьыс. Срубсӧ медводз Катыдас и вӧчлӧмны. Сэки Визин пасьтала вель ёна стрӧитчӧмаӧсь том йӧз, гӧгӧр сувтӧмаӧсь сир кӧрӧн ӧвтысь на выль зумыд керкаяс. Сэтчӧс выльмӧдӧм пурысьсӧ нимтӧмны сійӧ кадыслы ёна лӧсяланаа — Интернациональнӧйӧн. Керканым лыдпасыс вӧлі уна во 33-ӧд. Вылинӧ вуджӧмъяссӧ ог тӧд, но бура нин помнита ӧзынся олӧм-вылӧмсӧ. А вуджӧмаӧсь овны ыджыд сиктӧ Чипановсьыс лючки туй абутӧм вӧсна. Тадзи тшӧтш унаӧн вуджавлӧмаӧсь и мукӧд посни грездысь сэкъясӧ дай сёрӧнджык: йӧзтӧммисны Кычаныб да Ӧнись, а сы бӧрын и Катыд Кырул.. Став тайӧ грездыс ӧні на менам син водзын быттьӧ сулалӧ. Дерт, вӧлі кӧ лӧсьӧдӧма-вӧчӧма сэки лючки-бур туйяс нэмӧвӧйся грездъясас, найӧ, дерт жӧ, эз кушмыны, эз тыртӧммыны, эз бырны на.

ИЧӦТДЫРСЯ ГӦГӦРТАС

Ӧзын либӧ Ӧзынпом нимыс тшӧтш зэв важся, нимтӧма грездсӧ Ӧзыншор серти, буретш мир туй-улич саяс визувтіс тайӧ шорыс (дерт, и ӧні на сійӧ визувтӧ важ мозыс). Тыдалӧ, ёна важӧн ю вадорас шор вомас вӧлӧма збыль ӧзын — пыж видзанін, пыжаяслӧн сувтланін. И збыль, шорыс тайӧ вель ыджыд, петӧ ён ключьясысь верст куим кымын ылнаын юсяньыс войвывлань. Миян керка водзын, туй саяс, шор визувтан увтасінас вӧлі важся лекан, Визин юыслӧн важ визувтаніныс. Улич нимнас войдӧр миянлысь грездсӧ морт эз нимтывлы (сэки шулӧны на вӧлі Ӧзынӧн). Керкаясыс уличас ставыс видзӧдісны лунвылӧ, мир туй вылӧ. Туйыс кайӧ Катыдӧ, та понда ветлысь-мунысьыс век вӧлі уна, мӧдарӧ, машинаыс ветлӧ вӧлі шоч, ӧніякӧд он ӧткодяв. Унаӧн вӧзйысьӧны вӧлі трактор кабинаас либӧ доддяс, ветлісны тшӧтш телегаа, тӧвнас доддя вӧлаяс. Дерт, сэки туйыс эз асвальта вӧвлы, тулыс-арнас няйт, гожӧмнас зэв буса, а тӧвнас векньыдкодь да тшӧкыда вӧлі тырӧ лымнас. Тайӧ туйӧдыс подаясыс эз ветлӧдлыны ӧнія моз, туй дорас канава саяс вӧчӧма вӧлі бур крепыд плакаясысь лӧсьӧдӧм моски, сэті челядь да верстьӧ ветлӧны вӧлі и велосипедӧн да самокатъясӧн. Шыльыд да сэті самокатнас лӧсьыд вӧлі голлясьнысӧ. Самокатсӧ вӧчӧны вӧлі тадз: медводз тувъялӧны плакаясысь рама сямаӧс, а гӧгыль пыддиыс пуктывлӧны вӧлі важся подшипникъяс. Миян орчча олысь Васильев Шурик буретш зэв мастера вӧлі тувъявлӧ татшӧм самокатъяссӧ. Моски йылысь кӧ шуны, сэки сійӧ нюжавліс зэв кузя, шуам, Ӧзынсянь Рочовӧдз, мир туй пӧлӧныс Митишукӧдз дай водзӧ Ӧнисьӧдз. Сэки сиктсӧветыс уджавлӧма зэв на бура, гӧгӧр век вӧчӧма вӧлі да выльдӧма москияс, вӧрсяньыс Визинсӧ кузяла вӧлі торйӧдӧ суйӧр, ӧд совкозса да йӧзыслысь ас мӧсъяссӧ видзӧны вӧлі кызвынсӧ суйӧр саяс, вӧрас, а ыж-кӧзасӧ видзлісны торъя кук йӧръясын. Ӧзын шор дорас буретш вӧлі кинофикациялӧн гараж да сы дорын потшӧм кук йӧр, сэні йирсьӧдлӧны вӧлі ичӧт на куканьясӧс, кӧза-ыжӧс. Миян уна пода некор эз вӧв, видзлісны-тшӧгӧдлісны ай-мам порсьӧс, а орчча олысь Кушмановъяс, Беляевъяс (Арттьӧ Яковъяс), Чугаевъяс, Раевскийяс кукань-мӧс, ыж-кӧза видзлісны. Ичӧтдырйи огӧ вӧлі казялӧй грездса керкаяс костысь дзескыдлунсӧ, ставыс сэк вӧлі паськыд да ота, мича да сӧстӧм. Асланым керканымлӧн мышкас, карта сайын вӧлі бара мукостса туй да водзӧ Рочов грездлань вӧлі вель ыджыд му, ичӧтдырйи сэтчӧ кӧдзлісны зӧр сора анькытш да вося турунъяс. Адгумсӧ (боршевиксӧ) кӧдзлісны 70-ӧд вояс заводитчигӧн нин, миянлӧн школаӧ ветлігӧн. А сыӧдз тайӧ гӧран муясас быд тулыс-ар кылӧны вӧлі трактор шыяс, тшӧкыда войбыд вӧлі тулыснас гӧрӧны-пиняйтӧны муяссӧ.

Ӧзыншор саяс чояс тыдалӧ вӧлі Помачойпон грезд (кабала вылын Звенигород роч нима). Лог вевдорас тыдыштӧ вӧлі ас дорас кыскысь вӧр, унаысь видзӧда вӧлі ичӧт дырйи веранда ӧшиньсянь сэтчӧ. А керка ӧшиньяссянь тыдалӧ вӧлі ты, ты саяс ді, веськыдвылын Чипанвидз, а ю саяс ылын тыдалӧны Тӧркин, Кольёль да Кӧчпиян грездъяс. Тайӧ Визин сиктлӧн торъя юкӧнъяс. Сикт шӧрыс шусьыліс Вичкодор, сиктса быд юкӧнын вӧлӧма водзджык ас колкоз, Ӧзыныс пырлӧма «Май» колкозӧ. Вичкодорас керкаяс саяс вӧлі мӧс да вӧв карта, водзӧ чояс югвидзис совкозса мазі поз. Шор саяс, миянладорын, вӧлі совкоз гараж, пуысь некымын шоныд стрӧйба (кантора, дорччанін, гӧрд пельӧс-шойччанін) да пӧвъясысь лӧбувкодьяс. Асыв-рыт сысянь кылӧ вӧлі трактор-машина шы. Вӧв картасяньыс неылын заводитчӧ вӧлі вӧв кук йӧр, сійӧс вӧлі потшӧмны лог кузялаыс. Ӧні тайӧ стрӧйбаяссьыс да потшӧсъяссьыс немтор нин абу кольӧма, на пыдди кыпӧдӧмаӧсь керкаяс да пывсянъяс, вӧвлӧм гараж пыдди зымвидзӧ дзонь выль улич.

Ичӧтдырйи мамокӧд ветлывлім кызвынсӧ сикт шӧринӧ, лавкаясӧ да мый да. Чипановӧ, позьӧ шуны, ёнасӧ эг ветлӧй нин. Ӧтчыдысь сӧмын кайлім сэтчӧ кутшӧмкӧ кӧлуйла, ме тайӧс юрам буракодь на кута. Тыдалӧ, тайӧ вӧлӧма керка вузалігводзвылас, айӧй коркӧ 60-ӧд вояс помланьыс важ керкасӧ вузалӧма сиктсӧветлы пес вылӧ, мыйысь сэсся эз ӧтчыдысь каитчывлы. Визин сикт менам ичӧтдырйи эз вӧвлы ӧнія кодь ыджыд, но бара вӧлі сійӧ дзик коми оланін: пӧрысь да посни, ставыс сёрнитлісны комиӧн, гӧгӧр кыліс тайӧ мича да гора кывным. Сиктыс юксьыліс грездъяс вылӧ да нюжавліс кыкнан вадор кузялаыс вель ылӧ, Лучсянь Катыдпонӧдз, Сордсянь Кольёльӧдз. Улич нимыс сӧмын ставыс вӧлі роч кывъя: Советская, Оплеснина, Мира, миян Интернациональная, Кооперативная, Набережная да мукӧд. Сэки дзик на выль кык судтаа шӧр вузасянінсӧ нимтӧмаӧсь вӧлі «Рассвет», сӧмын на восьтӧм кинотеатрсӧ нимтӧмаӧсь «Мир», районса «Маяк Сысолы» газет сэки нин петавліс рочӧн, кык судтаа пу керкаясысь кыпӧдан микрорайонсӧ шуӧны вӧлі гораа — Черёмушки, ылысса Мӧскуаын моз тшӧтш. Став официальнӧй нимыс вӧлі роч, эз коми. Сӧмын став мукӧд иннимыс ставыс юргис комиӧн: Елиншорпон купайтчанін, Прӧскурняшор, Ӧзыншор, Визин пос, Выль туй (сэки Оплеснин выль уличсӧ тадз вӧлі йӧзыс шуӧны), Парччу, Войлапӧл, Ёгул, Вис, Воль вӧрса юяс, Тукач, Галинкуш нима посни вӧра кушинъяс, Чипанвидз, Жуӧд видзьяс да уна-уна мукӧд. Айным дорӧ волывлӧны вӧлі пукавны-рытйысьны сылӧн вӧралысь ёртъясыс да насянь кывлім эновтӧм пӧчинӧк нимъяс: Копса, Лысчомшор, Чурк. Тадзи вочасӧн кытшовтӧ вӧлі ичӧт мортлӧн вежӧрӧс чужан кывъя гӧгӧртасыс. Таысь аттьӧавны колӧ сэкся став верстьӧ йӧзсӧ, найӧ немся на рочӧ эз сетчывны, кутчысисны ас кывйӧ. Пӧрысь йӧзыс сэки чорыда вӧлі дивитӧны комиӧн чужлӧмъяссӧ рочасьӧмысь, вомалӧны вӧлі тадзи: «Мый нӧ рочасян, ачыд тай нӧ коми нянь сёян».

ЁРТЪЯСӦЙ ДА ВОРСӦМЪЯС

Ай-мам да верстьӧ орчча олысьясысь кындзи ичӧтдырйи медъёна волысим матігӧгӧрса зонка-нывкаяскӧд. Медтшӧкыда ворслім ме да Вова вокӧй орччӧн олысь Васильев Шуриккӧд (1958-ӧд воын чужлӧма, неминучаысь кувліс 1978-ӧдын), улынджык олысь Беляев Колякӧд (1955–2005), миянсянь рытыввывлань орчча олысь Саша Матвеевкӧд (1959), Беляев Толиккӧд (1962) да Кушманов вокъяскӧд — Коля да Мишакӧд. Нывкаяс тшӧтш ворслӧны вӧлі миянкӧд: Матвеева Ира орчча олысь да Беляева Люся да Надя сочьяс. Бӧрасджык ворслім тшӧтш Елинланьынджык олысь Старцев Вова да сылӧн Света сочыскӧд. Тайӧ нывкасӧ ог тӧд мыйла ми нимтылім Петукӧн. Ӧти урмаӧн ветлывлам вӧлі вежалунъясӧ кино видзӧдны, вит ура кӧрт сьӧм вылӧ вӧлі видзӧдлывлам аскост да Айму вӧсна Ыджыд тыш йылысь, быдсяма шпионъяс да тешкодь вӧвлӧмторъяс йылысь пильмъяс. Торйӧн нин воӧны вӧлі сьӧлӧм вылӧ мем уна рӧма мультпильмъяс. Помнитмӧн, видзӧдлім весиг комиӧн гижалӧм субтитръяса кинояс на, шуам, «Чапаев» кино (сэки вӧлі вӧчавлӧны на татшӧм кино копияяс, медым коми йӧзыс бурджыка гӧгӧрволісны петкӧдланторъяссӧ). Сэки ме ичӧт школаӧ нин ветлі да зіля вӧлі лыддя коми гижӧдсӧ, ӧд рочнас гӧгӧрвоа вӧлі сьӧкыда на сэк.

Роч кывйӧ велалі дзик тӧдлытӧг. Дерт, велӧдны пондісны сійӧс мӧд классянь нин, сӧмын урокъяс дырйи вель сьӧкыд вӧлі, ӧд гижанногыс да шуанногыс зэв уна роч кывйын ёна торъялӧ. Став татшӧмторсӧ юрад кутны, дерт, сьӧкыд. Шуам, рочӧн гижӧны дождь, а шуны колӧ [д о щ], гижӧма молоко, шуны колӧ [м ы л а к ó]. Торйӧн сьӧкыд вӧлі кутны тӧд вылын кывйын личкан инсӧ, сыысь тшӧкыда кывъясыслӧн вежӧртасыс вежсьӧ: зáмок «изкар» да замóк «томан». Сьӧкыд зэв вӧлі роч граматикаыс. Сӧмын миянӧс кытшалысь кывйыс юрам пырис быдлунъя кылан-аддзанторйысь: кино, радио, бӧрынджык телевиденньӧ юргис рочӧн, школаын шӧр класъясын ставсӧ пондісны велӧдны рочӧн. Он кӧсйы да велалан. Торйӧн нин кор лыддьынытӧ коминас верман зэв этша газет-журнал, нӧшта ни этшаджык небӧг. Дерт, рочӧн лючки-бура сёрнитан сямыс лои ёна сёрӧнджык.

Ёна волісны сьӧлӧм вылӧ лыйсян-вӧтлысян пильмъяс, тешкинояс. Зэв ёна полӧмӧн ми зонпосни видзӧдім сэки нималана «Вий» кино, быдсяма ёма-мутияс йылысь дзик ӧтитор и видзӧдлім. Йӧзыс «Мир» кинотеатрас сымда чукӧрмыліс мый корсюрӧ гортӧ бӧр волім билет абутӧм пондаыс. Киноясысь быдсяма сёянторъяс аддзывлігӧн век вӧлі кынӧмӧй сюмавлӧ. Но кызвынсӧ ми ворслім ас грездын да сы гӧгӧрын, тӧвнас юдждывлім Рочовгӧрасӧ, исласьлім даддьӧн, лызьӧн, гӧгрӧс дорыша кӧрт воръясӧн да ӧтчыд весиг вӧв доддьӧн, кодӧс вӧлі кыскам чой паныд став урмаӧн, шойччыштам да бара кыскам. Додьсӧ босьтлім Кушмановъяслысь, айыс налӧн вӧлі вӧвъяс видзӧ Май бригадаас. А кутшӧм гажа вӧлі исковтны ӧтлаын, ыджыд доддьӧ ӧта-мӧд вылӧ вальгысьӧмӧн, гажаа гигзьӧмӧн-горзӧмӧн! Дерт, сэки вӧв додьсӧ вӧлі чайтан мый ыдждаӧн!

Кутшӧм ворсӧмӧн ворслімӧ? Гожӧмъясыс вӧліны сэк шоныдӧсь да ном-ӧвадтӧмӧсь, дерт, ӧнія казьтылана синвидзӧдлас серти. Ворслывлім лясӧн, вӧтӧдалім ӧта-мӧдӧс, попасьлім, дзепӧн ворслім да чиркъясьлімӧ. Прӧст дзеп кындзи зэв тшӧкыда ворслім пӧлъя дзепӧн буретш миян керканым сайын. Мукӧд районас тайӧ ворсӧмсӧ нимтӧны дас чаг. Ворслім тадз: чуркатор вылӧ пуктывлім пӧв да ӧти помас дас бедьтор. Ӧти ворсысь вынӧн тальччӧ чурвидзысь пӧв помас, и ставыс сэсся куталӧны лэбзялӧм бедьторъяссӧ. Коді оз вермы кутнысӧ, кутасьӧ. Али мӧд ног, медводз пудъясямӧ вӧлі тадз: «Код-кӧ та-йӧ чу-кӧ-рас куш-ман ду-кӧн сурт-тӧ-ма. Та-йӧ мор-тыс та-йӧ тэ!» Сэккості кутасьысьыс кор чукӧртӧ даснан бедьторсӧ, мукӧдыс дзебсясьӧны да гусьӧник кыйӧдчӧны. Колӧ вӧлі аддзыны дзебсьӧмасӧ да ӧдйӧ котӧртны бӧр да тотшнитны беддьӧн пӧвъяс. Он кӧ тайӧс удит вӧчны, дзебсьӧмаыс панъяс тэнӧ да тальччас пӧвъяс да став бедьторйыс разі-пели лэбзяс. Сэки мортыс бара на кутасьлӧ, мукӧдъясыс дзебсясьӧны. Татшӧм ног позьӧ вӧлі дзепнас ворсны вель дыр.

Торйӧн радейтлім чиркъясьны. Ворсӧм нимыс артмӧма чирк кывйысь, чиркъяс моз тшӧтш бедьторъясыс лэбалісны да, ӧд колӧ вӧлі бедьторъяснас лыйлыны да ичӧт пӧвторъясӧн паныд кутны-кучкавны бедьторсӧ. Ворсӧны вӧлі тадз: муас гижтылім кытш, сэні сулавліс бедь шыблалысьыс. Сійӧ вӧлі ичӧт пӧвторнас кучкӧмӧн лыйӧ бедьторсӧ йӧзчукӧр весьттіыс, а мукӧдыс паныд кучкӧны вӧлі бедьторсӧ бӧр шыблалысьланьыс. Муас усьӧм бӧрын колӧ вӧлі бедьторас кучкыштны ас дӧскаторнас, сэсся татшӧм мортыс лыйӧ вӧлі бедьторсӧ кытшӧ, а кытшас сулалысьыс паныда тотшкыштӧмӧн зільӧ вӧлі не лэдзны бедьторйыслы веськавны кытшӧ. Ставныс вӧлі зільӧны нажӧвитны аслыныс синторъяс, шуам, ворсӧны вӧлі витсёысь или неуна этшаджыкысь. Синсӧ вӧлі лыддьӧны ичӧт воськолӧн, коклапа дорӧ мӧд коклапа содталӧмӧн. Тадзи чиркъясьлім кузь рытъяс чӧж. Орччӧн неыджыд лог пӧлӧн вӧлі перйӧмаӧсь каколь гуяс. Тайӧ нимтӧм логтор гӧгӧрыс ок и уна ворслім! Лым сылӧм бӧрын век нин сэн ворсам вӧлі: дзепӧн, войнаысь, гуяссьыс перъялӧм сісь какольясӧн лыйсям вӧлі, лог вевдорас шыльыдінын коксярасим да кисярӧн ворслім. Зэв тшӧкыда ворсам вӧлі какольӧн да шома кытшӧн. Миян дорӧ унаысь кежавлӧны вӧлі тшӧтш ыджыд зонъяс да верстьӧ айловъяс. Сэки ывла вылас ёна на вӧлі йӧзыс рытйысьӧны, серпаскудъясыд сиктсалӧн эз на вӧвны да.

Торйӧн окота висьтыштны коллясьӧм ворсӧм йылысь, ӧні тайӧ гажа ворсӧмнас важӧн нин оз ворсны да. Ворсысьясыс вӧлі ворсӧны сиктса туй вылын кык чукӧр вылӧ юксьӧмӧн. Медся ён ворсысьясыс вӧлі лыйлӧны паныд сулалысьяслань кутшӧмкӧ гӧгыльӧн, а бӧръяясыслы колӧ тайӧ гӧгыльсӧ сувтӧдны кутшӧмсюрӧ плакаясӧн да паличьясӧн, не сетны водзӧ сылы ылӧ гӧгыльтчыны-лэбны. Тадзи вӧлі зільӧны ӧта-мӧднысӧ колльӧдны кыдз позьӧ ылӧджык. Миянкӧд ворслӧны вӧлі пӧрнӧй зонъяс, колльӧдлім туй кузяыс клубсянь Елин грезд дорӧдз. Мыйта серам петавліс чеччалысь резина гӧгыльсӧ сувтӧдны зілиг! Гырысьджык челядь зэв ёна шлепасисны, шлепӧн ворсісны, ёнджыкасӧ кӧрт сьӧм вылӧ. Войдӧр челядькӧд ӧтвылысь ворслывлісны том йӧз дай верстьӧяс, ёна кодалӧм-юӧмъясыс на пӧвстын эз на паськавлыны: тӧдӧны-торйӧдӧны вӧлі гаж да весьлун. Торйӧн ни гожӧмъясын каколь гуяс вевдорын какольӧн да пудболӧн ворсліс дзонь арава, кыдзи мамо шулывлӧ вӧлі. Айӧй тшӧкыда каръясьліс, вӧчавліс миянлы шыблалан паличьяс да кар лӧсьӧдан путоръяс. Сёрӧнджык кильчӧ дорӧ вӧчис турник да сэні ёнакодь выннымӧс ми вок песлывлімӧ. Керкаӧ гожӧмъяснас сэки челядьӧс гезйӧн вӧлі он кыскы, оз кӧ зэр ли гымав сӧмын.

Гожӧмъяснас ворслім векджык карта сайын, сэті машинаяс эз ветлыны, вӧлі лӧньджыкин. Челядь костын сёрниыс вӧлі зэв аслыспӧлӧс, юргӧны вӧлі быдсяма нимтысянкывъяс, шуам, нывкаяссӧ нимтылім порсь нёньӧн, ӧта-мӧдӧс «Пионер, пиньтӧм зьвер», «Октябронок-поросёнок» да с.в. Бергавлісны аслыспӧлӧс лӧсьӧдӧм сьыланкыв-кывбуръяс. Юрвежӧ кольӧма кык, со найӧ:

Улича трулляля,

Керка номер три нуля,

Дедӧыс кӧстыля,

Бабушыс гӧрбыля,

Олӧны омӧля,

Сёйӧны каколя…;

Коркӧ ӧтчыд ветлі вӧрӧ,

Сэні Микол мусӧ гӧрӧ,

Вӧлыс сылӧн ветлӧ бӧрӧ,

Гӧрыс сылӧн пыр со пӧрӧ… да с.в.

Тӧвнас век исласьлім, лымъяс вӧчавлім штабъяс да ветланінъяс. Лызьӧн медвойдӧр исласим Рочов чойсянь, а сэсся ветлывлім и ылӧджык, вӧрӧдз, Ӧзын шорйывса логъясті исласим, Чипанов да Кычаныб гӧгӧр лызьӧн ветлывлім. Исласьӧм вӧсна ӧтчыд ме ёнакодь доймылі. Исковті ме кӧрт даддьӧн да чойгорулас нин путкыльтчи-уси, бергӧдчи чойланьыс, сэккості буретш менӧ ёна тангис Кушманов Мишка аслас пу дадьнас, мем веськаліс веськыда пиньӧ. Бур кӧть вомыс восьса вӧлӧма да льӧбӧс эз косяв. Чорыда кучкӧмсьыс садьӧс воштылі; палялі да менӧ даддьын зонкаяс, Кушманов вокъяс кыскӧны вӧлі гортӧ. Кыдзкӧ сувтӧдісны да кык морт костын пыртӧдісны. Тётя Тоня, айлӧн сочыс вӧлі буретш миянын да ойзыны кутіс югыдгӧрд вирӧсь чужӧм-кӧлуйӧс аддзӧм бӧрын. Но нинӧм, кыдзкӧ тай вель ӧдйӧ ставыс бурдіс, сӧмын воддза вылыс пиньясӧй таысь вежыньтчӧмаӧсь вӧлӧм. Та вӧсна ичӧтдырсянь яндысикодь сёрнитігӧн вомӧс ёнасӧ восьтавлыны.

Мӧд тӧвся ворсӧмсӧ тшӧтш «бура» тӧдмавлі челядьдырйи, тайӧ аслам кар ворсӧм. Челядь юксьылісны кык чукӧр вылӧ, пудъясьлісны да кайлісны мыльктор либӧ лым чой вылӧ, сэки ныра тракторъясӧн вӧлі лымсӧ век ӧти чукӧрӧ йӧткавлӧны. Мӧд урмаыс усьласьӧ да кыскалӧ мукӧдъясӧс, вермасьӧ кар вӧснаыс, зільӧ кайны-кавшасьны лым чой вылас. Тайӧ ворсӧмас, дерт, измӧма зэв важся кадъяс казьтылӧмыс, кодыр важ комияс тышкасьлӧмаӧсь вӧрӧгъяскӧд, босьтавлӧмаӧсь каръяс, венлӧмаӧсь сэки Коми муӧ пырысьясӧс, йӧграӧс да рочьясӧс. Татшӧм тышъяслӧн кольӧм руыс инмыліс и меным: квайтӧд класын велӧдчигӧн карта сайын буретш асламкарасигӧн, вермасиг, ме уси лым чойсяньыс да веськыд киӧс чеглі. Водзассӧ ыджыд дойыс эз кывлы, а бӧрас сэсся киӧй пыктіс да жар лыбис, ковмис бурдӧдчанінӧ «Тэрыб отсӧгӧн» менӧ гургӧдны. Сэні ренген пото вӧчисны да гипс пуктісны. Гортӧ вои да гижны ог вӧлі вермы, ог мися гижны кут, чайті. Но айӧй, ачыс пемӧс бурдӧдысь вӧлі да гипссӧ перйис да ножовкаӧн пилитіс, сэсся бӧр пуктіс киам. Таысь тӧкӧтӧ бара садьӧс эг воштыв, но сэсся школаӧ ветліг гижи нин. Тайӧ ки чегӧмыс мӧрччыліс уна во чӧж на, 1986-ӧд воӧдз: кадысь-кадӧ веськыд киӧй вӧлі пыктавлӧ, а 1983-ӧд воӧ Тартуын велӧдчигӧн весиг орсӧ операция отсӧгӧн пычкылісны наркоз улын. А сэсся Сыктывкарын нин бара пыктӧм кисьыс казялі дзик кучик увтіыс визъялысь лытор. Ковмис душын емӧн кучиксӧ кырӧдны да пычкыны-перйыны лыторсӧ, ёсь дорышъяса торъялӧмторсӧ. Ичӧтдырсянь тайӧ лыторйыс ветлӧма киын небыд яяс. Сэсся 1986-ӧд вося гожӧмын асвӧчӧм операция бӧрас веськыд киӧй эз нин пыктавлы.

Тӧвъяснас, ульдалігӧн, зэв тшӧкыда лыйсьылім лымторъясӧн, вӧчалім гӧглялӧм ыджыд лым сяръясысь стенъяс да на сайӧ саясьӧмӧн лыйсьылім мӧд челядь чукӧркӧд. Школаын велӧдчиг дай студенталігӧн на ёна радейтлім чарӧмті кӧрт даддьӧн да ваннаӧн исласьны. Сэки рака тӧлысь мӧд джынйӧ дай апрельӧ на ён чарӧмыс сулавліс дыр, ӧд ывларуыс дзоньнас ӧнія дорысь вӧлі кӧдзыдджык, лымйыс сывліс ёна дырджык, муыс сьӧдасьліс ода-кора тӧлысся гажъяс бӧрын нин. Сэк тшӧтш овлывліс ыджыд ытва, абу ӧнія кодь жебиник. Пырджык чарӧмті исласьӧмыс усьліс тувсов каникул вылӧ, сэки буретш луннас вӧлі ульӧм, а сэзь войнас вель кӧдзыд. Асывнас чеччывлім водз да исласьлім Ӧзын шорйывса логъясас, Рочов, Чипанов да Кычаныб грездкостса логъясын. Сэки сиктса йӧзлы майбыр вӧлі: кӧть кытчӧ веськыда мун, вӧрӧ тар койт вылӧ асывводз кай, даддьӧн мый кӧсъян кыскы. Мукӧд вояснас вӧла доддьӧн вӧлі кыскасьӧны дай мотоцикӧн чарӧмті журъялӧны. Унаысь миян ылавсьӧ вӧлі да волам вӧлі гортъясӧ лун шӧр кад гӧгӧр ва гынсапӧгӧн.

ГОРТЫН ДА КАТЫДПОНЫН ОЛӦМ-ВЫЛӦМ

Школаӧдз ме олі кызвынсӧ гортын да сы гӧгӧр, ылӧдзсӧ бокӧ эг ветлы дай мукӧдлаас гӧститны эг петавлы (Катыдӧ ыджыд мамъясӧ кайлӧм кындзи). Мамо, айлӧн мамыс, миянӧс Вова воккӧд сэки и видзис, вердліс-юктӧдліс, кыдз вермис олӧмас туйдӧдіс. Цыпанова Анна Егоръевна чужлӧма 1900-ӧд вося ӧшым тӧлысь 16-ӧд лунӧ, уна абу велӧдчылӧма, нэмсӧ уджавлӧма колкозын да босьтӧ вӧлі 30 шайта ичӧтик пенсия. Миян дырйи сійӧ эз нин уджавлы да век горт овліс, весиг Чипановас кайлӧ вӧлі зэв шоча. Сёрнитіс сійӧ сӧмын комиӧн, рочнас кыв оз вӧлі тӧд, став босьтӧм кывсӧ вӧлі дзик коми ног вежлалӧмӧн шуӧ: белет, муспиль «мульфильм», песьтак «спектакль», бульдозёр, Азербазян «Азербайджан», ярманга да с.в. Узьлывліс сійӧ водзвежӧсын, калидорын кӧрт койкаын, ёна кӧдзыднас паччӧр вылын (ичӧт тушанас сэтчӧ бура тӧрӧ вӧлі). Сылы тырвыйӧ инмӧны Юшков Геньӧн «Коми ань» сьыланысь кывъясыс: «Ичӧтик да косіник, Чукырӧсь да дзор, Югыдінас, косінас Уджавлін тэ кор?» Гортпомын сійӧ вӧлі вӧчӧ быд пӧлӧс уджсӧ: пусьӧ да пӧжасьӧ, джодж мыськалӧ да чышкысьӧ, лавкаӧ ветлӧ да вурсьӧ. Сӧмын мыйлакӧ вӧрӧ вотчыны эз ветлы, эз ёна ветлы и мукӧд сикт-грездӧ. Ми-челядь коркӧ ӧтчыдысь асьным нуӧдчим вӧрӧ да мамо катӧдліс миянвесьтса Ӧзыншор лог йылас вотчыны, вель уна тшак вотім суйӧр саяс петавтӧг, посни вӧртіыс кытшлаліг. Сӧмын миянӧс воккӧд быдлаӧ юрсиктас кыскавліс. Коркӧ 60-ӧд вояс помлань ӧти гожся лунӧ мӧдлапӧлас сотчис респотребсоюзлӧн склад, ыджыд сьӧд тшын кайӧ вӧлі да ылысянь тыдалӧ. Аскинас мунім корсьысьны сотчӧминсьыс, унаӧн вӧлі сэні лукйысьӧны, кӧрт кӧлуйсӧ гортаныс новлӧны. Миянлы сюрис тшӧтш кӧрт тшаник да чугунъяс, вайим гортӧ тадзи чуктӧмторсӧ. Аслас неыджыд пенсиясьыс ньӧбавлӧ вӧлі сійӧ ставнымлы сёян-юан. Торйӧн нин чӧскыда вӧлі сійӧ пӧжасьӧ: черинянь да кӧрӧвай, каколя да пулъя нянь, каколя ляпа да рыська шаньга. Мамӧй сэкъясӧ мамоӧс кедзовтыштӧмӧн шулӧ вӧлі «гувернантка».

Збыльысьсӧ мамо сэтшӧмӧн буретш вӧлі.

Рытъяснас да шойччан лунъясӧ овлім ай-мамкӧд. Сӧмын айӧй век вӧлі видзӧдӧ вӧрӧ да ваӧ, унаысь ветлӧ вӧлі пишшальӧн вӧрӧ да тшӧкыда узьлӧмӧн, ӧд век видзліс сійӧ кӧчалан понъяс. Ичӧтдырйи миян вӧлі Альма энь пон. Тӧвся кузь рытъясӧ батьӧй вӧлі кывзӧ «Урал 57» ыджыд радиола, бергӧдлӧ вӧлі веськыдладорсяньыс чурвидзан, гыяс корсян гӧгыльтор да кывзӧ коксяр да медъёна коккей ворсӧмъяс. Торйӧн нин тшӧкыда вӧлі кывзӧ тӧвся кузь рытъясӧ, миян водалӧм бӧрын. Тайӧ радиоласӧ вӧчӧма вӧлі Сарапул карса радиозаводын, сійӧ куталіс зэв уна станция, вылас, вевт улас, вӧлі и пластинкаяс бергӧдланін. Мамӧй том дырйиыс кывзывліс да ньӧбавліс уна пластинка, кызвынсӧ минутын 72-ысь бергӧдчан ӧдасӧ. Ми быдмыштім да вель ёна жӧ кывзім сійӧс, весигтӧ 8-ӧд клас бӧрын гожӧмнас ме сійӧс нулі на дзоньтавны.

Айӧлӧн вӧлі Тоня нима ыджыдджык соч, овліс сійӧ Межадорын Коля пиыскӧд да волывлӧ вӧлі миянӧ. Айӧй аслас сочыскӧд оз волысьлы вӧлі, Межадорас ми ньӧтчыдысь эгӧ ветлӧй, весиг олан керкасӧ тьӧтӧлысь эг тӧдлӧй. Тётя Тоня мӧдарӧ, век волывліс гӧсти мамыс ордӧ, тшӧкыда узьӧмӧн. Сійӧ вӧлі зэв рам да сьӧлӧма, неыджыд мыгӧра ань, меным сійӧ ӧтнас ордвуж йӧзысь неуна сьӧмтор велӧдчигам сетавліс автобус станция дорын, кор шайт, кор куима. Пиыс, Коля воча вокным миян вӧлі ыджыд юра, зэв аслыспӧлӧс детинка. Сӧмын мамыс сылӧн сійӧс ичӧтсяньыс пондіс ёна бурдӧдны да инавлӧ вӧлі быдсяма интэрнатъясӧ. Тадзи сэсся коньӧр Коляыслӧн вежӧрыс вочасӧн торксьӧма. Помасьӧма олӧмыс сылӧн шуштӧма, вежӧрӧн торксьӧмъясӧс видзанінын, кӧнкӧ Кулӧмдін районын. Мамыс та йылысь мортлы абу висьтавлӧма, ас пытшкас ставсӧ кувтӧдзыс видзӧма. Петӧма тайӧ гусяторйыс сӧмын Тоняӧс 1998-ӧд вося тӧв шӧр тӧлысьын дзебӧм бӧрас нин.

Коляыс да ми вель тшӧкыда ворслім сылӧн миянӧ волігъясӧ. Нӧшта Сыктывкарын либӧ сідзи шуана Карын овлісны миян ордвуж, мамлӧн Нина сочыс верӧсыскӧд да Вова пиыскӧд, ов сертиыс найӧ Мисяковъяс. Миянлысь воча вокнымӧс ми тшӧтш вӧлі ёна виччысям, юасьлам, кор нин карчиыс воласны. Сэки векджык ӧтлаын ай-мам босьтлывлісны миянӧс Катыдӧ ыджыд мам дорӧ гӧсти. Сэтчӧ кайлӧны вӧлі автобусӧн, ӧд ас машинаыс йӧзыслӧн сэки эз вӧвлы. 60-ӧд воясӧ уджалысь йӧзыс ньӧбавлӧны вӧлі кызвынсӧ велосипед да мотоцикъяс на. Айнымлӧн тшӧтш вӧлі кык гӧгыля мотоцик. Но сійӧн миянӧс новлӧдлыны он вӧлі вермы, дерт. Та вӧсна Катыдӧ кайӧмыс унаысь вӧлі туй сайын, туйыс кӧ абу тырӧма тӧвнас да гожӧмнас кос, Семенчинӧдз каян, мӧд ног автобусыс вӧлі вайӧ Митишукӧдз либӧ Рай гӧра улӧдз, сэсся бӧр бергӧдчӧ. А йӧзыс броткигтырйи водзӧсӧ вӧлі восьлалӧны подӧн, верстьӧ и челядь. Дай дзоньнас сэки пода туйысь некод эз повлы, ставыс ветлывлӧны вӧлі кызвынсӧ подӧн, ас вылӧ лачаӧн, абу кӧ ыджыд сӧвтас мортыслӧн, дерт.

Катыдӧ кайлӧмыс ичӧт дырйи вӧлі кӧть и эз сэтшӧм тшӧкыд, но юрвежӧ коляна-мӧрччана. Ӧтчыд кайим автобусӧн да омӧль туй вӧснаыс автобусыс вӧлі зэв крута катовтчылӧ, туйыс вӧлі зэв гӧптӧсь да торйӧн нин Митишука-Ӧнися костын, увтасінас. Вова вокӧй шушкылясьӧ вӧлі да горзӧ катовтчигъясас: «Ой утя-утя, ой утя-утя!» Ӧнія кадсянь видзӧдіг шензьӧм босьтлӧ: Сӧвет Ӧтувлун сэки енколаӧ вӧлі медводдзаӧн писькӧдчӧ, коммунизм регыдъя кадӧн кыпӧдӧ, Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяскӧд ордйысьӧ, а лючки туй юрсиктын да сы гӧгӧр эз вӧвлы, кыдзи и уна мукӧдлаын.

60-ӧд воясӧ Катыдын дедъяс мӧс видзлісны миян ай-мамкӧд шӧри, та вӧсна гожӧмъяснас колӧ вӧлі ёна отсасьны, медводз турун пуктыны. Сюрань мӧссӧ колӧ вӧлі рытнас паныдавны да картаас вайӧдны, кӧть эськӧ сійӧ ачыс туйсӧ бура тӧдӧ вӧлі. Йӧзлысь ас мӧсъяссӧ видзӧны вӧлі торъя стадаӧн, видзӧны черӧд серти, рытнас Пролчи грездса мӧсъясыс воалӧны вӧлі вадор пӧлӧныс. Ӧтчыд Сюраньыс менӧ дугдіс кывзысьны да ас бӧрся пондіс вӧтлысьны-котравны вадор дортіыс, кӧсйӧ вӧлі люкыштны, но кыдзкӧ сэсся менӧ ышмӧм пемӧссьыс мездісны жӧ.

Ичӧтдырйи мӧс дорас унаысь лэччӧдлісны видзӧдны сійӧс лысьтӧмсӧ. Ӧти гожӧмӧ, ме ичӧт на вӧлі, дедӧ да ыджыд мамӧй босьтлісны менӧ турун пуктыны Стралькӧджтыӧ. Тайӧ вӧлі вунӧдтӧмтор, ӧд кайим видз вылас ыджыд пыжӧн (карбасӧн шуӧны вӧлі) паськыда ойдӧм юӧд. Колӧ татчӧ пасйыны, мый 50–60-ӧд воясӧ Катыдпомас вӧлі уджалӧ ювывса электростанция, вынвисӧ сетӧны вӧлі став Горьковскӧй кодяс дай Чукабӧ на ыстӧны вӧлӧм веськыд визьӧд. Дедӧй тайӧ станциясӧ кыпӧдлӧма, колкозкостса стрӧитантор вӧлӧма. Ва бузган вевдорас верст дас вит ваыс сулалӧ вӧлі да ойдӧдӧ помтӧм куръя да ты, та понда чериыс вӧлӧма кульмӧ уна, а серпасыс вӧлі татшӧм сулалан васьыс мичасьыс-мича. Пыжъяссӧ бузгансяньыс катыдлань да бӧр кывтыдлань муӧдыс кыскавлӧмаӧсь ки помысь. Со и сэки менӧ пуксьӧдісны пыж нырас, ыджыд мам пукаліс шӧрас, а дедӧ сыніс. Кайим тыӧдзыс, кайигтырйи дедӧй ботан-мӧд видліс да вель гырысь черияс мездаліс. Мем чайтсис, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ саридзӧд кывтам, вадор муыс вӧлі ылын, юыс сьӧд-пыдын. Электростанцияыслӧн бузган шыыс ылӧдз вӧлі кылӧ. Ты шӧрас вӧлі ді, сэтчӧ сувтім да верстьӧяс куртісны-зорӧдасисны, а ме бипур видзи, кос песторъяс чукӧрті да биас шыблалі. Тадзи быд гожӧм турунсӧ вель ылысь пуктылісны да тӧвнас вӧлӧн ваявлісны. Ытшкӧны сэки вӧлі ас мӧсъясыслы медся ылысса да ортсыса видзторъяс, ылі вӧр юясдорса логъяс да мый да. Став лючки-бур му-виддзыс вӧлі ӧд совкозлӧн. Кайлӧны ытшкынысӧ вӧлі Парччу, Ёгул, Войлапӧл, Воль вылӧ, векньыдик логъяссӧ ытшкалӧны. Унаысь ачым бӧрас нин Парччу да Ёгул пӧлӧн ветлӧдлігӧн аддзывлі дзебӧм куранъяс, вила воропъяс да нӧсилаяс. Йӧзыс кӧсйылӧмны на сэтчӧ волыны уджавны.

Ыджыд мамлӧн да дедӧлӧн керкаыс сулаліс Визин юсяньыс метра 200 ылнаын сӧмын, Катыдпом да Пролчи костас, бӧръяланьыс, дерт, матынджык. Керкаас вӧлі ыджыд: гожся юкӧна да тӧвся вежӧса, верандаыскӧд орччӧн. Инпасыс вӧлі налӧн Горьковскӧй сиктсӧветувса Пролчи грезд (рочнас Малое Носково). Сэтчӧ быд волӧмыс вӧлі зэв гажатор, ӧд найӧын сэки век вӧлі уна йӧза, волісны тьӧтъяс да воча вокъяс, пыравлісны орчча олысьясыс да сэтчӧс ордвуж, шуам, Тима Толя, мамлӧн воча вокыс. Орччӧн катыдлань матынсӧ вӧлі сӧмын ӧти керка, сэні оліс ичӧт класъясын бур велӧдысь Матрена Федоровна Носкова аслас Василей верӧсыскӧд. Волігъясӧ айлов вӧлі чери кыйны ветлӧны, ботанасьӧны-бурскӧны, рытъявылыс пывсьӧны да пызан сайын сёйӧны-гажӧдчӧны. Дзоньнас ордвуж йӧз костын сэки йитӧдъясыс вӧліны ёна топыдджыкӧсь да ёнджыкӧсь, ыджыд мамъясын пызан саяс век вӧлі дзескыдкодь. Сёйӧм-юӧм бӧрас водзӧ картіасьлӧны вӧлі, ёна сьывлӧны, айӧй бура вӧлі гудӧкӧн ворсӧ, «Шондібанӧй олӧмӧй» сьыліг йӧктӧны вӧлі. Татшӧм дыр пукалӧмъясыс зэв гажаӧсь вӧліны, уна тешкодьтор казьтывласны да. Серпаскудъяс сэк эз на вӧвны да йӧзыс ёна ӧткотырӧнджык овлісны. Модаӧ пырӧ вӧлі сӧмын на радиола кывзӧм. Дедъяслӧн стенас крепитӧма жӧ вӧлі донтӧминик радиола.

Сэні олігъясӧ кайлывлім чой паныд Семенчинас ньӧбасьны. Сэки сійӧ вӧлі вель ыджыд грезд: сэні вӧлі сиктсӧвет, кӧкъямыс класса школа, ыджыд клуб, сёян-юан да гортса кӧлуй да паськӧм вузаланінъяс, нянь пӧжаланін. Бӧръяыс торйӧн нин кыскис ас дорас чӧскыдсьыс-чӧскыд аслас кӧрнас. Сэні пӧжавлісны няньсӧ под вылын, ыджыд пачьяссӧ водз асывсяньыс ломтасны да час 11-ӧдз кымын няньыс вӧлі петӧ. Пекарняыс, кыдзи нимтӧны йӧзыс вӧлі, сулаліс дзик миян ордым дорас да сэтчӧ некымынысь пыртӧдлісны менӧ. Разӧдӧны няньсӧ вӧлі вӧлӧн, телегаас сулалӧ вӧлі югыд жӧчӧн дорӧм ыджыд куд, сэтысь разӧдысьыс перъялӧ вӧлі руалысь на ыджыд чӧскыд чӧвпонъяс. Разӧдӧны вӧлі медводз Семенчинас, сэсся Райӧ да Катыдпонас, сэтӧн ичӧт будка сяма вузасянін тшӧтш вӧлі. Йӧзыс выль няньсӧ виччысиг унатор йылысь удитлісны сёрнитны, быдторсӧ тӧдмалісны. Дерт, ӧні татшӧм пӧжасяніныс сэні абу нин. Сы пыдди вӧчлісны чери тшынӧданін, а сэсся стрӧйбасӧ эндӧдісны.

Торйӧн лӧсьыд вӧлі гожӧмъясын вадорас шойччыны. ГЭС-ыслӧн бузганыс сулалӧ вӧлі километраӧн катыдджык да гожӧмъяснас ваыс ичӧт вӧлі да уналаті ляпкыд, вадорыс лыаа. Пыжӧн ордвуж йӧз вуджавлӧны вӧлі мӧдлапӧлӧ да ветлӧны лӧзалысь вӧрас вотчыны, а ми челядь горт гӧгӧр на бергавлім. Тадзи кымын горт олӧм менам сэсся помасис да воис кад мунны челядь йӧрӧ, кага видзанінӧ, овны-быдмыны оз сӧмын керка помын, а мукӧд ныв-пикӧд.

ЧЕЛЯДЬ ЙӦРӦ, КАГА ВИДЗАНІНӦ

Медводз арӧс куима кымын вӧлі да челядь йӧрас ветлі Тӧркинӧ, Визин мӧдлапӧлас Ӧзынлы воча сикт юкӧнсӧ тадзи нимтылісны. Тӧдӧмысь, войдӧр вӧлӧма грезд, Кӧчпиян да Вичкодор костас панӧм овмӧдӧмин. Сэсся Айму вӧсна Ыджыд тыш бӧрас нин тайӧ грезд костъяссӧ йитӧмны да лоӧмны уличьяс. А сэки став важ грезд нимыс ловъя на вӧлі. Ветлынысӧ Тӧркинас Ӧзынсяньыс гожӧм-арнас вӧлі ылынкодь, туйыс кытшола, Визин пос пыр колӧ мунны. А тӧвнас дзик мӧдтор: Визинса ГЭС-ӧн кутан ыджыд ваыс кынмас да йӧзыс веськыда миян керка увсянь восьлалісны мӧдлапӧлӧ, Оплеснин уличӧ, Выль туй вылӧ, кыдзи сэки йӧзыс ас костас шулісны. Тайӧ векньыдик ордымӧдыс ковмис ветлыны унаысь, дерт, кор мамкӧд, кор айкӧд. Юрын кутчысьӧ ӧти серпас: тӧвнас мудзи да ӧдва муна лымйӧн тырӧм ордымӧд Тӧркинӧ, а батьӧй водзӧ мунӧма да шуӧ, вай пӧ ӧдйӧджык восьлав, а то коля татчӧ. Ме бӧрдӧмӧн да усялӧмӧн вӧтча сы бӧрся.

Сэсся местаыс меным вичмис да вуджӧдісны менӧ «Солнышко» нима челядь йӧрӧ, Мира улич вылын нин сійӧ вӧлі, визинса Черёмушкиас. Сэтчӧ ветлыны вӧлі ёна матынджык, быдмышті да орччӧн олысь челядькӧд сэтчӧ асьным нин ветлам вӧлі. Ветлывлім важ вичко дортіыс, поп керка водзтіыс. Тӧдӧмысь, сэні буретш овлӧма Куратов Степан Афанасьевич вежаайыс, Визин вичкоас бӧръя попыс, ыджыд ӧти судтаа керка вӧлі. Месайсӧ 1937-ӧд воын лыйлӧмаӧсь абутӧм мыжсьыс. Ӧнісӧ став тайӧ пу керкаыс абу нин, Визин шӧриныс, коркӧя Вичкодорыс, зэв ёна вежсис, ичӧтдырся мусерпасысь этша нин кольӧма.

Тайӧ челядь йӧрас ветлі зэв окотапырысь: сэні вӧлі гажа, гӧгӧр вӧліны тӧдсаяс, сэні водзвежӧсас вӧлі аслам шкап йӧртӧд. Ставыс сёрнитісны комиӧн, ворслім, сёйлім да узьлім нывкаяс да зонкаяс ӧтлаын. Узьланінсӧ вӧлі вӧчӧны ворсан жырйӧ зэв ӧдйӧ со кыдзи: X пертаса пу койкаяссӧ сувтӧдаласны да шебрас-юрлӧс сетасны и ставыс. Лӧнь кад мысти тэчсяна койкаяссӧ чукӧртӧны да сувтӧдӧны бӧр вӧлі стен бердӧ.

Тӧвнас вӧлі пальӧдӧны-гуляйтӧдӧны миянӧс йӧрас, лым стобъяс кодьӧс пыралам вӧлі бӧр. Бур пестуйтысьясным ставнымӧс пӧрччӧдаласны да ва гынсапӧгъяс да кепысьяс косьтыны пуктасны, мойдъяс да сьыланкывъяс велӧдасны. Юрын эз кольны тайӧ аньяслӧн ним-вичьясыс, зэв жаль. На пиысь ӧтиыс вӧлі миян класын велӧдчысь Чугаев Мишалӧн (Чипольлӧн) мамыс. Сэки видзлісны челядьсӧ тӧв и гожӧм. Гожӧм помнас сӧмын вежон мӧд вылӧ челядь йӧрыс пӧдласьліс. Зэв тшӧкыда гожӧмъясас нуӧдлӧны вӧлі ю дорӧ видз вылӧ, корсюрӧ вӧр дорӧдз. Ӧти татшӧм ветлӧмыс пыр кежлӧ йиджтысьӧма юрвежӧ. Помачойпон да Рочов грездкостса ыджыд логтіыс визувтӧ Ӧзын шор, а Вичкодорлань лог кыркӧтшъясас, гож водзас кисьмӧ вӧлі уна оз. Ӧти жар лунӧ став группаӧн мӧдім чой паныд буса туй кузяыс, воим пожӧм пуяс улас да эшкынъяс вольсалім да гожъялім час-мӧд. Эгӧ весигтӧ казялӧй Рочов сайсянь ӧдйӧ быдмысь са сьӧд кымӧрсӧ, пондіс сійӧ ӧдйӧ воны милань. Пестуйтысьяс бергӧдісны миянӧс бӧр челядь йӧрӧ. Ми чойгорув ӧдйӧ мӧдӧдчим, а сэсся котӧртім. Ва войтъяс серӧдісны бусӧсь туйсӧ, но ми ёна зэрмытӧдзыс удитім воны кобулӧдз. Гожӧмнас тшӧтш шоныд дырйи узьтӧдлӧны луннас вӧлі пу верандаын, сэтчӧ сувтӧдавлӧны гаралӧм нин X пертаса пу крӧватьяссӧ. Но сэні ми унджыкысьсӧ эгӧ унмовсьлӧй, висьтавлім быдсяматорсӧ да вильшасьлім. Коркӧ ӧтчыд тайӧ верандаас куйлігӧн сэтшӧм чорыда зэрмис, мый вевтсяньыс пев кызта тюрӧбъясӧн ваыс вӧлі визувтӧ, киссьӧ вӧлі кӧшысь моз.

Тӧдлытӧг воис 1967-ӧд во, гожӧмнас помасис миян майшасьтӧм да шог тӧдтӧм, кызвынсӧ шоныд да кыпыд челядьдырным. Моз тӧлысьӧ дасьтысим да вӧчим бӧръя утренник, сэсся быдӧнлы сетісны медводдза класӧ мунысь велӧдчысьлы коланторъяса козин, картонысь кӧрӧбын. Банас вӧлі серпасалӧма парта сайын пукалысь ичӧтик зонкаӧс. Челядь йӧр саяс став группанымӧс потограпируйтісны, но петсьӧма менам омӧля, ёнакодь читкыраси да. Мукӧд челядьыс нюмъялӧны да гажаа видзӧдӧны объективас. Челядь садйӧ ветлысьясным веськалім ӧти класъясӧ, та вӧсна налысь ним-овсӧ юӧрта водзӧ мунан юрпасын.

ШКОЛАЫН ВЕЛӦДЧАНДЫР. ӦРЖИЯСУВСА ЛЕСНИЧЕЙ ШКОЛАЫН

Кӧч тӧлысь медводдза лунӧ, шондіа, гожся кодь кадӧ мамӧй нуӧдіс менӧ школаӧ велӧдчыны. Ньӧбӧмаӧсь вӧлі руд рӧма пиньжак-гач да велӧдчысьлы ранеч-ноп. Сэк став велӧдчысьыслӧн вӧлі ӧткодь паськӧм, зонкаяслӧн косьтюм-гоз да нывкаяслӧн платтьӧ да сьӧд водздӧра. Велӧдчан воводзвывса линейкаыс вӧлі сиктса стадион вылын, ӧні сы пыдди клубводзвывса изэрд. А сэки поштаа-парка костас вӧлі зэв лӧсьыдик стадион, сэн вӧлі коксярасьӧны, кисярӧн ворсӧны, тулыс-ар физкультура век нуӧдлӧны. Стадион гӧгӧрыс видзӧдысьяслы вӧлі вӧчалӧма пу лабичьяс. Вӧвлӧм военкомат да стадион костас сулавліс йӧктанін, шулісны тансплӧшшадка, пуысь вӧчӧм вевт улын посйӧд, сы водзын йӧктанін, сы гӧгӧр кузяла пу лабич. Ме сулі на сэтысь йӧктӧмъяссӧ, дерт, гажӧдчылісны сэні гожӧмъясӧ, гора шылад улӧ.

Сэтчӧ вӧлі чукӧртчӧма став дас класса велӧдчысьыс, ай-мамыс да велӧдысьяс. Миянӧс сувтӧдалісны класъяс серти нин, сэсся сёрнитіс школаса директор Гелий Константинович Носков (1937-?), сэки том на, смоль сьӧд юрсиа статя айлов, мукӧдъяс, сэсся сетісны медводдза триньӧ: дасӧд клас помалысь зон пельпом вылас триньӧдчысь нывкаӧн гӧгӧртіс сулалысьяссӧ. Та бӧрын класӧн нин, кыкӧн-кыкӧн мӧдім мӧдлапӧлӧ, Кооперативнӧй уличын сулалысь Лесничей школаӧ, мамъяс мунісны миян бӧрся. Пыртісны класас да медводдза урок водзвылас мамъяс пыралісны тшӧтш миян дорӧ, ӧдзӧс дорсяньыс видзӧдӧны вӧлі ми вылӧ. Мамӧй вӧлі бӧрддзӧм чужӧма сулалӧ, ме вылӧ видзӧдӧ. Тадзи заводитчис менам кузь велӧдчӧмӧй.

Лесничей школаас велӧдчим ми куим во чӧж. Ачыс тайӧ стрӧйбаыс сулалӧ на мӧдлапӧлын Кооперативнӧй уличын зэв джуджыд ӧржипуяс улын, ӧнӧдз на тыдалӧ — керкасӧ коркӧ важӧн сар дырйи на лесничейлы кыпӧдлӧмаӧсь зумыдӧс, шоныдӧс да мичаӧс. Сэні вӧлі куим ыджыд вежӧс (сэні вӧліны класъяс), шӧрас зала да торъя инын овліс пелькӧдчысьыс, зэв бур сьӧлӧма олӧма нин ань. Залаас костъяс дырйи котралім да ворсім, сэні нуӧдлісны ӧтувъя чукӧртчӧмъяс, гажъяс, сэні тшӧтш сёйлывлім. Дерт, тайӧ шуӧмыс вывті нин ён, ӧд пӧсь сёянтор миянлы эз сетлыны, лючки сёяніныс сэні эз вӧв. Ыджыд кост кежлӧ юрсиктса шӧр сёянінысь волывліс ыджыд кӧрзинаӧн вузасьысь ань да залаас пуксьӧмӧн куим урысь сетавліс миянлы неыджыд, небыд пӧсь пӧжас, булкияс. Кутшӧм чӧскыд кажитчыліс тайӧ донтӧминик булкиыс, кутшӧма виччысьлім ми вузасьысьыслысь воӧмсӧ, асьнымӧс куттӧг сулавлім чередын, дульнымӧс ньылалігтыр!

Велӧдны вочасӧн пондім коми шыпасъяс, велалім найӧс лыддьыны да шуавны, серпасторъяс отсӧгӧн велӧдім коми кывъяслысь шуанногсӧ да лыддянногсӧ. Гижнысӧ заводитім перӧа ручкаӧн, быд парта вылын сулалӧ вӧлі савадоз. Гижим надзӧник, но мичаа, аслам гижанногӧй сэксянь век гӧгӧрвоана да ясыд. Оз ков вунӧдны, мый велӧдчыны миянлы шудыс усьліс збыль коми школаын, ставсӧ — чужан кыв, коми литература, арифметика да асгӧгӧр вӧр-ва, роч кыв — миянлы велӧдліс Анна Михайловна Пыстина комиӧн, гораа да тэрмасьтӧг лючки шуалӧмӧн да гӧгӧрвоӧдӧмӧн. Та вӧсна велӧдчӧмыс сетчис зэв кокниа, некутшӧм ыджыд падмӧгтӧг. А. М. Пыстина вӧлі зэв сьӧлӧма морт, чужлӧма сійӧ 1925-ӧд вося авгус тӧлысь ӧтиӧд лунӧ да пӧрысьнас нин юрас вӧлі кутӧ став вӧвлӧм велӧдчысьсӧ (!!!) Кувсьӧма Анна Михайловна 2005-ӧд вося лӧддза-номъя тӧлысьӧ. Бур уджысь сылы вӧлі сетӧма «Коми АССР-ын нимӧдана велӧдысь» ним. Пукавлі ме воддза визяс, веськыдладорас, Безносова Нина нывкакӧд. Гижлім тетрадьясӧ перӧа ручкаясӧн, тульӧдлім саваӧ да дзуртышталан шы улӧ зілим мичаа гижны. Савадозйыс вӧлі быд парта вылын ӧти, быд лун пелькӧдчысьным содталіс сэтчӧ савасӧ вель ыджыд тшаникысь. Сійӧ тшӧтш пачьяс ломталіс, пес пырталіс велӧдчиганым да бисӧ сюйліс. Школаас эз вӧв кӧдзыд, тӧвнас весиг век петавлім ывлаас котралыштны. Пачьяс ломтӧ вӧлі тётя Дуня, ичӧт туша бур сьӧлӧма ань. Сійӧ школаас и олӧ вӧлі, неыджыд жырйын, сэтчӧ позьӧ вӧлі пырны школа мышсяньыс. Тётя Дуня вӧлі и тшай миянлы пач вылас пуӧдлӧ да сэсся партаяс вылас стӧканъясӧ кисьталӧ. Кысь татшӧм велӧдчӧмсӧ ӧні аддзан?

Школа йӧрыс эз ичӧт вӧв: кильчӧсяньыс матын быдмисны гырысь тополь-ӧржияс, школа гӧгӧрыс вӧлі котраланін, саяс сулаліс пес видзан сарай, кытчӧ вель тшӧкыда пыравлім дзепӧн ворсігъясӧ. Арнас век вӧлі ворсамӧй ывлаас, пуяс улас. Помнитмӧн, урӧн да вӧралысьӧн ворсім, чеччалім пу вужъяс да мыр костын: му вывті вӧлі ветлӧ вӧралысь, а ми — уръяс — зілим кутчысьны мыр-вуж вылас.

Медводдза «Б» класӧ веськалім 26 морт, миян пиысь вель унаӧн велӧдчим да помалім дас клас. Школаын медводдза ыджыд фотосерпас вылын сулалам Анна Михайловнаным гӧгӧр. Со тайӧ челядьыс: медводдза ӧтвизяс шуйгавывсянь веськыдвылӧ сулалӧны Голосов Коля, Куланова Таня, Дикоева Таня, Трошев Коля, Бессонов Сергей, мӧд ӧтвизяс сулалӧны Безносова Надя, Приезжев Саша, Колегова Надя, Серикова Эмма, Безносова Нина, Цыпанов Женя, Морозова Люда, Пыстина Рая, коймӧд ӧтвизяс сулалӧны Сажин Вася, Рочева Нина, Головина Люда, Модянов Миша, Рочев Сергей, Тарачёва Вера, Фролов Сергей, Турубанова Таня, нёльӧд ӧтвизяс сулалӧны Одинцов Геня, Канов Коля, Карманова Лена, Кузнецова Марина, Костромин Миша, Шарапов Саша. Шӧрас миян велӧдысьным.

Кодсюрӧ класчиысь мунавлісны, кодсюрӧ воавлісны, шуам, Клековкин Сергей ёртӧй воис миянӧ мӧд класын Митишук школа пӧдлалӧм бӧрын. Буретш 1968-ӧд воӧдз уджавлӧма тайӧ ичӧт школаыс, сэсся чипановчи, елинчи, рочовчи, ӧнисьчи да асьныс митишукчи пондӧмны ветлыны кызвынсӧ подӧн Визинӧдз.

Ветлі ме школаӧ ай-мамтӧг орччӧн олысь челядькӧд, вуджавлім Визин пос да кежавлім вӧвлӧм милиция дорті шуйгавылӧ. Туйыс эз вӧв кузь, ёна дырджык ветлӧдлӧны вӧлі ылынджыкинъясын олысьяс, шуам, рочовчи Клековкин вокъяс ветлӧны вӧлі векньыдик ордымӧд, тӧвнас толаяс вомӧн. Тӧвнас коркӧ миянӧс пыртісны октябратаӧ, пысалісны морӧсаным пасторъяс — ичӧт арлыда Ленин мыгӧр гӧрд кодзув вылын. Жаль, эз коль менам татшӧм пасторйыс. Каникул кольліс тӧдлытӧг, ворсіг да горт оліг. Певраль тӧлысьӧ котыртісны миян класъяс пӧвстын стройӧн ветлан да сьылан ордйысьӧм: чукӧртчим школа залаас (кажитчис сэки сійӧ вель ыджыд-ота) да гозйӧн-гозйӧн маршируйтім «Солдаты, в путь, в путь, в путь …» сьыланкыв гораа сьылӧмӧн. Роч кывсӧ эг тӧдлы да ставсӧ вӧлі чайта ӧти кывйӧн — «салдатыпутьпутьпуть». Сыӧдз вундалім да пукталім пельпомъясӧ кабалаысь вундалӧм да мавтӧм погонъяс да дзик быттьӧ збыль салдатъяс лолім. Гортын шуи, ме мися майор лоа да айӧй ёна и дивитіс, тэ пӧ ӧд он тӧд кутшӧм тайӧ ыджыд званньӧ. Дерт, эг тӧд дай ӧні ог тӧд, армия пыр олӧм ордымӧй менӧ эз нуӧд.

Ог нин кут юрын, коді нӧшта миян «звездочкаӧ» пырліс, сэки став велӧдчысьсӧ юклӧма вӧлі вит морта кодзувъяс вылӧ. Став тайӧ ичӧтдырса котырыс ышӧдіс мичаа овны, лючки велӧдчыны, бур ногӧн ордйысьны ёртъяскӧд. Сэсся нёльӧд классын пырим ставным пионер лыдӧ, пондім новлыны гӧрд сьылічышъянъяс да велӧдчыны лоны бара Ленин кодьӧн. Кӧть ӧні тайӧ котырсӧ этшаӧн бур ногӧн казьтылӧны, збыльысьсӧ нинӧм лёкыс пионер котырас челядьлы эз вӧвлы. Мӧдарӧ на — ми велӧдчим лоны ӧтувъя йӧзӧн, олӧм-велӧдчӧмын кывкутны, ӧта-мӧдлы отсасьны.

Медводдза велӧдчан тӧлыс колис зэв ӧдйӧ, казявтӧг. Воис тулыс, сылі лым. Ӧтчыдысь воим ми школалань, а видзӧдам да керкаыс ставыс ваын сулалӧ, дай улич пыддиыс ты кодь ойдӧм ю, уличвывса олысьясыс пыжъясӧн дживъялӧны. Став велӧдчысь вокнымӧс чукӧртісны да еджыд школаас нуӧдісны, сэні сэсся некымын лун миянӧс велӧдісны, ва усьтӧдзыс. Колӧ шуны, 60–70-ӧд воясӧ тӧвъясыс вӧліны збыль зэв кӧдзыдӧсь да лымъяӧсь, а тулысыс сэк вӧлі ёна ярскӧбджык: лымйыс сывліс другӧнмоз да ваыс вӧлі кайлӧ зэв вылӧ: Ӧзынсянь Митишукӧдз кузяла вӧлі саридз сяма, миян грездводзса туйсӧ весиг ваыс босьтлӧ вӧлі да став машина-тракторыс карта сайті вӧлі сэки ветлӧ. Арттьӧ Яковлӧн да Носков Серапимлӧн керка гӧбӧчьясас ваыс быд во пыравлӧ вӧлі, кильчӧ помӧдзыс тыыс волывліс. Сӧмын ми вок челядьлы тайӧ кутшӧм гажлун вайліс! Быдмыштім да пондім пуръяс вӧчавны, тыӧдыс джывъявны-голлясьны. Но медводдза класъясын велӧдчиг эгӧ на лысьтлӧ ыджыд ва вылас петавнысӧ. Кӧть ӧтчыдысь мамӧс ёна повзьӧдлі. Тӧвнас Лесничей школаысь гортӧ да мӧдарӧ ставныс ветлісны веськыда йи вывтіыс, талялӧм ордымӧд. Тулыснас, лым сылігас нин юыс воссьыліс вадор дорыштіыс, и ме ӧти лунӧ муні бара на веськыда да чеччышті восьса ва весьттіыс. А йӧзыс оз нин вӧлӧм сэт ветлыны. И кодкӧ мамӧйлы висьталӧма ю вомӧныс менам веськыда мунӧм йывсьыс. Сійӧ повзьӧмӧн котӧртӧма гортӧ да суӧма менӧ лючки ловъяӧн. Дерт, бон-бус видіс менӧ татшӧм ветлӧмысь.

Мӧдысь тӧкӧтӧ эг вӧй пур вывсянь ӧти тулысӧ горт дорын. Ытва дырйи вӧчимӧ ичӧтик пур да пондім сійӧн голлясьны ме, Васильев Шурик да Беляев Коля. Опоньяс керка улас ставыс лои. Сэні туй дорас медводз косім, сэсся увланьыс кывтім да пондім пур вылас лайкъясьны. Регыдӧн гӧгӧрвоим: ичӧт пурйыс пӧрас. И ме уськӧдчи ваас вадорланьыс, косся вылӧджык кӧтаси. Кыдзкӧ петі косінас да йиа васьыс кутіс тірзьӧдны. Бур мый Коляясыслӧн пывсяныс буретш ломтысьӧ вӧлі, сэн и косьтысим. Бур кӧть пурсьыс чеччышті дзик вадор дорас, эг ты шӧрас. Та вӧсна ӧнӧдз менам вӧлі и эм ваысь, ыджыд да паськыд юысь кутшӧмкӧ полӧм, ва воссигӧн да ытва дырйи зіля ю-ты вылӧ не петавны.

ГОЖСЯ ОЛӦМЫСЬ

Кутшӧм кӧть гажа эз вӧвлы школаын велӧдчӧмыс, зонпосни век виччысьӧны шоныд гожӧм, кузь да пӧсь лунъяс, ваын уялан-польӧдчан кад, помтӧм ворсӧм-шерддьысьӧмъяс. Медводдза клас бӧрын ай-мамӧй сетлісны менӧ ветлыны детплӧшшадка вылӧ. Сійӧс восьтӧма вӧлі пионер керкаӧ (сулавліс тайӧ пу керкаыс гӧрд школа мышвылас), сэні кадсӧ коллялім быдсяматоръясӧн ноксиг. Бӧрынджык сэні уна во вӧлі военкомат. Узьлынысӧ ветлывлім гортъясӧ. Сёйнысӧ нуӧдлывлӧны вӧлі комбинат сёянінӧ, ветлім видзӧдӧм могысь тшӧтш линейкаяс вӧчаланінӧ, нянь пӧжаланінӧ. Сійӧ 60-ӧд воясӧ вӧлі вичко стрӧйбаас, увдор судтаас. Сэні вӧлі оз сӧмын кӧра нянь пӧжавны, тшӧтш юмнянь, газва вӧчӧны, петушки да зефир тшӧтш. Пырим сэтчӧ челядьпиян, а пӧжасыслӧн чӧскыд кӧрыс ныръясӧ пыр и мӧрччис, сэсся сетлісны юмов газва ыджыд кӧшысь юыштны пӧсь небыд булкиӧн. Сійӧ кадас Визинас вӧлі зэв унатор вӧчӧны-керӧны: юмов-гӧрд петушки да зефир, ырӧш да калбас, пулісны тшӧтш варенньӧ да тшак косьтылісны-солавлісны. Бӧрынджык турипув сакар пызьын туплявлӧны вӧлі весиг да республика пасьтала вузавлӧны, юркарын тшӧтш. Визинын вӧчлӧмны тшӧтш линейкаяс, пызан-улӧс, лызьяс.

Мӧд клас помалӧм бӧрын гожӧмнас ветлі «Восход» лагерӧ, сӧмын ылӧ ветлыны эз ковлы — лагерыс вӧлі уджалӧ школаса шӧр стрӧйбаас, гӧрд школаас, кыдзи вӧлі ставыс сійӧс шулӧны. Сэні войнас узьлім нин лючки кӧрт койкаясын, отрадса зонкаяс ставныс ӧтлаын. Вӧлі куим отрад. Чукӧртӧма сэтчӧ вӧлі кызвынсӧ визинчиӧс, школаса тӧдсаясӧс, мӧд класъясысь челядьӧс. Ми шойччим-олім 3-ӧд отрадын. Узьлі ӧшинь дорын ме Коростелёв Петякӧд орччӧн да ӧтчыд войнас ёна зэв зэрмис да ваыс вӧлі шорӧн рама костъясӧдыс киссьӧ. Сійӧ кадсяньыс велалі ветлыны лыддьысьны юрсиктса небӧгкудйӧ, сэк сійӧ дай уна во чӧж вӧлі школалы Сӧвет улич вомӧн воча сулалысь кык судта пу керкаын мӧд судтаас. Сэтчӧ ветлывлі да босьтлывлі лыддьыны комиӧн йӧзӧдӧм небӧгъяс. Юрвежын кута кык комиӧдӧм небӧг ним, ӧтиыс Даниэль Дэфолӧн «Робинзон Крузо» роман да мӧдыс Михаил Водопьяновлӧн «Полярнӧй лётчик». Сэк коми небӧгыс уна джаджйын на сулалӧ вӧлі, зэв уна комиӧдӧм-вуджӧдӧм небӧг вӧлі на библиотекаясас, и йӧзыс найӧс лыддьывлісны. Та бӧрын Визин сиктса шӧр небӧгкуд лои мем унаысь волана ин, весигтӧ верстьӧӧн нин, университетын велӧдчигӧн субӧтаясӧ сэтчӧ ветлывлі. Юрӧ кольӧмаӧсь ю дорӧ ветлӧмъяс, быдсяма ордйысьӧмъяс, а торйӧн нин Катыдӧ ГЭС видзӧдлыны миян кайлӧмным. Ог нин тӧд кыдзи сэтчӧ ми кайим, но плӧтинасӧ шатласьысь поскӧд вуджлӧмыс нэмнас оз вун. Бузгысь ва вылас видзӧднысӧ нин вӧлі полан а, плӧтинадорса пыдын йиръясысь сьӧд ваыс кажитчис сэтшӧм пыдын, эз кӧ пыдӧстӧм. Сэсся пыралім да видзӧдлім пу стрӧйбаас гораа жургысь динамо-машинасӧ, сійӧ вӧлі ыджыд да ён, уна рӧма юкӧнъяса. Биыс мунӧ вӧлі орчча сикт-грездӧ, вӧр вомӧныс весигтӧ веськыда Чукабӧ. Бӧрас нин йӧз сёрнияссьыс тӧдмалі: тайӧ ГЭС-сӧ кыпӧдӧмаӧсь 50-ӧд воясӧ уна йӧз вынӧн, кызвынсӧ ки помысь, вӧлӧма колкозъяскостса ыджыд стрӧйка. Сійӧс кыпӧдӧма и Кузук Миколай, менам дедӧй. 1973-ӧд воӧдз кымын и жургис Катыдпомын электровынви станцияыс, сэсся республикаса сэкся веськӧдлысьяслӧн индӧд серти разьӧмаӧсь помӧдсӧ да петкӧдӧмны став машинасӧ, сӧмын бистанцияыслӧн лӧз пу стрӧйбаыс ӧнӧдз на сулалӧ сэн. Дедӧй унаысь жальпырысь шулывліс, чайтлі пӧ тайӧ ГЭС-ыс миян олӧмтӧ сулалас на, а со кыдз артмис, жугӧдісны-кисьтісны. А мыйла эськӧ эз позь кольны помӧда овмӧссӧ да асьсӧ помӧдсӧ, артмӧм ва видзанінсӧ локтан йӧзыслы да челядьлы, васӧ эськӧ кутіс да мыйта чери сэтчӧ рӧдмыліс. Кутшӧм шойччанін эськӧ артмыліс. Вежоннас ӧтчыдысь миянӧс нулісны ӧтувъя пывсянӧ (сулавліс ю дорас дзик), ёнджыкасӧ сэні ми вильшасьлім да резсьылім.

Коймӧд да нёльӧд клас бӧрын некытчӧ менӧ эз ыстывлыны, гожйи гортын да Кузук дедъясын Пролчиын. Коймӧд клас бӧрын олім сэні вель дыр дай миянкӧд сэні гӧсьтитіс Васильев Шурик воча вокӧй. Ыджыд мамъяслӧн ыджыд керкаыс вӧлі гожӧмъяснас век тыр да гажа: войдӧр, 60-ӧд воясас йӧзыс ӧта-мӧд дорас вӧліны ёна сибыдджыкӧсь на, ордвуж йӧз волывлісны ӧта-мӧд дорас тшӧкыда на, эз вунӧдлыны гажъяс вылӧ корлавны матысса да ылысса ордвужсӧ да тӧдсаяссӧ. Со и быд гожӧм Безносовъяслӧн вадорас сулалысь керкаас чукӧрмылісны унаӧн. Сэки гожӧмнас ай-мам дорас воліс шойччыштны Шурик пиыс, Войвыв плотын служитысь матрос. Вель уна ёрт да нывъёрткӧд найӧ ёна бура шойччисны-гажӧдчисны, уялісны шоныд Визинын, ветлісны рытъяснас Семенчинӧ, сэтчӧс клубас йӧктыны. Ми тайӧс ставсӧ аддзим да гусьӧн кӧсйим ӧдйӧджык верстяммыны да тадзи тшӧтш гажӧдчыны. Шурик чожӧй вӧлі зэв сьӧлӧма да лышкыд морт, быдӧн сы дорын сёйліс-юліс, узьліс-оліс. Дедным да ыджыд мамным немтор эз жалитлыны ӧтка пиыслы, медрадейтана кагаыслы, челядьсьыныс медічӧтыслы. Сэки том йӧзыслы гажӧдчынысӧ ньӧбисны Семенчин лавкасьыс дзонь сур качча. Быд гожӧм Кузук Микулай ёна вӧлі ботанасьӧ, пыжйӧн кайлӧ вӧлі бурскыны Чукаб сайӧдз, тӧкӧтӧ оз Кебраӧдз. Та вӧсна кӧзӧдас налӧн чериыс эз быравлы, тӧв кежас вӧлі тшӧтш бӧчкаясын солавлӧны. Дерт, тайӧ гожся лунъясыс вӧліны вунӧдтӧмӧсь: миянӧс эз на уджӧдлыны да вильшасьӧмъясӧс эз быттьӧ казявлыны.

Визинын оліг ай-мамкӧд ичӧтсянь понді ветлыны вотчыны, ёнджыкасӧ тшак. Кайлім пырджык куим гӧгыля «Урал» мотоцикӧн, ёнджыкасӧ Чипанов сайӧ Тукачӧ. Ӧнӧдз ог вермы ме нинӧм шуны тайӧ инним артманног йывсьыс, гусятор дай ставыс. Сэні вӧлі сідз шусяна пӧскӧтина, сы гӧгӧр ставсӧ вӧлі потшӧма вӧр дорӧдыс, а кушиныс вӧлі посни понӧля-вӧра нин. Татшӧминас вӧлі бура быдмӧ масько да аньпель (рыжик), а том вӧрас гоб да уртшак, пыдынджыкас солалан тшак — виж ельдӧг, еджыд путник да ягсер. Шочиника зэв сюрлӧ вӧлі меддона солалан тшакыс — ельдӧг. Моз тӧлысся рытъясӧ вӧлі пемдігас нин бӧр волывлам гортӧ, мотоцик багажник тырыс быдсяма тшакӧн. Водзӧ сэсся Тукачас ветлыны ковмис ёна шочджыка: 70–80-ӧд воясӧ Визин сиктгӧгӧрса вӧраинъяссӧ мелиорируйтісны, том вӧрсӧ жугӧдісны да сы пыдди вӧчисны совкоз муяс. Тадзи тшака Тукач пыдди лои паськыд тшӧтшкӧсін, сэні кызвынсӧ быдтӧны вӧлі уна вося турун. Тукачсайса вӧрас эськӧ ветлывлім тшӧтш, но сэні увтасін нин вӧлі да тшакыс петавліс этшаджык, унджыксӧ вӧлі петавлӧ сӧмын куш гӧгӧрас, сэтысь сюравлӧ вӧлі и еджыд, дона гоб. Буретш 1980-ӧд вояс пансиг гӧгӧр вӧлі куштӧны-жугӧдӧны Кычаныб грезд дорсӧ да Тукачын тшак петанінъяссӧ. Сӧмын тайӧ мӧд кадколастӧ чеччыштлӧм тай лоис.

Ичӧт школа да шӧр класъяс костын пырис миян олӧмӧ серпаскуд видзӧдӧм. Лои тайӧ 1968-ӧд во помын, кӧдзыд тӧвся рытӧ. Ай-мамным вайисны-гольгӧдісны культмагысь даддьӧн вель ыджыд куд, сэтысь перйисны «Чайка 2» апарат, сувтӧдісны-йиталісны да чуткисны. Ми ставным сюся видзӧдам. Дыр жуньгӧм-шоналӧм бӧрын экраныс югзис, но лым да сьӧд серъясысь кындзи немтор эз петкӧдлы. Колӧ шуны, сэки зумыд электровынвиыс Визинас эз на вӧв, би зэлалӧмыс ёна чеччалӧ вӧлі, вежласьӧ. Та понда серпаскудйӧ вынвиыс пырис ёна жуньгысь вель сьӧкыд сьӧд трансформатор пыр. Айӧй бергӧдаліс-лӧсьӧдаліс серпаскудсӧ, сӧмын немтор эз артмы. Сэсся бӧр айӧй кыскӧма кудсӧ даддьӧн культмагӧ вежӧм могысь, но сійӧ пӧдса нин вӧлӧма. Вайис бӧр да бара чуткис. Ӧні серпаскудйыс мыйкӧ петкӧдліс нин, сёрни-шылад кыліс и. Тайӧ медводдза серпаскудйыс петкӧдліс-уджаліс зэв дыр, 90-ӧд вояс заводитчытӧдз. Ме сійӧс КЛИИ-ын уджаліг нин ӧтуволанінӧ лэччӧдлі.

Дерт, серпаскудъяс йывсьыс ми тӧдлімӧ водзджык нин. Сыктывкарсянь телегыяссӧ пондӧмаӧсь лэдзны сӧмын 60-ӧд воясся мӧд джынйын. Кӧть 86 километра сайысь сигналыс эз вӧв зумыд, серпаскудъяс югзисны матігӧгӧрса керкаясын нин. Медводз ньӧбӧма вӧлі телевидзӧдансӧ Беляев Коля, миян орчча олысьным. Сэтчӧ вӧлі корсюрӧ петавлам видзӧдчынысӧ. Йӧзыс чукӧрмывліс вель уна: айловъяс видзӧдӧны ёнджыкасӧ вӧлі выльторъяс да коксяр-коккей, эньловъяс кино да концертъяс. Челядьпиян ми джоджас да тагӧс вылас пукавлам вӧлі, улӧс-джекыс миянлы эз тырмывлы да. Водзассӧ гортса киноыс вӧлі судзсянаджык олысьяслӧн да кужысь киа йӧзлӧн, сэсся вочасӧн йӧзыс ньӧбавлісны аслыныс сьӧда-еджыда серпаскудъяс. Ми вӧлі школа бӧрын гортӧ довгигмоз век пыравлам культмагӧ, видзӧдам «Орбита» пыр петкӧдлана уджтасъяссӧ да мӧвпалам, кор миян гортъясын лоас татшӧмторйыс. Медводдза серпаскудъяслӧн нимъясыс вӧлі «Рекорд», «Сигнал», «Аврора», «Темп» да мукӧдъяс. Буретш сэки коми сиктъяслӧн чужӧмбаныс ӧдйӧ вежсис: уна керка дорын пондісны кыпавны джуджыд гыкутанъяс. Гыкутансӧ вӧлі кыпӧдӧны джуджыд кыз потшъяс вылӧ, вылынджыкинын сулалысь керкаясын петкӧдліс бурджыка, улынджыкинсаясын лёкджыка. Шуам, ыджыд мамъяслӧн керкаыс ю дорын, увтасінын вӧлі да сэні бурасӧ эз и петкӧдлы. Миянлы джуджыд потшсӧ кыпӧдісны водзвыв, гожӧмнас. Некымын айлов пыксьӧмӧн кыпӧдісны потшсӧ да кузь сутугаясӧн домлісны мед оз усь. Бур, шондіа лунъясӧ гыыс вӧлі мӧрччана, турӧбаліг да зэриг мӧдарӧ. Корсюрӧ вӧлі колӧ лӧмӧн потшсӧ бергӧдалыштны либӧ кучкавны. Тадзи ӧти гожӧмӧ ми видзӧдім «Адъютант его превосходительства» кино, ме ӧтторъя вӧлі петавла гыкутана потшкас кучкавны. Сэсся вочасӧн серпасыс вежсис: 70-ӧд вояс шӧрын кымын нюжӧдісны радиореле визь да мӧдлапӧлас, миян ӧшиньяслы воча кыпӧдісны телевышка, быдлаын петкӧдлыны кутіс ёна бурджыка да джуджыд потшвывса гыкутанъяс лоины ковтӧмӧсь. Найӧс сэсся бӧр разялісны.

Миянын лои ас серпаскуд да ӧні нин миянӧ пондісны воавлыны видзӧдысьяс, орчча олысьяс. Вель тшӧкыда пыравлісны видзӧдчыны Кушманов вокъяс, Старцев чоя-вока да Васильев Шурик. Но тайӧ дыр эз нин кыссьы: став матігӧгӧрса керкаас вочасӧн сэсся ӧзъялісны кельыдлӧз бияса кудъяс. Найӧс позис ньӧбавны уналы нин, медся прӧст да донтӧм серпаскудсӧ позис ньӧбны и пенсионеръяслы. Водзассӧ позьӧ вӧлі видзӧдны ӧти уджтас сӧмын рытнас некымын час, телегыясыс воисны Сыктывкарсянь. Коми телевиденньӧыслӧн уджтасыс вӧлі этша: тайӧ «Выльторъяс» да «Панорама республики», быд рыт петкӧдлӧны вӧлі челядьлы «Малышок» — дас минута мультфильм. Коми кывъя уджтасъясысь видзӧдім «Сиктса рытъяс», «Мир миян гӧгӧр», челядьлы да верстьӧлы спектакъяс да концертъяс. Ай-мамным эз ёна лыддьысьлыны да серпаскудсӧ видзӧдӧны вӧлі кузь рытывбыд, коми уджтасъяссьыс радейтӧны вӧлі концерт-спектакъяс, торйӧн кывзылісны сэки зэв нималана Валентина Есевалысь сьыланкывъяссӧ. Буретш тайӧ кадсяньыс йӧзыс эз нин сэтшӧма пондыны кывзыны радио, а мем, шуам, серпаскуд лои культураӧ пыртӧдысьясысь ӧтиӧн.

Ворсӧмъясысь ӧтдор ичӧт зонпосниӧс кыскыліс кино да клуб. «Мир» кинотеатрӧ ветлӧмъяс йылысь гаравлі нин, а вот клуб йылысь эг на пасйыв. Юрсиктса клубыс сэки и дыр на сы бӧрын вӧлі миян гортсянь эз ылын, Вичкодор грездкодяс. Сэки тайӧ пу стрӧйбаыс кажитчӧ вӧлі ыджыд да бур. Челядь йӧрӧ ветлӧдлігӧн сэні концертъяс сетлім мукӧд челядькӧд ӧтвыв, тайӧ овліс гажъяс водзвылын. Сэні и асьным видзӧдлывлім концертъяс, акань театрса спектак вылӧ ӧтчыд ветлім. Юрын бура кута ӧти кыпыд рыт, 60-ӧд вояс помлань ӧти Вермӧм лун водзвылын ай-мамкӧд да дедкӧд мунім сэтчӧ концерт вылӧ. Сьылӧм-йӧктӧмӧдз кыпыда чолӧмалісны Айму вӧсна Ыджыд тыш вылӧ ветлӧмаясӧс да сеталісны орден-медальяс. Сэки менам дедӧлы, Кузук Миколлы районса военком сетіс гӧрд кӧрӧбторйын «Гӧрд кодзув» орден. Шензи на весиг, мыйла мися эз пысавны орденсӧ морӧсас, сідзи и сетісны козинтор моз. Водзӧ сэсся верстяммиг нин понді сэтчӧ пыравлыны йӧктӧмъяс вылӧ, корсюрӧ концертъяс вылӧ. Юрын зэв бура кутчысьӧны серпасъяс: сьылӧ «Эхо» ворсан-сьылан котыр, нырнуӧдысь сьылысьыс кузь вӧсни мыгӧра да чикыля юрсиа том Валерий Леонтьев. Сӧмын тайӧ бара мӧд кадколастӧ чеччыштӧм кодь лои.

Ичӧтдырся вежӧртешнымӧс нӧшта кыскылісны сиктса вузасянінъяс. А кытчӧ сэсся вӧлі ветлынысӧ сикткодяным, кино-клуб кындзи? Дерт, вӧлі Визинын и шыладӧ велӧдчанін, и спортсекцияяс. Но ай-мам менӧ эз туйдӧдлыны, а аслам юрвежӧрӧй таӧдз эз судзсьывлы. Ветлӧдлам вӧлі ёнджыкасӧ небӧг лавкаӧ да «Культмагӧ», сёян-юан вузасянінъясӧ тшӧтш. Сьӧмторйыс зептам вӧлі зэв этша да кызвынсӧ вӧлі вузӧссӧ видзӧдам да видлалам. Клуб да райпотребсоюз костын сулавліс сэки ичӧтик ларёк, кыдзи сійӧс шулӧны вӧлі. Сэні уджалӧ вӧлі Елохина Дуся, миян орчча олысь. Сійӧ вӧлі ӧти ур вылӧ век кутшӧмкӧ кампет сетлывлӧ. Такӧд йитчӧма ӧти тешкодьтор. Менам ичӧт вокӧй вӧлі велӧдчан небӧгсьыс кӧрт сьӧм серпасъяссӧ шыранӧн вундалӧма да тётя Дусяыслысь кампет вӧлӧмкӧ ньӧбӧ. Дерт, вузасьысьыс абу немтор сетӧма.

Дзик торъя казьтылантор — гожӧмнас миян шоныд Ӧзын тыным. Сэки комбинатса ГЭС-ыс васӧ кутліс гожӧм чӧж да тыас ваыс вӧлі шоныд, весиг ыркыд лунъясӧ эз кӧдзавлы. Ачыс тыыс ляпкыд вӧлі, ми вокӧс юрвывтліс сӧмын шор визувтан воргаас. Позьӧ шуны, жара лунъясӧ тысьыс ёнасӧ эгӧ петавлӧ, пыдынінъяссӧ кывтлім чурка вылӧ ӧшйӧмӧн, а мукӧдлаас сибавлім пуръясӧн. Быдсяма пурсӧ вӧчлім. Коркӧ ӧтчыд весиг важ телега гӧгыльяс пуктылім Беляев Коляяскӧд да сійӧн вӧлі гартам-сынам. Весиг тыас шор весьтас вӧчлімӧ пыдӧсас зургӧм потшъяс вылын чом, стенъяса да вевта весиг, морт нёль-ӧ-вит сэтчӧ тӧрам вӧлі пукалӧмӧн. Дерт, тӧвнас йиыс сійӧс нӧбӧдӧма вӧлӧм. Айным миянкӧд тшӧтш уявлӧ вӧлі. Нӧшта сэтысь кыявлім чери: медводз марляысь сакӧн, сэсся банкаясӧн, а бӧрас нин вугыр шатьӧн. Колӧ пасйыштны банкаӧн чери кыйӧмсӧ. Литра либӧ кык литраа банкалысь вомсӧ вундалӧм толльӧн кышыштӧны да сутугаӧн зэвтӧны, банка вомсӧ кӧвйӧн кӧрталӧны да ваас шыбитӧны. Дерт, банка пытшкас сам вӧлі: нянь, шыдӧс, нидзув. Посни чериыс банка тырыс пырас да сійӧс ӧдйӧ перйӧны кӧвнас. Верстьӧ айловъяс шоныд лунъясӧ вӧлі ойдӧдӧм логъяссӧ паныд кӧвтӧны. Ми коддьӧмыс ляпкыд вадорсьыс вӧлі черисӧ повзьӧдлам. Кыясны вӧлі ведра кымын да юксясны.

А карта сайын туй саяс вӧлі анькытша му, сэтысь тусьсӧ сёйлывлім. Рочов гӧраса мусӧ мамоным «штэп» кывйӧн вӧлі шуӧ оталун вӧснаыс. Водзассӧ зэв ичӧт ляпа-пуртӧссӧ ставнас нямлявлім, а сэсся и кисьмӧм юмов тусьсӧ. Вотӧм пуртӧссӧ вӧлі майкаын и кыскавлам. Сэки няня да анькытша муяссӧ видзлывлӧ вӧлі торъя морт, луннас гӧгралӧ вӧлі став ассьыс видзанторсӧ. Помнитмӧн, ӧти гожӧмӧ анькытшсӧ видзӧ вӧлі Никулин старик, миянсянь улынджык ыджыд важ керкаын олысь пӧрысь айлов. Ми сыысь ёна дзебсясим да пышъялім. Миян дорӧ анькытшсӧ сёйны став юрсиктыс волывлӧ вӧлі. Гожӧмъясыс вӧліны зэв шоныдӧсь да кузьӧсь, зэр да кӧдзыд юрам абу кольӧма.

Ичӧт школаӧ ветлан кадколаст йылысь сёрнитіг колӧ нӧшта пасйыштны Сыктывкарӧ лэччылӧмъяс йылысь. Карӧ лэччылӧмсӧ виччысим гожӧм чӧж. Миянӧс карӧ лэччӧдліс век мамӧй. Сэки чорыд веркӧса туйыс эз на вӧв да автобусыс воӧ карӧдзыс вӧлі час кык-куим, туйыс мунліс сиктъясӧд (Куниб-Межадор-Ыб-Пажга) да уна чой ковмис пилитны-кайны. Буссӧ ньылалім пӧттӧдз, ӧд лыаалӧм туяс машинаяс лэптылісны уна бус, сійӧ пырліс пытшкас посни костъясӧдыс. Олӧма айловъяс да шоперъяс сэки мунігӧныс и куритчылісны. Пӧрысь аймортъяс вӧлі макоркаа чигаркаяс песталӧны да шпуткӧны бурпӧт, автобус мышкас пуксьӧмӧн. Ме мыйлакӧ карӧ лэччиг, бӧр воиг век вослі. Ыб крут чойяс вуджӧммысьт виччысям вӧлі асвальта туйыс кор нин заводитчас. Сэки машинаыс гӧгыльтчас ёна ӧдйӧджык да шыльыдджыка.

Квайтымынӧд вояс помын Сыктывкар ичӧт кар на вӧлі: вокзал да педінститут костас вӧр діяс вӧліны, гӧгӧр на вӧлі асвальттӧм улич, тырыс на пу моски вӧлі. Миянӧс век нуӧдлісны важ пу базарӧ (ӧнія шӧр варччанін водзын сійӧ вӧлі), «Детский мир» чачаӧн вузасянінӧ, Киров паркӧ да ӧзынӧ, видзӧдалім дебаркадер дорысь кывталысь паракодъяс, карас кӧ вӧлі, ветлім неыджыд зоопаркӧ. Коркӧ ӧтчыд ветлім аэроӧзынӧ видзӧдны еропланъяс. Коркӧ ӧти волӧмӧ миянӧс пыртӧдлісны базардорса эрдӧ сувтӧдӧм вель джуджыд аттракционӧ. Сэні стенъясӧд журъялісны мотоциклистъяс, йӧзыс найӧс видзӧдӧны вӧлі вывсяньыс. Лэбалысь мотоцикъяс эз усьны немся, кык повтӧм морт кокниа журъялісны миянсянь неылын. Дивӧ, вӧвлӧмтор дай сӧмын. Узьлім вой-мӧд ордвужным дорын, мамӧй ньӧбасис, миянӧс чиршӧдліс котралӧмысь-вильшасьӧмысь. Буретш сэки сулалӧ нин вӧлі музтеатр да сыгӧгӧрся вит судтаа ӧтсяма керкаяс. Найӧ кажитчисны мичаӧсь да ыджыдӧсь. Кӧть Кӧджпонас вӧлӧма сэк уджалысь вичко, миянӧс сэтчӧ некор эз нуӧдлывны.

Вичко да ен ичӧтдырсянь меным вӧліны дзик тӧдтӧм кывъяс, быдми-верстямми ме атэизм выналан кадӧ: сэки енлы эскӧм йылысь эз сёрнитлыны некӧн, Визинын дай район пасьтала уджалысь вичко эз вӧв. Айӧй ни мамӧй некор эз юрбитлыны, ен небӧгъяс горт помын эз вӧвлыны. Школаын миянлы юрӧ зумыда сюйисны ӧти аксиома: енмыс абу, вичкоӧ ветлӧм омӧльтор, попъяс, манастыръяс да с.в. олӧмысь мунантор, вочасӧн бырантор, а йӧзлы тайӧ дзоньнас ковтӧмтор. Ыджыд мамъясын эськӧ вӧлі ен пельӧс да сэтчӧ ӧшӧдӧм енпӧв. Сэні прӧст кабалаӧ серпасалӧма вӧлі водзсиысьясӧн ичӧт Исус чужӧм йылысь юӧр паськӧдӧмсӧ. Татшӧм серпассӧ йӧзӧдӧмаӧсь колян нэм заводитчигӧн на. Сӧмын дедушӧс ни ыджыд мамӧс юрбитіг эг сулы некор, сӧмын ыджыд мамӧй мукӧд пӧчьяскӧд вӧлі чорыда гымалігӧн чардби югйыштӧм мысти «Бласлӧ Кристос!» повзьӧмӧн шуыштас. Со и менам олӧмын теологияӧ став велӧдчӧмӧй.

Та пыдди быд гожӧм ми вокӧс босьтлывлісны гуяс вылӧ Трӧитса (Куима) да мукӧд лунӧ тулыс-гожӧмнас. Тайӧ эз вӧвны немся вичко гажъяс, тайӧ вӧлі важысянь мунантор — шонъянӧйясӧс, визинчи шуӧны рӧдительясӧс кодралан лунъяс. Сэки ставныс ветлісны кодрасьны, коді субӧтаӧ, коді вежалунӧ. Миян ордвужным ветліс субӧтаӧ. Коми йӧз зэв пыдди пуктӧны да бурӧн казьтылӧны кувсьӧм ордвуж йӧзӧс, корӧны насянь ловъяяслы отсӧг бура кодрыштӧм бӧрын. Волісны сэк Катыдысь дедӧ да ыджыд мамӧй, мамо миянӧс век нулывліс шойна вылӧ тшӧтш. Верстьӧ йӧз пелькӧдыштасны гуяссӧ да сёян-юантор разӧдасны, муын куйлысьяссӧ вердыштасны, асьныс сёясны-юасны, колясны кока румкаын вина. Дерт, тайӧ вӧлі тшӧтш шойччан лун, ордвужкӧд да ёртъяскӧд паныдасян кад. Сёрнитлісны быдлунсяторъяс йылысь, казьтывлісны эштӧм йӧзӧс, тӧдмавлісны выльторъяс. Кодкӧ бӧрдіс-ливкйӧдліс, кодкӧ сераліс, гӧгӧр йӧзлӧн сёрни гор. Ыджыд мамӧй век вайлывліс чӧскыд пӧжасъяс, ыджыд чериняньяс, кызвынсӧ сирысь да гырысь вирсинысь. Тӧдлісны ӧд: Кузук Кӧчлӧн чериыд век вӧлі горт помас. Быдӧн окотапырысь чериняньсӧ чепляліс. Ми вок ас коддьӧмъяскӧд сэні тшӧтш вильшасьлім да лясӧн ворслім, котралім, мыйысь верстьӧ-пӧрысюлов миянӧс ӧлӧдліс-дивитліс. Коркӧ сэсся пажын бӧрлань йӧзыс вӧлі муналӧ нин гуяс вылысь гортъясас.

ШӦР КЛАСЪЯСЫН

Нёльӧд да витӧд класъясӧ ми вуджим велӧдчыны талапӧлӧ, Визин ю шуйга вадорас. Лесничей школаӧс да Анна Михайловнаӧс эновтім пыр кежлӧ. Гажтӧм таысь эз вӧв, водзӧ олӧмыс вӧлі ёна кыскана да. Сэки миянӧс велӧдлісны джынвыйӧ изъя школаын, еджыд рӧма вель ыджыд да зэв зумыд кык судтаа керкаыс сулалӧ кыркӧтш вылын мир туй дорас, сы дінын вӧлі неыджыд парк сяма ин, сэні быдмисны кузь мича пуяс: кыдзьяс, козъяс да пожӧмъяс. Кутшӧм мича да бур ворсанін сэні вӧлі, а тӧвнас исласянін. Сӧмын тайӧ парка мылькйыс эз сулав дырсӧ, тайӧ инас коркӧ 70-ӧд вояс заводитчигӧн лӧсьӧдісны Айму вӧсна Ыджыд тышын усьӧмаяслы казьтылан обелиск, сійӧс вӧчӧм могысь пӧрӧдісны вель уна пу. Паськыда пукалысь Визин сиктын мӧд ин абу сюрӧма. Юрын век на кутчысьӧ серпас: сійӧс кыпыда восьтігӧн салдатъяс Калашников автоматысь ӧти здукӧ грымӧбтісны-лыйлісны. Ми вок велӧдчысьсӧ ӧти визьӧ сэки сувтӧдлісны. Первойсӧ тайӧ обелискыс бетонысь сюръя кодь вӧлі, вылас гӧрд кодзула, а гӧгӧрыс ӧшӧдӧмны вӧлі муӧ сюйӧм кӧрт бедьяс вылӧ чепъяс. Ӧніясӧ, ыджыд стенмасӧ да куслытӧм биасӧ (ӧні ломавтӧм эськӧ да) вӧчлісны сёрӧнджык нин, коркӧ 80-ӧд воясӧ.

Еджыд школаас велӧдчынысӧ лои нӧшта на гажаджык, ӧд челядьыс сэн вӧлі унджык, урӧкъяссӧ нуӧдалісны выль велӧдысьяс. Велӧдны пондісны рочӧн нин, кӧть выль материалсӧ унаӧн гӧгӧрвоӧдлісны медводз комиӧн, а тетрадьясӧ ставсӧ гижавлім рочӧн. Веськалім ми зэв бур велӧдысь дорӧ, класса веськӧдлысьнас лои Нина Васильевна Кинева (1941), коми кыв да литература велӧдысь, неыджыд мыгӧра пемыд юрсиа ань, сэки комын сайӧ арӧса на. Чужлӧма сійӧ Кебраын, помалӧма Коми педінститут, верӧс сайӧ петӧма да овмӧдчӧма Визинӧ. Буретш татшӧм зіль веськӧдлысьнас миян «б» класыс вочасӧн пондіс юргыны бур боксянь орчча класъяс пӧвстын. Урок костъясас вылыс судта залаас вӧлі зэв гажа: ворслім лясӧн, ӧта-мӧд вылӧ кӧкӧлясьӧмӧн тышкасьлім, быттьӧ верзьӧмаяс, кыскалім-йӧткалім «вӧвъяс» вылысь. Медводдза судтаас вӧлі тӧдчымӧн кӧдзыдджык тӧвъяснас, челядьыс ӧд ӧтарӧ-мӧдарӧ унаысь пырӧны-петӧны вӧлі да. Дай кирпичысь стенма класъяссӧ ёна колӧ вӧлі ломтыны, дерт. Асмогасянінас тӧвнас став кизерыс вӧлі кынмӧма, пыран вӧлі да вильсъялан, усьны полан. Сэки еджыд школасӧ ломтӧны вӧлі пескӧн на, а стрӧйба мышкас сулавлісны пес видзан сарайяс. Сэтчӧ зонкаяс урок костъясӧ котравлӧны вӧлі куритчыны да шлепасьны. Воысь-воӧ асгӧгӧрса олӧмӧй лои ясыдджык, а синвидзӧдласӧй паськыдджык. Та вӧсна водзӧ юӧртанторйыс пондас мунны класъяс серти квайтӧдсянь заводитӧмӧн, а ӧні некымын кыв колӧ шуны сэкся миян велӧдысьяс йылысь.

Мыйлакӧ айлов-велӧдысьяс меным юрӧ кольӧмаӧсьджык. Медводз, тыдалӧ, сы понда мый тайӧ вӧліны уна тӧдысь да кужысь йӧз, Айму вӧсна Ыджыд тыш пыр мунӧмъяс. Сёрниыс мунас Холопов Алексей Васильевич, Приезжев Леонид Алексеевич, Майбуров Сергей Иванович да Майбуров Иван Петрович йылысь.

Холопов Алексей Васильевич (1920–1999) велӧдӧ вӧлі Сӧвет Ӧтувлунлысь вылӧмсӧ. Помавлӧма горнӧй велӧдчанін, Айму вӧсна Ыджыд тыш вылын веськӧдлӧма баталлёнӧн, повтӧмлунсьыс сетлӧмаӧсь орден-медальяс. Тыш бӧрас нин помавлӧма Велӧдысьясӧс дасьтан институт, велӧдлӧма нӧшта тышкасян делӧ, физкультура, гижтысьӧм. Велӧдӧ вӧлі гораа, тэрмасьтӧг, некытысь лыддьытӧг. Восьсӧн висьтавліс аскост тыш дырйи збыль вӧвлӧмторъяс йылысь, Айму вӧсна тышбӧрся сьӧкыд олӧм йылысь. Вӧлӧмкӧ, сійӧ подулавлӧма Визин сиктса асму туялан музей, кытчӧ ми эг ӧтчыдысь ветлывлӧ. Эз ӧтчыдысь янӧдлы миянӧс, зонкаясӧс, родӧмысь да полӧмысь, ышӧдіс не уськӧдны асьнымӧс, юрӧс выліа кутны. Век пасьтасьліс сӧстӧма, зэв донъяланаа видзӧдліс быд велӧдчысь вылӧ, быттьӧ юасис: коді тэысь петас, том морт?

Приезжев Леонид Алексеевич (1917-?) миянӧс велӧдіг вӧлі олӧма морт нин, сюйліс миян юръясӧ географияысь тӧдӧмлунъяс. Кыдзкӧ тӧдлытӧг сійӧ вӧлі пыртӧдӧ миянӧс мусярса культураӧ да войтыръяслӧн оланногъясӧ, зэв бура вӧлі гӧгӧрвоӧдӧ велӧданторсӧ. Некор гӧлӧссӧ велӧдчысьяс вылӧ сійӧ эз лэптыв, некодӧс эз дойдлы. Велӧданторсӧ тӧдӧ вӧлі зэв бура, юрсьыс ставсӧ висьталӧ вӧлі. Сы бӧрын небӧгас позис юрнымӧс и не сюйлыны. Шулім ми сійӧс дженьыда — Лёня.

Майбуров Сергей Иванович (1916-?) велӧдліс миянӧс серпасасьны да гижтыны, мичаа гижны да веськыда овны. Дзоньнас зэв аслыспӧлӧс морт вӧлі, Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи артиллериставлӧма. Ассьыс уна серпас вайлӧ вӧлі урокъяс вылӧ да петкӧдлывлӧ, висьтавлӧ быдсяма лоӧмтор йывсьыс. Миян велӧдчытӧдз сійӧ директоравлӧма, лӧсьӧдлӧма школаас видз-му овмӧс велӧдӧмсӧ. Корсюрӧ сійӧ волывліс и юыштӧма, ёнджыкасӧ Вермӧм лун водзвылын. Тыдалӧ вӧлі, унатор асгӧгӧрся олӧмсьыс сылы сьӧлӧм вылас эз волы сэки. Сійӧ тшӧкыда вӧлі гижавлӧ районса «Маяк Сысолы» газетӧ, «Чушканзі» журналӧ да «Югыд туйӧ». Зільліс восьсӧн висьтавлыны дзуг-мытшӧдъяс йывсьыныс, эрдӧдліс сэкся тырмытӧмторъяссӧ, бур критик вӧлі. Тайӧ тӧдчӧ вӧлі и сыӧн пукталӧм донпасъяс вылас: мортлы сійӧ унджык эз пуктывлы, торйӧн нин чертёжъяс видлалігӧн. Меным «витсӧ» эз некор пуктывлы, радейтана челядь сылӧн эз вӧвны, став вылас ӧткодя видзӧдліс.

Майбуров Иван Петрович (1924) велӧдліс физика, водзсяньыс помӧдзыс, кужӧмӧн вӧдитчис график-приборъясӧн, бура зэв висьтавліс, тшӧкыда комиӧн. Корсюрӧ урокъяс вылас шмонитліс, важ лоӧмторъяссӧ казьтыліс. Пасьтасьӧ вӧлі век зэв пелька да сӧстӧма, сёрнитліс эз гораа, но быдӧнлы кывмӧн. Челядь ми сійӧс бурӧн донъявлім, ас костын мыйлакӧ шулывлам вӧлі Кӧза Иван. Казялі, татшӧмсяма нимтӧмъяссӧ сетавлісны сӧмын медся радейтана велӧдысьясыслы.

Дерт, миянӧс велӧдісны мукӧд аслыспӧлӧс да бур велӧдысьяс. Историясӧ миянлы велӧдліс ыджыд класъясын Колегов Константин Михайлович (1932-?), олӧма нин морт, челядь нимтывлісны сійӧс дженьыда — Кӧсьта. Кимиясӧ век велӧдліс Габова Маргарита Андреевна (1934–2008), зэв лӧсьыда тшӧтш гӧгӧрвоӧдліс тайӧ бура гӧгӧрвотӧм предметсӧ. Канова Эльза Григорьевна (1938) миянӧс квайтӧд классянь дасӧдӧдз век велӧдліс англия кыв, инглиш. Витӧд класын эськӧ велӧдліс ӧти роч том велӧдысь да сэсся муніс кытчӧкӧ. Тшӧкыда Эльза Григорьевна гижӧдас вӧлі дӧска вылӧ торъя текстъяс да тшӧктӧ велӧдны, сэсся быдӧнӧс юасяс. Миянлы водзассӧ сьӧкыд вӧлі гижны тӧдтӧм шыпасъяссӧ да тӧдмавны нӧшта кывъясыслысь торъялана шуанногсӧ, ӧд англия кыв тайӧн и сьӧкыд, шуам, сэні гижӧны sun «шонді», а шуӧны /сан/, гижӧны іsland «ді», шуӧны /айлӧнд/, гижӧны London=Лондон, шуӧны /ландӧн/, гижӧны Washіngton=Вашингтон, а шуӧны /вошинтӧн/ да с.в. Ми пондім англия кывъяссӧ гижавны шуанног сертиыс комиӧн, со кӧть, Ай эм ӧ пьюпл, ю а ӧ тічӧ /I am a pupіl, you are a teaсher «Ме велӧдчысь, тэ велӧдысь» да с.в. Аттьӧ Эльза Григорьевналы, ме кӧть ёна бурасӧ эг велӧдлы инглишсӧ, школаса тӧдӧмлунъясыс ёна отсалісны водзӧ велӧдчыны дай уджавны на. Математикасӧ велӧдліс роч ань Кондратьева Нина Николаевна (1945), тыр яя мича ань. Сійӧ зілис бура гӧгӧрвоӧдны материалсӧ быдӧнлы, эз горзыв ни скӧрав миян вылӧ, бура вежӧртӧ вӧлі, дерт — алгебра, геометрия, вылыс математика абу ставыслы «сёянтор». Ме бӧръяяс лыдӧ тшӧтш пырлі, куимысь вылӧ донпассӧ эг босьтлы, корсюрӧ сӧмын нёль вӧлі. Став велӧдысьысь кык роч ань и вӧвлі миян, мукӧдыс комияс. Физкультура велӧдысь ӧти ань зэв лэчыд гӧлӧса. Роч кыв да литература велӧдысьыс миян класын вежсис уна, тайӧ вӧлі и Макарьина Тамара Алексеевна (1929), Елькина Софья Семёновна (1933–2004), бӧръя класъясас Канова Нина Васильевна да Ляшева Любовь Алексеевна (1954). Бӧръяясыс торйӧн бура тӧдлісны роч литература, зілисны йитны велӧданторсӧ талунъя (сэкся) олӧмыскӧд, велӧдлісны мӧвпавны. Том ныв на, Ляшева Л. А. воис школаас педінститут помалӧм бӧрас ми дорӧ, а ми ӧкмысӧд класын кӧть велӧдчим, вач челядь кодьӧсь на вӧлім, медводз зонъяс. Дурим, уроксӧ торкалім, ӧнӧдз весигтӧ яндзим. Миян вӧсна, гашкӧ, сійӧ и мунӧма велӧдысьысь мӧд удж вылӧ районса велӧдан веськӧдланінӧ, рочӧнсӧ РОНО-ӧ.

Нинӧм налӧн шуӧмторсьыс лёкыс миянлы эз вӧвлы. Лёкыс вӧлі ёнджыкасӧ ми воксянь. Ме и ачым, ӧнія синъясӧн видзӧдіг, тшӧкыдакодь вӧлі инӧ ӧшйытӧм, ышмалысь, велӧдчӧмыслысь коланлунсӧ сэки лючки гӧгӧрвотӧм на зонка. Ышмалӧм вылӧ видзӧдтӧг эг вӧвлы тшӧтш юртӧм петук, ыкпаш морт. Пукавлі ӧти велӧдчан пызан сайын Модянов Мишакӧд, Клековкин Сергейкӧд, Морозова Людакӧд, Куратов Колякӧд да мукӧдкӧд.

КВАЙТӦД КЛАС (1973–1974-ӧд вояс)

Квайтӧд класын ми велӧдчим сідз шуана баракын, еджыд школалы паныд сулалысь ӧти судтаа керкаын, сы пыдди ӧні зымвидзӧ асму туялан музей. Кутшӧмсюрӧ урок вылӧ вуджалам вӧлі орччӧн сулалысь стрӧйбаясас, вочасӧн тӧдмасим миянысь ыджыдджык класъяскӧд, найӧ быттьӧ вӧліны миянлы верстьӧ йӧз кодьӧсь нин. Кодсюрӧ на пиысь гозйӧн нин ветлӧдлісны, топӧдчалісны да гусьӧник окасьлісны. Найӧс видзӧдіг окота вӧлі ӧдйӧджык нин быдмыны… Тӧвъяснас челядьысь зонкаясыс ветлӧдлӧны вӧлі школаас пупайкаясӧн да папкаясӧн, нывкаяс чышъяна-пальтоаӧсь, кызвынсӧ портпеляӧсь. Ноп-ранечьяс ми арлыдаяс оз вӧлі новлыны. Менам вӧлі сьӧд рӧма папка, «чардби» томанӧн пӧдлалана. Костъяс дырйи витӧд-квайтӧд класъясын велӧдчысьяс, дерт, зонкаяс, вӧлі шлепасьӧны, сьӧм вылӧ ворсӧны. Ар и тӧв ворслім ывлаас, лымйӧн лыйсим да котралім. Пажын дырйи вердлісны миянӧс еджыд школаса сёянінын, эз ёна бура: кызвынсӧ сетӧны вӧлі кизьӧриник шыд, няньысь коклет, макарон-шыдӧс да компот-тшай. Но и тайӧ вӧлі тшыгъялӧм ныв-пилы зэв чӧскыд.

Класын кӧдзыд ывлару дырйи шашкиасьлім, ёнджыкасӧ печикысь, сьӧмысь унаӧн вӧлі ворсӧны, орёл-решкаасьӧны. Сӧмын сьӧм вылӧ ворсӧмыс менӧ некыдзи эз кыскывлы, дай сьӧмыс менам вӧлі зептам зэв шоча. Кузь тӧвъясӧ ёна вӧлі котрӧдлӧны лызьӧн, Морозова-Помачойпона костса лог кузяыс вӧлі котӧртам керӧсъяс пӧлӧныс вӧр дорышӧдзыс да лог вевдоръясӧдыс ислалӧмӧн Помачойпонланьӧдыс бӧр воам стадионас. Сысянь вӧлі заводитчӧ лызь туя кытшыс, сійӧ вӧлі кык сикас: куим да вит верстаа. Ёнджыкасӧ сэки котралім куим километра кытш, кадсӧ век вӧлі мурталӧны. Зонъяс пӧвстсьыс зэв ӧдйӧ котравлісны Шарапов Саша да Клековкин Сергей, ме вӧлі шӧркодь спортморт. Быд тӧв ветлывлам вӧлі Сыктывкарӧ песьтакасьны, шылада либӧ драма театрӧ. Мыйлакӧ некор эгӧ лэччывлӧ коми песьтак видзӧдны, век роч кывъя вылӧ веськавлам вӧлі. Школаса автобуснас вӧлі гажаа лэччам, гигзигтырйи быдсяматоръяссӧ висьтавлам, сэсся «Диетическая» сёянінын ужнайтам да кутшӧмсюрӧ лавкаӧ пыравлам. Менам сэки вӧлі аслыспӧлӧс висьӧм — чукӧрта вӧлі маркаяс. Со и пыравла вӧлі «Филателия» лавкаӧ. Сійӧ вӧлі ёна ыджыд жыра, маркасӧ уна сикасӧс вузалӧны вӧлі. 2007-ӧд вося вӧльгым тӧлысьӧ карса айяс тупкисны тайӧ лавкасӧ, колис сы йылысь сӧмын казьтылӧм. Сэсся песьтак бӧрас пемыд автобусас воиг тешкывъяс да быдсяма повзьӧдчанторъяс ӧта-мӧднымлы висьтавламӧ. Сиктӧ воӧммысьт гортъясӧ войнас рӧдтам-котӧртам вӧлі. Кӧть тӧвъясыс сэк вӧліны ӧніяяс дорысь ёна кӧдзыдджыкӧсь, кынмалӧмъяс юрвежӧрӧ абу кольӧмны. Вель уна тӧвся лунӧ миянӧс вӧлі оз велӧдны кӧдзыд ывлару вӧснаыс.

Велӧдчан во помас миянӧс век нуӧдлісны покодӧ, ичӧтджык класъясын кайлім Прӧскурняшор йылас да гажа бипур ӧзтылім, каколь пӧжавлім да ворслім. Коркӧ ӧтчыд пув кор нетшкылім зэв уна аптекаӧ сьӧм вылӧ сдайтны. А квайтӧд клас бӧрын ӧти юньса ыркыд да кымӧра лунӧ став класӧн мунім Визин ю вылӧ вуграсьны Выль пос саяс (тадзи вӧлі шулӧны сэки). Нывъяс да Нина Васильевна бипур вылын пусьӧны вӧлі, а ми разӧдчӧмӧн вуграсям. Сӧмын меным мыйлакӧ сэки ни ӧти черипи эз и шедлы, мукӧдыс неунаӧн лэпталӧны вӧлі а. Коркӧ сэсся став кыйӧм черисӧ ведраын пуисны, мӧд ведраын рок да тшай, ставным сёйим сэсся да пондім ворсны кисярасян сярйӧн. Друг кодкӧ ёна кучкис да сійӧ лэбзис ваас, дзик нин мӧдлапӧв дорас да пондіс ыджыдкодь на ваӧдыс кывтны. Кыдзи сійӧс судзӧдны? Ваыс кӧдзыд, уявны оз позь. Миян зонъяс ӧдйӧ аддзисны петан туй: кутісны лыйлыны му корӧгъясӧн мачсяньыс ылӧджык, гыяснас сэсся сійӧс ляским миянладорӧ. Тадзи шойччӧм бӧрын, гажаа ворсӧм мысти гартім шатьяс да воим бӧр гортӧ.

Юрвежӧ медся яръюгыда кольӧма Россияӧ медводдзаысь петалӧмӧй, «Заполяръе» пионерлагерын гожӧмнас шойччӧмӧй. 1973-ӧд воын мамӧйлы сетӧмны ме вылӧ вӧлі путёвка ветлыны Туласа обласьтӧ Алексин карӧ дзонь тӧлысь кежлӧ. Мамӧй сэк уджалӧ вӧлі дзоньтасян кантораын. И со чукӧртісны менӧ ылі туйӧ, ичӧтик чоботанӧ пукталісны кӧлуй да шылльӧ-мылльӧ, вель уна канверт-кабала серакуяс гортӧ гижавны. Визинысь ми мунім кыкӧн, ме да роч класын велӧдчысь нывка Горчакова Люба. Ӧні сійӧ олӧ Сыктывкарын да уджалӧ бурдӧдчысьӧн, том дырйиыс ёна туриставлӧма, уналаӧ петлӧма, ӧні верӧс сайын да быдтысьӧ. Мамкӧд лэччимӧ карӧ да нуӧдісны сэсся миянӧс пажын бӧрын важ «Волгаӧн» Княжпогост станцияӧдз. Туйыс вӧлі кузь да мудзтӧдана, менӧ бара шогӧдліс. Воим ыджыд овмӧдчӧмінӧ да узим кутшӧмкӧ старука ордын веськыда джоджас вӧсньыдик эшкын вылын паськӧмӧн. Асывнас садьмӧдісны водз да мунім вакзалас. Медводдзаысь олӧмам пукси ыджыд шыӧн воысь поездӧ да веськалі дзик тӧдтӧм челядь шӧрӧ, ставныс найӧ рочӧн варгисны ас костаныс. Колӧ шуны: «Заполяръе» лагерыс вӧлі интаса шахтаяслӧн да сэні шойччӧны вӧлӧм тайӧ войвыв карса челядьыс. Да сӧмын неунаӧн веськавлӧмаӧсь республикаса мукӧдлаысь да Тула карса челядь.

Нуисны миянӧс лун куим, вердлісны термосъясысь чӧвтана шыдӧн да нырӧдӧм картупеля коклетъясӧн, эз ёна и уна. Поездыс уналаын дыр сулавліс, став мукӧдсӧ лэдзалӧмӧн. Мем вӧлі зэв гажтӧм, вылыс джаджъяс куйліг весиг синва петавліс. Сэсся коркӧ зэра асылӧ поездыс воис Алексин карӧ, паныдалісны миянӧс оркестрӧн. Сэтысь сэсся ыджыд автобусъясӧн вайӧдісны шойччанінӧ, медводз вердісны да юклалісны отрадъяс вылӧ. Любакӧд ми веськалім торъя отрадъясӧ да сэні олігчӧж эг ёнасӧ и сёрнитлӧй.

Тайӧ ветлӧмыс унаторйӧ менӧ велӧдіс да сетіс медводдза тӧдӧмлунъяс верстьӧ олӧм йылысь. Луныс вӧлі пансьӧ линейкасянь, сэсся сёйӧм, кутшӧмсюрӧ нок, пажын, лӧнь час, шойччӧм, рытъя нур дай ставыс. И тадзи быд лун. Субӧта-вежалун рытъяснас стадион вылас вӧлі йӧктӧм, гораа ворсіс магнитофон, кыліс шылад да сьыланъяс. Шоныд лунъясӧ ветлім уявны Ока ю дорӧ, вель дыр лэччылім крут вадорсӧ. Вунӧдлытӧм ю тайӧ вӧлі: вель визув, вадорсяньыс зэв пыдын да ыркыд ваа. Ю шӧрас пыжъяссянь век вӧлі вуграсьӧны, катӧны-кывтӧны мотора пыжъяс, катеръяс да «Заря» карабъяс. Ю дорӧ ветліг казялім гӧгӧр быдмысь пашпуяс (ӧрекпуяс) да на вылын сӧвмысь-кисьмысь ёкмыльяс, августын сэсся ветлӧдлім ӧтчукӧрӧн ӧрек вотны.

Олӧмыс пионеръяслӧн вӧлі гажтӧмкодь, ӧд некытчӧ миянӧс эз нулыны, век олім бетон стен сайын. Кӧсйисны нулыны Тулаӧ, Ясная Поляна да Поленово усадьбаясӧ, но некытчӧ эз вайӧдлыны. И век жӧ мем ӧтчыдысь мойвиис ветлыны «Заря» теплокодӧн Калуга карӧ.

Босьтісны сэтчӧ быд отрадысь лыда мортӧс, менӧ унаӧн вӧзйисны кыдзи коми сиктысь петлӧм, унатор аддзывтӧм на зонкаӧс. Ӧти асылӧ мунім ю дорас да пуксим воысь теплокодас, а ачыссӧ сійӧ волі дзик вавывса автобус кодь. Пондім катны да карабыс ӧддзис, нырыс качис вель вылӧ да ми пондім быттьӧкӧ лэбны ва весьттіыс. Гӧгӧр колисны рас-видзьяс, луд вылын йирсьысь стадаяс, турун пуктысьяс, сикт-грездъяс. Коркӧ сэсся воим Калуга карас да каимӧ векньыд туйӧд карас пу керкаяса уличьясӧд. Завор сайсяньыс вӧлі ӧшйӧмаӧсь яблӧг, груша да мукӧд пруктыа пу увъяс. Тайӧ мем дивӧ сяма вӧлі, ӧд весиг яблӧг-арбузсӧ Комиӧ сэки аръявылыс сӧмын вайлывлісны, тӧвнас да тулыснас тайӧ вӧлі шоча аддзылантор. А со ӧні тайӧ юмов сярторъясыс быдмӧны быдлаын, дона яблӧгъясыс гӧгӧр турунас туплясьӧны. И морт найӧс оз чукӧрт, мортлы найӧ оз ковны. А миян тайӧторйыс ок шочатор сэки вӧвлі.

Калуга шӧрыс вӧлі ӧти судта пу да кык судта кирпич керкаясысь, а нуӧдісны миянӧс Космонавтика музейӧ, сиӧма кодӧс Константин Циолковскийлы. Вӧлӧмкӧ, тайӧ туялысьыс овлӧма буретш Калугаас. Музейыс мем кажитчис зэв ыджыд да мича. Водзвежӧсас кӧмкотъяснымӧс пӧрччӧдісны да кӧмӧдісны гырысь тяпиӧ, мед югъялысь джоджыс оз доймы. Гӧгӧртім ми став судтасӧ да видзӧдалім медводдза тювгач-ракетаяс да спутникъяс, енкола карабъяс да космонавтъяслысь паськӧм-сёянсӧ, налысь колялӧм кырымпасъяссӧ. Рытъявылыс петім туйӧ бӧр гортлань, тайӧ пӧрйӧ ю ньылыд карабыс лэбзис ёна ӧдйӧджык. Но друг сійӧ мыйлакӧ воштіс ӧдсӧ да пондіс чикыльӧн надзӧник кывтны. Капитаныс да кодкӧ мӧд шыбитісны ваас сюра кӧрт да ляскысисны вадорланьыс матӧ. Вӧлӧмкӧ, ю ньылыд кывтіг карабыслӧн винтыс орӧма да водзӧ некытчӧ он сибав. Ковмис вель дыр виччысьны ю вылас мӧд карабӧс. Виччысиг миян дорті кывталісны мукӧд ӧда теплокодъяс да гыяс вылас миянӧс лайкйӧдлісны. Сэсся воис «Москва» сикаса караб да миянӧс босьтӧмӧн ёна надзӧнджык вайӧдіс пемдігӧныс нин лагерӧ.

«Заполяръе» лагерын оліг аддзылі, кыдзи став йӧзыс ӧткӧсйӧмӧн вӧлі видзӧдӧны серпаскуд пыр «Семнадцать мгновений весны» телекино, сэтчӧс библиотекаас вӧлі дзонь арава рытъяснас видзӧдчӧ. Шемӧс босьтліс ӧти зонкаысь, сійӧ «за спор» вӧлі кокниа сёйӧ-няклялӧ бритва да ставсӧ ньылыштӧ, и оз ӧтчыдысь. Мӧдысь бара кык ён зонка ӧдйӧ личкисны стен бердас морӧсас пыксьӧмӧн коймӧд зонкаӧс да бӧръяыс садьтӧгыс джоджас камгысис-усис, сэсся недыр мысти паляліс. Гусяторйыс вӧлӧм сыын, мый мортыс ёна лолыштӧма да сынӧдсӧ ас пытшсьыс абу лэдзӧма.

Моз тӧлысь помланьыс сэсся артыс лагерас пондіс дзикӧдз вошны, смена помланьыс веськӧдлысьяс муналісны Интаас бӧр, а ми пондім виччысьны поезд сетӧмсӧ. Некутшӧм линейка эз нин овлы, миянкӧд верстьӧясысь морт эз волысь, вӧчны вӧлі немтор, сёйны ветлім стройтӧг, коді кодкӧд, рытъяснас миянӧ пондісны волыны сэтчӧс матігӧгӧр олысь зонъяс да кутісны дзерӧдны нывкаясӧс, кучкавны миянлысь зонкаясӧс, мырддявны сьӧм, кӧлуй, кӧмкот ми воклысь. На вылӧ видзӧдӧмӧн лагерсьыс ыджыдджык арлыдаяс тшӧтш кутісны лёк вӧчны, тшӧкыда локтысьяскӧд ӧтвыв. Татшӧм бандаяслы некутшӧм водзсасьӧм эз вӧв. Ме дырйи зонкаяссӧ кучкавлісны, чоботанъяссӧ кушталісны, кудзасьлісны сэтчӧ, нывкаяс пукалісны ӧтчукӧрӧн да тірзьӧны вӧлі. Казялі тшӧтш: коми дорӧ кодсюрӧ лёк синмӧн видзӧдӧ, «комякӧн» менӧ кодсюрӧ нимталӧ вӧлі. Олӧмас вӧлӧмкӧ эм гуга, лёк баныс тшӧтш. Миян шуд вылӧ коркӧ сэсся поездсӧ сетісны да вӧрзим туйӧ, колльӧдісны миянӧс оркестратӧг нин. Ывлаыс ыркыд нин вӧлі, арся руа. Бӧрсӧ туйыс кажитчис ёна дженьыдджык.

Сыктывкарын менӧ паныдаліс мамӧй да мунім узьны Мисяковъясӧ. Нимкодьӧй вӧлі чужан мыла коми кыв бара кылі да! Мӧд луннас автобусӧн кайим гортӧ, дедӧй тшӧтш миянкӧд кайис. Пажга гӧгӧр вӧлі нин капуста кералӧны, пуяс вижӧдыштӧмаӧсь. Вои Визинӧ да уна жӧ висьтавлі Кушманов Коля ёртӧйлы! Тайӧ зонкаыс вӧлі неыджыд ӧшлӧпан кодь ён, бур сьӧлӧма морт. Эз зіля велӧдчы, но зэв уджач да кужысь морт вӧлі. Айыс сылӧн, Степан нима айлов, коркӧ пукавлӧма да юыштавліс, унаысь Лидя гӧтырыскӧд. Тайӧ туйӧдыс сэсся мӧдас коймӧд Коля пиыс.

Август помнас нӧшта куимӧн (ме, Кушманов Коля, Потапов Толик либӧ челядь ногӧн Чутік) ветлім чери кыйны Мӧд Визинӧ. Юрӧ колис тайӧ ветлӧмыс сы понда мый узим ми куимӧн бипур местаын, вуграсим ӧти ичӧт ді вывсянь да унатор аддзылім. Медводз, автобусысь УЖД дорӧ чеччим да кайим подӧн вель ылӧдз Визин веськыд вадортіыс, вуджим Парччу вомсӧ да уна вылин прӧйдитім. Меным крукӧ шедіс вель ыджыд ёкыш, а Колялы зэв этша шедіс. Рытнас сэсся некымын черисӧ миянлы юкис. Пондіс зэрӧдчыны да шуим асывнас мӧдӧдчыны гортлань нин. Но Парччу вом дорас ляпкалӧм гӧпъяссьыс казялім посни сирпиянӧс да васӧ гудыртӧмӧн пондім найӧс киӧн кыявны. Гудыр ваас найӧ вӧлі плавдӧны да ва веркӧсас лолалӧны. Сэккості ми найӧс муас и шыблалім. Вель уна шедіс ичӧт пань кодь сирпиыс. Радмӧм Кушманов Коля босьталіс бӧр миянлысь черисӧ да варовмис. Воим ми Визинӧдз подӧн, сапӧгъясӧн асвальттіыс шорсъяліг. Автобуссьыс колим да тадзи и воим Луч-Перекод пыр. Ай-мам буретш ді вылын вӧлӧм каколь нин босьтӧны. Арлӧн ловшыыс бура нин кыліс.

Сэсся некымын лун мысти ковмис нин чукӧртчыны школаӧ. Вова вокӧй муніс нёльӧд класӧ, ай-мам уджалісны, горт гӧгӧр мамо ноксьӧ вӧлі.

СИЗИМӦД КЛАС (1973–1974 вояс)

Тайӧ велӧдчан воыс юрӧ кольӧма ёна ясыдджыка воддзаяссьыс. Медводз, велӧдчим ми сэки рытнас мӧд сменаӧ, кык чассянь. Сэки буретш кыпӧдӧны вӧлі кирпичысь выль куим судтаа школа, сы вӧсна мый важ стрӧйбаясас челядьыс эз нин тӧрны. Во джынсӧ велӧдісны еджыд школаас, а мӧдсӧ ветлӧдлімӧ нин гӧрдас. Сэки сійӧ вӧлі медтӧдчана стрӧйбаыс, сэні вӧлі дирекция, библиотека, став мукӧд уджвежӧсыс. 1974-ӧд вося тулысъявылыс ми вуджим велӧдчыны кирпичысь тэчӧм выль куим судтаа школаӧ. А сыӧдз некымынысь ветлім сэтчӧ мыйкӧ отсасьны да мый да, улӧсъяс пырталім, класъясысь ёгсӧ петкӧдлім. Тайӧ выль школаыс кажитчис мича да ыджыд, сӧстӧм да югыд, паськыд кузь калидоръяса. Сэні вӧлі шоныд да ёна гажаджык, ӧд ӧтилаын пондіс велӧдчыны став класыс ӧтвыв (ичӧт школа да трактор велӧдан жыр колис важ стрӧйбаясас). Выль школаас быд велӧданторлы вӧлі юкӧма торъя кабинет-клас. Миян класлы лои сетӧма коми кыв да литература кабинет мӧд судтаас. Тайӧ велӧдчан вежӧсыс мӧд горт сяма лоис миянлы дыр кадколаст кежлӧ.

Сӧмын арнас ми велӧдчим на еджыд школаас. Ме велӧдчылі шӧркодя, эг ёна омӧля ни эг вывті бура, кыкъяс эз вӧвны ни витъясӧн эг лышкыдасьлы. Дерт, ӧнія синмӧн видзӧдӧмӧн позьӧ шуны: велӧдчӧмыслысь коланлунсӧ ме тырвыйӧ эг гӧгӧрволы дай некод тайӧс мем эз туйдӧдлы, та йылысь эз висьтавлы. Ми кыдзкӧ быдмим воккӧд асьным. Арнас класса челядь лоӧмаӧсь тӧдчымӧн верстьӧджыкӧсь, торйӧн нин мичаммыштӧмны да шаньмыштӧмны вӧлі нывъяс. Асьным жӧ лоим кывзысьтӧмӧсь, урокъяс вылын гигзим да вильшасим, пемыд рытъясӧ шӧйтім уличьясӧд да колльӧдавлім нывъясӧс, на дорӧ лясалӧмӧн. Дерт, нинӧм лёксӧ эг вӧчлӧй, но генъясным садьмӧны вӧлі, дерт. Торйӧн нин тешсӧ петкӧдлӧ вӧлі Беляев Коля (Кальпель Каляй), кок пӧла еджгов юрсиа зонка, мӧд во кежлӧ миянӧ кольлӧм детинка. Олӧмыс сылы эз вӧв кокни дай помсӧ аддзис сійӧ водз. Коляыс зэв вильыш вӧлӧма да коксӧ воштӧма тадзи. Сэк буретш вӧлі вевттьӧны асвальтӧн визинса уличьяссӧ. Лыа-каржасӧ талялӧ да шыльӧдӧ вӧлӧм тракторӧн кыскалан зэв ыджыд агрегат миян дорын Ӧзынын олысь Истомин Ремик. А зонпосниыс вӧлӧм мышъя ыджыд кӧльӧса вылас чеччалӧны да гольгышталӧны. И со Коляыс чеччыштӧма да кык ыджыд гӧгыль костас ӧти кокыс сибдас, кыскас коксӧ кӧрт костас дай орйӧдлас. Эськӧ и равзӧмаӧсь трактористыслы да сувтӧдӧма сійӧ тракторсӧ, но коксӧ бурдӧдчанінын вундӧмны. Ветлӧ вӧлі сійӧ протэзӧн да чотӧ, но ӧбичаыс кольӧма важыс: век сэтшӧм жӧ гажа, шмонитысь. Протэза кокнас ветлӧ вӧлі мотоцикӧн, уджалӧ вӧлі монтёрӧн, нывъяскӧд ноксьыліс, гӧтрасьліс и. Сӧмын мотоцик пондаыс медбӧрти олӧмсӧ воштіс: асвальт вылас гӧптӧ веськалӧма да паськысьӧма кувтӧдзыс коркӧ 1980-ӧд вося гожӧмӧ.

Сизимӧд класын ме ёртъяскӧд висьмылі регыд кад кежлӧ куритчан висьӧмӧн. Ставыс друг кутісны тшын ньылавны, дерт, гусьӧн, пес чипӧсъяс сайын да кӧн да. Бара рытнас вӧлі мунам уличтіыс да шпуткам дзик повтӧг, верстьӧ йӧз моз. Дерт, тайӧс гижигӧн нюмӧй петіс ас выланым, сӧмын сэки ок ёна окота нин вӧлі ыджыдджыкӧн лоны. Дерт, шпутканторсӧ миянлы оз вузавны вӧлі да корам гырысьджык ёртъясӧс ньӧбны. Помнита, медся донтӧм вӧлі макорка табак (6 ура сӧмын). Папиросъясысь сэки вузавлісны «Красная звезда», «Север», «Беломорканал», медся донаыс вӧлі воссяна пачкаын «Казбек». Сигаретыс вӧлі фильтртӧм («Шипка», «Дымок», «Прима») да фильтра («РТФ», «Лайка», «Пегас» да мукӧдъяс). Вузалӧны вӧлі быдлаын гаванаса сигара торъя тубрасторйын. Ми ёнджыкасӧ куритлім фильтра сигаретъяс. Сӧмын тайӧ висьӧмыс менам ӧдйӧ прӧйдитіс, выль во бӧрын дугді тшынсӧ ньылавны. Нывъяс сэки школаын эз куритчывны дзикӧдз, шпуткысь аньыс сэки кӧр видзысь еврей кодь на вӧлі, сиктысь аддзывтӧмтор.

Выль воӧдз кадыс лэбзьыштіс вель ӧдйӧ. Выль во водзвылын ме медводдзаысь ветлі школаса йӧктан рыт вылӧ. 1973-ӧд восӧ колльӧдӧны вӧлі гӧрд школаса спортзалас. Колӧ шуны, сійӧ кадас школаыс вӧлі мӧд клуб кодь, быдсяма спортсекция да йӧктан-шойччан рытъяс вылас волӧны вӧлі велӧдчысьясыскӧд ӧтвылысь сиктса том йӧзысь зэв унаӧн. Некутшӧм юӧм-кодалӧм йылысь эз кывсьывлы на. Воалісны челядь да том йӧз аслыспӧлӧс ног вӧччӧмӧн, асвурӧм косьтюм-паськӧма, унаӧн вӧліны падеяӧсь. Магнитофонысь ёна ёнмӧдӧм шылад улӧ ставныс гажаа йӧктісны, козсянь югыдыс усис уна рӧма биполькъяссянь. Помнитмӧн, чеччалӧны вӧлі сэки ёна кывзана «Червона руту» сьыланкыв шылад улӧ. Ыджыдджык класын велӧдчысьяс другӧн быттьӧ лоины верстьӧӧсь, да и ми вокыс быттьӧкӧ тшӧтш бордъясьлім, мыйкӧ тшӧтш легзим-йӧктім ӧтувъя кытшын.

Выль во бӧрын каникуласим, кайлім Катыдӧ ыджыд мамъясӧ да, дерт жӧ, ветлывлім вӧрӧ капкан-пекля видлавны. Айным миян арбыд-тӧвбыд водз тулысӧдз кыйсьӧ вӧлі, кыйӧ капканӧн туланӧс да сьӧдбӧжӧс, пекляӧн кӧчӧс. Буретш 7–10-ӧд класъясӧ вӧлі матӧ быд вежалун каям Чипанов Ёгулӧдз, 14 кымын верст сэтчӧ лоӧ. Айӧй уджаліс совкозын ветпельшерӧн да сылӧн ӧти шойччан лун и вӧвлі. Асывъяснас туяс вӧлі петам квайт час асылын, сьӧд пемыд да кӧдзыд гӧгӧртасын лызьӧн каям Рочов грезд кытшовтӧмӧн Копса туйӧдз, сэсся подӧн туйӧдыс (талялӧм кӧ, дерт) туйвежӧдзыс да сэсся лэччам Ёгулланьыс капкан-пекля видлалӧмӧн. Рочовсӧ лызьӧн кытшовтігӧн водз асывнас быд керкаын ломтысьӧ вӧлі ыджыд пач, кодсюрӧ нянь нин сюйӧма пӧжавны да чӧскыд выль нянь кӧрыс кӧдзыд сынӧдас вӧлі кыдзи разалӧ! Видзӧдлан да кутшӧмсюрӧ ӧшиньысь ломтысьысь пач тыдалӧ вӧлі и. Ичӧтсянь ме мустӧмта вӧлі Сӧвет Ӧтувлунлысь кыпсӧ, сылысь шыладсӧ кыліг гӧгӧрволі ӧд — колӧ чеччыны, унтӧ вунӧдны да кайны кузь туй, лямпаӧн лызь туй писькӧдны. Подӧнсӧ мунім вель дыр, Тукач, Парччу дорын айӧй оз вӧлі октась, сӧмын Ёгулланяс кыйсьӧ вӧлі. Водзассӧ кытшыс вӧлі кык вӧр туй косттіыс (Ёгул туйсяньыс Дуля туйӧдзыс веськыдалам вӧлі ӧдва тӧдчыштысь лызьтуйӧд), а бӧрыннас нин пондім октасьны Ёгул дорас некымын лог йылын, сэн нӧшта вӧлі сулалӧ кык керка, ичӧтас узьлӧны вӧлі вӧралысьяс, а ыджыдсӧ помӧдзыс эз и эштӧдлыны: сійӧс кыпӧдлӧмаӧсь страдуйтысьяслы, но 70-ӧд вояс помас вылыс Ёгулсьыс видзьяссӧ эновтісны, дугдісны пуктыны. Эндіс вочасӧн тшӧтш выль ыджыд керкаыс, сёрӧнджык сійӧс разисны да сотісны. Унаысь кайлывлім куимӧн, Вова воккӧд тшӧтш. Унджыкысьсӧ подӧн, мотоцикнас тӧвныс батьӧй ветліс шоча дай картасайса туйыс эз вӧвлы сэк. Шедлывлісны туланъяс, капкан чом дорас ӧшйӧмны вӧлі найӧ, но медтшӧкыда вайлывліс айӧй нопъяс кынмӧм кӧчьясӧс, сӧмын кузь еджыд кокъясыс вӧлі чурвидзӧны вывлань. Унаысь ковмыліс шедӧм кӧчсӧ корсьны, пеклясӧ вель ылӧдз вӧлі нӧбӧдӧны, унаысь лым увсьыс сатшӧдӧмӧн сюрліс капкан-пекляыс кӧчтӧгыс. Ӧтчыд туй вылас шедӧм кӧчыс вӧлі ловъя на, миянӧс аддзис да кыдзи тай пондіс чирзыны. Ковмис сылы юрас койбедь воропнас айӧлы тотшкыштны. Жаль эськӧ вӧлі да мый вӧчан? Ёна шоча шедліс сьӧдбӧж да ур, а ӧтчыд тулан капканас вӧлі шедӧма паляур, лэбалысь ур. Тайӧ ветлӧмъяс дырйиыс нимкодясьлі арся да тӧвся вӧр-ванас, ыджыд лым туктаа козъясӧн, мегыр моз нюгыльтчӧм кыдзьясӧн, аслыспӧлӧс ыджыд толаясӧн, велалі лыддьыны тӧвся анбурсӧ — пемӧс да пӧтка кок туйяс. Кытшсӧ прӧйдитіг сэки эгӧ пусьывлӧй, морт ӧти выя няньӧн вӧлі сёям, пукыштам дай бӧр гортлань мунам. Локнысӧ вӧлі кокниджык, исковтім ӧд вӧчӧм лызьтуйӧд дай тыртӧм нопйӧн. Но век пемдылім, рытнас квайт-сизим часысь водзджык эгӧ волӧй. Бара кутшӧм лӧсьыд вӧлі шоныд керкаын пӧсь тшай юыштны мудзӧм вылысь да кынмалӧммысьт. Корсюрӧ удитлім на кузь туй бӧрын пывсьыштлыны. Ёгулас кыйсьӧмсӧ айным эновтіс коркӧ 80-ӧд вояс помланьыс, вуджӧдіс вочасӧн овмӧссӧ вылыс Парччуӧ. Сэтчӧ вӧлі ветлынысӧ матынджык, он нин сэтшӧма мудз. Но шӧр помканас лоины лёк, пакӧститчысь йӧз, томджык арлыда сідз шусяна вӧралысьяс, пондісны найӧ капканъяссӧ да кыйдӧссӧ ёна гусявлыны ёгулдорса кытшсьыс да.

Тулыснас выль школаӧ вуджӧмыс ёна вежис миянлысь велӧдчанногнымӧс. Ӧти-кӧ, пондім велӧдчыны луннас, медводдза сменаӧ. Мӧд-кӧ, выль велӧдчанінӧ вуджӧмыс миянӧс вежыштіс: лоим верстьӧджыкӧсь. Выль мича стрӧйбаас лои челядьыслы да велӧдысьясыслы тӧдчымӧн бурджык, уна йӧза лоины урӧкбӧрся костъясыс, школаӧ воӧм-мунӧмъясыс, унджык тӧдсакӧд лои позяна волысьны. Торйӧн долыд лои физкультура нуӧданногыс выль ыджыд спортзалын: позис кокниа ворсны кудсярысь да кисярысь, котравны-чеччавны, песласьны-ёнмӧдчыны. Сійӧ жӧ спортзалсяньыс исласим-котралім сэсся лызьӧн. Сэки школа дорас некутшӧм челядь йӧр эз на вӧв да Морозовланьыс вӧлі шыльыдін, керӧс вылас вель дыр колӧ вӧлі кайны да ӧдйӧ исковтны. Лымйыс тайӧ ислаланінас век вӧлі юждӧма-чорыд.

Тӧдлытӧг вои тулыс, сылі лым, помасис сэсся велӧдчӧмыс. Лэдзалісны каникул вылӧ да пуксис дыр нин виччысяна гожӧм. Сӧмын миян керкаӧ тайӧ гожӧмыс вайис ыджыд шог: 1974-ӧд вося юнь 10-ӧд лунын вочасӧн кусі мамоным, оліс лӧня дай кувсис тшӧтш лӧня. Омӧльтчис другӧн, ӧти лунсянь дугдіс ывлаӧ петавны, куйліс лунъясӧн дай куліс сэсся. Ог тӧд, корлісны эз кутшӧмкӧ бурдӧдысьясӧс. Кувсьӧм водзвылас мамо корис батьлысь выль чериысь юква пуны, ёна пӧ чери окота сёйыштны. Лолыс петӧма лӧня, некодӧс ёна майшӧдлытӧг муніс мӧдар югыдас мамоным. Кулан лунас каим кык вок паччӧрӧ да бӧрддзим: медводдзаысь ме аддзылі матысса кувсьӧм мортӧс, ловтӧм нин шой. Анна Егоровна Цыпанова олӧма 73 во сӧмын. Мам-бать узьтӧдісны ми вок челядьӧс покончакӧд ӧти вежӧсын, тадзи воййим медбӧръяысь ӧти вевт улын став котырӧн. Дзебисны мамоӧс лӧддза-номъя тӧлысь 12-ӧд лунӧ уна йӧз, кызвынсӧ пӧрысюлов воліс янсӧдчыны, коді шайт, коді кӧрт сьӧм морӧс вылас пукталіс. Медводдзаысь кузола машинаын пукалі горт дорын шойнаӧ гортсӧ нуигӧн, сикт кузяла надзӧник мунім шойнаӧдзыс. Эг чайтлы, дерт, мый тадзи жӧ ковмас мунны нӧшта на водзӧ олӧмам мукӧд матысса йӧзӧс колльӧдіг. Гуалісны мамоӧс мир туйланьыс ичӧтик пожӧмъяскӧд орччӧн, ордвуж йӧз дорӧ. Ӧні найӧ быдмӧмаӧсь вель нин ыджыда. Гуалісны, сэсся казьтыштісны.

Челядь дырйиыд шогыс ёна мӧрччӧ, дерт, но тшӧтш кокниа вунлӧ. Пондім овны сэсся нёльӧн, пусьыны пондісны мамӧй да айӧй. Мамӧй кутіс тшӧтш пӧжасьлыны, таӧдзсӧ мамо вӧлі век пӧжасьӧ ыджыд пачас. Тайӧ гожӧмнас ме зэв ёна уджалі совкозын, турун пукті ас коддьӧм нывка-зонкаяскӧд.

Сійӧ гожӧмнас уджалі медматысса «Май» бригадаын, сэки торъя бригадаяссӧ вӧлі нимтылӧны вӧвлӧм колкоз нимъясӧн. Шуам, Морозов грездса бригадасӧ шуӧны вӧлі «Заряӧн». Сора тӧлысьын пуксис жар ывлару да сиктас заводитчис страда кад, уна йӧз петіс видзьяс вылӧ. «Май» бригадаас медводз вӧлі пуктӧны матігӧгӧр видзьяссӧ: миянвесьтса чойсӧ, сэсся лэччӧны вӧлі Чипанвиддзӧ. Колӧ шуны, 70-ӧд воясӧ турун пуктан каднас зэв унаӧн на отсасьлісны совкозлы: пенсионеръяс, челядь, карысь да мукӧдлаысь воӧмаяс да весигтӧ шойччӧг вылӧ петӧмаяс. Ӧти-кӧ, йӧзыс висьӧны на вӧлі ӧтувъя овмӧс вӧсна, сьӧлӧмсяньыс зільӧны вӧлі «обшӧяс», кыдзи сэк шулывлісны. Мӧд-кӧ, содтӧд сьӧмтор нажӧвитлісны том и пӧрысь, шойччӧг вылын верстьӧ морт, каникуласьысь студент. Айӧй вӧлі зорӧд тэчны ветлӧ дай менӧ босьтіс, юр туй пӧ кӧть куртны кутан. Сӧмын некымын лун уджалӧм бӧрын куртнытӧ мем дышӧдіс да регыд ас коддьӧм зонкаяскӧд юр нин кыскалі, кыдзкӧ ӧдйӧ велалі нӧсилки потшсӧ сюртны. Уджыс кажитчис, быттьӧкӧ эз зэв вӧв сьӧкыд. Но тайӧ вӧлі Чипанвиддзын кокникодь, а вот вуджим выль пос саяс улынджык куйлысь видзьясӧ да сэні лои сьӧкыд. Видзьяссӧ вӧлі косьтӧма-гӧрӧма, тимофеевка кӧдзӧм туруныс вӧлі джуджыд да сьӧкыд. Сэтчӧ нуавлісны миянӧс кузола машинаӧн, аскӧд босьтлісны флягаясын ва да пес, ӧд матігӧгӧрыс вӧрыс эз вӧв, ӧти канаваяс да вадор. Пажын кежлас вӧлі пуӧны кукань яйысь капустаа чӧскыд шыд, ведраӧн тшай. Ӧти ыджыд гаж вӧлі жӧ миян — шоныд ваа Визин ю, сэні уялім луннас некымынысь, нывъяс да зонкаяс ӧтвылысь, гажаа гигзигтырйи да горзӧмӧн. Сьӧлӧм вылӧ воисны верстяммӧм нывъяс, ӧти-кык арӧсӧн ыджыдджыкъясыс дзик нин мича эньловъяс кодьӧсь лоӧмаӧсь. Тайӧ медбура тыдалӧ вӧлі юын уяліг.

Сэки ытшкӧны вӧлі вӧла машинаясӧн на, а логъяссӧ, канава бокъяссӧ да нюраинъяссӧ ытшкӧны на вӧлі ёнджык да ыджыдджык зонъяс да аньяс гӧрбуш-косаӧн. Аръявылыс Визин сикт гӧгӧр вӧлі зэв мича, ытшкӧма вӧлі ставсӧ, весигтӧ вадоръяссӧ вӧлі шырӧны ваӧдзыс. Сійӧ гожӧмнас Ӧзын тыыс кос нин вӧлі, Визинсьыс кыкнан би сетан станциясӧ сувтӧдісны, бузган шыыс эз нин кут кывны. А войдӧръя воясас страдуйтысьяссӧ вӧлі Чипанвиддзас куръя вомӧныс пыжӧн на вуджӧдавлывлӧны. Ачым на ичӧтӧн кутшӧмкӧ аньясӧс вуджӧдлі да айӧй видӧ вӧлі, ӧд варччынысӧ эг на сяммывлы сэки. Оз вун сійӧ гажа кадыс, ӧд гӧгӧр видзьясыс вӧліны тыр йӧзаӧсь, гӧгӧр гораа кыліс коми кывъя сёрни. Тадзи вӧлі став бригадаас.

Авгус тӧлысь помас сэсся вуджим уджавны Помачойпон сайӧ, вӧр дорас нин турунасьны. Велалі да ветлі турунсӧ пуктыны матӧ тӧлысь помӧдзыс. Сэнъясын уджаліг пондіс зэрӧдчыны: тӧдлытӧг ар матыстчӧма. Медводдза удждонсӧ босьтӧма айӧй — 70 сайӧ шайт. Тайӧ сьӧм вылас мамкӧд ньӧбим мем «ЗИМ» нима медводдза часі. Айӧй татшӧм ньӧбӧмторсьыс дикмыліс, шуӧ, менам ӧд пӧ татшӧмторйыс челядьдырйи эз вӧвлы! Миянӧн став выль ньӧбӧмторйыслы сійӧ век вӧвлі паныд, сэтшӧм морт вӧлі. Новлыны еджыд бана да крома дорыша выль часісӧ куті сэсся школаӧ.

КӦКЪЯМЫСӦД КЛАС (1974–1975 вояс)

Кӧкъямысӧд класын велӧдчӧмыс нӧшта лои сьӧкыдджык, ӧд тайӧ нин вӧлі школа помалан во, кӧкъямыс класса школа бӧрын сетӧны вӧлі аттестат. Воим школаӧ да пыр жӧ казялі ӧтув велӧдчысьясысь тыдалана вежсьӧмъяс: лоӧмаӧсь гырысь йӧз кодьӧсь нин, торйӧн нин нывъяс. Унаӧн уджалӧмаӧсь гожӧмнас да ньӧбалӧмны аслыныс часіяс, нывъяслӧн пельясын югзисны выль пелькытшъяс, голяас тыдыштлісны зарни чепъяс, кодсюрӧ быдмӧма вӧлі ёна. Визинӧ велӧдчыны вайӧдӧмаӧсь Катыдысь челядьӧс, сэтысь кӧкъямыс класса школасӧ тупкӧмны да. Сы пыдди восьтӧмаӧсь сэки дебил школа, а став сэтчӧс челядьсӧ пондісны ваявны юрсиктӧ автобусӧн. Миян класӧ воисны ӧтитӧг нывъяс: Беляева Валя, Рочева Маша, Кушманова Нина, Рочева Валя Райысь, Носкова Надя Пролчиысь, Домашкина Оля Семенчинысь, Беляева Нина Катыдпонысь. Ме понді ёртасьны Рочов грездысь кык зонкакӧд, Голосов Колякӧд да Клековкин Сергейкӧд, накӧд век вӧлі мунам велӧдчӧм бӧрын гортъяслань.

Тайӧ воӧ некод нин эз кор миянӧс новлыны гӧрд сьылічышъянъяс, пионер арлыдсӧ лои вуджӧма. Сизимӧд класын на медбур велӧдчысьяс, морт сизим, пырлісны комсомолӧ. Ми унджыкӧн ветлӧдлім кокниа, ӧд чукӧртчылӧмъяс вылӧ ветлыны эз ков.

Аръявылыс унаысь на ветлі вӧрӧ тшакла, кӧть суйӧр саяс эг вуджавлы. Сэки Ӧзын шорйывса логъяс пӧлӧныс петӧ вӧлі уна рыжик да масько, гӧрд да мӧс гоб, мукӧд тшак. Торйӧн дона лыддим аньпельӧс, медчӧскыд солалан тшак сійӧ и эм. Суйӧр сайын сэк вӧлі на пӧскӧтина да сэні туруныс вӧлі йирӧма, та вӧсна и тшакыс уна петавліс. Сійӧ кадсяньыс менӧ ёна кутіс кыскыны вӧрӧ да ваӧ, ёнджыкасӧ весиг вӧрӧ: сэні морт менӧ нинӧмӧн эз торклы, эз вид, лёк ног эз видзӧдлывлы, чуньнас эз петкӧдлы, сэт позис быдлаті ветлӧдлыны, вотчыны, нимкодясьны вӧр-ва мичнас.

Выль воӧдзыс кадыс лэбзис тӧдлытӧг. Усис лым, лои кӧдзыд. Ӧзынын ёртаси ёнджыкасӧ орччӧн олысь Кушманов Колякӧд да Васильев Шуриккӧд. Бӧръяыс помалӧ вӧлі дасӧд клас нин, гожӧмнас ветлӧма тракторӧн гӧран ордйысьӧм вылӧ Сыктывкарӧ да вермана ин босьтӧма. А. А. Пономарев (1927) веськӧдлӧм улын зэв бура велӧдӧма вӧлі ӧкмысӧд класас трактор. Ставыс та йылысь вӧлі сёрнитӧны. Шурикыс бура велӧдчыліс да вӧлі зэв киподтуя, унатор сяммыліс вӧчны, лючки-бура потограпируйтчис. Сэки сійӧ нывъяскӧд нин вӧлі ёртасьӧ, гортас сы дорӧ вӧлі волӧны и. Ме сы моз жӧ эськӧ кӧсйи велӧдчыны, видлӧг пыдди быттьӧ сійӧ вӧлі мем школаын. Кушманов Коляыс мӧдарӧ, бурасӧ эз велӧдчыв, но вӧлі бур да ён ёрт, унаысь сыкӧд пукавлім наын, мӧс вӧра йӧлӧн Лидя мамыс менӧ юктӧдлывліс. Йӧвсӧ налы вӧлі некытчӧ воштынысӧ, куим литраа банкаясын вӧлі видзӧны сійӧс. Коляыслӧн вӧлі кык ыджыдджык вок, медыджыд Борисыс муніс велӧдчыны апичерӧ да Ылі Асыввылын олӧ вӧлі, а Миша вокыс буретш армияӧ вӧлі мунӧма, Германияын служитӧ вӧлі. Армияӧдзыс тракториставліс, «Беларусь» тракторӧн вӧлі кыскасьӧ.

Выльвоводзвывса гажӧдчан рыт вылӧ ветлі нин выль школаӧ, сёянінас вӧлі сувтӧдӧмаӧсь мича ыджыд коз, югзьӧдӧмны сійӧс югъялысь гирляндаясӧн. Сэтчӧс неыджыд посйӧд вылын ворсіс ВИА, сэки модаӧ пырӧм электрогитараяса да барабана котыр, «Битлзлӧн» тӧдчӧмыс вӧлі зэв ён сэк. Весигтӧ ворсысьясыс британияса нёль сьылысь моз жӧ вӧлі шырсьӧмны, кузь юрсиаӧсь да клёш гачаӧсь. Кыдзи и воддза воас, школаас воаліс уна том йӧз. Воавлісны тшӧтш армиябӧрсяяс, и комын арӧсаяс нин, некодӧс эз вӧтлавны. Сӧмын ёна гажаясӧс айлов-велӧдысьяс оз вӧлі лэдзны пӧрччысянінас. Но став мукӧдсӧ лэдзалісны, ӧд тані позьӧ вӧлі йӧктыны мынтысьтӧг да вель дыр. Дай школаас шоныд вӧлі, йӧзыс шойччисны пӧрччысьӧмӧн. А ӧд важиник нин пу клубас тӧвъяснас вӧлі йи кылалӧ, пальто-кышансӧ вӧлі шыблалӧны кыдзисюрӧ пуканъяс вылас. Водзвежӧсас кӧть пӧрччысяніныс вӧлі, сэні кӧдзыд вӧлі да паськӧмсӧ некод оз вӧлі видз. Сэні ми кодь видзӧдчысьыс и кӧйяліс, зонъяс куритчисны да мый да. Уна йӧз вӧлі водзассӧ стенъяссӧ пыкӧны калидорас, но гора шылад кылӧм бӧрын ставыс ыльӧбтісны залас. Войӧдзыс йӧктӧм, а збыльысьсӧ йӧзсӧ видзӧдӧм бӧрын вои гортӧ. Выль восӧ паныдалі гортын. Но сыӧдз вель дыр пукалі Кушмановъясын. Сэні вӧлі гажа: воӧма недыр кежлӧ армиясьыс вӧлі Мишка вокыс, вайӧма асыввыв германияса козинторъяс да кокни кӧрта сьӧмпас-пфенингъяс. Ыджыдджык том йӧзыс винаӧн вӧлі ноксьӧны, Коля ёртным тшӧтш вӧлі гӧрд винасӧ видлышталӧ, оз бӧрыньтчы. Выль 1975-ӧд во паныдалӧм мысти войнас ветлі тшӧтш клублань, Ӧзыншорсяньыс чой вылас каи да аддзи косясьысь дас сайӧ мортӧс. Найӧ, тыдалӧ, йӧктанінсьыс пасьтӧгыс петӧмны да вӧлі клессьысьӧны-кучкасьӧны веськыда туй вылас. Но ме сэки сэсся клубас эг нин пырав, бергӧдчи гортлань.

Тӧвся каникул бӧрын бара заводитчис велӧдчӧм. Ӧні нин миянӧс пондісны дасьтыны экзаменъяс кежлӧ, кутім важсӧ казьтывлыны да гижны белетъяс рочысь, комиысь, математикаысь. Сэки ме зіли ёнмӧдчыны, ачымӧс песлалі быд рыт, вӧсньыдик эшкын вӧлі вольсала да ичӧт гантэльӧн шенася, водӧмӧн быд ногыс песлася. Сэсся кӧкъямысӧд класын ветлӧдлышті лыйсян секцияӧ, сынӧдӧн пӧлясьысь пишшальысь лыйлам вӧлі знамаӧ. Пукала вӧлі первой Клековкин Сергейкӧд, сэсся Модянов Мишакӧд.

Тулысъя каникулсӧ ёна нин виччысим, ӧд коймӧд четвертьыс кузь зэв да мудзтӧдана. Ӧти вежоныс быттьӧкӧ этша кад, но кузьмӧм лунъюгыднас удитім вӧчны унатор. Медводз, чарӧм вывті вӧлі исласям, Рочовгӧрасӧ юдждам. Пу даддьыс чарӧм вывтіыс омӧля вӧлі нуӧ да исласьлім гӧгрӧс пыдӧса кӧрт ваннаӧн. Сэсся Вова воккӧд кӧрт сьӧм чӧжим-чӧжим да культмаг лавкаысь ньӧбим выль лемень дадь. Нуим чӧжӧм сьӧмсӧ да пызан вылас ыджыд шыӧн кисьтім-бузгим, вузасьысьыс вель дыр лыддис миянлысь уръяснымӧс. Бара воим да кутім исласьны ӧдйӧ. Чой йывсяньыс здукӧн вӧлі исковтам веськыда кильчӧ помӧдз.

Сӧмын тайӧ тулысъя каникул дырйи ми кытшлалім ёна ыліті нин, ӧд крепыд чарӧмті позис ӧдйӧ мунны-исковтны вель ылӧдз. Коркӧ Старцев Вова да сылӧн Света сочыскӧд, миян Вовакӧд ӧтчыд кайлім Чипанов пыр, Максим Ӧльӧксан керка дорті Кычаныбӧ, сэні кык важ овтӧм керка на сулалӧ вӧлі. Ӧти керкаыс пӧ вӧлӧма Кӧрттул Иванлӧн. Сэтчӧ пыралім весиг, ӧдзӧсыс восьса вӧлі. Медводдзаысь на ме сэки казялі ӧти тешкодьтор, збыльысьсӧ шензьӧданатор: мыйла зумыд мича керкаяс сулалӧны эновтӧмӧсь, мыйла Кычаныб кодь посни грездъяс бырӧны. А ӧд кутшӧм мичаинын грездыс сулалӧ: ставыс гӧгӧр тыдалӧ, Визин и Рай-Семенчин, мӧдлапӧлас Кӧчпиян да Сорд, асыввылын ылын тыдыштӧ Вадыб да Волся сиктъяс, лунвылын ылын-ылын тыдыштӧ Кебра. Крут логъясӧд пӧттӧдз исласьӧм бӧрын мунім вӧрланьыс да кайлім геодэзистъяслӧн керъясысь вӧчӧм вышка вылӧ. Каим да шемӧс миянӧс босьтіс, ӧд сысянь тыдалӧ вӧлӧм ставыс ёна бурджыка. Луныс вӧлі шондіа, сынӧдыс сӧдз, гӧгӧр куйлысь грездъяссянь зэв ясыда кылӧ вӧлі трактор моторъяслӧн гургӧм, мӧс баксӧм, йӧз олан шыяс, горзӧмъяс. Быдлаын тувсов кад воӧм виччысьӧны оз нин гортъясас, а ывлаас петӧмны, челядь тонӧ исласьӧны, верстьӧ йӧз коді пес поткӧдлӧ, коді тшупсьӧ. Казялі ӧттшӧтш: сиктгӧгӧрса инъясыс абу нин вывті паськыдӧсь, ставыс гӧгӧр синвидзӧдласӧн судзана-мурталана. Окота лои тӧдмавны, мый сэні вӧртас саяс, кутшӧм инъяс куйлӧны Тукач да Вутшшор саяс?

Тӧдлытӧг бара пырим велӧдчӧмӧ, син кунигмоз сылі лым. Май гажлун водзвыв, косму 30-ӧд лунӧ, кайим Катыдӧ, кӧсйим кывтысь вӧрсӧ пес вылӧ дедъяслы кыявны, но ваыс усьӧма нин вӧлӧм. Айӧй да дедным кайисны мотора пыжӧн ботанасьны, а ми узим да аскинас подӧн лэччим юрсиктӧ. Дас час кежлӧ муні майся демонстрация вылӧ. Сэні вӧлі тырыс йӧз, гӧрд дӧрапасъяс, мича гижӧдъяс, уна рӧма пӧльтӧм сяръяс. Кыліс кыпыд шылад, сэкся шогавтӧм сьыланъяс рабочӧй клас да майся гаж йылысь. Дерт, сэки тайӧ вӧлі медся тӧдчана, уна йӧза да гажа лун, торйӧн нин том йӧзлы. Кыдзи век вӧлі сэки, йӧзыс гажаа ӧтмунӧм бӧрын вӧлі ньӧбасьӧны, чукӧртчӧны да муналӧны ордвуж да тӧдсаяс ордӧ пызан сайын на пукавны. Рытнас быдлаын нин кылӧны вӧлі гажмӧм йӧзлӧн сёрнияс, ворсан шыяс да сьыланкывъяс. Тадзи вӧлі тшӧтш миянын: воисны карса гӧсьяс, визинса ордвуж да орччӧн олысьяс.

Вермӧм лун водзвылын айӧй босьтіс менӧ вӧрӧ узьӧмӧн. «Урал» мотоцикӧн кайим Тукач серегӧдз, а сысянь гӧптӧсь туйясӧд да визькерасъясӧд вель ылӧ, верст дас сизим сайӧ. Лымйыс сӧмын на вӧлі сылӧма, логъясас да козъяс улас еджыд на вӧлі. Рытывбыд ветлім да кывзысим, оз-ӧ койтны дозмӧр-тарыс. Эг нинӧм казялӧ да пемдігас нин батьӧй муніс вӧр пӧрӧдысьяслӧн кутшӧмкӧ будкалань. Но сэні вӧлӧмны нин узьысьяс, налӧн код гӧлӧсъяс ылӧдз кылісны. Эгӧ петӧй на дорӧ да вӧрас косінын и узим, эг кынмӧй. Войыс вӧлі шоныдкодь, ном эз на вӧв, сӧмын югдігас пужъялыштӧма. Тайӧс казялім Войлапӧл логъяс дортіыс ветлігӧн. Айӧй выль турун вывсьыс кӧсйӧ вӧлі йирсьысь кӧчсӧ кыйӧдны, но миянлы немтор эз паныдась. Сӧмын Кычаныб туйӧд гортӧ лэччигӧн айӧй ӧти сьӧла лыйис. Тукачӧ петім дас минуттӧм кӧкъямыс часын, мотоцик дорас сёйыштім да лэччим гортӧ. Луннас, Вермӧм лунӧ, воисны карчи Мисяковъяс да Безносовъяс. Уна во чӧж аслыспӧлӧс вужъясьӧмтор вӧлі миян ордвуж пӧвстын Вермӧм лунӧ кайлыны Пролчиӧ Кузук Микулай дорӧ пасйыны тайӧ ыджыд гажсӧ, ӧд ловъяӧсь да ёнӧсь на вӧліны Айму вӧсна Ыджыд тыш вылӧ ветлӧмаяс. Дай 1945-ӧд воыс сэки кажитчыліс эз на ылысса кадпасӧн. Ай-мам сэки кайлісны, а ми кык вок горт олім, серпаскуд рытнас видзӧдім, татшӧмсяма ыджыд гажлунъясӧ петкӧдлана «Кельыдлӧз битор», рочӧн «Голубой огонёк».

Водзӧ сэсся велӧдчим, велӧдім экзамен белетъяс, ветлім консультацияяс вылӧ да мый да. Со и воис ода-кора 24-ӧд лун, сэки юргис кӧкъямысӧд да дасӧд класъяслы медбӧръя триньӧ. Асывнас чукӧртісны миянӧс ыджыд залас, уна велӧдчысь дай велӧдысьлӧн синъясас синва дзирдаліс. Сёрнитісны велӧдысьяс да челядь, ай-мам нимсянь сёрнитіс орччӧн олысь Арттьӧ Анна. Васильев Шурик пиыс ӧд помалӧ вӧлі 10 а клас да лӧсьӧдчӧ мунны водзӧ велӧдчыны Челябинскӧ лэбалысь штурманӧ. Сэсся паркын потограпируйтчим, нӧшта больгыштім да гортъясӧ разӧдчимӧ.

Юнь тӧлысьӧ дасьтыси да сеті экзаменъяс. Дасьтыся вӧлі кор веранда вылын, кор адгум-боршевик пӧвстын, кор и Рочовӧ Клековкин Сергей дорӧ кайлӧмӧн. Аслам кокни мывкыда ру вӧсна ёнасӧ эг зіль да став гижан экзаменсӧ — алгебраысь, геометрияысь, роч кывйысь лӧсьӧдӧм гижӧд — куимъяс вылӧ гижи, а вот вомгора кык экзамен рочысь да комиысь сеті нёльяс вылӧ нин. Но ме таысь вӧлі зэв дӧвӧль, ӧд эг лӧсьӧдчыв некытчӧ велӧдчыны мунны, ӧкмысӧд класӧ ӧти туй менам вӧлі.

Лӧддза-номъя тӧлысь 9-ӧд лунӧ сеті бӧръя экзамен да некымын лун мысти кайим Катыдӧ айӧкӧд чери кыйны. Гожӧмъясӧ вель тшӧкыда вӧлі пыжйӧн ветлам-ботанасям, Кузук керкасянь тшӧкыдджыкасӧ катыдлань, но корсюрӧ и увланьыс сетчылам. Со и 14-ӧд лунӧ лэччылім Кырул грездлань дай улӧджык, бурскыштім да вӧйтасим вой кежлас. Ыджыд мамъясын буретш вӧліны карчи да ми войнас узим керкаас. Асывнас видласим да шедыштӧма вӧлі кило да джын мында кымын. Аскинас, 15-ӧд лунӧ, вӧлі бӧрйысян лун дай менам чужан лун, тырис мем дас вит арӧс. Миян котырын челядьыслысь чужан лунъяссӧ некыдзи оз вӧлі пасйыны, пызан сайын торъя кыпыд пукалӧм эз вӧвлы, козинъяс миянлы эз сетавны ни. Дерт, кутшӧмсюрӧ ньӧбӧмторъяс мамӧй сетлывліс, но айлы миян нимлунъяс, позьӧ шуны, эз вӧвлыны. Ассьыныс, тыдалӧ, абу пасйылӧмны дай миянлысь вӧлі нинӧмла. Дерт, та понда гажтӧмкодь овлывліс.

Семенчинас ме подӧн каи, мотоцикнас дедӧс да ыджыд мамӧс катӧдіс батьӧй да. Клуб дорас уна йӧза, бӧрйысьысьясыс мича паськӧмаӧсь, шмонитӧны-сёрнитӧны, орччӧн сулеяа сурӧн вӧлі вузасьӧны. Айловъяс юигтырйи варовитӧны, аньяс сэккості ньӧбасьӧны. Мый сэсся, вежалун, удж вылӧ мунны оз ков, позьӧ и личӧдчыштны. Катыдса грездъясас сэки йӧзыс уна овліс, а войдӧр ас сиктсӧвет вӧлӧма, кӧкъямыс класса школа. Вель ыджыд клубас весьлунӧ кино петкӧдлӧны вӧлі, быд субӧта-вежалунӧ йӧктӧны вӧлі (весигтӧ Визинсянь том йӧзыс сэтчӧ век волывлісны), орччӧн кисярӧн (волейболӧн) ворсанін. Тайӧ ыджыд керкаыс ӧні абу нин. Райын сёян-юан вузалан вель ыджыд лавка вӧлі, Семенчинас сёян-юан да паськӧмӧн да гортса кӧлуйӧн вузасянін. Лэччим сэсся гортӧ да черисӧ вӧчи.

А аскинас, выльлунӧ, юнь 16-ӧд лунӧ, миян вӧлі сідз шусяна бӧръя гажӧдчан рыт, кӧкъямыс клас помалысьяслӧн гаж. Сизим часын залас чукӧртчисны куим класын велӧдчысьяс да велӧдысьяс, ай-мамъяс эз вӧвны. Сёрнитіс завуч Кузнецова Валентина Ивановна (1932), класъясӧн веськӧдлысьяс. Миян класса пызан вылын вӧлі уна кампет, апельсин, юмняньяс да газва сулеяяс. Дерт, некутшӧм вина йылысь сэки сёрни эз вермы лоны, дзик мӧд кад на вӧлі. Кыпыд юкӧн бӧрас медводдза судтаас калидорас вӧлі йӧктӧм, шыладыс пластинкаяссянь кыліс. Ме Модянов Мишакӧд апельсинъяс сёйӧмӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлам вӧлі. Кызвынсӧ нывъяс ӧта-мӧдныскӧд йӧктӧны вӧлі, но зонъясысь кодсюрӧ нывъяскӧд нин топӧдчышталӧмӧн бергалӧ вӧлі. Сійӧ рытнас и ме некымын зонкӧд гижимӧ шыӧдчӧмъяс ӧкмысӧд класӧ пырӧм йылысь. Мыйлакӧ Клековкин Сергей ёртӧй рытйысьнысӧ эз волы. Йӧктӧм бӧрын мукӧд зонъяс мунісны нывъяскӧд гуляйтны-колльӧдчыны, сӧмын ме эг кольччы да муні ӧтнам гортӧ. Ӧнія арлыда видзӧдласӧн ме, дерт, йӧюк вӧлі. Ме бӧрся сэки вӧлі мунӧны Носкова Надя Домашкина Оля нывъёртыскӧд, подӧн Катыданыс кайӧны. Мыйла эськӧ найӧс эз позь колльӧдыштны? Муні на водзын да гортӧ утьышті-пыри.

Кӧкъямысӧд клас помалӧм бӧрын каникуласи кызсӧ Катыдын, ыджыд мамъяс ордын, Визинын ӧти лун совкозас эг уджав. Мӧвпала вӧлі тадзи: вылинъяс аддзыла, выль йӧзкӧд тӧдмася, уджышта сэтчӧс бригадаас. Но ыджыд мамӧй, вӧлӧмкӧ, оз нин вермы том морт моз страдуйтнысӧ да кызвынсӧ отсаси налӧн вель ыджыд овмӧсас. Карысь вайӧдісны сэк менсьым Мисяков Вова воча вокӧс да уна рыт ӧтлаын пыжсянь и вадорсянь вуграсим, жар лунъясӧ уялім, ёг весалім, турунасим да с.в. Буретш сэки велалі лыддьыны коми газет-журналъяс, ӧд найӧӧ вӧлі воӧ «Югыд туй», «Чушканзі» да «Войвыв кодзув». Лыдди ставсӧ, весиг коми литература донъялан критикъяслысь гижӧдъяс. Помнитмӧн, вель ёна йӧзӧдчӧ вӧлі сэки том критик Геннадий Беляев, кывтуялысьяс Адольф Туркин да Евгений Игушев, Владимир Ляшев да Анатолий Ракин. Дерт, сэкисӧ эг и мӧвпыштлы, мый водзӧ сэсся ковмас накӧд бура тӧдмасьны, волысьны да ӧтлаын уджавны.

Кайлывлім ботанасьны. Сора тӧлысьӧ волісны Кузук керкаас Безносов Шурик, Валя да ичӧт на Олег пиныс. Дедушным катӧдіс чери кыйны кык пыжӧн Педӧсей овмӧсӧ, вель ылӧ. Катім сьӧкыда, уна ботана пыжъясас нӧшта сёян-юан да паськӧм. Катігчӧж бурским. Ме пукалі Шурик дядьӧйкӧд ӧти пыжын да пырджык сыні. ГЭС саяс кывтім Керкашор, Сьӧдты, Лыабӧжаты, Стралькӧджты дорті, бурским Воль вом дорсӧ, шойччим зэв мича Кӧдзыдва инын. Тайӧ Кӧдзыдваыс вель крут кыра-керӧса ин, сэтчӧ петӧ уна борган ёль, юыс векняммӧ да другӧн кежӧ веськыдвыв, аслыссяма сюв кодь чукыль артмӧдӧ. Кутшӧм мичаинъяс кывтім, мыйта чож да мукӧд лэбач аддзылім. Сэсся «Педӧсей олмӧсӧдзыс», кыдзи шулӧны вӧлі, кузяла ляпкыд визув ва. Педӧсейыс вӧлӧма зэв бур вӧралысь, сы помысь и овлӧма, ветлӧма-кытшлалӧма зэв ыліті. Висьтавлӧны, кытчӧкӧ петӧма Кардор обласьтас нин да веськалӧма погона йӧзлы киас. Синсӧ кӧрталӧмӧн пӧ петкӧдӧмаӧсь да шуӧмны, эн пӧ нин татчӧ водзӧ пыр. Тадзи асывсяньыс лунтырӧн катім да рытнас нин сувтім ю дорас сулалысь зумыд керка дорӧ узьны. Тайӧ керкаас турун пуктысьяс пӧ бӧръя воясас овлӧны. Рытнас сэсся пуим чӧскыд юква да тшай, сёйим пӧттӧдз да водім. А сыӧдз дедӧ да Шурик, ая-пиа вой кежлас вӧйтасисны. Мудз йылысь войнас унмовси да ном курччалӧм понда садьми. Узям ставным кос турун вылын, а ывлаыс югыд нин.

Аскинас кывтім бӧр да воим бара рытланьыс, бурскӧмнас да войнас шедӧма вель уна. Воим да нӧсилкаӧн чери-ботансӧ катлім. Мӧдысь коркӧ куимӧн нин кайим чери кыйны да аддзысим миян айным да Вова вокӧйкӧд: найӧ тшӧтш кыйсьӧны вӧлі. Узим орччӧн: ме дед да карса Вовкакӧд палаткаын, а ая-пиа зорӧдын. Аскинас найӧ «Урал» мотоцикӧн лэччисны Ӧзынӧ, а ми пыжйӧн бурскигмоз дыр на кывтім Пролчиӧдз.

Сійӧ гожӧмнас августын кайлім ми Воль вылӧ ком кыйны, петім подӧн Кузук овмӧссянь ме, Вова, батьӧй да Мисяков ая-пиа. Катыдпон грездыс сэки дзик важ коми сикт кодь на вӧлі: вӧрланьыс сулалісны важӧн кыпӧдлӧм, сьӧдасьӧм нин керъяса керкаяс, вагонкаӧн эжтӧмӧсь, гӧгӧр зумыд потшӧсаӧсь. Керкаяс водзас мудӧдъяс на вӧліны, йӧръясас виричьяс. Грезд гӧгӧрыс сулаліс тшӧкыд суйӧр. Сикт помас ыджыд дзиръя-завор на вӧлі сулалӧ, быд машина-трактор водзын да бӧрас колӧ вӧлі восьтасьны-тупкасьны. Ӧні татшӧмторсӧ он нин аддзывлы. Вольӧдзыс верст квайт вӧлі, юыс ачыс визув да пыдын, зэв чукыля-мукыля, вӧрса юяс моз. Вуграсигмоз кайим ю паныдыс, водзассӧ муннысӧ сьӧкыд волі сук турунӧдыс, а сэсся лоины ытшкӧм видзьяс да аддзимӧ зэв мича серпас: шырӧм турунӧдыс дивъя и вӧлі муннысӧ. Но ком миянлы эз и шедлы, бара нӧбавмӧн лэпталім юаръясӧс, рочӧнсӧ Мисяков Саша найӧс шуӧ вӧлі гольян кывйӧн. Дивӧ, весиг самавтӧм вугырсӧ дэбӧдӧны вӧлі. Каим Волльӧ Войлапӧл усянінӧдзыс да турун кыскалан туйӧд бергӧдчим бӧр. Воигмоз нимкодясим мичаинъясӧн, казялім куим кымын вӧр керка. Колӧ шуны, сэки вӧр керкаыс гӧгӧр вӧлі тыр, быдлаын позис войковтны, абу ӧнія моз. Юпӧлӧнса видзьяссӧ ытшкӧмны вӧлӧм да ветлім кокниа, ылӧдз тыдалӧ вӧлі та вӧсна.

Моз тӧлысьӧ сэсся ме чукӧрті адгум кӧйдыс, айӧй сійӧс сдаитліс совкозас. Кияс соттӧдз чукӧрті, дышӧдмӧн лоліс и. Моз 20-ӧд лунӧ нажӧвитӧм сьӧм вылас ньӧбим «Сириус–309» выль радиола, пондім быдсяма радиостанция да шылад кывзыны, пластинкаяс ворсӧдны. Мамлӧн буретш помасис жӧ шойччӧг кадыс. Кодкӧ лунӧ Визин пос дорысь аддзылі Клековкин Сергейӧс, велосипедӧн воӧма вӧлі юрсиктас. Висьталіс выльторъяс: пырӧма ачыс велӧдчыны Выльгорт сиктса видз-му овмӧс текникумӧ, механикӧн пӧ лоа, Голосов Коля пӧ мунӧ велӧдчыны Ухтаӧ сэтчӧс вӧр овмӧс текникумӧ, вӧр мастерлысь уджсикас босьтны кӧсйӧ. Со кыдзи лои, куим ёртлы ковмас разӧдчыны ас туйясӧд. Быттьӧкӧсь верстьӧ йӧз лоим нин.

ӦКМЫСӦД КЛАС (1975–1976)

Кӧч тӧлысь ӧтиӧд лунӧ асывнас муні школаӧ, асылыс вӧлі шондіа да вель шоныд. Линейкаыс та вӧсна вӧлі стадионын. Школасӧ еджыдӧн мавтӧмны, дзоньталӧмаӧсь гожӧмнас. Сэсся пырим класса час вылӧ да тӧдмалім, мый вель унаӧн челядьысь муналӧмаӧсь кытчӧсюрӧ велӧдчыны, на лыдын и бура велӧдчысьяс. Шуам, Кирушева Ира пырӧма педучилишшеӧ, Трошев Коля Эжваын уджалысь 15 №-а ГПТУ-ӧ. Зонкаыс сӧмын ӧкмыс морт кольӧма. Квайт морт воӧмны велӧдчыны класаным Чуклӧмысь: Сельков Миша, Сажин Коля, Сажин Вася, Сажина Анна Ивановна да Сажина Анна Дмитриевна, Сажина Лена. Пукси Шарапов Сашакӧд, сыкӧд пукалі, позьӧ шуны, сэсся школа помавтӧдзыс нин. Зэв бур морт волі сійӧ, ён, ыджыдкодь мыгӧра, лызьӧн бура котралӧ вӧлі. Дерт, и вильшасьлім на урокъяс вылас, дурлім, весиг урок вылысь миянӧс ӧтчыд вӧтлісны. Челядь руыс миян сэки уна на вӧлі…

Кӧч тӧлысьӧ миянӧс бара уджӧдісны ӧти вежон чӧж: медводз школадорса му вылас куйӧд тракторӧн петкӧдлім, сэсся Кӧчпиян улын гӧрбуш-косаясӧн кушман кор ытшким. Медводдзаысь сэки пуксьылі МТЗ–50 трактор вылӧ да ачым нуӧдышті, но пыр жӧ менӧ шыбӧлитіс: ӧкмысӧд ӧдӧ сюйи да вӧрзигӧныс тракторыд кусі. Водзӧ сэсся сьӧлӧмсянь велӧді трактор да ветлӧдлі практика вылӧ. Велӧдіс тракторсӧ да видз-му машинаяс, а сэсся туйясӧд ветлан индӧдъяс зэв енбиа велӧдысь Пономарёв Александр Алексеевич (1927). Челядь сёрниын сійӧс нимтылісны дженьыда — Пӧнӧмар. Велӧдліс сійӧ бура, ставсӧ бура гӧгӧрвоӧдліс, висьтавліс быдсяма вӧвлӧмторъяссӧ аслас олӧмысь. Армия бӧрас велӧдлӧма физкультура, видз-му машинаяс, 2005-ӧд воын сылы сетӧмны Сыктыв районса нимӧдана гражданин ним.

Сылӧн медводдза урокъяссяньыс чайтлі, лоа мися, гашкӧ, трактористӧн сэсся. Сэки унаӧн школа бӧрын кольччывлісны сиктъясӧ кыпӧдны сідз шусяна «нечерноземье». Совкозын уджалысь трактористъяслӧн удждоныс вӧлі эз ичӧт, уджыс вӧлі нимӧдана, сыысь медбуръясыслы сетлывлісны орден-медаль, весигтӧ «Москвич» машина. Татшӧм уджсикасыслӧн вӧлі аслыспӧлӧс романтикаа кыскӧм, ӧд сиктын уджалысь йӧзӧс ёна вӧлі нимӧдӧны теле- да радиоын, газет-журналын. Нывъяс велӧдчисны апаратӧн лысьтысьны да градвыв пуктасъяс быдтыны, налӧн торъя велӧдчан курс тшӧтш вӧлі.

1975-ӧд вося йирым медводдза лунсянь Коми АССР вуджис мӧскуаса кад вылӧ, татчӧс кад эз ло дай ӧнӧдз абу. Тайӧ вайӧдіс сэтчӧдз, мый арнас да тӧвнас ёна водзджык пондіс рытъяснас пемдыны, асывъяснас бара водзджык югдӧ. Водзассӧ йӧзыс весиг ропкӧдчисны татшӧм выльпыртӧмсьыс, но сэсся ӧдйӧ велалісны.

Менам велӧдчӧмӧй муніс шӧркодя, гуманитарнӧй велӧданторъясыс (кывъяс, литература, история, география), сетчисны кокниджыка, а алгебра, физика да геометрия сьӧкыдджыка. Кыскис менӧ медъёна серпаса литература лыддьыны, дерт, коми гижысьясӧс тшӧтш. Пондім велӧдны военнӧй делӧ, велӧдчим разьны автомат, ветлыны ӧтвизьӧн да с.в. Велӧдысьыс вӧлі Попов Радомир Николаевич (1927-?), Вичкодорын олысь бур коми айлов, вӧвлӧм апичер. Вежоннас ӧтчыд велӧдлім трактор, велӧдчим ветлыны «Беларусьӧн» да ДТ–54 тракторӧн, бергалім да бӧрнясим, «зьмейка» пыр ветлім да с.в. Зонъяс вӧлі морт нёль-ӧ-вит кабинаас пырам да голлялам кушинын, Май бригадаса конюшна дорас. Вель тшӧкыда отсасим совкозыслы: то турнепс да капуста керавлім, коз лапъяс мӧсъяслы вӧрысь чегъялім. Некод эз ӧтдортчывлы тайӧ уджъяссьыс, кӧть некутшӧм сьӧм эз мынтывлыны миянлы. Вежонъяс мунлісны вель ӧдйӧ, быд лун вӧлі квайт урокӧн.

Вӧльгым тӧлысьӧ мем мойвиис ветлыны Сӧвет Ӧтувлунса юркарӧ. Мӧскуаӧ миянӧс лэбӧдлісны ТУ–134 еропланӧн. Мамӧйлӧн удж вывсяньыс бара сетлісны путёвка, айӧй нэм чӧжыс совкозын пемӧс бурдӧдысь пельшерӧн уджаліс да немтор сылы эз сетлыны. Ӧні, дерт, гӧгӧрвоа мыйла — батьӧй немтор олӧмас некодлысь абу корлӧма, аслыс ни челядьыслы, некодлы. Уджалӧма дай ставыс, тайӧ сылы тырмылӧма, ловшойччӧгыс вӧлӧма вӧр да ю, вӧрпа да чери кыйӧм.

Мӧскуаас ветлім Попов Сергейкӧд (зонкаяс костын сійӧс нимтылісны Ётоль) ноябр 4–8-ӧд лунъясӧ. Коймӧд луннас лэччим мамӧйкӧд карӧ да узим Мисяковъясын. Аскинас асывводз олӧмам медводдзаысь лэбзи ӧда кӧрт лэбачнас, качӧдчим да сэні енэжас югыд нин вӧлӧма, кымӧръяс вевдорас. Менӧ неуна кӧть и вуктӧдлыштіс, пукалі сэки лючки. Пуксим Домодедово аэроӧзынӧ, ывлаас вӧлі –6 вынпас. Автобусӧн нуисны вель дыр да овмӧдісны «Алтай» туйморт керкаӧ. Овмӧдчим куимӧн, ме, Ётоль да Алексеев Сергей, миянысь арлыдаджык зон. Некымын лунӧн аддзылі зэв унатор: Кремль, Успенньӧ крам, сарлысь пушка да жыннян, ВДНХ, Бородиноса тышлысь панорама, гӧгӧр тыдалана стереокино, «Рига» кинотеатрын видзӧдім Л. Гайдайлысь зэв тешкодь «Оз вермы лоны» («Не может быть») дзик на выль тешкино. Тайӧ лунъясӧ вӧлі мекӧд нӧшта ӧти гажтӧмтор: вошлі ыджыд юркарас. ВДНХ видзӧдӧм бӧрын ме коли ёртъясысь да воӧдчи туйморт керкаӧдз ачым, 36 №-а троллейбусӧн (тайӧн и мунлім видзӧданінас). Аддзи тӧдса керкасӧ да петі радпырысь, вои бӧр ачым. Нулісны ноябр 7-ӧд лунся рытӧ Эстрада театрӧ зэв бур концерт вылӧ. Пажынӧдзыссӧ эськӧ олім туйморт керкаын, ӧд кар шӧрас ыджыд парад вӧлӧма, сэтчӧ оз вӧлі некодӧс лэдзны. Сэсся сёйӧм бӧрын метроӧн мунім Гӧрд изэрдӧ да вель дыр сэні олім, видзӧдім Ленин мавзолей дорысь карауллысь вежсьӧмсӧ, быдтор потограпируйтысь суйӧрсайса йӧзӧс да уна мукӧдтор. Рытнас сэсся мунім неылын сулалысь Эстрада театрӧ концерт видзӧдны. Дерт, кытыськӧ вӧрысь петӧм зонкалы тайӧ вӧлі шемӧс дай ставыс. Мича зал, вӧччӧм йӧз, нималана артистъяслӧн сьылӧм-ворсӧм. Шуам, миян водзын тешитісны йӧзсӧ сэки ёна радейтана «айлов-пӧчьяс» — Вероника Маврикиевна да Авдотья Никитишна.

Рытъяссӧ ми коллялім зэв гажаа. Сэкисӧ ме рочӧн сёрниті вель бура нин да мортысь нин эг род. Алексеев Сергей ёртным ньӧбӧма вӧлі кыськӧ конняк суля да Ётолькӧд юышталӧны вӧлі, ме тӧ сэки курыдторсӧ войт на вомӧ эг босьтлы. Миянӧ волісны нывкаяс, асьным ветлӧдлім найӧӧ, синмасим нин сэки. Том йӧз том йӧз и эм: ӧдйӧ зэв тӧдмасим орччӧн олысь челядькӧд, вьетнамечьяскӧд да венгръяскӧд, пондім накӧд телепон пыр сёрнитны да ӧта-мӧд дорӧ ветласьны. Вӧлӧмкӧ, миян сыктывкарса челядь пиын эмӧсь и «Заполяръе» лагерӧ коркӧ ветлысьяс, важ тӧдсаяс. Бӧръя рытнас кыкнан менам ёртӧй воисны рытсёр гажаӧсь.

Аскинас лэбзим бӧр Сыктывкарӧ. А сыӧдз удитім на ветлыны видзӧдны Ӧружиеа Вынъяс музейӧ, видзӧдім быдсяма танк-пушкасӧ, тышка-вына йӧзлысь паськӧм, тышкасян кӧлуй да с.в. А рытъявылыс лэбзим бӧр Сыктывкарӧ, зэра арысь (+4 вынпасысь) веськалім шоныд тӧлӧ (–2 вынпасӧ). Узи бара карса ордвуж ордын, а аскинас мунім водза-водз кӧрт туй вокзалӧ белет ньӧбны. 7 час 10 минутся рейсӧн вои вель ӧдйӧ чужан Визинӧ.

Татшӧм гажа ветлӧм бӧрас вежон кымын гажтӧм вӧлі, а сэсся понді овны велалӧм туйын. Сапкис вель уна лым, лючки тӧв пуксис. Велӧдчӧм муніс сэтшӧм ӧдйӧ, мый эг и казяв матыстчис выль вося гаж. А сыӧдз, ӧшым тӧлысь 14-ӧд лунӧ, вежалунӧ, бара кайлім вӧравны. Квайт час асылын садьми да сизимӧдз куйлі лӧня, сэсся тшай юӧм бӧрын петім лымъялан ывлаӧ да «Урал» мотоцикӧн кайим Ёгул туйвежӧдзыс, ме пукалі кӧляскаас да брезента вевттьӧдӧн кӧдзыд тӧвсьыс тупкыси. Вӧлӧмкӧ, мунігас менам лызь бедьяссӧ уськӧдчыссьӧма кытчӧкӧ. Сэки немтор абу вӧлі шедӧма, лунтыр сапкис лым. Ёгулас керасим да кутшӧмкӧ важ аддзӧм гымга сувтӧдім юас йисӧ кералӧмӧн. Но немтор миянлы сійӧ тӧвнас эз шедлы, ӧд гымгасӧ бур йӧзыс пуктывлӧны сёр арнас, пуктанінсӧ, пуштшупсӧ, дасьтывлӧны шоныд гожӧмын, оз миян моз. Воим сэсся куим час лунын да пывсян на ломтылім.

Вежон мысти субӧта рытӧ, 20-ӧд лунӧ, ми вӧчим класса рыт, выль во водзвылын чукӧртчим да гажӧдчим: магнетопонысь шылад кывзім, тшай кампетъясӧн юим, а сэсся калидорас ставным гажаа ворсім. Шуам, кӧрталӧм синмӧн шакмат доска кыскалім сэтчӧ-татчӧ, сунис вылысь кампетъяс кӧрталӧм синмӧн вундалім, ӧта-мӧдкӧд ныв-зон синмасим да с.в. Сэсся кусӧдӧм биа класын йӧктім, ныла-зонма повтӧг нин йӧктісны, ӧта-мӧдысь яндысьтӧг. Бӧрас нин сэсся ставным мунім клубӧ, нывъяс водзӧ пырисны йӧктыны, а менам сьӧмӧй эз вӧв да эг пыр, гортӧ почолті. Аскинас кайлі Чипанов сайӧ Максим Ӧльӧксан керкасайса вӧрӧ пасйыны лӧсялана козсӧ водзӧ кералӧм могысь.

Тӧдлытӧг воис выль 1976-ӧд во. Во помнас коми литератураысь гижим сочиненньӧ, кимияысь донъялан уджӧс выльысь гижи, Исанёвоысь Якубов Валера ёрт дорӧ пыравлі (сыкӧд киноясӧ ветлӧдламӧ вӧлі да мый да, 10-ӧд клас миянкӧд эз нин помав). Ачыссӧ рочӧн шусьыліс, но комисӧ гӧгӧрвоӧ вӧлі да весиг коми литература да кыв вылын миянкӧд жӧ пукавліс, эз мунлы некытчӧ. Четьверг 28-ӧд лунӧ школаын вӧлі класса час, сы бӧрын мичмӧдім ыджыд коз, а сэсся рытнас нин, пемыднас, кайлі черӧн козла. Лызьӧн кайи зэв ылӧ, Чипанов сайӧ, сэтысь керышті коз йывсӧ да мудзтӧдз ваи гортӧ. Мыйла сы ылнаысь ваявлі? Гашкӧ, тӧдсаджыкинъяс сэн вӧліны, гашкӧ, вунӧдана чужанінӧй кыскӧ на вӧлі.

Ӧшым тӧлысь 30-ӧд лунӧ асывнас лызьӧн вои Катыдысь гортӧ, луннас весасим да мый да, а рытнас ветлі школаса выль вося рыт вылӧ. Кыдз век, рытйысьнысӧ воӧмны уна йӧз, кӧкъямысӧд класын велӧдчысьясысь вӧліны Колегова Надя да Трошев Коля. Коля сэсся ПТУ бӧрас помалас институт да петас сэтысь юристӧн, а Надяыс во кымын котырнас карын олӧм мысти бӧр воис велӧдчыны Визинӧ. Унасӧ рыт йывсьыс ог висьтав, вӧлі сэні гажа, бара ворсіс гитараа-барабана оркестра, гажа шылад улӧ ставыс легзисны. Помасис гажыс войнас 12 час да джынйын. Юрын ӧнӧдз кылӧ татшӧм кывъяс, сьылісны рочӧн, дерт. Коми кыв школа посйӧдсянь сэки эз юргывлы.

У бегемота нету талии,

У бегемота нету талии,

У бегемота нету талии,

С ним невозможно танцева-ать!

Его не били чайником,

Его не били чайником,

Его не били чайником,

А били кирпичем!

А дома у меня жена,

А дома у меня жена,

А может быть с другим она

На сеновале спи-ит!

Её не били чайником,

Её не били чайником,

Её не били чайником,

А били кирпичом! да с.в.

Дерт, ордвуж сьывлісны комиӧн тшӧтш, медводз гажӧдчигъясӧ гудӧк шылад улӧ ливкйӧдлісны частушкаяс да ӧткымын сьылан, шуам, Нёбдінса Витторлӧн кывъяс вылӧ «Чужи-быдми сьӧд вӧр шӧрын» да Юсьлӧн (Михаил Лебедевлӧн) кывъяс вылӧ «Коми му кузя ме муна» сьыланъяс. Бӧръясӧ уна вужвойтыр йӧз лыддьӧны вӧлі Коми мулы збыль кыпӧн.

Воыслӧн медбӧръя луныс лэбзьыштіс дзик казявтӧг. Пажынӧдз узи, сэсся ай-мам воисны удж вылысь. Сэкъясӧ декаб 31-ӧд лун вӧлі век уджалан лун, ставныс уджалӧны вӧлі быд лун моз, сӧмын пажын бӧрын личӧдчӧны вӧлі, дасьтысьӧны выль во паныдалігкежлӧ. Рытнас ай-мам мунісны празьничайтны, миянӧс, вокъясӧс колисны ӧтнанымӧс. Ми кольк жаритім да тшай юим. А 8 час кежлӧ ме каи стадионӧ, сэні век сувтӧдлӧны вӧлі ыджыд коз да пуысь вӧчӧны вель ыджыд исласянін. Буретш сэн унджык олысьыс и бергавліс коз гӧгӧрыс, аддзысьлісны, медым сэсся мунны кытчӧкӧ водзӧ пукавны да мый да. Вӧлі тӧла, ва лым усис. Аддзи сэтысь Одинцов Геняӧс да Рочев Сергей ёртъясӧс, шӧйтім сэні да мунім клубӧ, пыравлім сэтчӧ, а вой шӧр кежлас разалім быдӧн гортъясӧ. Гортын выльвоасим да бара котӧрті клубӧ, пыри пытшкас да весиг ӧти нывкаӧс корлі йӧктыны. Сійӧ нывкаыс Чукабысь вӧлі, ӧти арӧсӧн меысь ыджыдджык. Войнас нёль час да джынйын вои гортӧ. Дивӧ, сэки ветлім ми повтӧг войяснас, некод эз сувтӧдлы. Кось кӧ коркӧ артмывліс, гажа йӧз пӧвстын сӧмын. Эз сэки немся на кампужитчывны. Выль 1976-ӧд во паныдалігӧн кӧсйыси аслым не юны, не куритчыны, спортӧн ноксьыны, бурджыка сёйны, этшаджык видчыны-сӧткыны, рочӧн бурджыка сёрнитны.

Выль 1976-ӧд воын тӧвся каникулыс колис зэв ӧдйӧ, эг и тӧдлы бара велӧдчӧм менӧ таляліс. Кӧдздӧдіс, велӧдчӧм заводитчытӧдз, тӧвшӧр 12-ӧд лунӧ став класӧн ветлім субӧтничайтны, еджыд школа дорын пес поткӧдлім. Сэки тӧдмалі, пондам пӧ ми велӧдчыны бара мӧд сменаӧ. Меным да Шарапов Сашалы (ас костаным нимтывлім сійӧс Шурупӧн) чорыдакодь вӧзйисны пырны комсомолӧ, сетісны сылысь подувпуктассӧ велӧдны. Тайӧ неыджыд вӧсньыдик гӧрд рӧма небӧгсӧ гижӧма вӧлі зэв гажтӧма, но ковмис лыддьыны гоз-мӧдысь. И со январ 30-ӧд лунӧ Шурупкӧд мунім асывнас райком керкаӧ, сэні ВЛКСМ райкомитетас миянӧс юасисны да сэсся кыпыда юӧртісны, ӧнісянь пӧ ті комсомолӧ пырысьяс. Менсьым юалісны, кутшӧм пӧ ударнӧй стрӧйкаяс эмӧсь миян Коми АССР-ын. Висьтаси кыдз верми да мый тӧдлі. Комсомол белетсӧ кӧсйысисны сетны сёрӧнджык. Ми, сиктса зонкаяс, дерт, сьӧлӧмсянь эскылім сэкся идеологияа висьтасьӧмъясӧ, ӧд и канмуас дзоньнас выналіс кужӧмӧн пуктӧм пропаганда. Чайтлім, Сӧвет Ӧтувлун мусярын медводзын мунысь, медсӧвмӧм канму, код гӧгӧр ӧтув сулалӧны социализма канмуяс, миян «союзын» уджалысь йӧзыс олӧны медся кокниа да бура, регыд я оз я социализмыс паськалас-вермас став мусярас да с.в. Быдмим сӧвет мулӧн патриотъясӧн, эскылім велӧдысьяслы да сэкся мӧвпсямыслы. Дерт, медводз таӧ эскылісны ай-мам, налы нӧшта на ёнджыка юръясас сизьдывлӧмаӧсь сэкся аксиомаяссӧ. Бурджык олӧм аддзывтӧм-тӧдлытӧм, мудор сайӧ петавлытӧм сиктса йӧзлы асгӧгӧрса сэкся олӧмыс чайтсис медбур да лӧсьыд, кӧть тырмытӧмторйыс вӧлі тшӧтш уна. Вузасянінысь он на ставсӧ вӧлі ньӧб, яблӧг-арбузсӧ аддзывлі лавкаясысь сӧмын гожӧм-арнас да нӧшта выль во водзын. Пескӧн ломтысян керкаясӧ трубаясӧд биару сэки эз волы, кӧть перйылісны сійӧс Коми муысь (ӧні век на сідзи). Висьталӧны вӧлі, биару колӧ пӧ канмулы, а асьнымӧс «канмуас» огӧ вӧлі пыртӧй. Збыльысьсӧ эськӧ татшӧмторъяс йывсьыс ми эгӧ и думыштлӧй. Кадыс та вылӧ эз вӧвлы…

Сэкся урасьӧм тӧлысьӧ муніс XII тӧвся Олимпиада, кодӧс ставныс вӧлі видзӧдӧны серпаскуд пыр. Колӧ пасйыны, сэкся кадӧ, 70–80-ӧд воясӧ спорт дорӧ интересыс йӧзыслӧн вӧлі зэв ыджыд, тӧдлісны став нималана спорталысьсӧ да ворсан котырсӧ. Миян класын зонъяс «висисны» коккейысь коді «Спартак» вӧсна, коді «ЦСКА», коді «Динамо» вӧсна, весиг дуль резтӧдзыс вӧлі вензьывлӧны, кутшӧм спорткотырыс медъён. Зонкаяс тӧдлісны став ворсысьсӧ, налысь ним-овсӧ. Мӧд «висьӧм» сэки вӧлі — лызьӧн котралӧмысь ордйысьӧмъяс, быдӧн тӧдӧ вӧлі коми кодзувъяс йылысь, Раиса Сметанина, Василий Рочев да Николай Бажуков йылысь. Налӧн шемӧсмӧдана вермӧмъясыс ёна лэптӧны вӧлі комилунсӧ миянлысь, ай-мамнымлысь, республикаын быд олысьлысь. Весигтӧ ӧтчыд рака тӧлысьӧ Визинын вӧлі ыджыд ордйысьӧм, сэки миян исласянінъясті буретш котӧртісны нималана спорталысьяс, лызьӧн котралысьяс. Ми кайлім буретш лызьӧн Ӧзыншор логъясӧ на вылӧ видзӧдны.

Урасьӧм 24-ӧд лунӧ Мӧскуаын заводитчис СӦКЮ-лӧн (Сӧвет Ӧтувлунса коммунист ютырлӧн) XXV ӧксьӧма. Сійӧс асывсяньыс лунтыр вӧлі тшӧтш петкӧдлӧны серпаскуд пыр, а школаын кельыдлӧз экрана кудсӧ вӧлі петкӧдӧмаӧсь калидорас. Политінформация дырйи бара на сёрнитӧны вӧлі ӧксьӧма да сылӧн ыджыд тӧдчанлун йывсьыс. Ютырса медыджыд секретар Л. И. Брежневлысь сёрнисӧ петкӧдлісны канму пасьтала серпаскуд да радио пыр чинтавтӧг, йӧзӧдісны газетъясын. Татшӧм вӧлі сэкся оланногыс, канмуса ӧтувъя могъясыс вӧліны йӧзыслы матыссаторйӧн на.

Рака тӧлысьӧ воліс каникуласьны гортас Васильев Шурик воча вокӧй, погона-шынеля статя зон, нывъяслы веж петкӧдантор. Дерт, ме коддьӧмыдкӧд сылы вӧлі гажтӧм нин ноксьынысӧ, ветліс-гуляйтіс верстьӧ ныв-зонкӧд. Оліс гортас недыр, став керкасӧ да пачводзсӧ пӧ медводз майдӧгӧн драитӧма-мыськалӧма, сасӧ чышкалӧма. Март 17-ӧд лунӧ асывнас муніс чоботанӧн бӧр Челябинскас. Ми ӧтлаын мунім Ӧзын шорӧдз да киасьӧмӧн янсӧдчим да котӧртім коді кытчӧ, ме велӧдчыны, сійӧ ю вомӧн веськыда автобус вылӧ. А лунӧн водзджык ветлім бара на карӧ драмтеатрӧ «Ночная повесть» песьтак видзӧдны, войнасмоз нин воим бӧр.

Лэдзалісны сэсся миянӧс шойччыштны. Ме велӧдчылі шӧркодя, торйӧн нин майшӧдлӧ менӧ вӧлі алгебра, эг бура гӧгӧрволы ме сійӧс. Тувсов каникул дырйи горт олі, вӧрӧ кайлім да ӧти лун кежлӧ кайлі видлыны ыджыд мамӧс да дедӧс. Рака тӧлысь 26-ӧд лунӧ рытнас кайи автобусӧн Катыдӧ, сэні «Девчата» зэв бур тешкино видзӧдім, рытъя нур сёйим да водім. Асывсяньыс дедушӧй кыскалӧ вӧлі юсьыс ва пывсянӧ да ломтӧ сійӧс. Ыджыд пывсянсӧ тӧвнас колӧ ломтыны вӧлі лун джынсӧ, сэки ӧдйыс ӧкмыліс тырмымӧн. Ме весалі лымйысь пу зырйӧн пывсян да сарай вевтъяс, шойччигмоз лыдди коми газет-журнал да серпаскуд видзӧді, кывзі грездса выльторъяссӧ. Мӧд вой узьӧм бӧрын автобусӧн вои гортӧ. Каникул помасис.

Велӧдчан воын бӧръя, нёльӧд юкӧныс лэбзьӧ век медӧдйӧ, тулысъя шоныд лунъяс лэбзьӧны дзик тӧдлытӧг. Пукалі сэки Рывӧкӧд (Куратов Колякӧд); велӧдчим, тракторӧн ветлан практика вылын велӧдчи, рытъяснас ветлі некымынысь лыйсян йӧзкытшӧ. Лыйсим ми ичӧт калибра мелко виньтовкаысь, но меысь бур лыйсьысь эз пет: киӧй вӧлі тірзьӧ да дзик стӧчасӧ эг веськавлы — 50 синмысь лыйлі водзассӧ 18, бӧрассӧ 26 син. Чемпионӧдз ылын! Кос му тӧлысь помын Вова воклы ньӧбисны велосипед, айӧй велӧдчис тӧлысь сайӧ карын, быд субӧта гортын нин вӧлі, мукӧддырйиыс и вежон шӧрас на. Кос му тӧлысьӧ школаса ӧти шойччан рыт дырйи миянлы кыпыда сеталісны паспортъяс. Сэки мортлы медтӧдчана тайӧ кабала-небӧгторсӧ сетавлісны 16 арӧс тырӧм бӧрын, миянлы сетісны выльногса паспортсӧ нин, ай-мам важногсаяссӧ вежлалісны сійӧ жӧ кадӧ кымын. Ме уджкабалаас кырымасиг савасӧ уна босьті да кырымпасӧс лякӧсьті. Номерыс паспортыслӧн вӧлі I-EA № 674176, сетӧма Сыктыв райисполкомса пытшкӧс делӧяс юкӧн 1977-ӧд вося рака тӧлысь 29-ӧд лунӧ. Сійӧс печатайтӧма вӧлі кык кывйӧн, рочӧн да комиӧн, мӧд листбокас пасйӧма менсьым войтырсикасӧс — коми. Россияса ӧнія паспортъясас немтор татшӧмыс абу нин. Пропискаыс эз вӧв пасйӧма, шуисны аслыным пӧ колӧ гижсьыны. Тайӧ гӧрд кышӧда паспортнас ме олі 2005-ӧд воӧдз. Тӧдлытӧг сэсся матыстчис бара Май гаж, виччысимӧ карчи-гӧсьясӧс.

Шондӧдіс, сикткодяс сыліс, мем окота лои кайлыны зарава вийӧдны. Тӧлысь помас Визин юным воссис, юӧд кывтісны керъяс. Май ӧтиӧд лунӧ ветлі зэв уна йӧза демонстрация вылӧ, мунім ӧтвизьясын трибуна водзті Визин поскӧдзыс да котӧрті гортӧ. Кос му 30-ӧд лунӧ карысь воисны ордвуж йӧз да сувтісны миянӧ. Безносовъяслӧн Олег пиыс вель нин ыджыд лоӧма, ворсӧ да унатор йылысь нин сёрнитӧ. Миянын вӧлі уна йӧза да ме шуи кайлыны сапӧгӧн Тукачӧдз заравала. Вӧрас да логъясас тырыс лым на вӧлӧма, ковмыліс мыш вылын кысъясьны кытсюрӧ, кокъясӧн йӧткасьӧмӧн. Кайи Тукач сэрегӧдзыс да пыри кыддза вӧрас. Сӧмын кужтӧгыд менам ставыс виялӧ вӧлі ортсыӧ, оз бидонам. Ёнджыкасӧ ачым заравасӧ юи пӧттӧдз. Бӧрсӧ кушас петмысьт казялі вель ылыськодь кузь кока туриясӧс, пуксьӧмны вӧлі шойччыны-вердчыны, паськыд ва гӧптас ветлӧдлӧны, мыйкӧ корсялӧны. Сэсся некор нин эг аддзыв тайӧ гырысь да мича лэбачьяссӧ ме. Воиг вӧр дорышсьыс аддзылі тшӧтш гырысь чӧжъясӧс, тулыс вайис войвылӧ борда выль олысьясӧс, и таысь вӧлі сьӧлӧм вылам долыд. Гортӧ вои да гажаа рытйим став матысса ордвужӧн. Рытнас Мисяковъяс мунісны узьны тётя Юляясӧ, а ме ветлі клубӧ, видзӧді гажӧдчысь йӧзӧс да вой шӧр кадӧ вои узьны.

Ода-кора тӧлысьӧ велӧдчӧмӧй муніс зэв ӧдйӧ: майся гажъяс бӧрын ёна зэрис, ытва лои, айным воис карысь курсъясысь. Миянлы кывсис, велӧдчӧм бӧрын кутам практикуйтчыны тракторъяс вылын, а сы мысти мунам туриставны Ленинградӧ. Ода-кора 28-ӧд лунӧ миян вӧлі класын роч поэзия рыт, нуӧдіс сійӧс роч литература велӧдысь Любовь Алексеевна Ляшева, аслас адасас зэв бур тӧдысь. Ми сійӧс унаысь эг кывзывлӧ, дзерӧдлім весигтӧ. Помнитмӧн, сійӧ миянӧс Шарапов Сашакӧд урок вывсьыс вӧтліс ӧтчыд кильксӧм-сералӧмъясысь. Сэки кывзім радейтана кывбуръяс, юим газва да тшай кампетъясӧн, поткайтчим да йӧктім (кызвынсӧ нывъяс ас коддьӧмыскӧд йӧктӧны вӧлі). Ӧкмыс час бӧрын пондім разӧдчавны. А аскинас школаас вӧлі миян бӧръя велӧдчан лунным.

Локтан вежонсяньыс лоим ми практикант-зонъяс. Миянлы колӧ вӧлі уджавны гӧгыля да гусеницаа трактор вылын 108 час. Май 31-ӧд лунӧ, выльлунӧ, школаын асьнымӧс видзӧм йылысь лекция кывзім, а аскинас асывсяньыс вои миянсянь неылын сулалысь совкоз гаражӧ. Колӧ шуны, сэкитӧ тракторист уджыс вӧлі пыдди пуктана, том уджалысьяс тракторъясӧн гажаа журъялӧны вӧлі, оз этша сьӧм босьтны, ас костас бура ёртасьӧны вӧлі. Да мый шуны, найӧ вӧліны миян ыджыдджык арлыда тӧдсаяс, школаын неважӧн на велӧдчысьяс. Миян пиысь унаӧн кӧсйылім на моз тшӧтш уджавны-овны. Сӧмын гаражас миянӧс, вӧлӧмкӧ, некод абу виччысьӧма. Олӧма, уна тӧдысь-кужысь трактористъяс ми-вокӧс, дерт, эз босьтны ас кабинаас (коланторъяс тай, зырымбедьяс)! Том трактористъяс эз жӧ кӧсйыны миянкӧд ноксьыны. Весигтӧ та вӧсна Канов Колялӧн мамыс воліс ӧти асылӧ гаражас видчыны, ачым тайӧс кывлі. Сійӧ лунас гаражас бергалі-нюсаси, но некод менӧ ас дорас уджавнысӧ эз и босьт. Середаӧ кузь тушаа, косньӧд мыгӧра Юдин Саша менӧ босьтіс уджавны 61 лыдпаса аслас ДТ–75 трактор вылас. Мунім Митюшсикт улӧ капуста муяс пиняавны-агсавны, уджалім диска машинаӧн. Дзик пыр жӧ лои гӧгӧрвоана — трактористалан уджыс сьӧкыд, мудзтӧдана, унаысь няйт. Ме кужтӧгыс ӧтчыд мышкӧ пыдди воддза ӧдӧ сюйи да кер бунт вылӧ кайи, ачым эг казяв кыдзи кайсьӧма. Матьыс вӧлі Юдинлӧн, ӧд сылы ковмис сьӧкыд пиняяссӧ мышкӧ кыскавны. Вои сэсся ме гортӧ куим час лунын да уськӧдчи узьны.

Пекничаӧ пукси нин «Беларусь» МТЗ–50 вылӧ Носков Сергей, миян ылі ордвужморт дорӧ. Уджалі сыкӧд сӧмын ӧти лун, кыскалім да разӧдім куйӧд Морозов грезддорса каколь муясӧ. Сэки сэні некутшӧм нёль судтаа керкаяс эз на вӧвны, гӧгӧр вӧлі пуктана му. Кыскалім куйӧдсӧ перма дорысь, зэв джуджыд лог колӧ вӧлі вуджны тракторнас да додьнас. 106-ӧд лыдпаса ӧдйӧ журъялысь тракторнас дыр эг ветлы, ӧти потшӧс сюръя ме трактор нырнас бергӧдчигам пӧрӧді да Сергей та бӧрын менӧ ас кабинаас эз нин лэдз. Зэв стӧча корсюрӧ шулывлӧны, ылыс ордвужыд пӧ абу нин лючки ордвуж. Сідзи и лои. Ковмис бара мунны Юдин ёрт дорӧ ДТ трактор вылӧ. Водзӧ кык вежонсӧ кыскалім быдторсӧ елинса нёльӧд бригадалы, кайлім гӧптӧсь Шӧртуйӧд нитшла. Сійӧ юньнас ваыс тулыс да зэръяс бӧрас сэтшӧм уна вӧлі мый вентилятор увсьыс дзонь понтан вӧлі резӧ бокланьыс, трактор кабинаас пырлӧ тшӧтш гӧпсӧ вуджигӧн. Бӧрсӧ нин воиг Рочовгӧра вылас на карданыс мыніс да муас усис. Та бӧрын сэсся вель дыр ремонтын сулалім, став моторсӧ разим да муптасӧ, маковиксӧ перйим да вежим. Ме, дерт, сӧмын отсаси. Уджыс няйт, гажтӧм, дӧзмӧдана. Юдин меысь ёна долыд эз вӧв, эз ставыс менам бура артмыв дай. Лӧддза-номъя тӧлысьӧ «велӧдысьӧй» кырымасис менам табельӧ став чассьыс, кӧть кольліс на мем уджавны 44 час. Дӧнзи нин, тыдалӧ, ме Юдин ёртлы сэк. Колӧ тӧдчӧдны: том трактористъяс миян дырйи асьныс эз юыштавны ни миянӧс сэтчӧ эз кыскыны. Дерт, ас костаныс «печкывлісны», сытӧг эз овлыны. Гӧгӧрвои ме сэк тшӧтш ӧтитор: трактористалан уджыс меным оз лӧсяв ни сьӧлӧм вылам оз во. Дай менам висьлӧс дзоньвидзалунӧй тайӧ уджсӧ босьтны некыдзи оз сет. Романтика пыдди зураси сьӧкыд мудзтӧдана уджӧ, медтӧдчанаыс вӧлі вежӧртӧма: ассьым туйӧс водзӧ вылӧ корся ог нин татысь.

Трактористалан практика дырйи вит лун кежлӧ миянӧс катӧдлісны Поёлӧ салдатпуясӧс велӧдӧм могысь. Сэтчӧс шӧр школаса интэрнатас чукӧртісны районсьыс ӧкмысӧд клас став помалысьсӧ (Кебраысь, Первомайскысь, Визинысь, Поёлысь), вель ыджыд урма чукӧрмис. Кыдзикӧ весиг асьнымӧс вель ён вынӧн кутім сэки кывны, став зонмыс ӧтлаӧ чукӧртчис да. Визинса школаысь зонъяс ми олім ӧти ыджыд вежӧсын. Медводдза войсӧ узим зэв сьӧкыда: сэні вӧлӧмкӧ зэв лудікӧсь. Водалім да пемыдас пондісны миянӧс ёна курччавны, вирӧдз. Паськаліс гӧгӧр лудік одеколонлӧн зын-кӧрыс. Сэсся крӧватьяссӧ стен дорсьыс вешталім да вольпасьяснымӧс пыркӧдӧм бӧрын бара водалім. Сӧмын лудікъяс бара на курччасисны. Вӧлӧмкӧ, найӧ ӧні чеччалӧны-лэбӧны миян вылӧ йирксяньыс нин. Татшӧм лудікӧсь вой бӧрас ветлӧдлім кольмӧм гутъяс моз. Вердісны миянӧс сэтчӧс сёянінын, эз лёка. Велӧдісны военкоматысь апичеръяс, школаясса военрукъяс да армияын служитлӧм том велӧдысьяс. Лунъяснас ветлім ӧтвизьӧн, кодйим окопъяс, чукӧрталім-разим калаш автоматъяс, а бӧръя луннас уськӧдчим атакаӧ ӧта-мӧд вылӧ. Сыӧдз юксим кык чукӧр вылӧ да пуысь автоматъяс киӧ босьтӧмӧн кайим орчча мылькъяс вылӧ. Сэсся «ура!» горзӧмӧн уськӧдчим тышкасьны. Дерт, збыль тільскӧдчӧмӧдз эз волы. Казьтыштны позяс ӧти тешитчан вой. Тешитчисны миян вылын. Узям нин вӧлі да друг миянӧс «Тревога!» горзӧмӧн садьмӧдісны да кӧмтӧг петкӧдісны ывлаӧ. Став школасаыс петісны да миянӧс пондісны войся сикт кузяыс ӧтвизьӧн новлӧдлыны, вель ылӧдз ветлім бусӧсь миртуйӧдыс сьыланъяс горзӧмӧн. Миян чукӧр вылын ыджыдавліс физика велӧдысь Верещагин, сэки том айлов. Мукӧд школаясса тшӧтш буссӧ кӧмтӧм кокъяснас пуркйӧдлісны (сэки ӧд кузь Поёл сикт кузялаыс му туй на вӧлі). Дерт, военкомса да велӧдысьяс вӧліны асьныс гажаӧсь. Ёна жӧ тешкодя миян вылӧ сэки видзӧдӧны вӧлі сиктса олысьясыс, быттьӧ кутшӧмкӧ банда вылӧ. Помасис татшӧм велӧдчӧмыс калашъясысь лыйсьӧмӧн: миянӧс автобусъясӧн вайӧдісны Поёлысь Мӧд Визин юдорса ӧти лыа каръерӧ да сэні быдӧн лыйис знамаӧ дас патронӧн. Тадзи аймуӧс менам дорйӧмӧй вит лунӧн и помасис.

Ывлаас сійӧ тӧлысьӧ зэрласис, жар эз пуксьывлы. Ме лун-мӧд ветлі уджавны нёльӧд бригадаӧ, анькытш сора зӧр кӧдзимӧ Рочов гӧгӧрын. Ленинградӧ мунтӧдз вурӧді выль гач, быт керкаӧ ветлывлі эг уличтіыс, а кытшолӧн, мед этшаджык йӧзыс менӧ аддзылас. Сэки нин вӧлі уна йӧзас ачымӧс омӧля кыла, чайта вӧлі ме вылын лёка сералӧны. Татшӧмсяма комплекс менам вӧлі сэк дай сёрӧнджык на уна во.

Юнь 26-ӧд лунӧ дзонь автобусӧн петім туйӧ, рытнас нин пуксим поездӧ да гӧгыльтчим Мӧскуаӧ, узим поездас кык вой, а Ленинкарӧ воим бара вой узьӧм бӧрын. Мӧскуаын ветлім Гӧрд изэрд вылӧ, гуляйтім пасьыд уличьясӧд, аддзылім мичаа пасьтасьӧм йӧзӧс, выль машинаяс. Буретш сэки модаӧ пырӧ вӧлі «Москвич 21 40» да «Жигули 21 01» машинаяс. Ленинкарын овмӧдісны миянӧс кар саяс кутшӧмкӧ школаын, ыджыд класын. Сэтчӧ ветлывлім электричкаӧн Финляндия вакзалсянь. Некымын лунӧн кар шӧрсӧ тӧдмалім эгӧ омӧля. Ветлім ӧтчукӧрӧн «Аврора» крейсер вылӧ, Петыр-Павел изкарӧ, Тӧвся дворечӧ (Эрмитажӧ), сэсся Петергофӧ, мукӧдлаӧ. Быдлаын потоасим. Ывларуыс вӧлі шоныд, эз немся зэр. Неваса шӧртуй лои миян медрадейтанаин, сэті шӧйтлім сідз-тадз вель дыр, немкериг сералім, пыравлім «Пассаж» да «Гостиный двор» ыджыд вузасянінъясӧ. Чайтім кытчӧя виччысьтӧг веськалім. Рытъяснас ёртасим орчча класъясын овмӧдчӧм челядькӧд. Сэні вӧлі став Сӧвет Ӧтувлуныс. Шуам, орчча класын олісны Литваысь челядь, зэв варов да ёртасяма зонкаяс да нывкаяс. Ӧттшӧтш казялім асьнымӧс: пасьтасьлім ми зэв нин гӧлиника, дӧра гачаӧсь вӧлім да кучик чаркиаӧсь, нывъяс болонь плашаӧсь, кузь юбкааӧсь да чышъянаӧсь. А гӧгӧр том йӧзысь унаӧн джинсы нин новлӧны вӧлі, пельк да лӧсьыдик курткаяс, дженьыд соска дӧрӧмъяс да с.в. Ми на дорын вӧлім ылі сиктысь воӧмаяс, олӧм визувсьыс кольӧмаяс. Бӧрсӧ Мӧскуаӧдз мунім пукалана вагонын, а Сыктывкарӧ воим нин плацкартӧн. Нуӧдлісны миянӧс ылі туйӧ Кинева Нина Васильевна да Носкова Мария Васильевна. Ыджыд аттьӧ налы таысь. Кутшӧма миянлысь сэки синнымӧс восьтісны! Некод сэки эз вошлы некытчӧ, морт вина войт эз босьтлы вомас да чигарка эз куритлы миян пиысь. Ӧнія том йӧз дорысь ми торъявлім зэв ёна дай бурӧн.

Вои гортӧ да понді ветлыны страдуйтны елинса нёльӧд бригадаӧ, Елинысь, Митишуктысь да Рочовысь челядькӧд ӧтвылысь турун пуктім Жуӧдын, сэсся Рочов гӧгӧр логъясас, водзӧ Рокашорын, сы бӧрын трактора доддьӧн пондім ветлыны Парччуӧ. Вунӧдтӧм кад тайӧ вӧлі. Асывнас сизим час кежлӧ чукӧртчылім Елин грездсайса лэчтысянін дорӧ, пуксьылім пу доддьӧ да кор надзӧник, кор ӧдйӧджык мунлім верст квайт кымын вӧрса туйӧд Парччу юӧдз. Ветлім куим туйӧд, Чипанов туйӧд Велдор Парччуӧ, Шӧр туйӧд Паськыдвиддзӧ, Майтуйӧд Улдор Парччуӧ. Луннас век вӧлі миянлы пусьӧны: векджык кукань яя да капустаа шыд да ведраын сьӧд сэтӧра тшай. Гӧгӧр вӧлі мичасьыс-мича вӧр-ва, торйӧн нин кыпыд вӧлі уджавны паськыд видзьясын, Улыс Парччуас джуджыд керӧсъяса инъясын, Морозов межа дорас нин дзик. Яковсьӧртын вӧлі зэв жӧ кыпыд: тайӧ вӧлі гӧгрӧс да тшӧтшкӧс видз, туруныс вӧлі кокни да дзоридза. Кайлім на пуктысьнысӧ сэки Рынышашорӧ. Ӧтчыд воим рытнас вӧрса туйӧд Рынышасянь веськыда трактор сувтланінӧдзыс. Эг и чайтлы сэки, мый ковмас мем сэсся тайӧ туйсӧ тальны вель унаысь на сьӧкыд нопъясӧн. Парччуын страда помалӧм бӧрын став додьнас гажаа лэччим сиктӧ, Рочов дорын нин кузь вила воропӧ лэптісны верстьӧяс гӧрд дӧрапас, уджын Вермӧмлысь пас. Та бӧрын лун-мӧд шойччим да пондім кайлыны турунасьны Войлапӧлӧ нин, Парччуысь тайӧ нёль верстӧн ылынджык лоӧ.

Том совкозникъяс вӧлі вӧлӧн ытшкӧны, олӧма аньяс да нывкаяс юрасьӧны, ичӧт зонкаяс юртуй курталӧны, ми коддьӧмъяс юр новлім, верстьӧ айловъяс зорӧд тэчӧны вӧлі. Юрасьысьяс век сьылӧмӧн миянысь пышйылісны, ми найӧс талявлім-вӧтӧдлім. Кыскавлісны тракторнас миянӧс сэки Елинысь Питирак Васька да гаравлӧм нин Юдин Сашка. Медводдзаыс олӧма нин морт вӧлі да надзӧн вӧлі кыскӧ, мӧдыс том на да ӧдйӧ вӧлі гольгӧдӧ. Торйӧн нин гажа вӧлі шойччан здукъясӧ. Сэки верстьӧ айловъяс висьтавлӧны вӧлі быдсяма вӧвлӧмторъяс ёна содтавлӧмӧн, дерт, шмонитавлісны да висьтавлісны тешкывъяс. Менам ёртъяс сэки уджавлісны тшӧтш, каникуласигӧн содтӧд сьӧмтор нажӧвитлісны. Ытшкысьяс да кодсюрӧ челядь кольччывлісны узьлыны вӧр керкаясас, ме тай мыйлакӧ эг и кольччывлы а. Том йӧз сэкъясӧ ёртасисны, радейтчылісны, унаторйӧ велавлісны ыджыдджыкъяссянь. Сэсся уна во мысти нин ми тшӧкыда казьтывлім тайӧ шуда гожся кадъяссӧ, гажа челядьдырӧй буретш сэні помасьӧ вӧлӧм.

Тӧдлытӧг матыстчис ар, ыркыдавны пондісны лунъяс. Воис кад бара мунны сэсся школаӧ, медбӧръя дасӧд классӧ нин.

ДАСӦД КЛАС (1976–1977)

Бӧръя велӧдчан воыс лэбзьыштіс зэв ӧдйӧ. Велӧдчыны мунтӧдз ме зэв дженьыда шырси да таысь рода вӧлі. Весиг кӧч тӧлысь ӧтиӧд лунӧ школаас муні Вова бӧрся да залас линейка вылас эг и пыр, веськыда муні класас, сэні вӧліны нин чуклӧмса зонъяс да Шуруп Каникӧд (Шарапов Саша Канов Колякӧд). Сэсся пыралісны мукӧдъяс. Тадзи пансис велӧдчӧмыс. Гортын тайӧ велӧдчан вонас олім куимӧн: Вова вокӧс мӧдӧдісны ӧти во велӧдчыны Сьӧд саридз дорӧ, Геленджик карӧ Санаторно-леснӧй школаӧ. Гожӧмнас ёна кӧсйӧмӧн вӧлі сійӧ виччысьӧ сэтчӧ мунан кадсӧ, а мунӧм бӧрас пондіс серакуясас норасьны гажтӧм олӧм вылӧ да корны босьтны сійӧс бӧр Визинӧ. Вовакӧд ӧтлаын Геленджикас мӧдӧдлісны тшӧтш Елинысь Бессонов Лёньчикӧс, но сійӧс айыс бӧр вайӧдлӧма коркӧ тӧвнас.

Дасӧд класын велӧдчим луннас нин, ӧкмыс чассянь быд лун вӧлі квайт урокӧн, пажын бӧрын нӧшта консультацияяс. Тракторысь кындзи пондім велӧдны туйясӧд ветлан индӧдъяс, уна ковмис лыддьысьны. Сӧмын мем вель сьӧкыд вӧлі ставсӧ удитны да дасьтыны. Корсюрӧ ветлі школаӧ дасьтытӧм гортса уджӧн да тірзи, мед кӧть мися эз юавны. Ай-мамӧй некор эз сёрнитлыны мекӧд водзӧ велӧдчӧм-уджалӧм йылысь, и ме выль воӧдз локтан олӧм йывсьым эг мӧвпыштлы. Ставыс вочасӧн вежсис вӧльгым тӧлысьӧ, кор миян класӧ велӧдан практика вылӧ воис да уджаліс СКУ-ысь ӧти студентань — Бараксанова Лидия Васильевна. Тайӧ вӧлі кузь мыгӧра мича чужӧма ныв, нуӧдӧ вӧлі сійӧ коми литература да роч литература, унатор висьтавліс карас аслас велӧдчӧм йывсьыс. Сійӧ зэв кужӧмӧн котыртліс шойччан рытъяс, шуам, нуӧдліс арлы да поэзиялы сиӧм шойччан-йӧктан рыт. Юрӧ кольӧма ӧтитор: клас джоджас вӧлі сэки шыблалӧмаӧсь вижӧдӧм пу коръяс, найӧ лӧня шаракылӧны вӧлі том йӧзлӧн йӧктігас. Эз ӧд сідз-тадз артмы, мый миян класысь СКУ-ӧ ӧти воӧ коми юкӧдӧ ми сэсся пырим вит морт. Мӧд менӧ тайӧ туяс туйдӧдысь мортыс вӧлі класӧн веськӧдлысь Нина Васильевна Кинева, коді тшӧтш вӧзйис видлыны велӧдны коми филология, университетӧ пырны. Шуис, зонмыс пӧ сэні век овлӧ этша да окотапырысь босьтасны, экзаменъяссӧ кӧ, дерт, лючки-бура сета. Дай ачымӧс сэк ёнджыка кутіс кыскыны филология да история, коми йӧз йылысь туялан небӧгъяс ме понді ачым ньӧбавны лавкаысь да лыддьыны. Тайӧ кыдзкӧ ачыс артмис, торйӧнсӧ некодӧн вӧзйытӧг да индытӧг.

Мӧдлапӧлын вузасян уличас небӧг лавкаыс вӧлі сулалӧ автобуснӧйӧ кежанінас. Тайӧ ӧти судтаа неыджыд стрӧйбаыс менӧ кыскыліс важӧн нин, сӧмын ыджыд класъясын ме унджыкысьсӧ корси нин Коми му йылысь йӧзӧдӧмторъяс. Сэки небӧг лавкаясын вузалӧны вӧлі тшӧтш Коми филиалса туялан препринтъяс. Ме сэки ньӧби Л. Н. Жеребцовлысь да А. Н. Ракинлысь неыджыд йӧзӧдӧмторъяс да лыдди найӧс. Кыскис менӧ тӧдса материалыс, ас мукӧд йитчӧм темаяс. Сэтчӧс вузасьысьясыс менӧ бура тӧдлісны, ме ньӧбавлі сэтысь важысянь нин открыткаяс, челядьлы небӧгъяс да мукӧдтор. Дай сёрӧнджык, карын велӧдчиг-уджаліг век окотапырысь кежавлі сэтчӧ, видлалі выль да важ небӧгъяс.

Кӧч тӧлысьӧ бур ёртӧй, Кушманов Коляӧй, кыскис менӧ матӧджык верстьӧ олӧмлань, пондім ми сэки кысъясьны студентаньяс дорӧ. Сэки быд сентябрӧ вӧлі вайлӧны велӧдчысь войтырӧс сиктъясӧ урожай босьтны, медсясӧ каколь да капуста идравны. Визинас век вӧлі волывлӧны Коми педінститутса нывъяс. Со и сэки Митишук школаӧ вайӧмны студентаньясӧс, а на дорӧ ма вылӧ гутъяс моз воавлісны зонъяс, весьлунӧ и вежонпомӧ. Ми тшӧтш мукӧд вылас видзӧдӧмӧн ветлім некымынысь на дорӧ пукавны-жӧдзны. Кушманов Коля ёртӧй сэки вель ён айлов кодь нин вӧлі, топыд вир-яя, гӧгрӧс чужӧма, нюмъялысь-гажӧдысь, ветлӧдчис нин нывъяскӧд, налы воліс сьӧлӧм вылас. Коркӧ кӧч тӧлысьӧ ӧти субӧтаӧ кайим ми Елинӧ, сэтчӧс лавкасьыс сійӧ босьтіс гӧрд суля да ми сійӧс пес видзан сараяс юим мед повтӧмджыкӧн лоны. Ме сэк медводдзаысь винушсӧ видлі олӧмам, 16 арӧсӧн. Водзассӧ, дерт, шогӧдӧ вӧлі сійӧс юнысӧ. Пемдігас нин сэсся кайим Митишуктас да веськалім гажӧ, школаас воӧм зонъяс да сэні олысь нывъяс вӧлі йӧктӧны пластинкаысь шылад-сьылан улӧ. Чордов Ӧльӧ ёртным сэн жӧ вӧлі, гортсьыс гармошка вайӧма вӧлі тшӧтш. Быдсяма йӧктӧм да сёрнияс бӧрын воим гортӧ бӧр вель сёрӧн. Дерт, унджыкысьсӧ татшӧм тӧдмасьӧмъясыс сідзи и кольлісны сёрниӧн, но корсюрӧ олӧм визулыс вайӧдлывліс и гӧтрасьӧмӧдз. Менам Шурик чожӧй аслас Валя гӧтырпуыскӧд, сэки педінститутын велӧдчыськӧд, тӧдмасьлӧма ӧти сентябрын аслас чужан Катыдпонас. Дубинский Володь, томдырся ёртӧй, тшӧтш тӧдмасьӧма аслас лоана гӧтырыскӧд студентаньяс дорӧ волігъясас.

Водзӧ сэсся ме мукӧдлаас гажӧдчыны ветлӧдлігъясын понді этшаникӧн винушсӧ видлыштавны. 1976-ӧд вося арнас колльӧдім Мишӧ Коляйӧс армияӧ да наын ми коддьӧмӧс верстьӧ йӧз пыдди нин видзисны: пуксьӧдісны паськыд пызан сайӧ, вердісны-юктӧдісны. Кушманов Коля сэки вель ёна гажъялӧ вӧлі да весигтӧ «Тёмная ночь, только пули свистят по степи...» гораа сьылӧ, став йӧзсӧ серӧдӧ.

Йирым тӧлысь 23-ӧд лунӧ ветлі школаӧ урожай рыт вылӧ. Татшӧмторйыс ӧні оз овлы да та йылысь позяс унджык пасйыны. Школа да совкоз-лескоз костын сэки вӧліны топыд йитӧдъяс, быд гожӧм уна велӧдчысь уджавліс сэні, а арнас медбура уджалысьяссӧ ошкӧны вӧлі татшӧм рыт дырйи. Со и сэки медводз сёрнитіс директор, сэсся организацияясысь йӧз, найӧ сеталісны дона козинъяс да ошкана кабалаяс. Ставыс помасьліс йӧктӧмӧн. А медводдзаысьсӧ ме урожай рыт вылас ветлі кӧкъямысӧд класын велӧдчигӧн на Кушманов Колякӧд. Сэки сылы бур уджысь сетлісны мича пакет, мый пытшкас вӧлі ог тӧд. Сійӧ век вӧлӧн вӧлі куртӧ, сэсся ытшкис, татшӧм му уджалысь челядьыс сэки вӧлі уна. Эз гашкӧ ёна бура велӧдчывны, но мыркӧдісны-уджавлісны. Миянлы Вова воккӧд ӧти гожӧмӧ совкозсянь тшӧтш вичмывліс аслыссикас премия: веськыда видз вылын сетісны неыджыд ковъёр. Вайим радпырысь сійӧс пельпомъяс вылын керторйӧс моз.

Йирым тӧлысьӧ гортас гӧсьтитіс-шойччис Васильев Шурик, мекӧд сылы гажтӧм вӧлі нин волысьнысӧ, сійӧ нывъясӧс гортас вайӧдлывлӧ вӧлі нин. Сылӧн Челябинскас мунӧм бӧрын 27-ӧд лунӧ мамӧй коллис Воваӧс ылі Геленджикӧ тулысӧдзыс велӧдчыны, колим овны куимӧн. Сэсся вокӧй ыставны кутіс серакуяс да норасьны гажтӧм пӧ, босьтӧй пӧ менӧ бӧр татысь да с.в. А тулыснас да гожӧмнас гажтӧм сылы абу нин лоӧма, велалӧма сэтчӧс олӧм дорас.

Велӧдчӧм меным сетчӧ вӧлі сьӧкыда: велӧдны вӧлі колӧ уна, уна гижны, а ме век мудза вӧлі, дыр узя, унатор ог удит. Корсюрӧ муна вӧлі школаӧ гортса уджтӧг. Декаб квайтӧд лунӧ класса час дырйи ставным видлалім ӧта-мӧдлысь ӧбича гижӧдъяс (карактеристикаяс). Меным абу бурӧс гижӧмны вӧлі да ме таысь дӧзмылі, аскылӧмӧй тшыксьыліс. Велӧдчӧмысь ӧтдор менам вӧлі йӧзкотырса мог, класын ме вӧлі политінформатор: вундала вӧлі «Труд» газетысь да «Огонёк» журналысь пельсадь кыскана гижӧдторъяс да челядьыслы лыддяла. Политінформация векджык вӧлі урокъяс заводитчытӧдз, 8 час да джынсянь, а велӧдчам вӧлі ми ӧкмыссянь. Татшӧм «мог» вӧснаыс менам вӧлі класчи пӧвстын Политик ним. Менӧ кывзылісны вильшасигмоз, эз ёна сюся. Корсюрӧ вежалунъясӧ шойччӧм пыдди миянӧс вӧлі субӧтникъясын уджӧдлӧны. Шуам, ӧшым тӧлысь 12-ӧд лунӧ став класӧн Кӧчпиян сайын вӧрас коз лапъяс кералім, став ӧкмысӧд да дасӧд класыс ӧкмыс час кежлӧ воим гӧрд школа дорӧ, пуксялім школаса автобусӧ да кайим грездӧдзыс, сэсся подӧн мунім вӧрас да пажынӧдз керасим. Айӧй сэн жӧ вӧлі керасьӧ. Керасим сьӧкыда, том козъяссӧ кералім да кыскалім туй дорас, сэні увйим да лапъяссӧ шыблалім трактор телегаас. Лапъяссьыс вӧлі вӧчӧны мӧс вердан пызь, витаминӧн озыр сёянтор. Мыйлакӧ тамда йӧзлы бипур абу пестылӧмны да ме кӧдзыдысла вель ёна кынми. Школаысь кындзи, вель уна удж вӧлі гортын: пес да ва пыртлӧм, пывсян ломтӧм, йӧвла пермаӧ ветлӧм, лавкаӧ котӧртлӧм, порсьӧс вердӧм, вӧрӧ кайлӧм, лым весалӧм да мукӧдтор.

Во помланьыс кадыс век котӧртӧ ёна ӧдйӧджык. Кыдзи воддзаджык воясӧ, ӧшым тӧлысь 28-ӧд лунӧ Тукач дорысь, Чипанов сайысь, зэв ылысь керышті коз да сёр рытын вайи гортӧдз. Аскинас мичмӧді сійӧс, лыс кӧрыс керка пасьтала пондіс гӧвкъявны. Четьвергӧ, ӧшым 30-ӧд лунӧ, пывсьӧм бӧрын ветлі школаӧ шойччан рыт вылӧ. Уна йӧз пӧвстын тайӧ пӧрйӧ ме эг йӧкты, йӧзсӧ прӧстӧ видзӧді да шыладсӧ кывзі.

Выльвоаси тайӧ пӧрйӧ гортын, ай-мам кытчӧкӧ мунісны, а ме серпаскуд дорын кӧсйи выль 1977-ӧд воӧ пырны велӧдчыны кутшӧмкӧ текникумӧ (университет эз на тырвыйӧ вӧв думам), велӧдчыны бура, лоны вежавидзысьӧн-буркывъяӧн да йӧз дорӧ сибалысьӧн. Тайӧ 1976-ӧд воыс вӧлі челядь руа медбӧръя во, водзӧ тыдалӧ нин вӧлі верстьӧ олан кадколастӧй.

Тӧвся каникул лэбыштіс зэв ӧдйӧ да воис кад школаӧ мунны. Велӧдчӧм муніс важ моз, миянӧс бур ног вӧлі повзьӧдлӧны экзаменъясӧн, май 25-ӧд лунӧ пӧ медбӧръя велӧдчан лунныд да тэрмасьӧй дасьтысьны да с.в. Урасьӧм тӧлысь нёльӧд лунӧ ми (Одинцов, Рочев, Шарапов, Канов, Куратов да ме) школа пыдди мунім с. ш. приписка вылӧ военкоматӧ, прӧйдитім бурдӧдчанінын медкомиссия. Менам омӧль дзоньвидзалунӧй вӧсна армияӧ менӧ бракуйтісны да пажын бӧрас нин ветлі да босьті военнӧй билет. «Отслужил!» — шуис военком да сетіс мем гӧрд рӧма небӧгторсӧ киӧ.

Тӧдлытӧг воис тувсов каникул. Юрӧ колис сійӧ тулыснас Ёгулӧ лызьӧн чарӧмті кайлӧмыс. Дубинский Володь да Бессонов Колякӧд шуим кайлыны водз асыв чарӧмті Ёгулӧ сэтчӧс вӧр керкасьыс вевтсӧ лымсьыс весавны, мед вевтыс эзджык сісьмы лым сылігас. Ме сэтчӧ некор на эг кайлы да окотапырысь кайи. Шензя ӧнӧдз, кутшӧм ӧдйӧ асывнас сэтчӧдз кайим (16 кымын верст) да пажын бӧрын бӧр нин гортын вӧлім. Кутшӧм керӧсъяс ӧдйӧ исковталім да кавшасим, весалім вевтсӧ да пытшкас шойччим на, сёйыштім, пукалім небыд турун вылас. Воиганым шондіӧн пӧжӧминъясас лымйыс лясаліс нин. Ме сэсся ньӧтчыдысь нин эг кайлы сы ылнасӧ чарӧмті. Век на юрам лымсьыс весасьӧм увъяса югыд вӧр, чим сӧстӧм сынӧд, кӧдзыд ывлару вылӧ видзӧдтӧг матыстчысь тулыс кылӧм.

Нӧшта ӧти ветлӧм веськыда тӧдчис менам став олӧм вылӧ. Урасьӧм да рака тӧлысьӧ миян класын практика вылын бара вӧлі уджалӧ Лидия Бараксанова, велӧдӧ вӧлі коми кыв да литература. А март помас ми став класӧн лэччылім карӧ Сыктывкарса том университетӧ восьса ӧдзӧса вежонӧ. СКУ уджаліс 1972-ӧд восянь, вель ёна нин сійӧ вӧлі республика пасьтала нималӧ, буретш Лидия Бараксанова миянлы ёна ошкыліс университетас велӧдчӧмсӧ. Лэччим да пырим «Парма» кинотеатрсайса кирпич керкаӧ, кайим нёльӧд судтаас да пырим ӧти вежӧсӧ, лекция вылӧ, пуксялім мышъя улӧсъясӧ. Сёрнитӧ вӧлі шӧркодь мыгӧра рудов юрсиа топыд айлов, тайӧ вӧлі доцент Евгений Александрович Игушев (1939). Сійӧ висьталіс миянлы, мыйӧн торъялӧ университетса велӧдчӧмыс, кутшӧм тӧдӧмлунъяс босьтӧны коми филологъяс. Найӧ пӧ вермасны велӧдчыны и мудор сайын, уджавны школаын да газетъясын, теле- да радиостудияясын да с.в. Сы бӧрын ветлім СКУ-са шӧр стрӧйбаас, видзӧдлім небӧгкудсӧ, гимнастика зал, варччанінсӧ, сёйим сэтчӧс сёянінын (кажитчис зэв чӧскыда вердӧны), лолыштім студенталан сынӧдсӧ. Ӧти кывйӧн кӧ, мем тайӧ ветлӧмыс сьӧлӧм вылӧ воис. Шуи аслым видлыны пырны сэтчӧ велӧдчыны водзӧ.

Косму тӧлысьӧ велӧдчим водзӧ зэв зэлӧдчӧмӧн. Со шуам, мый вӧчлі апрель витӧд лунӧ. Медводдза урокыс вӧлі кимия (велӧдім аминокислотаяс), сэсся пизика, сэсся йӧзкотыр туялӧм, нёльӧдыс вӧлі геометрия, витӧдыс трактор. Сы бӧрын бӧр мунім ыджыд школаас да кывзім «Сысольскӧй» совкозӧ кольччыны агитируйтысьясӧс. Вит чассянь математикаысь консультация на вӧлі. Тадзи матӧ быд лун. Косму тӧлысь 27-ӧд лунӧ сетім медводдза экзамен тракторысь.

Тадзи велӧдчиг матыстчисны тулысъя гажъяс. Май 1-ӧд лунӧ асывнас воисны карысь Мисяковъяс да Безносовъяс выль «Жигули» машинаӧн, турунвиж рӧма «кӧпейкаыс» кажитчис ыджыд озырлунӧн да шензьӧданаторйӧн, ӧд сэки ас машинаыс вӧлі йӧзыслӧн шоча паныдасьлантор на. Ставным лэччылім Арттьӧ Яковъяс дорӧ машинасӧ видзӧдлыны. Сэсся став вужнас кайлісны ыджыд мамъясӧ, а ме сэккості ветлі демонстрацияасьны. Вочасӧн шондӧдіс, Вермӧм лун кежлӧ лымйыс дзоньнас сылі.

Ода-кора 9-ӧд лунӧ миян Ӧзынын кык керкаын вӧлі гажа: коллисны армияӧ кык зонмӧс — Матвеев Сашкаӧс орчча керкаысь да Мишка Вовикӧс (Чугаев Володьӧс) мӧдладорсьыс (мияна-на костын кык керка вӧлі). Кӧть менӧ Матвеева Зояыс и корӧ вӧлі волыны, муні колльӧдчыны Вовикъясас. Найӧ водзассӧ овлісны Митишуктын да стрӧитчисны Кушманов Коляяс керка дорас. Ёртасим ӧдйӧ да ӧтлаын ворслім да гуляйтлім. Муні да сэні пызан гӧгӧрыс тырыс йӧз нин, Вовикыскӧд орччӧн пукаліс сылӧн нывъёртыс, миян класын велӧдчысь Митюшева Галя. Рытыс колис зэв гажаа, гортӧ локті вель сёр. А аскинас ставӧн мунім колльӧдны Вовиксӧ да пырим-сувтім тансплӧшшадкаӧ, буретш сэні вӧлі виччысьӧны матыссаясыс военкоматсьыс салдатпу петӧмсӧ. Сэсся сы бӧрын пуысь тайӧ важ тансплӧшшадкасӧ вӧлі разьӧмны. А Вовикыс веськалӧма служитнысӧ мудор видзан войскаӧ ылі Казахстанӧ. А Матвеев Сашакӧд сэсся ыджыд ёртасьӧмыс эз ло: армия бӧрас сійӧ овмӧдчӧма Ульяновскӧ да гӧтрасьӧма татарань вылӧ, чужӧма налӧн ныв. Уджалӧма дыр кад самолётъяслы апаратура вӧчан заводын.

Май 24-ӧд лунӧ бӧръя лун велӧдчим, сэсся миян вӧлі школаын медбӧръя триньӧ. Юрын серпасыс кольӧма кутшӧмакӧ и гажтӧм, класысь ӧткымын ныв весигтӧ бӧрдӧ вӧлі, мыйкӧ вель уна сёрнитісны, казьтылісны ичӧтджык класъясын велӧдчӧмсӧ да с.в. Разӧдчим тшӧтш эгӧ гажаа, мӧвпалігтыр. Вои гортӧ да шуи бура дасьтысьны экзаменъяс кежлӧ. Петі став небӧг-тетрадьнас верандаӧ да сэні и лыддьыси, узьлі, тадзисӧ олі матӧ тӧлысь. Лыддьыси юр висьмывтӧдз, завидьпырысь видзӧдлавлі уличтіыс ветлысь том йӧз вылӧ, лэбалысь мотоциклистъяс оз вӧлі лэдзны унмовсьыны войяснас.

Лӧддза-номъя ӧтиӧд лунӧ асывнас муні медводдза экзамен вылӧ, гижим вель дыр роч литератураысь лӧсьӧдлана удж. Вӧзйисны куим тема, перйисны канвертысь кабала да лыддисны: 1 темаыс «Ниловна и её роль в романе А. М. Горького «Мать», 2 темаыс «Раневская и Гаев в пьесе А.П.Чехова «Вишневый сад», 3 темаыс «Дорога народа — дорога счастья, …» (Л. И. Брежнев). Гижи медводдза темасӧ «нёль» вылӧ. Юнь сизимӧд лунӧ вӧлі пизикаысь вомгора экзамен, сеті сійӧс тшӧтш «нёль» вылӧ. А вот дасӧд лунӧ алгебраысь гижан экзаменсьыс пуктісны «куим», таысь скӧр вӧлі ас вылӧ. Немтор он вӧч, кыдзи велӧдчи, сідзи и гижи. Вӧлі нӧшта кимияысь да англия кывйысь да историяысь экзаменъяс. Дзоньнассӧ мем вӧлі нимкодь, эг омӧля сет экзаменъяссӧ, кызвынсӧ «нёльяс» вылӧ.

А юнь помын миян вӧлі школа помалан рыт, став куимнан дасӧд класыс пукаліс сёянін залас. Ай-мамӧй вӧччӧмӧн локтісны рытйысьны, пуксисны налы орччӧн лӧсьӧдӧм вина-водкаа пызан сайӧ. Ми челядь пукалім мӧд пызан сайын, миян пызан вылын вӧлі сӧмын газва да «Шипучее» чим гӧрд рӧма слабиник вина. Унаӧн сёрнитісны, казьтывлісны важсӧ, сиисны миянлы быд бурсӧ, а ми, 17 арӧса верстьӧ нин быттьӧкӧ йӧз газва юим да йӧктім спортзалын оркестр шылад улӧ. Мыйлакӧ ме да мукӧд зон немся эгӧ йӧктӧй нывъяскӧд. Физкультура велӧдысь В. В. Кропанёв вӧлі миянӧс янӧдӧ, мыйла нӧ пӧ онӧ йӧктӧй шуӧ. Вӧлі зэв гажа, вой шӧр бӧрын нин петім ывлаас да мунім гуляйтны. Ывлаас зэрӧ вӧлі, ми баллонь плашъясаӧсь ветлім «Рассвет» вузасянінлань, сэні Модянов Мишаяс дорын дзебӧм вина зонъяс юисны. Ме войт мында курыдторсӧ вомӧ эг босьтлы, эз вӧв некутшӧм колӧм та вылӧ. Сэсся час нёльӧдз кымын ветлім сикт кузяла. Ывларуыс вӧлі букыш, посни зэр пызитіс, тӧв пӧлялыштіс. Ветлігчӧж шуим вит морт лэччӧдны документъяс карӧ сэтчӧс университетӧ. Школа кадколаст шудаа помасис! Мем дас клас помалӧмыс вывті ыджыд лоӧмторйӧн сэки эз кажитчыв, ӧд бура тӧда нин вӧлі: тайӧ верстьӧ олӧмӧ, велӧдчӧмӧ сӧмын на медводдза воськов. Сьӧд удж вылӧ петны некутшӧм мӧвп эз вӧвлы, ставыс олӧмам вӧлі водзын на…

АБИТУРА ГОЖӦМ

Мыйлакӧ ме медводдзаысьсӧ лэччылі Сыктывкарас вежалунӧ, юль коймӧд лунӧ. Вель жар лунӧ вои СКУ-са шӧр стрӧйбаас да аддзи пӧдса ӧдзӧс, комиссияыс оз вӧлі уджав. Муні тётя Нинаяс патераӧ, но найӧ вӧлӧмкӧ мунӧмны став вужнас шойччыны лунвылӧ. Вӧчны нинӧм, вои бӧр пажын бӧрын Визинӧ. И татшӧм шыбильыс менам вӧлі водзӧ унасьыс-уна, ставсӧ ог нин и казьтыв, унатор вунӧма. Велӧдчигчӧж дай водзӧ уджаліг менӧ олӧмас велӧдлісны медводз аслам шыбильясӧй.

Мӧдысь лэччим класса нывъяскӧд юль нёльӧд лунӧ выльлунӧ, сетім документъяс комиссияас пукалысь Лидия Корниловна Чисталёвалы (1931–200?), коми кыв да литература кафедраса лаборантлы. Сійӧ зэв бура миянлы ставсӧ гӧгӧрвоӧдіс, мый вӧчны, кытчӧ мунны. Мынтыси экзамен дорӧ дасьтан курсысь, ӧтуволанінын олӧмысь, медосмотр вылӧ ветлі да котӧрті ӧтуволанінӧ. Пажын бӧрын сӧмын овмӧдісны мӧд судтаӧ 62-ӧд вежӧсӧ. Лэччи карӧ неыджыд портпельӧн, вель кузь пиньжака да топыда чукыралӧм баллонь плашӧн. Тайӧ вӧлі Димитров уличвывса ӧтуволанін, 56-ӧд номера кык вит судтаа корпус ӧтлаасьӧны вӧлі, шӧрас сёянін. Овмӧдісны шондіаладорас да лои эз сӧмын гажтӧмкодь, но и жар. Тадзи заводитчис абитура.

Аскинас ме дорӧ овмӧдісны Тышев Сашаӧс, меысь ыджыдджык том мортӧс, локтӧма коді Яренск карысь пырны велӧдчыны историкӧ. Уджалӧ вӧлі ас карас районса газетын. Колӧ шуны татчӧ, мый историкъяс да торйӧн нин экономистъяс 70-ӧд воясӧ ветлӧны вӧлі вылын юрӧн, налысь уджсикасъяссӧ вылӧ донъялӧны вӧлі да, конкурсыс медыджыд вӧлі и. Ачыс В. А. Витязева ректорыс экономист вӧлі да ас студентъясыс сылы матынджыкӧсь вӧліны. История вылӧ заочнӧя велӧдчыны пырӧны вӧлі погона йӧз, журналистъяс, посни служакъяс да с.в. Филология, торйӧн нин коми кыв да литература велӧдӧм вылӧ унаӧн видзӧдӧны вӧлі кыдзкӧ кедзовтыштӧмӧн. Олі ме сэки историкӧ пырысьяскӧд, миянкӧд оліс орччӧн и Михаил Нестеров, сэки лунся юкӧдас сійӧ эз пыр, эз вермы. Ветлі велӧдчынысӧ лоана филологъяскӧд, дерт. Коми кыв да литература урокъяс вылӧ чукӧртчылім лоана коми филологъяс, сиктса ныв-зон, карсаяс эз вӧвны. Тӧдмаси сэки Кӧрткерӧсысь воӧм Тарабукин Лёшакӧд (1959), челядьлы гижысьлӧн пиыскӧд. Вӧлӧмкӧ, айыс Лёшаыслӧн Андрей Тарабукин кувсьӧма ёна юӧмсьыс, аслас воснас виньдӧма. Сэки нин тайӧ том зонмыс лӧсьӧдчӧ вӧлі лоны коми гижысьӧн, эз велӧдысьӧн, шуам. Сёрӧнджык сэсся ми вок абитураысь унаӧн пондім велӧдчыны ӧти группаын.

Асывнас мунлім сёйны кӧрт туй вокзалдорса сёянінӧ (сійӧс шуӧны вӧлі тошниловкаӧн), сэсся шӧр корпусӧ лекцияяс вылӧ. Вежон-мӧд велӧдчӧм бӧрын гӧгӧрвои: ставсӧ тайӧс позяс лыддьыны небӧгъясысь, быдтор ӧд велӧдлісны миянлы школаын. Юрӧ кольӧма том кывбуралысь Александр Васильевич Некрасовкӧд (1952) аддзысьлӧмыс. Вайӧдіс сійӧс Е. А. Игушев да тӧдмӧдіс ми воккӧд. Сэки А. В. Некрасовлӧн буретш петӧма вӧлӧм «Куим сьыланкыв» медводдза кывбуркудйыс (Виктор Напалков да Александра Мишаринакӧд ӧтвылысь). Ленинградса канму университетса сэкся студент, Сашаыс уна висьтавліс ас олӧм да велӧдчӧм йывсьыс, гижны босьтчӧм йывсьыс, лыддис ассьыс кывбуръяссӧ, ышӧдіс миянӧс повтӧмджыка овны-велӧдчыны. Ми вом восьтӧмӧн кывзім енбиа том кывбуралысьсӧ. Ён вӧраса том морт, бура сёрнитысь, юрсьыс уна кывбур лыддьысь, миянлы сійӧ воис сьӧлӧм вылӧ.

Сора тӧлысь шӧрын шуи кайны Визинӧ да сэні дасьтысьны, экзаменъясыс ӧд лоасны августын на. Сьӧкыд вӧлі жар карын мем, кокни паськӧм ни кӧм менам эз вӧв да, ботинки-пиньжакӧн век ветлӧдлі ӧд. Сэки Сыктыв вожлань мунысь став автобусыс ветліс кӧрт туй вокзалсянь, сэні и белетсӧ вузавлісны. Сэтысь ӧти лунӧ паныдалі Сергей Клековкин ёртӧс. Сійӧ вӧлӧмкӧ кайӧ гортас кузь гожся практика бӧрас, Выльгортын уджалӧма тракторӧн да кайӧ арӧдзыс шойччыны. Шуим кайлыны ӧтлаын кыснасьны Май Ёгулӧ. Ме сэсся тшӧтш кайи Визинӧ да гортын вӧлисти шойччышті, пӧсь ывларусьыс кокниа лолышті.

Сёрнитчим да ӧти лунӧ пажын бӧрын кайим Сергейкӧд Май Ёгулӧ кыснасьны. Аскӧд босьтім узьтӧдантор вылӧ кык гӧрд суля, сёянтор да плаш. Кыйсян кӧлуйысь менам вӧлі сӧмын ӧти кыснан. Юль помланьыс ывларуыс вӧлі шондіа, эз вӧв жар, эз зэр. Кузякодь кайим юӧдзыс, воим колкоз керкаӧдзыс да шойччигмоз пусим. Туй кузяыс чӧсмасим кисьмӧм нин чӧдйӧн да шома гӧрд сэтӧрӧн, юим кӧдзыд васӧ Парччуысь да Рынышашорысь. Сэки Ёгул видзьясыс шыльыдӧсь на вӧліны, зорӧд майӧгъяс на чурвидзисны, ӧти гуранысь тыдалӧ вӧлі эновтӧм куртан машина, быдлаын лӧсьӧдалӧм-вӧчалӧм посъяс на вӧліны, путшшупъяс. Майбыр вӧлі ветлыны да кыснасьны шыльыдінтіыс, ылӧдз тыдалана эрдъясті. Вель дыр пукалім да сёйим-юим, тайӧ шоныд рытнас шензьӧдіс ӧтитор: кутшӧмкӧ ичӧтик вӧрпа дзик миян дорын пондіс турун пиас ветлыны, немсяма эз пов. Рытйысьӧм бӧрын петалім кыснасьны да бӧр пырим, шуим асывнас водз петны. Узим зэв бура лючки ён керкаас, горсӧ ломтыштім да номсӧ тшыннас вӧтлім. Асывнас кыснасим да Сергей куим сир пласкис, менам кыснан бӧрся гоз-мӧдысь эськӧ сирыс вӧтчыліс, но кыйнысӧ эг сяммы. Миянӧдз некод абу сэтчӧ кайлӧма, ва шыръяс бузъялӧны вӧлі, ыджыд энь чож пиянныскӧд миянысь пышйис, матӧ быд гырысьджык гӧптысь сирпи бузнитӧ вӧлі. Луннас шойччыштӧм да косьтысьӧм бӧрын воим бӧр, гожся вӧрнас нимкодясигтыр, еджыд гоб да мукӧд тшак вотігмоз.

Тӧдлытӧг матыстчис сэсся экзамен сетан кад, сыӧдз лэччи карӧ да дасьтыси ӧтуволанінын. Август ӧтиӧд лунӧ сетім-гижим коми кывйысь лӧсьӧдлана гижӧд, моз витӧд лунӧ коми кыв да литератураысь вӧлі вомгора экзамен, моз дасӧд лунӧ роч кывйысь да литератураысь гижим лӧсьӧдлан удж, а моз 19-ӧд лунӧ сетім Сӧвет Ӧтувлун историяысь вомгора экзамен. Роч кывъя гижан экзаменсӧ сеті «нёль» вылӧ, мукӧдсӧ «витъяс» вылӧ. Тайӧ вӧлі нин менам медводдза збыль ыджыд вермӧм, ме кокниа верми студентпуяскостса ордйысьӧмын да менӧ аскиа луннас жӧ ӧшӧдісны стенӧ СКУ-ӧ босьтӧм студент йӧзлыддьӧгӧ. Мем зэв нимкодь лои, локтан вит во кежлӧ лои кутшӧмкӧ мог да коланлун. Дасьтыси-лыддьыси ӧтуволанінын, быд экзамен кыдзикӧ да пасъялыштавлім, на бӧрын весиг Галя нима ӧти нывкӧд гуляйтышті, некымынысь колльӧдлі сійӧс патераӧдзыс. Жаль, сійӧ вонас нылыс эз пыр велӧдчынысӧ. Мисякова Нина тьӧтӧй моз ӧтиӧд лунӧ коллис университет дорӧдзыс, но виччысьны донпассӧ эг кор. Бӧрас сэсся сійӧ вӧзйис мем овны менам велӧдчигӧн найӧ патераас, но менам сэкся ичӧт мудерлунӧй тырмӧма сэки паныд шуны, овны кута мися ӧтуволанінын. Олӧмыс водзӧ петкӧдліс сэсся ассьым сэкся правлунӧс.

Моз тӧлысь помыс коли зэв ӧдйӧ: кайим став ордвуж «Жигули» машинанас Визинӧ. Керкаӧ пырим да айӧй кутіс киӧс топӧдавны-чолӧмавны, ӧд став миян ордвужйысь некод на вылыс велӧдчанінӧ абу пыравлӧма. Воӧма Геленджикысь Вова вокӧй да лӧсьӧдчӧ вӧлі мунны кӧкъямысӧд класӧ. Мисяков Вова воча вокӧй быдмӧма вӧлі ыджыд тушаа нин, ӧти кывйӧн, верстяммыны кутім вель ӧдйӧ. Гожӧм помнас став вужнас ветлім ельдӧг вотны Чукаб сайӧ да нӧшта на ылӧдзджык, Шугрӧм овмӧдчӧмин сайӧ. Сымда ельдӧгсӧ эг нин сэсся ме аддзывлы некор, сэки машина дорас петкӧдавлім тыр кузол-ведраӧн. Мисяков Сашаыс сэтшӧма полӧ вӧлі машина вӧснаыс, мый войнас петавлӧ вӧлі донаторсӧ видлавны, весигтӧ вӧрас кольӧ вӧлі менӧ да Вова писӧ машинаас пукавны, видзны кӧрт вӧвсӧ. Миян айным та бӧрын сэсся вир ёна тшӧтш кӧсйӧма татшӧм кӧрт чачасӧ ньӧбны вӧлӧмкӧ. Тӧдлытӧг сэсся воис пом кыдзи гожӧмыслы, сідзи челядьруа кадколастӧйлы.

СТУДЕНТАЛАН ВОЯС

Университетӧ велӧдчынысӧ лэччылі бара кыкысь, кыдзи и юльнас документъяс сетӧм могысь. Лэччи да карас нин казялі: паспортӧс гортын менам вунсьӧма. Йӧйыд ме университетӧ эг и мун, а босьті да мӧд автобусӧн кайи бӧр. Чайті, паспорттӧгыс менӧ оз овмӧдны ӧтуволанінас. Дерт, эськӧ овмӧдісны. Визинын ай-мам да Вова каколь босьтӧны вӧлі. Мӧд луннас лэччи паспортӧн нин да лунтыр овмӧдчи: мынтыси, медчойлы петкӧдчылі, карса пывсянын юрӧс кӧтӧді, санобработкааси тадзи. Рытъявылыс нин пыри Димитров уличвывса ӧтуволанінӧ, мыччи вель скӧр комендантыслы кабала-справкаяс. Босьті узьлан кӧлуй да пыри выль олан вежӧсӧ. Велӧдчӧмысь ме сэки виччыси зэв уна буртор: выль тӧдӧмлунъяс, выль ёртъяс, гашкӧ, нывъёртъяс, уна лоӧмтор. Мыйкӧ таысь збыльмис, мыйкӧ эз, дерт.

Сыктывкарса канму университетлы сэки воссьӧмсяньыс вӧлі сӧмын вит во на, сэки тайӧ вӧлі вель ичӧт на вылыс велӧдчанін. Уджалӧ вӧлі нёль факультет: физика-математика, биология-химия, экономика да миян история-филология. Велӧдчылісны студентъяс куим стрӧйбаын, овлісны куим ӧтуволанінын, сэн тшӧтш вылыс судтаясас олӧны вӧлі коралӧм велӧдысьяс да сэтчӧс мукӧд уджалысьыс. Ректораліс сэки нин легенда сяма Валентина Александровна Витязева (1919–2010), став Сӧвет Ӧтувлун пасьталаын дзик ӧти ректор-ань. Став ыджыд веськӧдлысьыс пукаліс шӧр стрӧйбаын Октяб шӧртуйын, сэні тшӧтш вӧлі артасянін, комсомол да профсоюз комитетъяс, небӧгкуд да варччанін. Ми ректор-проректоруловсӧ аддзывлім шочиника, сӧмын ыджыд залын овлана ӧтувъя чукӧртчӧмъяс дырйи. Миян сэкся деканнас вӧлі историк Василий Павлович Золотарев (1935), но ми вок дорӧ сійӧ волӧ вӧлі шоча жӧ. Истфил деканатыс вӧлі коймӧд судтаас, ми филологъяс велӧдчим нёльӧдас.

МЕДВОДДЗА КУРС (1977–1978-ӧд вояс)

Тайӧ воыс меным лои медся сьӧкыд да кывкутана, карын водзынджык сӧмын некымын лунысь дырджык овлывлӧм зонлы. Кӧч тӧлысь медводдза лунӧ мунім велӧдчыны Старовский уличвывса III стрӧйбаӧ, быдӧн босьтім студнебӧг да зачот небӧгъяс, пырим 106-ӧд аудиторияӧ медводдза сідз шусяна потока лекция вылӧ (лыддьывлісны ӧтиторсӧ некымын группалы ыджыд вежӧсын). Лыддис СӦКЮ-лысь история курс историяса кандидат Юрий Михайлович Рапопорт (1923), беддя, чотысь, чикыля сьӧд юрсиа, зэв гора да лэчыд гӧлӧса олӧма нин айлов. Пукалім ыджыд залас историкъяс да филологъяс ӧтлаын. Велӧдысьным пондіс висьтавлыны школаын тӧдмалӧмторъяс нин — большевик ютырлӧн чужӧм йылысь, дзик пыр сетіс унатор конспектируйтны, кызвынсӧ В. И. Ленинлысь. Ме водзассӧ босьтчи тайӧс ставсӧ зіля гижавны да сэсся вочасӧн дугді, велӧдчан небӧгъясас ставсӧ нин вӧлі гижӧма да. Дзоньнас университетын велӧдчӧмыс кӧч тӧлысьын вӧлі ме серти зэв гажтӧм, ӧд вежон кык сӧмын лекция помся лыддисны да юрӧс прамӧя сьӧктӧдісны, пельӧс сьӧдмӧдісны. Мунӧ вӧлі сідз шусяна начитка. Йӧзсӧ эг тӧдлы на, велӧдысьяссӧ тшӧтш. Гажаджык лои сідз шусяна пӧзӧяс^Пӧзӧ — практическое занятие кывтэчасысь артмӧм дженьыд кыв./^ нуӧдны пондісны да.

Миянӧс картупель босьтны сійӧ вонас эз нуны, та вӧсна III стрӧйбаас миянысь да тӧдтӧм витӧд курсысь некод эз вӧвлы. Коми йӧзкостса поэзия миянлы лыддис филологияса доктор профессор Анатолий Константинович Микушев (1926–1993), лыддис эз ӧдйӧ, но ӧтгорӧн, кывзынысӧ уна йӧзаинад вӧлі сьӧкыд, эз гораа сёрнит да. Медводдзаысьсӧ аудиторияас пырис да ме эг сійӧс и казяв, ичӧт мыгӧра морт вӧлі да. Шензьӧдіс водзсяньыс, мыйла коми польклорсӧ лыддис рочӧн? Колӧ шуны, мӧд семестрас сэсся велӧдысьным вуджис комиӧ. Тыдалӧ, коминас абу на вӧлі нинӧм гижӧма да та вӧсна рочасис. Роч польклорсӧ сійӧ тшӧтш лыддис. Коми кывлысь шыкуд, а мӧд семестрас и кыввор туялӧм лыддис филология кандидат Геннадий Григорьевич Бараксанов (1934–1997), кузь тушаа олӧма нин айлов. Сійӧ лыддис зэв визула, уна аслыспӧлӧс видлӧг вайӧдӧмӧн, корсюрӧ тешкыв (анекдот) вылӧ вуджавліг. Сійӧ веськыда миянлы шуис, ті пӧ сиктса челядь, водзассӧ пӧ лоас тіянлы сьӧкыдкодь, кутанныд кольччыны роч филологъясысь, но сэсся пӧ вӧтӧдад найӧс. Оз пӧ ков повны да вошласьны, зумыда пӧ колӧ кутчысьны велӧдчиганыд. Водзвыв шуа, збыль тадзи и лои сэсся. Г. Г. Бараксанов коми шыкудсӧ лыддис аслас кандидат диссертациясьыс, а кыввор йывсьыс Н. М. Шанскийлӧн «Лексикология современного русского языка» велӧдчан небӧгысь, коми видлӧгъяс юрсьыс дзик пыр вайӧдӧмӧн. Мӧд ногӧн кӧ, курс сертиыс торъя некутшӧм текст сылӧн эз вӧвлы, унджыксӧ лыддис юрсьыс. Та вӧсна ставыс вӧлі сылӧн мукӧд велӧдысьяскӧд ӧткодялӧмӧн гӧгӧрвоанаджык. Шензьӧ вӧлі, мыйла том йӧзыс сэтшӧма матькӧны, ассьыныс кывсӧ пежалӧны. Тӧдліс кӧ эськӧ Геннадий Григорьевичным, кутшӧм сӧс кыв лоас том йӧзлӧн 25–30 во мысти, юрсиыс эськӧ сувтіс. Сідзсӧ сійӧ вӧлі зэв вежӧра да уна тӧдысь морт, но курыдторсӧ видлышталӧмыс мортсӧ немӧ вӧчас. «Кывтуялӧмӧ пыртӧд» курс лыддис сэки том на филология кандидат Геннадий Исаакович Тираспольский (1947), сьӧд смоль юрсиа, шӧр тушаа статя айлов. Тайӧ велӧдысьыс век зэв бура пасьтасьӧ вӧлі, лючки вурӧм костюма, мичаа гартыштӧм регата, юрсӧ шыльӧдӧмӧн вӧлі пырӧ аудиторияӧ. Лыддис сійӧ лекциясӧ диктант моз, сёрнитіс тэрмасьтӧг, быд кывлысь личкӧмсӧ бура тӧдчӧдӧмӧн, миян арлыдлы гӧгӧрвоанаа. Ортсысяньыс нин тыдаліс: тайӧ вежӧра да бура велӧдчӧм еврей-мортыс унатор оз сӧмын тӧд, сійӧ кужӧ ӧткодявны кывъяс, висьтавлӧ быдсяма кыв материал орччӧн вайӧдӧмӧн. Буртор сысянь вӧлі сійӧ, мый сёрниас кытчӧсюрӧ Г. И. Тираспольский пыртліс коми кывйысь видлӧгъяс да сёрникузяяс, шуам, мортасян кывйывъяс видлалігӧн (ме гиж-а, тэ гиж-ан, сійӧ гиж-ӧ). Тӧдчӧ вӧлі: мортыс абу веськодь миян коми кывным дорӧ, пыдди пуктӧ сійӧс. Гӧгӧрволіс сійӧ и студент-вокнымӧс, шыӧдчыліс миян дорӧ веськыда, ышӧдіс унджык лыддьысьны аслыным. Веськыда шуа, роч кывъя татшӧм писькӧс да паськыд видзӧдласа филологыс Россияын лыда. «Литература туялӧмӧ пыртӧд» курс велӧдіс миянлы сэки абу на кандидат Татьяна Фёдоровна Волкова (1947), неыджыд мыгӧра, век пемыд ӧчки новлысь эньлов. Ачыс ёнджыкасӧ якутаньлань мунысь, тайӧ рочаньыс мӧдарӧ — сёрнитіс вель ӧдйӧ, этша кадӧ зільӧ вӧлі юӧртны зэв уна, вундалӧм карточкаясысь мыйкӧ век лыддялӧ. Тыдалӧ вӧлі, лекция кежлас ёна дасьтысьӧма-лыддьысьӧма, унатор йылысь зільӧ вӧлі юӧртны унджык, торйӧн нин важ роч литература йылысь. Вӧлӧмкӧ, сійӧ тайӧторнас буретш ноксьӧ, туялӧ ӧні лючки-бура гӧгӧрвотӧм нин да ме серти зэв гажтӧмторъяс. Мудорсайса литература, антика литература пондіс миянлы лыддьыны Валерий Семёнович Манаков (1947–2005?), зэв аслыспӧлӧс да унатор тӧдысь морт. Ӧткодя бура сійӧ вӧлі тӧдӧ мудорсайса серпаса литература да шылад. Сэсся сійӧ муніс Питерӧ велӧдчыны аспирантураын, а сійӧс вежис Владимир Петрович Ефименко (1950), аспирантура бӧрын Питерысь сӧмын на воӧм том айлов. Овмӧдӧмаӧсь вӧлі сійӧс миян ӧтуволанінӧ тшӧтш, витӧд судтаӧ, корсюрӧ ӧтлаын сёянінын нуръясьлам вӧлі. Ме водзассӧ эг вежӧртлы тайӧ курсыслысь, антика литературалысь коланлунсӧ, сетӧм лыддьӧгсьыс немтор эг лыддьыв. Дзоньнас антика литература да роч кывйысь шыкуд (фонэтика) мем сэки вӧлі сьӧд вӧр кодь, кызвынсӧ бура гӧгӧрвотӧмтор. Коми кывйысь практикумсӧ нуӧдіс Лидия Корниловна Чисталёва, рочысь Зинаида Михайловна Маркова (1954), сэки зэв на томиник, ичӧт мыгӧра, вӧсньыдик коска, шыльыд сьӧд юрсиа, век мичаа пасьтасьӧм эньлов. Сёрнитӧ вӧлі сійӧ ӧткымын шы шушкыляліг. Роч кывйысь шыкудсӧ лыддис филологияса кандидат Тамара Ивановна Антонова (1926), миян ног кӧ «бабка Фонэма». Сійӧ лыддис зэв бур материал вылӧ мыджсьӧмӧн, лыддис немтор прӧстмӧдтӧг, ыджыд курса студентъяслы моз нин. Та вӧсна ме водзассӧ сы лекцияяссьыс немтор ог вӧлі гӧгӧрво, кӧть зільлі ставторсӧ дженьыдика гижавны. Водзӧ сэсся коймӧд курсын нин Т. И. Антонова миянлы зэв бура велӧдіс роч кывйысь синтаксис. Дерт, оз позь кольны казьтывтӧг англия кыв велӧдысь Азалия Хамитовна Вотяковаӧс (1946), войтырсикас сертиыс тайӧ тотараньыс вӧлі велӧдысьясысь медстрӧг, медся унатор студентсянь корысь, немтор вунӧдтӧм велӧдысь. Меным водзассӧ вель сьӧкыд вӧлі велӧдны англия кывсӧ, кызвынсӧ ми сӧмын вуджӧдчим да сюрсъяс сетавлім: лыддим серпаса литература да сэсся велӧдысьлы инысь-инысь лыддим да вуджӧдалім. Колӧ вӧлі лыддьыны Ыджыд Британияысь коммунист ютырлӧн «Mornіng Star» (Асъя кодзув) газетысь торъя гижӧдъяс. Серпаса литератураысь босьтчи водзассӧ лыддьыны Джон Ридлысь йирымса революция йылысь сэки нималана небӧгсӧ да пиньӧс дзик пыр чеги: сьӧкыда гижӧма. Сэсся босьті Джон Пристлилысь висьтъяса небӧг, а сэсся лыдди матӧ дзоньнас англия кывйӧн Эрнэст Хемингуэйлысь «Farewell to arms» (Ӧружйӧкӧд янсӧдчӧм) нималана романсӧ. Лыдди сійӧс рочӧ вуджӧдӧм роман сертиыс да тадзи ачымӧс ёна кокньӧді. Таысь кындзи, вежоннас кыкысь миянӧс пондісны чорыда котрӧдлыны манежын (республикаса стадион трибуна улас вӧлі), физкультурасӧ велӧдліс Геннадий Фёдорович Торопов (1946), Чилимдінысь петлӧм морт, зумыд вир-яя, шӧр тушаа том на айлов. Сы вылӧ вель уна миян ныв радейтчӧма вӧлі. Студентъяс дорӧ вӧлі сійӧ шыӧдчӧ ас кодь йӧз дорӧ моз, эз вышитчывлы немся.

Велӧдчӧмысь ӧтдор уна кад мунліс сідз шуана йӧзкотырса удж вылӧ. Медводз, студентъяслӧн быд группа вӧлі комсомоллӧн торъя котыр, сійӧн веськӧдлӧ вӧлі комсорг да актив. Матӧ быд тӧлысь нуӧдлывлӧны вӧлі чукӧртчӧмъяс, быдтор йылысь сёрнитлӧны, видлалӧны велӧдчӧмын дзугъяс, лӧсьӧдалӧны водзӧ вылӧ уджтасъяс, отчотъяс кывзӧны да с.в. Быд курсын вежоннас ӧтчыд нуӧдӧны вӧлі политінформация, середаӧ вӧлі сійӧ медводдза гозйӧдз. 1977-ӧд вося арӧ Мӧскуаын вынсьӧдісны Сӧвет Ӧтувлунлы выль оланподув, йирым 7-ӧд лун сэксянь лои гӧрд лун, став канмуса гаж. А сыӧдз век висьтавлісны сӧвмӧм социализм да сылӧн вевтыртан бурторъяс йылысь, видлалісны быд стаття. Торйӧн нин серпаскуд серти уна уджтас сиӧма вӧлі выль оланподувлы. Збыльысьсӧ немся уна выльыс абу и вӧлӧма. Висьталӧны вӧлі: войтыръяслӧн сӧлькнитчӧм йылысь пӧ сёрнитны водз на, канмуын найӧ дзордзалӧны, налӧн ӧтлаасьӧмыс пӧ сійӧ водзӧ ылі кадся лоӧмтор на лоас. Уна зэв висьтавлісны сӧветногса оланног йылысь (советский образ жизни), кӧть некод ёнасӧ оз вӧлі гӧгӧрво тайӧс. Медводдза курсад, дерт, став тайӧторйӧ ме эскылі, чайті збыль. Сӧмын асгӧгӧрса олӧмыс тайӧ мича кывъяса мойдсӧ эз ёна вынсьӧдлы. Век вӧлі чайтан, тайӧ сӧмын талунъя сьӧкыдлунъяс, водзӧ век нин бурджык лоас, кокньӧдас быдторйын. Тадз мӧвпавліс сэки канмуса унджык йӧзыс.

Мый ме казялі медводдза семестрын велӧдчигӧн? Медводз, ме школаын зэв этша лыддьысьлі да этшатор тӧда вӧлі, торйӧн нин важ антика литература да йӧзкостса поэзияысь. Медводдза практикаа урокъяс тайӧс зэв бура петкӧдлісны: пукалі сэні полӧмӧн да кевми мед эз юавны. Вӧлӧмкӧ, куш лекция сьӧрысь велӧдчынытӧ сьӧкыд зэв, колӧ содтӧд унакодь лыддьыны да темасӧ гӧгӧрвоны на. Ӧтчыд роч польклорысь пӧзӧяс нуӧдысь Евгения Ивановна Донченко (1947), вель ыджыд вежӧра велӧдысь, зэв ясыда петкӧдліс менсьым жэб тӧдӧмлунӧс, дай нӧшта на став йӧз водзас. Ме сэки эг тӧд, мыйла Илья Муромец вынмортыс шусьӧ буретш тадзи. Вӧлӧмкӧ, кыськӧ Рочысь неыджыд кар ним серти. А ёна бӧрынджык нин тӧдмалі, мый коркӧ тайӧ карсӧ нимтылӧмаӧсь сэнъясын олысь да бырлӧм-рочмӧм мурома фин-угор войтыр серти. Тадзи ме сэксянь понді вель тшӧкыда пукавны лыддьысян залын да ветлывны В. И. Ленин нима республикаса шӧр небӧгкудйӧ. Сэки тайӧ лыддьысяніныс кажитчыліс ыджыдсьыс-ыджыд, мича да югыд, сэні позис лӧня пукавны, видлавны газет-журнал. Метӧ водзсяньыс куті унаысь пыравлыны айму туялан литература юкӧдӧ, сэки сійӧ вӧлі мӧд судтааас небӧг сеталанінсяньыс веськыдлавылас. Эз кивыв вӧв, дерт, ыджыд залас небӧг виччысьӧмыс, ӧд каталогысь корана гижӧдтор сетӧмсяньыс небӧг вайтӧдзыс мунлӧ вӧлі минут 10–15. А айму литература юкӧдас вайлывлісны орчча жырсьыс дзик пыр. Юрӧ кольӧма Г. С. Лыткинлысь (Ёгушлысь) «Зырянский край при епископах пермских и зырянский язык» небӧгсӧ видлалӧмыс. Кыз вывкыша, мича кабалаа тайӧ небӧгсӧ йӧзӧдӧма вӧлі Вежа-Петыркарын XIX нэмын 1889-ӧд воын, сэки менам чайтӧмӧнсӧ зэв нин важӧн, коркӧ сар дырйи на. А. К. Микушевӧн урчитӧм конспект вӧчӧм йылысь сэки вунӧді дзикӧдз да рытывбыд быдсяматоръяссӧ лыддялі. Аслыссяма восьтӧмтор мем тайӧ вӧлі. Сӧмын вочасӧн понді жӧ велавны выль олӧм дорӧ, кӧть гортысь вӧлі сэки ёна гажтӧм. Та вылӧ вӧліны ас помкаяс, дерт.

Овмӧдчи ме ӧтуволанінӧ моз тӧлысся медбӧръя лунас да эг веськав филологъяс дорӧ, овмӧдісны менӧ историкъяскӧд медводдза судтаас ичӧт вежӧсӧ. Карын медводдза инпасыс менам вӧлі Димитров улич, 56-ӧд керка, 18-ӧд вежӧс. Ӧшиньыс петӧ вӧлі керка пыранін вылас да матӧ став пырысь-петысьыс тыдалӧ вӧлі. Абитура дырйи тайӧ ӧтуволанінас овлі нин. Визинысь паспортӧ гижӧсӧ бырӧді да карас гижси кӧч тӧлысь помын. Олім ми велӧдчан во чӧж куимӧн: Вася Костецкий, Толя Политов да ме. Тайӧ кык студентыс вӧліны верстьӧ айловъяс нин, комын арӧслань матыстчысьяс. Костецкий Васяыс войтырсикас сертиыс вӧлі украинеч, дыр овлӧма да уджавлӧма ӧти зона-колонияса школаын. Сійӧ эз юлы ни эз куритчывлы, оліс лӧня, ёна зільӧмӧн велӧдчис. Политов Толяыс вӧлі рочмӧм коми, неуна ыкпашкодь, кӧть и гӧтыра нин вӧлі, юліс дай гуляйтліс корсюрӧ. Уджавлӧма уналаын, тшӧтш милицияын, но мыйлакӧ пырӧма велӧдчыны историкӧ. Сійӧ велӧдчис сідз-тадз, но водзвыв уна лыддьысьлӧма да кывйыс вӧлі бура сӧвмӧм. Ме на дорын ва зонка кодь на вӧлі. Олім кӧть ӧти жырйын, ӧтлаын ми эг пусьылӧй, корсюрӧ сӧмын тшаясьлім. Сетісны миянлы кӧрт тшаник да позис васӧ пуны биару плита вылын. Медводдза судтаын олӧмыс вӧлі ӧтиторйӧн лёк: омӧля батареяыс шоналӧ вӧлі да вежӧсас арнас нин вӧлі ыркыд, а тӧвнас пыр кӧдзыд. Ӧтвыв некытчӧ ёнасӧ эг ветлӧ, «Пармаӧ» кино видзӧдӧмысь кындзи. Костецкийлысь водзӧ олӧмсӧ ог тӧд, а Политовлӧн олӧмыс помасьӧма лёка: виӧмаӧсь аслас патераас лёк йӧз. 2000-ӧд вояс заводитчигӧн сійӧ редакторалӧма ЛДПР ютырса газетын, тӧдса вӧлӧма быдсяма йӧзыскӧд.

Секцияын миян вӧлі кӧкъямыс вежӧс, кык асмогасянін, мыссянъяс да душ. Кадысь кадӧ ми дежуртчылім быд вежӧс вежонӧн черӧд серти: колӧ вӧлі ёгсӧ петкӧдны, рытнас ӧтувъяинъяссӧ мыськыны да пусянінысь став мыссянін да плитасӧ весавны. Медсьӧкыд вӧлі ёгсӧ петкӧдны: медводз, чеччыны колӧ вӧлі водз асылын, квайт час гӧгӧр вӧлі дворас воӧ ёг чукӧртан машина, сэтчӧ вӧлі колӧ сьӧкыд бакъяссӧ кыскыны да какуньтны. Торйӧн нин делӧ вӧлі кӧдзыд тӧвнас ноксьыны дышӧдмӧм ёгнас, ӧд ми асьным эг пусьывлӧ да ас ёгыс бакъясас эз вӧвлы. Кымыныськӧ узьлім асъя машинасӧ. Сэки мӧд луннас ёгыс вӧлі кык мында! Кӧть ми куимӧн оліг эг видчывлӧй ни зыксьывлӧй, миянысь бур ёртъяс эз артмыны, медводз арлыд да интересъяс торъялӧмным вӧсна.

Миян группаын медводдза курсын вӧлі 27 морт, Коми муысь став пельӧсысь петлӧм ныв-зон. Тайӧ Беляева Нина (Кӧрӧ Нина) Визинысь (Катыдпонысь), Быковская Надя Кӧрткерӧсысь, Попова Люда Пальысь, Серикова Эмма Визинысь (Сордысь), Макарова Нина Ыджыдвиддзысь, Власова Тамара эжвагорувса Гамысь, Кузнецова Марина Визинысь, Напалкова Тамара Джеджимысь, Павлова Люба Косланысь, Куратова Валя Кебраысь, Попова Надя Визиндорысь, Шинелёва Наташа Кӧрткерӧсысь, Павлова Клава Зӧвсьӧртысь, Игушева Аля От керӧсса Кӧжмудорысь, Нехорошева Тамара Донысь, Моторина Люба Пӧддельнӧйысь, Лужикова Маша Кекурысь, Безносова Надя Визинысь (Помачойпонысь), Парначева Нина Кебраысь (нывъяс); Васютов Миша Косланысь, Карманов Петя Помӧсдінысь, Брусницын Володдя Читаёвысь, Тарабукин Лёша Кӧрткерӧсысь, Рочев Женя Усинск районысь, Супрядкин Володдя Ношульысь, Калинин Юра удораса Важгортысь да ме. Сідзсӧ эськӧ босьтлывлӧны вӧлі группаас 25 мортӧс, но миян вӧлі неуна унджык. Став сэкся студентыслы колӧ вӧлі лоны комсомолечӧн да профсоюзӧ пырны. Пыртӧдісны миянӧс профсоюзӧ водзсяньыс жӧ, веськӧдлісны 321-ӧд миян группаӧн старӧста Васютов Миша, комсорг да профорг. Медводдза кураторнас вӧлі университет сӧмын на помалӧм том ань Татьяна Иванова. Сійӧс вӧлі кольӧдӧмаӧсь кафедра вылӧ А. К. Микушев дорын аспирантураӧ водзӧ пырӧм могысь. Сӧмын дырсӧ сійӧ университетын эз кутчысь, мӧд вонас аньыс мунӧма уджавны мӧдлаӧ. Сійӧ нуӧдлывліс группаса чукӧртчӧмъяс, котыртліс аддзысьлӧмъяс да с.в. Медводзсӧ ми группаын овлім вель ӧтсӧгласӧн да гажаа, некымынысь чукӧртчывлім ӧтуволанінын рытъяс вылӧ, тыртчылӧмӧн да быдтор. Пондім весигтӧ сэки йӧктыштавны да пызан саяс курыдтор видлалыштны. Коркӧ ӧтчыд арнас вӧлі ӧтувъя рыт нёльӧд курсвывса коми группакӧд, найӧ вӧлі миян шепъяс. Но вочасӧн ӧтувъя чукӧртчӧмъяс эз нин лоны, ӧд йӧзыс ставыс вӧлӧмны торъяланаӧсь, вочасӧн унджыкыс котыртчисны ичӧтджык кумпанньӧясӧ, пондісны ёртасьны мукӧд курсын велӧдчысьяскӧд. Кисьтіс группаса ёртасьӧмнымӧс ӧти мисьтӧм лоӧмтор. Мӧд курсын аньяслӧн мартса гаж водзын ми зонъяс чукӧртім нывъяслы козинъяс вылӧ сьӧмтор да сетім сьӧмсӧ вӧвлӧм армеечьяслы (найӧ кӧсйисны козинъяссӧ ньӧбавны). Сӧмын арлыдаджык «батьяс» сьӧмсӧ голя пырыс лэдзӧмаӧсь, чолӧмалӧм ни гаж эз ло. Та бӧрын ӧтувъя рытпукъяс эз нин лоны.

Велӧдчам вӧлі ми кӧкъямыс час 15 минутсянь, асывнас котӧртам вӧлі коймӧд корпусӧ, сэні быд лун вӧлі 3–4 гоз. Ыджыд мытшӧд вӧлі сэки миянлы сёйӧм-пажнайтӧм, ӧд велӧдчанінаным вӧлі сӧмын неыджыд нуръясянін, йӧзыс сэні вӧлі век зэв уна, а сёйнысӧ ёнасӧ немтор вӧлі, пӧсь сёяныс эз вӧв. Котравлім эськӧ ӧтуволанінса сёянінӧ, но кадыс эз тырмыв эштӧдчыны. Нӧшта кӧрт туй вокзалдорса сёянін вӧлі, но зэв нин сэні вӧлі чӧскыдтӧма вердӧны. Ыджыд кост бӧрын сёйтӧгыд сьӧкыдкодь вӧлі велӧдчынытӧ. Рытнас ми ӧтув эгӧ пусьылӧй да та понда ме ӧтуволанінӧ муніг «Диета» лавкаысь ньӧблывлі кепир/йӧв штоп да булки, сійӧн ужнайтлі дай шань. Йӧлыс вӧлі век чӧскыдтӧм, кос йӧв порошокысь вӧчӧны вӧлі да. Дзоньнассӧ сэки сёян лавкаясыс вель гӧльӧсь вӧліны: вый да нӧк весиг эз пыр вӧвлы, йӧв-кепирсӧ ӧдйӧ ньӧбавлісны и. Век позьӧ вӧлі босьтны сывдӧм сыр, ичӧтик тубырӧ гартӧмторъяс, маргарин, сельги, кутшӧмкӧ кын посни чери, шуам, мойва, кольк, макарон да няня вузӧс. Дерт, сакар да юмовторъяс позис ньӧбны некутшӧм мытшӧдтӧг. Быд вежон кыкысь кымын ветлывлі тётя Нинаясӧ, сэсся понді сэн овлыны шочджыка, а 2–4-ӧд курсъясын ачым нин пуси-пражитчи рытъяснас.

Дерт, ӧнія кадся синъясӧн видзӧдіг, ме сэки вӧлі сиктса том зон, ёна родысь, пасьтасьлі омӧлика, быдторйысь водзассӧ полышті, карын театрӧ ни киноӧ ӧтнам эг ветлы весиг. Ме дорӧ видзӧдласыс вӧлі кызвынсӧ пыдди пуктана, некодкӧд лёкысь эг зыксьыв ни эг пинясьлы. Корсюрӧ сӧмын тыдовтчылӧ вӧлі кутшӧмкӧ кедзовтӧмкодь, сералӧмкодь, торйӧн нин гырысьджык арлыда студентъяссянь. Ӧнія синмӧн кӧ видзӧдны, матігӧгӧрсаяс донъялӧны менӧ вӧлі ортсыса серпас серти сӧмын. Миян группаын ӧти зонъяс вӧліны арлыдаджыкӧсь, армияӧ ветлӧмаяс, унджыктор тӧдысьӧсь да кужысьӧсь, а ми коддьӧмыс салагаяс вӧлім, шӧр школаысь кындзи мый и тӧдлім? Та вӧсна матысса ёрталун «старикъяскӧд» эз ло, ёнджыкасӧ сёрнитлі да ёртасьлі миян группаса Тарабукин Лёш студенткӧд. Сэки ӧтлаын ветлывлам вӧлі коми литература радейтысьяслӧн «Парма ёль» йӧзкытшӧ. Коми гижысьяс кызвынсӧ сэтчӧ волӧны вӧлі, ми аддзысьлім Фёдор Щербаковкӧд, Серафим Поповкӧд, Иван Тороповкӧд, а сэсся сёрӧнджык Геннадий Юшковкӧд, Альберт Ванеевкӧд да мукӧдкӧд. Нуӧдӧ вӧлі «Парма ёльсӧ» челядьлы гижысь, сэки том на Николай Фёдорович Белых (1941–1992), ыджыдкодь мыгӧра, гӧгрӧскодь чужӧма нюмъялысь айлов. Бур морт сійӧ вӧлі, водзӧ бурджыка тӧдмалі сійӧс сылӧн «Би кинь» журнал редактируйтігас. Буретш сэки челядьыс нимтӧмаӧсь сійӧс «Карлсонӧн». Тайӧ йӧзкытшыс миянлы сӧстӧм сынӧд лолыштлӧм кодь вӧлі: сэтчӧ воысьяс висьтавлісны литература овмӧсын збыль олӧм йывсьыс, юксисны дзик аслас мӧвпъяснас. Зэв бура юрӧ кольӧма ӧти рыт. Н. Белых вайӧдіс аскӧдыс том роч гижысь Юрий Андреевич Ионовӧс (1942), шуис, со пӧ кык вылыс велӧдчанін помалӧм морт. Кыкнанныс гажакодьӧсь вӧліны да сёрнитісны зэв восьсӧн. Гарыштісны коми философ Каллистрат Жаков да нималана социолог Питирим Сорокин йылысь, со пӧ кутшӧм ыджыд йӧз Комиысь петлӧмны, кӧть на йылысь сэки немся на эз сёрнитлыны. Ме сэсся наысь кындзи некутшӧм миян профессор-доцентсянь тайӧ йӧз йывсьыс кыв ни джын велӧдчигчӧж эг кывлы. Ӧтуволанінын рытъяснас ме некытчӧ ёнасӧ эг ветлы, вежӧсъясӧд эг шӧйт. Ме дорӧ кодсюрӧ волывлӧ вӧлі конспектъясла да небӧгъясла.

Коркӧ ӧтчыд пырис историк Андрей Б., студсӧветӧ пырысь. Зэв лӧгпырысь пондіс шуасьны, ме пӧ кӧнкӧ карас узьлывла, менам пӧ сэні койка эм. Ме пӧ ӧд верма панны сёрни менӧ ӧтуволанінысь вӧтлӧм йылысь, ме пӧ йӧзлысь инсӧ босьта да с.в. Со кутшӧм активистъяс сэні вӧліны, кутшӧм эськӧ сылы мог меӧдз вӧлі да.

Велӧдчыны пырмысьт казялі: пасьтавны меным вӧлӧмкӧ ёнасӧ немтор, школаса пиньжакӧй важ, болонь плашысь да важ курткаысь кындзи ыркыд-кӧдзыд арнас новлантор абу, весиг гожся шапка эз вӧвлы, юркобув йылысь эг и мӧвпыштлы на. Мисяков Вова воча воккӧд арнас ми вурӧдім Лесозаводын костюмъяс, ме вурӧді пемыдгӧрд сера дӧраысь пиньжак да паськыд клёша гач, сэкся мода сертиыс паськыд соска гачьяс новлӧны вӧлі. Тайӧ костюмнас ветлі ме СКУ-ын став велӧдчӧмсӧ дай водзӧ муні велӧдчыны. А тётя Нина сетіс новлыны пиыслысь кольӧм нин, синтетика дӧраысь вурӧм виж вӧсньыдик арся пальто. Тадзи и ветлі. Тӧвся пальтоыс менам вӧлі школаса, сӧмын коймӧд курсын тӧвнас мамӧй ньӧбис вӧчӧм гӧнысь вурӧм сьӧд пась. Ортсысяньыс пасьыс пушыд вӧлі, сӧмын збыльысьсӧ немся шоныд эз вӧв. Кӧмӧн тшӧтш сьӧкыд вӧлі, тӧвъяснас новлі «прӧшшай молодостьӧн» нимтана бурки. Кучик тӧвся кӧм эз вӧвлы.

Тайӧ медводдза вурӧдӧм костюмнас йитчӧма ӧти дӧзмӧдана лоӧмтор. Збыльысьсӧ йитчӧма вурӧдӧм вылас сетӧм сьӧмнас. Комын сайӧ шайт мамӧй сетліс сэкся арнас выль новлантор вурӧм вылӧ, а та йылысь менам вежӧсъёртъяссянь кывсьӧма тшӧтш мукӧдъясыслы. И со ӧти рытӧ миянӧ пырӧ шкап кодь джуджыд мыгӧра да лӧмӧсь чужӧма зон, ме тӧдмӧн, ыджыдджык курсвывса историк. Пуксьӧ ме дорӧ да «меліа» корӧ, медым ме сылы водзӧсӧн сета стӧч комын шайт. Ме пыкся, а сійӧ петкӧдлӧ ассьыс паспортсӧ, ме пӧ ӧд тані ола да тэнад ёрт, тэ кодь студент тшӧтш, сӧмын ӧні сьӧмыс ок ёна колӧ, вайлы, бӧр сета ставсӧ. Дерт, сэсся корны кутіс эз нин меліа, чорыда. Сӧмын ме эг сет, дзик тӧдтӧм мортлы сымда сьӧм. Сідзи сэсся и муніс «выль ёртӧй». Дерт, чайтлісны, сиктысь воӧм вӧй зонмыд сетас сьӧмсӧ, некытчӧ оз мун. Тайӧ джуджыд мыгӧра зонмыс, дерт, ёна юліс да ыкпаш кодь вӧлі, сы вылӧ некутшӧм лача менам эз вӧвлы,.

Тӧдлытӧг кӧдздӧдіс да матыстчис Ыджыд Октяб гаж, ывлаыс ыркаліс, петіс лым. Демонстрацияысь мездылісны группаысь сӧмын нёль мортӧс, медылын олысьясӧс, мукӧдсӧ эз. Медводдза курсад полысь на вӧлі да шуи кайны гортӧ демонстрация бӧрас 13.50. кадся рейсӧн. Нояб сизимӧд луныс усис выльлун вылӧ. Асывнас муні университетса шӧр стрӧйба дорас, сувті истфил факультетсаяскӧд, асланым группасаяскӧд. Тапъялӧмӧн надзӧник мунім Октяб шӧртуйті да кежим Орджоникидзе уличӧ, сэні сибдім да сулалім гашкӧ час, кывзім сюръявывса юрганторъясысь гора сёрнияс, кыпыд шылад да «Да здравствует Ленинский комсомол!» сяма ышӧданкывъяс. Но мем лои зэв сьӧкыд сэні сулалӧмысь: кокӧй зэв ёна кынмис, гожся полуботинкиӧй кӧдзыд дырйиыс оз шонты да. Коркӧ сэсся вӧрзим да надзӧник лэччим Ленин уличӧдз да рӧдтӧмӧнмоз нин чепӧсйим Юбилей изэрдӧд (Степан изэрд ӧні), ыджыд чинаясӧн тыр трибуна дорті, мыйкӧ горзӧмӧн. Сэсся ме зэв ӧдйӧ котӧрті ӧтуволанінӧ, локтіг газетъяс ньӧби, пыри вежӧсас да воді вольпасьӧ шонтысьны. Тӧдлытӧг унмовси да тӧкӧтӧ автобуссӧ эг узь. Вои гортӧ да Визинын гажыс мунӧ нин вӧлі, сикттіыс гажа йӧз нин ветлӧны вӧлі. Став котырӧн рытйим да 11 часын ветлі на клубӧ. Гортын кадыс век кольліс ӧдйӧ: лыддьысьлі, пывсянӧ ветлі, вузасянінӧдз шӧйтлі. Тадзи субӧта-вежалунӧ волывла вӧлі гортӧ шойччыны, карас медводдза кык курсын вель гажтӧм вӧлі да.

Вӧльгым тӧлысь 22-ӧд лунӧ айӧй ньӧбӧма вӧлӧм карысь «Жигули 2101» машина, «зарни нигӧн (руно)» рӧма мича ветлантор. Вайӧдӧма машинасӧ карсьыс Мисяков Саша. Гаражсӧ гожӧмнас пуысь да жӧчысь сувтӧдісны дедӧ, батьӧй да Воваяс, Мисяков Саша тшӧтш. Ме сэки кӧрттувъяс тарасьыс перъялі. Сэсся вежалунъясӧ став котырӧн кайлывлам вӧлі шоныд машинанас ыджыд мамъясӧ Катыдӧ, кымыныськӧ кайлім тшӧтш капканъяс видлавны Ёгул туйвежӧдз. Но айнымысь бур шоперыс петіс сьӧкыдпырысь, машина боксӧ регыдӧн вӧлі майкнитӧма ӧти бетон сюръяӧ, а мышсӧ дойдӧма бӧрыньтчигас. Эз ёна видзчысьӧмӧн ветлы айӧй медводдза тайӧ машинанас, жугӧдлӧмнас нин сэсся во квайт мысти вузалӧма.

Во помланьыс велӧдчӧмӧй менам зэлаліс, унаысь вӧлі нёль пара, гижалі донъялана уджъяс, инглишысь сеталі сюрсъяс да с.в. Йӧйыд мыйта конспект СӦКЮ историяысь гижалі! Том дырйи немся эг на гӧгӧрволы, мый мем колӧ збыльысь велӧдны, мый озджык ков. Ставсӧ вӧлі сьӧлӧмсянь велӧда. Татшӧм мудерлуныс мем воис сёрсьыс-сёр, сӧмын аспирантураын нин. Ӧшым тӧлысь помнас пондім сетавны зачотъяс, ставыс сэтшӧмыс сизим вӧлі. Дерт, велавтӧгыд сьӧкыд вӧлі, унаысь войнас пукавлі да велӧді. Медсьӧкыд велӧданторйыс вӧлі антика литература, ӧд ме сыысь матӧ немтор эг лыддьыв ни тӧд, а лыддьыны небӧгъяс бӧръя здукас некыдзи нин вӧлі. Кыдзкӧ-мыйкӧ «Антика литература» сьӧд рӧма дорыша велӧдчан небӧгсӧ лыдди-туялі, но юрӧ пыри зэв этша. В. П. Ефименко босьтіс зачотсӧ экзамен моз да группасьыс джынйыс эз вермы сетны колана тӧдӧмлунсӧ, на лыдын тшӧтш ме. Серамсӧ ставныслысь петкӧдіс Тарабукин Лёша. Пырӧма да велӧдысьыс пӧ юалӧ: «Кытчӧ мунӧма осёлыс!» (сёрниыс важримса гижысь Апулейлӧн «Зарни осёл» йылысь вӧлі). Мӧдыс вочавидзӧма: «Осёлыс мунӧма туй кузьта». Петіс Тарабукин аудиториясьыс да гортас муніс, а рытнас бара воӧма да ӧти лунӧ видлӧма мӧд пӧв зачотсӧ сетны. Ме кыдзкӧ-мыйкӧ сэсся декаб бӧръя лунъясас сеті жӧ зачотсӧ да кокниа ышловзи. Забыль, эг вермы сетны тшӧтш роч кывйысь практикумсӧ, донъялана уджсӧ мӧд пӧв гижи. Пытшкӧсса зэлалӧмӧй эз чин: шуи аслым бура сетавны тӧв шӧр тӧлысьӧ экзаменъяс, медым кокньыд сьӧлӧмӧн шойччыны каникул дырйи. Та могысь весиг гортӧ выльвоасьны эг кай, кольччи Мисяковъяслӧн патераас ӧтнам да шуи велӧдны ставсӧ экзаменъяс кежлас, ӧд талялӧ нин вӧлі медводдза менам сессияӧй.

Ӧшым бӧръя лунӧ вои тётя Нинаясӧ, найӧ ставныс сэсся пуксисны машинаас да шутёвтісны Визинӧ, а ме кольччи ӧтнам (йӧйыд, позис ӧд кайлыны дась машинанас). 17 арӧса зонлы эз вӧв гажтӧм, рытыс коли ӧдйӧ. Ветлі «Юбилейнӧй» лавкаӧ да ньӧби кык газва штоп, сійӧн пасйи 1978-ӧд во пуксьӧмсӧ. Серпаскудсӧ сэсся сёр войӧдз видзӧді, кывзі орчча патераясысь кылан горзӧмъяс да, дерт жӧ, неуна гажтӧмалі. Сэкся нимӧн кӧ, Юбилей изэрд вылӧ ветлыны весиг мӧвпӧй эз вӧвлы. Коркӧ асъявылыс нин сэсся унмовси, «Мудорсайса шыладъяс да ритмъяс» уджтассӧ эг и видзӧд. Пасйи аслым, мый кольӧм 1977-ӧд воыс воыс мем вӧлі бур, школа помалі да пыри велӧдчыны универӧ. Велӧдчӧмыс дзоньнас мися сьӧлӧм вылӧ воӧ. Локтан экзаменъясыс меным кутшӧмкӧ комплекс сяма лоины, некымынысь лыддялі кыз тетрадьясӧ гижалӧмторъяссӧ да зіли ставсӧ кутны юрам.

Экзаменыс вӧлі нёль: январ витӧд лунӧ роч фольклорысь, дасӧд лунӧ СӦКЮ историяысь, дас витӧд лунӧ коми фольклорысь, кызьӧд лунӧ кывтуялӧмӧ пыртӧдысь. Зэлӧдчи ёна да сеті ставсӧ витъяс вылӧ, таысь мем вӧлі зэв нимкодь. А. К. Микушев ёнасӧ эз кывзы, пасйис зачоткаас донпассӧ да лэдзис. Ме моз сетісны экзаменсӧ некымынӧн: Шинелёва, Куратова, Тарабукин. Олі куим вежон йӧз патераын да таӧн дӧзмӧді месайсӧ. Тӧвшӧр 19-ӧд лунӧ Сашаыс воис вель гажа да видчис ме вылӧ. Гӧгӧрвои, тадзи оз нин ков сэсся наянитны, оз ков сэні та дырасӧ овны-узьлыны, кок уланыс веськавлыны. Дай гортӧ вои да айӧй шуис, мыйла пӧ сэні олан, он во Визинӧ пӧ да тані велӧд. Збыльтор сійӧ шуліс! Тадзи сэсся пыр и вӧчлі, став мукӧд сессия дырйи олі чужанінын да бура велӧді ставсӧ, удиті сэккості бура шойччыны. Ӧтуволанінса дзескыд олӧмыс мем некыдзи сьӧлӧм вылӧ эз волы сэки ни сёрӧнджык. Кутшӧмкӧ вежӧс али патера кӧртымалӧм йылысь некутшӧм сёрни эз вермыв лоны сэки, дерт.

Вои гортӧ каникуласьны да кадыс утьыштӧмӧн лэбзис. Кӧть ывлаас вель кӧдзыд вӧлі, унатор вӧчи: пес кыскалі даддьӧн, куимысь кайлі вӧрӧ, нёльысь кайлі ыджыд мамъясӧ, ветлі гӧсьтитны тётя Юля да Славик воча вок дорӧ, Сибыракъясӧ. Паныдасьлім сідзжӧ ас класса ныв-зон, ветлім унаӧн ӧтчыд Нина Васильевна Кинева дорӧ гортас, дыр пукалім, варенньӧа тшай юим. Вель унаӧн велӧдчӧны вӧлі мукӧд каръясын: Одинцов Геня Ленинградын политехника институтын, Турубанова Таня Ярославльын медицина институтын, Модянов Миша Перымын сьӧм овмӧс текникумын, Рочев Сергей Боровичиын туй овмӧс текникумын, Морозова Люда Сыктывкарса канму университетын экономика факультетын да с.в. Ветлім рытъяснас киноӧ, пыравлім школаӧ, сідзи ветлӧдлім. Сійӧ каникул дырйи курыдторсӧ немся на ми эгӧ видлавлӧй. Дерт, зэв нимкодь вӧлі аддзысьлыны ас класчикӧд, тӧдмавны на олӧмысь выльторъяссӧ. Сэки ӧд ми том йӧз ӧта-мӧд дорысь эгӧ на сэтшӧма ылыстчӧй, эгӧ на разӧдчӧй. Сійӧ лоас сёрӧнджык на. Ай-мамӧй уджалӧны вӧлі, Вова вокӧй велӧдчис кӧкъямысӧд класын. Менам велӧдчӧмысь бур донпасъяс вылӧ ай-мам радӧсь вӧліны, айӧй эськӧ оз вӧлі эскы, шуӧ, блат серти пӧ тэчалӧны, тыдалӧ. Кытысь мем эськӧ блатыс сэки вермис лоны, сиктысь карӧ неважӧн лэччӧм зонлы? Дзоньнас ай-мамӧй велӧдчӧм да карса олӧм йылысь ёнасӧ эз юасьлыны, ӧтуволанінӧ мамӧй эз и пыравлы ньӧтчыдысь, кӧть воліс вель унаысь карӧ отчотъясӧн, овліс «Север» туйморт керкаын. Ме вӧлі рытъяснас корсюрӧ ачым сэтчӧ ветлывла. Муні гортысь велӧдчыны дай зэв бур, огджык гартчы горт помын, тадзи, тӧдӧмысь, мӧвпавлісны. Мыйӧкӧ да пета.

Каникул бӧръя лунӧ, урасьӧм тӧлысь 8-ӧд лунӧ, ме лэччи карӧ медводдза асъя автобуснас, мынтыси оланінысь, ветлі небӧгъясла Мисяковъясӧ. Колӧ торйӧн пасйыны, мый сэки быд во джын ӧтуволанінын олӧм кежлӧ колӧ вӧлі медик дорӧ ветлыны, флюорография вӧчӧдны да с.в. Сӧмын сэк комендантӧн сетӧм кабалаторйӧн позьӧ вӧлі узьлан кӧлуй да шебрас босьтны. Вежӧсаным кӧдзыд вӧснаыс ме аскӧд шебрас Визинысь вайи. Рытнас пыралі орчча вежӧсӧ да суи сэні гажтор: каникул бӧрын визинса нывъяс вӧлі пасйӧны выль семестр панӧмсӧ, пызан вылас югъяліс биава суля. Пукыштім, ме тшӧтш юышті да зэв бура узи асылӧдзыс. Визинса нывъясысь кодсюрӧ сэсся пондіс овны ас верстьӧ олӧмӧн нин, мӧд курсын верӧс сайӧ петісны Безносова Надя да Кузнецова Марина, дыр виччысьтӧг сэсся кагаяс ваялісны, велӧдчӧмнысӧ помалісны меысь сёрджык.

Велӧдчӧм муніс ас туйӧд нин. Некымын выль курс лои. Мыйлакӧ во чӧж пондісны лыддьыны Сӧвет Ӧтувлунлысь история, СӦКЮ-лӧн история дорӧ содтӧд пыдди ли мый ли. Лыддис тайӧ курссӧ историяса кандидат Ольга Евтихеевна Бондаренко (1948), небыд гӧлӧса шань велӧдысь. Сійӧ лыддис курссӧ 1917-ӧд воӧдз, а сӧвет кадколаст йывсьыс лыддис тшӧтш кандидат Татьяна Михайловна Хорунжая (1945). Бӧръяыс лыддьӧ вӧлі гораа, ставсӧ зэв тӧдчӧдӧмӧн. Мыйсюрӧ весиг сэки мем сьӧлӧм вылӧ эз волы. Ӧти-кӧ, вель догматичнӧя лыддис СӦКЮ йылысь, мӧд-кӧ, Тима Веньӧс видіс Помӧсдінас автономист чукӧр лӧсьӧдӧмысь, тайӧ пӧ коммунист ютырлӧн нырвизьлы паныд мунӧм вӧлі да та вӧсна мыждісны пӧ гижысьсӧ подулалӧмӧн. Уна во мысти тайӧ кык аньыскӧд ковмас мем гижны Коми мулысь история велӧдан небӧг, но та йылысь уна сёрнитны водз на. Г. Г. Бараксанов заводитіс лыддьыны финно-угристикаӧ пыртӧд нима курс, кажитчис водзассӧ вель сьӧкыдӧн. Зэв тӧдчана вӧліны сылӧн быдсяма сёрниясыс нималана кывтуялысьяс йылысь, накӧд лоӧм тешкодьторъяс казьтылӧм да с.в. Шуам, висьталіс член-корреспондент Борис Александрович Серебренников йылысь, воис пӧ Сыктывкарӧ финно-угроведъяслӧн конференция вылас ыджыд нопйӧн, а нопйыс пӧ игнасьӧ вӧлӧм ӧшалан томан вылӧ. Лыддис комиӧн, кокниа вуджӧдіс «Основы финно-угорского языкознания» небӧг, 1974-ӧд воын йӧзӧдлӧмторсӧ. XIX нэмся коми литература курс лыддис А. К. Микушев, И. А. Куратов йылысь уна, Г. С. Лыткин-Ёгуш йылысь унакодь юӧртіс тшӧтш. Водзассӧ рочӧн висьтасис, а сэсся вочасӧн вуджис комиӧ. Лыддьыліс сійӧ тэрмасьтӧг, ӧтиторсӧ некымынысь висьталіг.

Роч кыввор туялӧм миянлы вӧлі вель сьӧкыдтор, ӧд сійӧс лыддис зэв вежӧра том ань Кругликова Людмила Евгеньевна (1952), кузькодь вӧсни мыгӧра да чикыля кузь юрсиа эньлов. Вайӧдӧ вӧлі лекцияас уна сикас теория да видзӧдлас, ыстысьӧ торъя уджъяс вылӧ. Мукӧд велӧдысьясысь унджыкыс вӧлі ӧти сикас видзӧдлас сетлӧны. Жаль, но тайӧ аньыс Сыктывкарын дыр абу уджавлӧма, мунӧма пӧ вӧлӧм бӧр Ленинградӧ. Татшӧм туйӧд муніс сэкся роч филологысь унджыкыс. Гарыштлӧм нин Т. Ф. Волкова пондіс лыддьыны важ роч литература курс. Зэв эськӧ визула, ловкылӧмсӧ сетӧмӧн лыддьӧ вӧлі, став сьӧлӧмсяньыс, сӧмын ачыс важ роч литератураыс мем кажитчис зэв гажтӧм да важмӧмторйӧн, пельсадьӧс ни вежӧрӧс эз кыскы. Окота вӧлі «Изборник» небӧгсӧ ылӧджык шыбитны да водны ӧдйӧджык узьны, зэв нин мудзтӧдӧ вӧді сэтысь помасьлытӧм кевмысьӧмыс. Аввакум протопоплӧн олӧм йывсьыс сӧмын визувджыка гижӧма вӧлі, быдсяма видчан кывъяссӧ содталӧмӧн, шуам, блядь римская да с.в. Дзик мӧдтор мудорсайса литература курс. Сійӧс лыдди зэв окотапырысь, уна выльтор аддзи сэтысь, медводз исландияса эпосысь, важскандинавияса «Ыджыд Эддаысь» да «Беовульф» эпосысь кыліс важ оландыръяслӧн вушйывтӧм кӧрыс, аслыспӧлӧс оланруыс, миян коми йӧз дорӧ кутшӧмкӧ пытшкӧсса матыслуныс. Мӧдарӧ, важ византияса нырвизя роч литератураӧс чайтлі збыль олӧмсьыс кутшӧмкӧ ылысмӧмторйӧн.

Водзӧ лыддисны миянлы компартия историяысь курс, англия кыв велӧдім сьӧкыдпырысь. Надзӧникӧн велалі карса олӧмӧ да велӧдчӧмӧ, гажтӧмтчан здукыс лои ёна шочджык, вочасӧн кадыс быдтор вылӧ эз кут тырмыны. 1978-ӧд вося тулысӧ некымынысь миянӧс уджӧдлісны субӧтникъяс вылын Коммуна уличвывса выль ӧтуволанін кыпӧданінын, ёнджыкасӧ ёгсӧ петкӧдлам вӧлі. Эг и чайтлӧй овны сэні, Коммуна 78 инпасын. Коркӧ ӧтчыд кыпӧдан керкасьыс паныдалі ассьым Шурик чожӧс, сэні би вӧлі нюжӧдӧны уджъёртъясыскӧд. Вель дыр сыкӧд сёрниті. Ме корсюрӧ ветлывлі на ордӧ Эжваас гӧсьтитны, олӧны найӧ вӧлі кык судта пу керкаын Строитель инын Лесная уличын, медводдза судтаын. Кык вежӧса патераныс вӧлі тӧвнас зэв кӧдзыд, посӧдзас весиг пӧ ваыс вӧлі кынмылӧ. Сэки Олег пиныс ичӧт на вӧлі да челядь йӧрӧ на ветліс. Сэні ёнджыкасӧ ме сёрнитлывлі Шурик чожлӧн Валентина Ивановна гӧтырыскӧд, 15-ӧд номера ГПТУ-ын сэки вӧлі велӧдӧ. Ачыссӧ помавлӧма Коми педінститутысь география велӧдысьӧ велӧдан факультет, чукӧртӧма вӧлі зэв уна небӧг, унатор тӧдысь ань вӧлі. Сэки нин норасьӧ вӧлі верӧс вылас, ёнджыкасӧ юышталӧм пондаыс. Удж вылас пӧ видлышталӧны, сэсся бӧрас содтавлӧны, корсюрӧ узьнысӧ оз волы карсьыс. Шурик ачыс унаысь висьталіс, мустӧмта пӧ тайӧ Эжвасӧ, став ёртыс пӧ менам карас олӧ да. Забыль, кык-ӧ-куимысь ӧти вежӧсын олысьяс ветлім «Парма» выль кинотеатрӧ кино видзӧдны, кутшӧмкӧ прансуз тешъяс вылӧ.

Рытъяснас ме немкеригмоз понді ветлыны велӧдчыны содтӧд уджӧ, журналистӧ. Сідз шусяна ФОП-ын (тырвыйӧ нимнас кӧ Факультет общественных профессий) позьӧ вӧлі рытъяснас мынтысьтӧг велӧдчыны унаторйӧ: веськӧдлыны хорӧн, журналиставны, потограпируйтчыны, йӧктыны-сьывны да уна мукӧдтор. Ме гижси том журналистӧ велӧдчысь лыдӧ, вежоннас ӧтчыд-кыкысь кывзім лекцияяс да гижалім серпасъяс, гижӧдъяс, серпаскывъяс, вочасёрнияс (интэрвъюяс) да с.в. Помнитмӧн, гижлі вочасёрни коймӧд номера велӧдчан стрӧйбаса комендант-анькӧд. Сэсся медводдза гижӧдторъяссӧ лэдзлім стенвыв газетӧ. Рытъяснас век вӧлі пукавла лыддьысян залын, сэні лӧнь, лӧсьыд, этша йӧза. Олі том дырйи нин ӧтка олӧмӧн, ас кежысь мӧвпаліг да аслым уджтасъяс лӧсьӧдаліг. Вочасӧн татшӧм ӧтка олӧмас велалі.

Пуксис тулыс, кос му тӧлысь помын сыліс лым да лои ывлаас зэв гажа. Тайӧ пӧрйӧ маясьнысӧ карӧ эг кольччы, каи гортӧ повтӧг нин, тӧді ӧд: студентъяссӧ ёнджыкасӧ повзьӧдлӧны вӧлі, уна лёка велӧдчысь, юысь-кампужитчысь зонмӧс, кырсасьысь нылӧс мый вынсьыс кутӧны, оз вӧтлыны школаысь (университетсӧ ас костын тадзи нимтам вӧлі сэк). Майся демонстрация вылӧ муні Визинын нин, видзӧді парадсӧ, тӧдса йӧзӧс паныдалі, ичӧтдырся ёртъясӧс, кодъяскӧд важӧн эг аддзысьлы. Луныс сэки вӧлі мича, шондіа, небыд лун тӧла. Парад бӧрын, кыдзи пыр, паныдасим ёртъяс пос дорын да шуим пасйыштны гажсӧ, унакодь вина ньӧбим, кутшӧмсюрӧ курччантор (коржикъяс, тупӧсьяс) да мӧдім Елинлань Сергей Клековкин, Юхнин вокъяс, Лёня Бессонов, митишукчи зонъяс да мукӧд). Гажаа сёрнитігтыр каим Митишукӧдз да сэсся и Ӧнись грездӧдз, кежим Кычаныблань катӧдысь керӧсӧ да сэтчӧ вылас косінӧ пуксим. Гажа шондіа лунӧ винушсӧ юим да сэсся мӧдім водзӧ Райӧ, сэсся Семенчинӧ сэтчӧс клубас. Дерт, гажмим зонъяс да мунім кортӧминас кытчӧкӧ. Рай грезд помас миянӧс вӧтӧдіс милиция мотоцик да гажмӧмъяс дораным кӧласисны миянӧс «дорйысьяс». Лёня Бессоновӧс да менӧ кучкалісны, нӧйтысьяс лыдас ныршикнас вӧлі Помачойпонысь Женя Безносов, миян класысь Надя Безносовалӧн ыджыдджык вокыс, колян вося тулыснас на армияысь воӧм зон. Бур, асьныс гажаӧсь вӧліны да миянӧс эновтісны, мунісны водзӧ кытчӧкӧ. Сэсся воим Семенчинӧ да клубас пыралім, сэсся вузасянін дорын пукалӧммысьт ме лэччи Утӧга логсӧ да пыри ыджыд мамъясӧ, сэні сэсся унмовси. Ай-мамлы да мукӧд ордвужлы тайӧ лоӧма «ыджыд козин». А ёртъясӧй сёр рытнас нин подӧн лэччӧмаӧсь Визинас. Со тадзи ме гажтӧма шойччи-маяси сэки. Май мӧд луннас ми Шурик чожӧйкӧд подӧн лэччим Визинӧ, а сэсся и карӧ. Миянӧс сэки дзерӧдысьясысь ӧтилӧн, Безносов Женяыслӧн олӧмыс регыд лёк ногӧн помасьӧма: некымын во мысти код юрнас «Иж-Планета-Спорт» мотоцикӧн милицияладорсяньыс ёна ӧддзӧма да виннӧйланьыс каскадёр моз лэбзьыштӧма, какуньтчӧма пӧ сынӧдас да юрнас асвальтас камгысьӧма-усьӧма. Кувтӧдзыс.

Бара пондісны лэбзьыны велӧдчан лунъяс. Мӧд семестрас зачотъяссӧ ме сеті ёна бурджыка нин, а экзаменъяссӧ дасьті гортын нин, кыдзи тӧвнас айӧй вӧзйыліс. Экзамен луннас вӧлі медводдза автобусӧн лэчча карӧ, а рытнас либӧ аскинас бӧр воа. Удиті нӧшта на гожъялыштны, Катыдӧ кайлыны да вуграсьыштны на, пыжйӧн дживъялыштны. Тайӧ вӧлі ёна долыдджык олӧм, ӧд морт менӧ эз топӧд-зэлӧд. Юрам кутчысьӧ важ роч литератураысь экзамен сетӧм: велӧдысьыс, гарыштлӧм нин Т. Ф. Волкова, водзсӧ оз вӧлі вермы чеччынысӧ да кутчысьӧ экзаменасьнысӧ пажын бӧрын сӧмын, пукалӧ да помтӧг шпуткӧ-куритчӧ. Кӧть бур сигарет куритӧ, тшыныс ёна дӧзмӧдӧ. Татшӧм жӧ ног сетім ӧнія коми кывйысь экзамен Г. Г. Бараксановлы, сійӧ тшӧтш шпуткис дай юрыс висьӧ вӧлі сылӧн, ӧтторъя кытчӧкӧ тэрмасьӧ вӧлі, тіралан кияснас зачоткаясӧ кырымасьліс. Меным сэки веськаліс коми кывйысь консонант инас юалӧм, серпасалі таблицасӧ юрысь дзоньнас да менӧ эз ёна юась. Колӧ шуны, «витсӧ» босьтны Геннадий Григоръевичлысь вӧлі зэв сьӧкыд.

Экзаменъяс бӧрас ставыс муналісны польклор чукӧртан практика вылӧ, а ме кыдзикӧ коли ӧтнам, некод менӧ ас чукӧрас эз гижӧд. Коли ме карас да практикасӧ ас кафедра вылын и нуӧді: А. К. Микушев профессор вӧлі кутшӧмкӧ этноархив ассьыс лӧсьӧдӧ да ме уна папкаа кабалаясас ки помысь листбокъяссӧ пасъялі, мукӧддырйиыс выльысь важ вылас. Со и став практикаӧй. Тадзи уджалі медводз коймӧд стрӧйбаын, а сэсся студентпуӧс босьтан комиссияын. Ме дзоньвидзалун серти эг вермы арнас уджавны — картупель чукӧртны-кодйыны — да та вӧсна кольччи карас сора тӧлысьӧ, дӧнзьымӧн пукалі Лидия Корниловна Чисталёвакӧд да отсалі кабалаяс гижавны. Коми филологияӧ студентпуыс сэки воліс этша (босьтлісны 25 мортӧс), эз вӧв тайӧ уджсикасыслӧн некутшӧм ыджыд дон, унаӧн збыльысь чайтӧны вӧлі, аскиа луныс пӧ коми кыв да литературалӧн абу да мыйла колӧ ноксьынысӧ. Дерт, тадзи мӧвпалӧ вель уна морт ӧні тшӧтш, сӧмын сэки тадзисӧ ёна унджыкӧн чайтӧны вӧлі.

Историкъяскӧд пукалім ӧти жырйын да юрӧ яръюгыда колис историяса кандидат доцент Александр Дмитриевич Тельчаров (1947), сійӧ кывкутіс история уджсикасӧ пырысьяс вӧсна. Зэв аслыспӧлӧса мӧвпалысь морт вӧлі сійӧ, тшӧкыда критикуйтліс сэкся йӧзкотырса олӧмсӧ, Л. И. Брежнев гӧгӧр бергалысьясӧс, вузасянінъясын тыртӧм джаджъяс йылысь унаысь гаравліс. Менам быттьӧ син воссис сэки. Ӧтчыдысь верстьӧ йӧз ыстісны менӧ томӧс изва суля-мӧд ньӧбны университетса шӧр стрӧйбалы паныд сулалысь «Юбилейнӧй» вузасянінӧ (луныс пӧсь вӧлі да). Пыри сэтчӧ да чуйми: збыльысь ӧд куш джаджъяс да тыртӧм йӧртӧдъяс гӧгӧр: «Боржоми» изва сулалӧ, кутшӧмкӧ газва дай ставыс, маргарин пачкаяс гажтӧмтчӧны, кольк вӧлі сэн тшӧтш, йӧзыс сулалӧны да кепир-нӧк-йӧв вайӧм виччысьӧны. Эз кӧ сакар-кампет да вермишель-пызь зымвидз, быттьӧкӧ матӧ куш лавка эськӧ вӧлі, ӧд калбас-яй, вый-нӧк, бур чӧскыд чери вӧлі шоча паныдасьлантор. Весиг пӧсь лунӧ кынъюмовтор он на вӧлі аддзы, колӧ на вӧлі веськавны сы вылӧ. Чӧскыд кынъюмовторсӧ сёйны йӧзыс торъя «Мороженое» капеӧ ветлӧны вӧлі, челядьсӧ сэтчӧ нуӧдлывлісны. Ме, тӧдӧмысь, сэні и видлі медводз кынъюмовторсӧ, Визинӧ оз вӧлі сэки сійӧс вайлыны да.

Прӧст кадӧ ме лыддьывлі серпаса небӧгъяс, кадыс вӧлі тырмымӧн. Нӧшта видзӧді студентпуясӧс, на пиысь унаӧн аслыспӧлӧс вӧлі. Воис ӧти гожся лунӧ историкӧ гижсьыны кузь пемыд юрсиа, усторъя нин хиппи сяма том зон, ним-овнас Игор Жеребцов (1960). Тельчаров ёрт шуис, Любомир айыс пӧ сылӧн но зэв лючки морт, а пиыс… Кабалаяссӧ сетліс и зэв родысь зонка Слава Бабин (1960), сыысь сэсся петіс бур кывбуралысь. Жаль, университетсьыс сійӧ мунліс. Сэсся пыраліс Коми филалысь сэки том туялысь Анатолий Николаевич Ракин (1949) да вайӧдіс Дереваннӧй грездысь коми юкӧнӧ гижӧдны кык нылӧс. Колӧ шуны, коми кыв да литература юкӧн том йӧзӧс сэки збыльысь ёнасӧ эз кыскыв, сы йылысь паськыда эз сёрнитлыны. Медуна студентпу кабалаяссӧ сетавліс история да экономика уджсикасъясӧ.

Бара ӧтуволанінын рытъяснас вӧлі ёна гажаджык, ӧд миян дорӧ гожся практика кежлас овмӧдлісны ӧти студентӧс Мӧскуаса канму университетысь, сійӧ уджалӧ вӧлі «Молодежь Севера» газетын. Ӧні юрам немтор нин абу кольӧма, сылӧн овыс вунӧма, нимыс Саша вӧлі, сӧмын асьсӧ зонсӧ бура помнита. Тайӧ вӧлі ыджыдкодь мыгӧра том зон, бура сӧвмӧм вежӧра да уна лыддьысьӧм морт, ворсӧ вӧлі гитараӧн да унатор тӧдӧ. Немся эз ыкшась ни шуась. Ми уна рыт коллявлім ӧтлаын, «Гымза» нима гӧрд кос винуш неуна юлывлім, быдтор йылысь сёрнитлывлім. Дерт, ме сэки ачымӧс кывлі зэв на дзескӧдӧм мортӧн, лючки гожся паськӧм эз и вӧвлы, век ветлі пемыд пиньжакӧн да мӧвпала вӧлі сӧмын Визинӧ кайлӧм йылысь.

Нӧшта 1978-ӧд вося юньыс лёк ногӧн казьтылана кольӧ менам орчча олысь, ордвуж морт, воча вок да бур ёрт Васильев Шурик немвиччысьтӧг кувсьӧм понда. Тӧлысь заводитчигас сійӧ воӧма каникуласьны гортас да лӧсьӧдчӧ пӧ вӧлӧм гӧтрасигкежлӧ нин, мусаыс вӧлі визинса ӧти велӧдысьлӧн нылыс. Ковмӧма пӧ друг кытчӧкӧ мунны да пуксьӧма Рочев Саша милиционер мотоцикӧ. Сашаыс код вӧлӧма да ӧддзӧмӧн тангысьӧма юрсиктса сёянін водзсыын паныд мунысь машинакӧд. Шурик вокӧй мышкас пукалӧма да лэбзьӧмӧн усьӧма юрнас асвальтас. Ме тайӧс тӧдмалі Визинӧ воӧммысьт. Пыри небӧг лавкаӧ да сэні вузасьысьясыс пыр жӧ висьталісны неминуча йывсьыс. Ме повзи да котӧрӧн муні гортӧ. Муніг нӧшта наивнӧя мӧвпалі, татшӧм том да ён мортыс мися бурдас жӧ пӧдик, кок вылас чеччас. Анна мамыскӧд сэсся пырысьтӧм-пыр кайлім бурдӧдчанінас видлыны Шуриксӧ, но сійӧ ас садяс эз нин волы, сьӧкыда лолаліс сӧмын, пельсьыс вӧлі вем ваыс нин петӧ. Тыдалӧ вӧлі, абу нин олысь сійӧ, карӧ ни некытчӧ нин абу нуӧмаӧсь. Войнас сэсся и кувсьӧма ичӧтдырся бур ёртӧй. Арттьӧ Анналы ӧтка пи воштӧмыс ыджыдсьыс-ыджыд шог вӧлі, дай мем тайӧ лоӧмторйыс, сійӧс шога дзебӧмыс ёна мӧрччис вежӧрӧ. Вайисны шойсӧ да петалім рытнас. Куйлӧ вӧлі гортъяс курсант формаа, чужӧм вылас дзик быттьӧ ловъя на, 1958-ӧд воын чужлӧм том зон. Аньяс-мамъяс лӧня бӧрддзисны да Шурик вомсьыс вир пондіс визувтны. Кутшӧм сьӧкыд здукъяс сэк вӧліны быдӧнлы! Дзебисны курсантӧс став сиктнас, зэв унаӧн (том йӧз да верстьӧяс, школаса велӧдысьяс, уна ёрт) чукӧртчылісны важ сберкасса водзас, кыдз пуяс улас, пос дорас. Воліс Челябинсксьыс тшӧтш налӧн велӧдысьыс, томкодь на апичер, янсӧдчис бур велӧдчысьыскӧд, бур кывъяс шуис шонъянӧй йывсьыс. Со татшӧм каникул лоӧма Шуриклы. Рочевыс ачыссӧ лёка тшӧтш помалӧма, адгум муас аслас пишшальсьыс лыйсьӧма. Пышъялӧма нин дзескыдінӧ пуксьӧдӧмсьыс. А сыӧдз кайлӧма Рочовас да янсӧдчӧма тӧдсаясыскӧд, гажа юрнас, пишшальӧн киас пыралӧма некымын керкаӧ. Со кутшӧм драма вӧлі 1978-ӧд вося гожӧмын. Сэксянь вежӧрті: кулӧмсьыд да рӧксьыд некод оз мын, сэтшӧмторйыд бӧрйӧ быдӧнӧс. Сӧмын быдӧнлӧн бӧръян кадыс аслас.

И со дышӧдмӧм нин польклор практика помасис. Сора тӧлысь помлань кайи каникуласьны гортӧ. Дзик пыр жӧ петі уджавны Елин бригадаӧ турун пуктыны, юр кыскалі Парччуын да Войлапӧлын, силос гу вевтти, мукӧд быдсяма удж кери. Миянкӧд уджалӧны вӧлі ӧтлаын тшӧтш педінститутса нывъяс, куртӧны вӧлі, юр кыскалӧны. Олісны найӧ Митишук школаын. Ме кодсюрӧкӧд синмасьлі сӧмын, эг и ветлы на дорӧ рытйысьнысӧ, кӧть став позянлуныс вӧлі. Рытъяснас лыддьыси, ветлі корсюрӧ кино видзӧдны да мый да. Гожӧмыс сы воӧ лэбыштіс зэв ӧдйӧ, моз тӧлысьын бара адгум кӧйдыс чукӧрті. Айӧй вӧлі сдаитӧ, а ми Вовакӧд чукӧртам, весиг веськыд киӧй луддзис-сотчыліс. Ковмывліс пӧсь ваын рытнас видзны, мед войнас эзджык луд. Нажӧвитӧм сьӧм вылас арнас нин, йирым тӧлысь 29-ӧд лунӧ, «Техника» вузасянінысь ньӧбим «Снежеть 203» катушкаа магнитофон. Пондім сэтчӧ быдторсӧ гижавны, радио-телевизорысь да мукӧд татшӧм апаратсьыс. Сэсся тшак вотіг да ботанасиг тӧдлытӧг воис бара велӧдчан кад. Тайӧ гожӧмнас веськавлі на быттьӧ челядьдырӧ.

МӦД КУРС (1978–1979-ӧд ВОЯС)

Карӧ лэччи велӧдчӧмысь гажтӧмтчӧм том зонмӧн нин, окота вӧлі аддзысьлывны ас велӧдысьяскӧд да тӧдсакӧд. Дыр сэн эг ов, мӧд курсса студентъясӧс ыстісны картупель босьны Лузберд районӧ да ме вои бӧр гортӧ, бара вотчи, каколь босьті да мый да. Кайлім некымынысь айӧйкӧд ботанасьны Катыдӧ. Сэні вӧлі чомйын узям да асывнас бурскигтырйи воам бӧр дедӧясӧ. Сэки Катыдпонын уджалысь егеръясыс вель уналаӧ лӧсьӧдӧмны вӧлі пӧвйысь чомъяс, пытшкас пач да узьланін. Медся унаысьсӧ узьлімӧ Стралькӧдз да Сьӧдтыдорса чомъясын. Вевтас пӧвъяс вылас толь тувъялӧмны да муӧн тыртӧмны, та вӧсна чомйыс шоныдсӧ кутӧ вӧлі. Сӧмын костъясӧдыс номйыс пырӧ вӧлі зэв уна. Гожся-арся войтӧ коллялан вӧлі кокниа. Сэки Визин юыс чериа на вӧлі, капрон сунисысь кыӧм гырысь синма ботанӧ вӧлі чер вороп кодь сиръяс, ёкышъяс да сынъяс пыралӧны, корсюрӧ аръявылыс нильӧг налим пысасьлӧ, а посниджык черисӧ бурскам вӧлі. Юыс лӧнь, абу ёна визув, мича вадоръяса, этша йӧза. Ме век пелысася вӧлі. Казьтывла ӧні да медбур кадыс сэкисӧ и вӧлӧма. Вӧр-вакӧд ӧтувъя лӧнь олӧм.

Кӧч тӧлысь помӧ лэччи карӧ да овмӧдчи сэки выльлаӧ нин, 63-ӧд вежӧсӧ, мӧд судтаӧ филологъяскӧд. Овмӧдчим нёльӧн: мекӧд тшӧтш Брусницын Володь, Тарабукин Лёша, Зюзев Коля, ставныс коми зонъяс. Сӧмын тайӧн, тыдалӧ, миян ӧтувлуныс и эштыліс, ӧд вӧлім дзик торъялана да асшӧрлун радейтысь йӧз. Володя да Коля спортӧн ноксисны да нывъяс вылӧ нин видзӧдышталісны, Зюзев армияӧ ветлӧм морт, ме сы дорын челядь кодь на вӧлі. Тарабукин Лёшакӧд эськӧ медся тшӧкыда сёрнитлім, но некытчӧ ӧтлаын эгӧ ветлӧй ни нинӧм. Вӧлӧмкӧ, ыкшакодь морт сэки нин вӧлӧма. Тайӧс тӧдмалі сійӧ жӧ тӧвнас. Группаын медводдза лыдын гӧтрасисны Моторина Люба да Тарабукин Лёша, котыртӧмаӧсь сідз шусяна комсомол кӧлысь. Но ме та йылысь тӧдмалі лоӧмтор бӧрас нин, кор ставыс вӧлі кыпыда казьтывлӧны тайӧ ӧтувъя гаж дырйиыс лоӧм тешкодьторъяссӧ. Вӧлӧмкӧ, миян группаысь унджыкыс ветлӧма кӧлысясьны Кӧрткерӧсӧ, менӧ ковтӧмӧс Лёшаным эз корлы. Татшӧм со «ёртасьӧм» миян костын вӧлі. Некод эз юӧртлы воана кӧлысь йывсьыс и группасаясысь. Та бӧрын юрӧ пырис да вужъясис уна во чӧж век шензьӧданатор: менӧ вӧлі кедзовтӧны асгӧгӧрся йӧз, лыддьӧны ас дорсьыс улынджык тшупӧдаӧн. Унаысьсӧ дзик помкатӧг.

Олім ми зонъяс эг бура ёртасьӧмӧн, ӧтлаын эг пусьылӧй, эг ньӧбасьлӧй, идрасьлім шоча, кӧть и эг видчывлӧй. Лёша Люба гӧтыр дорас рытйис, сёйис-юис сэні, спортасьысьяс котравлӧны вӧлі либӧ орчча вежӧсъясын пукалӧны. Вежӧсным дзик укшальмӧм вӧлі, мисьтӧм да кӧдзыд, шуштӧм руа весигтӧ. Ме узьлі дзик ӧдзӧс дорас да эг ёна кынмывлы, а сюявтӧм ӧшиньсянь векджык вӧлі пӧльтӧ. Миянӧ шоча коді воліс. Ме вӧлі рытъя нур пыдди юа булкиӧн кепир-йӧв штоп дай ставыс, рытъяснас ветла вӧлі лыддьысян залӧ. Буретш сэні ӧтнам ме ола вӧлі медшуда кадсӧ, тшӧкыда видлавла вӧлі энциклопедияяс, серпасалана сяммич петкӧдлан альбомъяс, лукйыся англия-роч кывкудйын. Бур, мый ӧтуволанінын вӧлі нӧшта ас кежысь велӧдчан жыр, сэні пукавлі сёр войӧдз корсюрӧ. Сӧмын сэні вежӧсыс зэв шуштӧм вӧлі, кӧдзыд да пемыдкодь.

Велӧдчыны лои кокниджык да ачымӧс кылі ёна бурджыка нин. Коми кывйысь велӧдім пертаскуд (морфология), лекцияяс лыддис Альбина Николаевна Карманова (1940), эз ӧдйӧ, ставсӧ бура гӧгӧрвоӧдӧмӧн. Дерт, ме сэки эг и мӧвпыштны лысьтлы, мый коркӧ аслым ковмас ноксьыны кывсикасъясӧн, торйӧн кӧ, кадакывйӧн. Пондім тшӧтш велӧдны коми сёрнисикасъяс, на йылысь лыддис миянлы Евгений Александрович Игушев, зэв аслыссикас ногӧн. Сійӧ радейтіс лыддьыны том йӧзӧс юасьӧмӧн, кӧні кутшӧм кывъяс да кыдзи шуӧны, тшӧкыда шмонитӧмӧн. Та вӧсна велӧданторйыс миянлы эз кажитчы вывті сьӧкыд дай юрад ставыс пырліс кокниа, ворсӧмпырысь. Воджынся курс серти ми гижим кык донъялана удж, ӧтисӧ гижи зэв бура, мӧдсӧ омӧля. Зачотсӧ Евгений Александрович уналы пуктіс автоматӧн, урок вылас быд бура ветлысьлы. Коми литература велӧдіс А. К. Микушев профессор, а сы бӧрын сэсся Вера Васильевна Пахорукова доцент (1937). Буретш сэки сійӧ вӧлі вуджӧма СКУ-ӧ КЛИИ-ысь да сьӧкыдпырысь велаліс велӧдны. Водзассӧ лыддис лекциясӧ рочӧн, а бӧрас вуджис вочасӧн комиӧ. Вӧлӧмкӧ, ачыс сійӧ перым-коми ань да миян зыран-коми гижӧд кывсӧ бура сэки абу на тӧдлӧма. Лекцияясыс сылӧн вӧліны кызвынсӧ юӧртанаӧсь, ёна пыдіа темасӧ эз туявлы. Лыддигӧныс видзӧдӧ вӧлі аудиторияса вылыс пельӧсас, аслыспӧлӧса зэв вӧлі поэт кывсӧ шуӧ поӧт, таысь артмӧдӧ вӧлі поӧзия. Пӧзӧяссӧ литератураысь нуӧдліс ассистент Раиса Ивановна Вагнер (1947), Палаззяысь петлӧм ань. Аслыспӧлӧс чорыдкодь гӧлӧснас миянӧс юасьліс да унатор коми литература йывсьыс сэсся гижӧдліс. Чайтам вӧлі, Вагнер ёрт лекторъяс дорысь унджык тӧдӧ. Жаль, Р. И. Вагнер сідзи и эз дорйысь да сэсся 1985-ӧд воын мунӧма университетсьыс. Сӧмын экзамен вылын Пахорукованым юасис вель чорыда дай дыр. Татчӧ быть ковмас содтыны нӧшта ӧтитор: буретш коми литература лыддьӧмыс меын чужтіс вочасӧн кыв туялан нырвизьсӧ, ӧд буретш коми гижысьяс сэкся кадӧ медбура вӧдитчисны кывнас, сылысь ыджыд мичлун да озырлун петкӧдлӧмӧн. Сэки дзоньнас Коми муын ёна нималӧны вӧлі коми гижысьяс Иван Торопов, Геннадий Юшков, Нина Куратова, Егор Рочев да мукӧдъяс. А. К. Микушев весиг некымынысь пасйыліс «взрыв коми прозы» йылысь. Ми воклы, дерт, медматыс вӧлі Иван Тороповлӧн Федя Мелехин йылысь гижӧдъясыс, медводз, тыдалӧ, том йӧзлысь олӧмсӧ бура серпасалӧм вӧсна, кӧть гижысьыс гижліс Ыджыд тышдырся олӧм йылысь. Вель ыджыд интересӧн лыдди сылысь «Чужин кӧ мортӧн» романсӧ бара том йӧз йылысь. Мӧд ыджыд гижысьыс вӧлі Геннадий Юшков аслас мудера да шыльыда гижӧм пондаыс, сӧмын сылӧн мӧвпъясыс куйлісны ёна пыдынджык, но кывйыс вӧлі бурсьыс-бур. Дай ӧнӧдз мем сэкся коми серпаса литератураыс аслыссяма классика пыдди лоӧ. Сідзсӧ 70–80-ӧд воясӧ, позьӧ шуны вель сӧстӧм да мича коми кывйыс вӧлі сӧмын гижысьяслӧн уджъясас, мӧдарӧ — газет кывйыс, радио да телеуджтасъясын кывйыс вӧлі ёна рочмӧма да зэв ӧтпӧлӧс, стиль боксянь гӧлиник. Кажитчӧ вӧлі сэки ӧтитор: збыль коми руа олӧмыс эм сӧмын серпаса литератураын, миянгӧгӧрса олӧмыс дзик роч руа-кывъя нин да абу ас, абу матыс, абу муса та понда.

Роч литература да мудорсайса литература ме тӧді ёна бурджыка нин, мыйсюрӧ гожӧмнас лыддялі да. Роч кывйысь велӧдім пертаскудсӧ тшӧтш, унаторйӧн сійӧ вӧлі гӧгӧрвотӧм, школаса уджтас серти сетлісны ставсӧ пыдіджыка да. XVIII нэмся роч литература велӧдіс Лариса Николаевна Юркина (1948), сӧмын мем сэкся роч серпаса гижӧдъясыс сьӧлӧмӧдз бара эз мӧрччыны, вӧліны гажтӧмӧсь да ме серти важмӧмӧсь. Мӧд курсын пондісны миянлы велӧдны философия, диамат, лыддис сійӧс доцент, философияысь кандидат Вячеслав Андреевич Федорович (1938), зэв аслыссикас ногӧн. Медводз, оз вӧлі радейт лекция вылӧ сёрмысьясӧс, сэтшӧмъяссӧ вӧтлаліс весигтӧ, сэсся сёрнитіс аслыспӧлӧс ног мудеритӧмӧн, эз веськыда юӧрт, висьтавліс философъяс олӧмысь быдсяма вӧвлӧмторъяс. Дерт, сэки ставсӧ вӧлі лыддьӧны марксизм подув вылын, стӧчджыка кӧ, материализм теория серти. Шуам, лектор висьтавліс, со пӧ ӧд мортвужйыс кутшӧма кольӧма вежӧрнас: лыддьӧ ассьыс важвылӧмсӧ вӧвлытӧм морт чужӧмсянь, думыштӧм ен чужан восянь, Пернавыв Сус чужӧмсянь. А мыйла эськӧ пӧ оз лыддьыны важвылӧмсӧ 1917-ӧд вося Йирымса ыджыд революциясянь? Ме сэки зэв на эскысь морт вӧлі да и то шензи, кыдзи сідзи позьӧ торкны сэтшӧм важся традиция, ӧд во лыдсӧ тадзи арталӧ став мусярыс, оз сӧмын Сӧвет му да сы дор сулалысьяс. Делӧыс сыын вӧлӧма, мый идеологияа кафедраясас тӧкӧтӧ абу ставныс вӧлӧмны коммунистъяс, а уджтасыс вӧлӧма дзик ӧти ногӧн донъялана нырвизя. Та вылӧ видзӧдтӧг философия мем воліс сьӧлӧм вылӧ, ӧд тані вӧлі уна мӧвпалантор, донъялантор, позис видзӧдлыны быдтор вылӧ выль синмӧн.

Арнас велӧдім тшӧтш журналистика подувъяс. Лыддис миянлы сійӧс «Югыд туй» газетса сэкся юралысь редактор Александр Васильевич Сажин (1926–1992), сэки олӧма нин кажитчысь морт. Неыджыд мыгӧра, ӧчкиа айловлӧн синъясыс вӧліны зэв сюсьӧсь. Ачыс сійӧ Сыктыв районысь тшӧтш, Чуклӧмын чужлӧм айлов, педучилишшеын велӧдчӧма кык курс да босьтӧмны Айму вӧсна Ыджыд тыш вылӧ. Сійӧ зэв гӧгӧрвоана коми кывйӧн висьтавліс газетын удж йылысь, гижӧдъяслӧн сикасъяс йылысь, юӧрпас лэдзан удж торъяланлунъяс йылысь да с.в. Юӧртіс зэв унатор быдсяма вӧвлӧмторсӧ. Шуам, сталиндырся кадӧ ӧти редакторӧс тӧкӧтӧ абу пуксьӧдӧмаӧсь ӧти шыбильысь, речь посла пыдди газетас петӧма речь осла. Быдӧнӧс тӧдмалӧм бӧрын велӧдысьным корис миянӧс дасьтыны асланым сиктса кутшӧмкӧ торъялана бур морт либӧ лоӧмтор йылысь гижӧд. Ме Визинӧ ӧти кайліг ветлі класса вӧвлӧм веськӧдлысь ордӧ гортас да юаси Н. В. Киневалысь олӧм йывсьыныс. Сэсся редактор ёрт быдӧнлысь гижӧмторсӧ видлаліс да донъяліс ас уджсӧ бура тӧдысь синмӧн нин. Гашкӧ, сэкся татшӧм велӧдӧмыс и колис ме пытшкын газетӧ гижан нырвизьсӧ. И со локтан воас «Югыд туйын» петӧма менам «Радейтана учительница» (Югыд туй. — 1979.01.6.) статтяӧй (казялі тайӧс сёрӧн нин). Дивӧ, гижӧдсӧ дженьдӧдӧмаӧсь зэв этша. Тайӧ лои менам медводдза газет гижӧд. Нӧшта бур ног шензьӧдіс менӧ ӧтуволанінӧ сэсся воӧм кабалатор сы йылысь, мый меным сетӧны тайӧ гижӧдсьыс вель ыджыд гонорар (дас сайӧ шайт). Татшӧм сьӧм вылас сэки позьӧ вӧлі вель унатор ньӧбны. Сэсся гожӧмнас ме вӧчлі Е. А. Игушевлӧн корӧм серти университетӧ велӧдчыны ышӧдана гижӧд (Радейтан кӧ коми кыв // Югыд туй. — 1979.08.2.). Сэсся газетӧ 1986-ӧд воӧдз ме эг гижлы.

Мӧд курсын пондім гижавны тшӧтш курсвыв уджъяс. Ме водзсяньыс бӧрйи кывтуялӧм, ӧд сійӧ воис сьӧлӧм вылӧ аслас стӧчлуннас, зумыд тэчаснас да аслыспӧлӧс пытшкӧсса логиканас. Эг на вермы, дерт, тайӧс тадзи донъявны-шуны, кыдзикӧ пыді вежӧрӧн кылі сӧмын. Гижи медводз А. Н. Карманова веськӧдлӧм улын кыввор йылысь, мыйкӧ нимтан теория йывсьыс. Дерт, тайӧ уджыс вӧлі тырвыйӧ компиляция сяма на, ассянь некутшӧм выльтор эз пуктыв ни нинӧм. Сідз, лыдди некымын небӧг да торъя гижӧд да та подув вылын дасьті ӧтувтана удж. Сэки мӧвпаланногыс сэтшӧм на вӧлӧма, йӧз ногӧн, йӧз кывйӧн мыйкӧ йылысь гижны да шуны на дась вӧвсьӧма. Тыдалӧ, сэкся менам тшупӧдӧй тырвыйӧ лӧсялӧма арлыдӧйлы.

Йирым тӧлысь 16-ӧд лунӧ, четьвергӧ, ме эг велӧдчы: группасьыным кыкӧс, менӧ да Тарабукин Лёшӧс, ыстісны ветлыны Коми республикаса гижысьяслӧн ӧксьӧма вылӧ. Сійӧ вӧлі политпрос керкаын, ӧні сэні Канму служакъясӧс велӧдан Коми республикаса юралысьбердса академия. Дерт, ме сэки унаӧс эг тӧдлы да ставыс вӧлі та вӧсна выльтор. Восьтіс ӧксьӧмасӧ Геннадий Фёдоров, котырнас сэкся веськӧдлысьыс, сэсся вӧліны коммунист ютыр да республикаса веськӧдлысьяссянь, мукӧд гижысь котыръяссянь чолӧмалӧмъяс, отчота сёрни. Юрӧ кольӧма сэки том айлов на Иван Тороповлӧн сьӧлӧм ыззьӧдана сёрниыс, Надежда Мирошниченколӧн синва пырыс бӧрдӧм нисьӧ ливзӧм сяма сёрнитӧмыс, Альберт Ванеевлӧн критикаӧн тырӧм восьса мӧвпъяс висьталӧмыс. А критикуйтӧ сійӧ вӧлӧмкӧ миянлысь А. К. Микушевӧс критика сӧвмӧдӧмын кутшӧмкӧ тырмытӧмторъясысь. Тайӧс тӧдӧмӧн быттьӧ Ванеевлӧн сёрни водзас профессор ёртным лӧня петіс залсьыс. Дерт, вузасисны коми небӧгъясӧн вель ёна, ставныс пасьтасьӧмны вӧлі зэв бура да мичаа. Кӧть котырӧ унджык пырысьыс сэки вӧлі коми, ставныс сёрнитісны сӧмын рочӧн, ӧд сэки сэтшӧм видзӧдлас вӧлі: роч кывъя, вужвойтырлысь кыв гӧгӧрвотӧм йӧз водзын комиӧн сёрнисӧ донъявлісны кыдзи национализм, ас войтырӧс вывті нин лэптӧм. Артмӧ вӧлі, мый медся интернационализма кывйыс сӧмын ӧти вермас лоны; дерт, тайӧ роч кыв, а медся ёртасяна войтырыс бара роч. Тадзи мӧвпаліг коми кывйыс век кольӧ вӧлі сэрегӧ, оз юргы уна йӧзаинъясын, восьса сёрниясын. Тайӧ ӧксьӧма бӧрас Тарабукин Лёшлы юрас, тыдалӧ, пырӧма ёсь мӧвп асьсӧ вайӧны ыджыд гижысьӧдз. Код на сэки тӧдліс, мый аслыс вывті эскӧмыс вайӧдас сійӧс вежӧрнас торксьӧмӧдзыс, 80-ӧд вояс помын сійӧ лыддьӧ вӧлі асьсӧ мӧд Юшковӧн нин.

Арыс муніс вель ӧдйӧ, рытъяснас понді ветлыны фотоделӧ йӧзкытшӧ да. Велӧдіс миянӧс ӧні нималана, а сэки том на фотограф, вежӧра еврей Марк Исаакович Оникул (1953), зілис кыдз вермис вужйӧдны миянлы потограпируйтіг мичлун корсьӧм, петкӧдлыны таысь сяммичсӧ. Сӧмын унджыкыссӧ, дерт, кӧсйӧны вӧлі прӧстӧ велӧдчыны потояс вӧчавны. Вӧчалі карточкаяссӧ Мисяковъясын, Вова воча вокӧй тшӧтш заводитіс сэки снимайтчыны. Гожся сьӧм вылӧ Визинын культмагысь ньӧби «Вилия-авто» ассьым медводдза фотоапаратӧс, сійӧн понді снимайтны мыйсюрӧ: ай-мамӧс, вокӧс, орчча ёртъясӧс, Кушманов Коляӧс да сылысь нывъёртсӧ. Да, Коля ёртӧй водз пондіс овны Тшугрӧмысь ӧти анькӧд, найӧын нин и узьліс тайӧ нылыс. Сэсся найӧ гозъя лоины. Вежалунъясӧ гортын шойччиг тшӧкыда кежавлі найӧӧ. А йирым тӧлысьӧ воӧма гортас овны Голосов Коля. Вӧлӧмкӧ, айыс шошаӧдыс вайӧдӧма сійӧс Ухтасьыс: сэні пӧ велӧдчӧмсӧ эновтӧма, юӧмӧ сетчӧма.

Нояб 7-ӧд лунӧ, гӧрд лунӧ шойччим ставным Визинын, миянын, воисны карысь став ордвужйыс. Луннас, кыдзи век овлывлӧ, пукалім ставӧн гӧгрӧс пызан сайын да верстьӧяс пасйисны гӧрд лунсӧ, збыльысь, дерт, шойччан лунсӧ, Шурик чожӧй ёнакодь сэк гажмыліс. Рытнас ме ветлі клубӧ йӧктӧм вылӧ да аддзылі сэтысь Голосов Коляӧс кык нывкӧд, ӧтиыс вӧлӧма сылӧн воча чойыс, Козич Валя, мӧдыс сылӧн Таня нывъёртыс. Кыкнан нылыс СКУ-ысь биологъяс, тшӧтш мӧд курсын велӧдчысьяс. Коркӧ вой шӧр кадлань вои гортӧ да сэні ставныс шызьӧмны: кык Вова воча вокъяс мунӧмаӧсь кытчӧкӧ да век на эз вӧвны гортын. Воисны сэсся сёрӧн гажаӧсь, тайӧс ӧкмысӧд класын да ПТУ-ын велӧдчысьяссянь эз на некыдзи виччысьны сэки. Сэсся видчӧм, горзӧм, сӧткӧм. Кыдзкӧ сэсся водалім жӧ.

Тадзи вочасӧн пуксис тӧв да ёна лымъяліс, вӧльгымлӧн мӧд джынйыс дзик тӧв нин вӧлі, а ӧшым тӧлысяс чорыда нин кӧдздӧдлывлӧ вӧлі. Ме ӧти вежалунӧ кайлі Голосов Колякӧд Рочов грездӧ ыджыд мамыс дорӧ да вель дыр сэні пукалім-сёрнитім. Колялӧн Синтӧм Маръя ыджыд мамыс меным сэки шуис, тэ пӧ тай зэв озыр — ыджыд мамыд дай дедыд на эм. Эг гӧгӧрволы сэк тайӧ кывъясыслысь ыджыд тӧдчанлунсӧ, сӧмын ӧні тырвыйӧ ясыда вежӧрта. Вӧлӧмкӧ, Маръяыслӧн верӧсыс Ыджыд тыш вывсьыс абу бергӧдчылӧма. Туй пӧлӧныс вӧрланьыс сылӧн вӧлі медбӧръя, но зэв зумыд, ён, бура кыпӧдӧм шоныд керка. Сэні сэсся Коляыс и узис, ме котӧрті гортӧ. Гортын миян век тӧвнас ыркыд вӧлі. Коркӧ воис Госа Коля миянӧ да поткаяс видзӧдіг пасясис, тіян тай пӧ зэв кӧдзыд вӧлӧма. Ассьыным керкалысь ыркыдлунсӧ казялі бурджыка Коля дорас Перекод грездӧ гӧститны ветлігӧн: найӧ вӧлі кӧмтӧг ветлӧны гортас, ми шорсъялам вӧлі век гынкӧмӧн, а бӧрас шоныд кокйыла (носкиа) тяпиӧн.

Декаб помын сетім зачотъяс, тайӧ пӧрйӧ некутшӧм мытшӧдтӧг нин менам ставыс артмис. Зэв ёна кӧсъя вӧлі выльвоасьны гортын да весигтӧ белет ньӧблі. Но ӧшым тӧлысь помын зэв ёна друг кӧдздӧдіс, 40 градус сайӧ лои. Карыс вӧйис кӧдзыд руӧ, автобусъяс эз ветлыны (моторъяссӧ оз вӧлӧм вермыны ӧддзӧднысӧ да). Йӧзыс та вӧсна ветлісны веськыда уличьясӧдыс. Ковмис белетсӧ вокзалас бӧр сетны, став автобус рейссӧ дугӧдӧмны вӧлі. Кӧрттуй вокзалас паныдалі Ухтаысь воӧм Синтӧм Сашкаӧс, Госа Колялысь воксӧ. Сійӧ вӧзйис мунны Выльгортӧ попутка кыйны, но ме повзи кынмалӧмысь да эг мун. Вӧчны нинӧм, муні сэки выльвоасьны бара Мисяковъясӧ. Тётя Нина лӧсьӧдіс выль вося пызан, видзӧдім серпаскуд дай коркӧ час куимын кымын водім. Некутшӧм курыдтор вомӧ эгӧ видлӧй, видзӧдім «31 июня» шылада выль кино. Рытнас эськӧ ветлім Воваыскӧд Юбилей изэрдас козсӧ видзӧдлыны, но регыдӧн и котӧртім бӧр: кӧдзыдыс чеплясис.

Пуксис выль 1979-ӧд во. Мӧдім сетавны экзаменъяс. Ывларуыс небзис-шондӧдіс да каи гортӧ да сэні куті дасьтысьны. Кайим Мисяков Вовакӧд Визинӧ, а сысянь гӧститім нин Катыдын дедӧясын, кайим сэки сэтчӧ тӧвся лунӧ куимӧн подӧн, миян Вовакӧд тшӧтш. Кайи ме лызьӧн, ӧтлаын исласим ӧти лунӧ Семенчин крут чойсяньыс, усялім и быдсӧн. Ыджыд мам да дедӧ олӧны вӧлі пытшвежӧсъясас, ыджыд пачсӧ эз ломтывлыны. Кузь пемыд рытнас видзӧдім серпаскуд да быдсяматорсӧ висьтавлім. Узим вокъяс джоджас.

Торйӧн ёна сэки дасьтыси «Финно-угроведениеӧ пыртӧд» экзамен кежлӧ, вӧчалі зэв уна шпора. Сӧмын весьшӧрӧ полі, Бараксанов ёрт шпуткиг-куритчиг пукталіс бур донпасъяс. Збыльысьсӧ кӧ шуны, тайӧ курсыс вӧлі медся сьӧкыд меным дай унатор ме сэки бурасӧ эг вежӧрт. Сӧмын бӧрыннас нин, аспирантураын велӧдчигӧн гашкӧ понді нин бурджыка гӧгӧрвоны фин-угор кыв котырлысь ӧтувъя аслыспӧлӧслунъяссӧ. Та йылысь эськӧ колӧ вӧлі лыддьыны нёльӧд-витӧд велӧдчан воын, оз водзджык. Став экзаменсӧ сеті «вит» вылӧ да кайи каникуласьны гортӧ, шойччи важ моз, вӧрӧ, ыджыд мамъясӧ кайлі, аддзысьлі ӧти класын велӧдчысьяскӧд. Сэки ме снимайтчи нин да каникул медбӧръя лунӧ, урасьӧм тӧлысь 5-ӧд лунӧ, выльлунӧ ме, Одинцов да Модянов ветлӧдлім Визинӧд, аддзысим пос вылын да кайлім «Рассветӧдз». Сэки эгӧ на курыдторъяснас ышмавлӧ, школаын велӧдчысьяс кодьӧсь на вӧлім.

Тулыснас велӧдчӧмыс муніс эз нин сьӧкыда, повтӧмми весиг, корсюрӧ эг нин ветлы велӧдчынысӧ, корсюрӧ лун чӧж ог вӧлі велӧдчыв. Тулысъя семестрас кутім велӧдны XIX-ӧд нэмся роч литература, велӧдіс сійӧс вель мичаник том эньлов Шишкина Лидия Ивановна (1946). Сэки дорйысьӧм нин кандидат, сійӧ унатор юӧртіс медводдзаысь миянлы. Выльысь сэки лыдди унатор Пушкинлысь, Лермонтовлысь, Гогольлысь, восьті аслым Гончаровӧс, Достоевскийӧс, Толстойӧс да Лесковӧс. Таӧдз ме бӧръя гижысьясыслысь немтор на эг лыддьывлы. Став лекциясӧ зэв бура гижалі да та вӧсна сэсся экзаменсӧ сеті кокниа. Бӧрас пӧ сэсся Л. И. Шишкина мунӧма овны Вежа-Петыркарӧ.

Тулысъя семестрас кутчысим велӧдны коми кывлысь история, велӧдіс Е. А. Игушев зэв бура да гӧгӧрвоанаа. Зэв унатор йылысь висьтавліс. Сідз, коми йир кыв ӧткодяліс Эстонияысь Кохтла-Ярве карлӧн мӧд юкӧнкӧд, вайӧдіс весьтасъяс венгр, суоми кывъясысь, удмурт кывтӧ ог нин шу. Вӧлӧмкӧ, коми йир кывйыс артмӧма зэв-зэв важӧн, фин-угор подув-кыв кадколастӧ. Евгений Александрович юрас кутіс быд студент йылысь став юӧрсӧ, тӧдӧ вӧлі быдӧнлысь вичсӧ, кытысь петлӧма, коді велӧдлӧма сійӧс школаас коми кывйӧ да с.в. Сэки мем мусмис кывтуялӧмыс, кӧть и зільлі ставторсӧ велӧдны, медводз ассьым культура тшупӧдсӧ кыпӧдӧм могысь.

Миян ӧтуволанінса олӧмыс муніс дзик важ ног, некымынысь ветлі рытъяснас Козич Валяясӧ, но ӧдйӧ ӧвси: менӧ сэні эз виччысьны, весиг тшай оз вӧлі кисьтывлыны. Нывъяслы колӧны нин вӧлі верстьӧджык айловъяс, дерт. Велӧдчи ме ыдждӧдӧм стипендия вылӧ, босьтлі 50 шайт тӧлысьнас (мукӧдыслы мынтывлісны 40). Коркӧ ӧтчыд корлісны деканатӧ да потограпируйтісны, сэсся нимӧдан пӧвйӧ ӧшӧдлісны.

Велӧдчигкості кайлывлі гортӧ, карын эг и велавлы сэки ме шойччынысӧ. Март нёльӧд лунӧ, вежалунӧ, Визинын ме медводдзаысь бӧрйыси ас олӧмам. Сэки депутатӧ бӧрйӧны вӧлі ӧти инӧ ӧти мортӧс, та вӧсна тӧдан нин вӧлі мыйла мунан бӧрйысянінас, код вӧсна кипасалан. Мунім Голосов Колякӧд кык судта гӧрд школаас да кайим мӧд судтаас, спортзалас вӧліны пызанъяс да урна, вӧлі лӧнь да этша йӧза. Улас кӧнкӧ пӧжас пӧрадне вузалӧны вӧлі. Сэсся век ветлывлі сӧвет кадас бӧрйысьнысӧ мырдысьӧнмоз, интригаыс эг вӧв да та вӧсна татшӧм церемонняыс вӧлі вель гажтӧмтор. А косму тӧлысь 14-ӧд лунӧ, субӧтаӧ, Голосов Коля муніс армияӧ. Пекничаас вӧлі колльӧдан рыт, сэтчӧ муні рочовчи зонъяскӧд. Пукыштім налӧн шоныд керкаас, юим-сёйим быдсяматорсӧ да вои бӧр гортӧ. Карысь биолог-нывъяс — Валя да Таня — тшӧтш вӧліны сэн, биава кыкнанныс юисны. Том йӧз гажмисны да петісны ывлаас пальӧдчыштны да тшынӧдчыштны. Лои тешкодьтор: рочовчи зонъяс мӧдісны мунны гортас нин да ме накӧд вӧрзи. Курткаӧс быдлаысь корси да эз сюр, кольччи сэтчӧ. Вӧлӧмкӧ, Валяыс пасьтавлӧма сійӧс ывлаас петіг. Госа Коляӧс колльӧдіг сэні вӧлі салдатпулӧн выль нывъёртыс, Заозеръеысь кутшӧмкӧ Тооме ова ныв. Коляыс сійӧс шуӧ вӧлі Малька. Бӧрас нин ме тӧдмалі, мый вӧлӧмкӧ колльӧдчан рытнас Выльгортысь волӧма сылӧн нӧшта ӧти важ нывъёртыс да туйморт керкаӧ овмӧдчӧмӧн гусьӧн видзӧдӧма жӧ муса Коляыслӧн армияас мунӧмсӧ. Со кутшӧм радейтчӧм вӧлӧма йӧзыслӧн! Сылысь волӧмсӧ казялӧмаӧсь сӧмын автобуссӧ колльӧдӧм бӧрас. Коля веськалӧма канмудор видзан войскаӧ, ылі Казахстанӧ. Ме сэки унакӧд серакуаси да зіли тадзи отсыштны ёртъясӧйлы служитнысӧ. Сэки татшӧм рытъясыс вель гажаӧсь вӧліны, а асывнас автобус вылас салдатпусӧ колльӧны вӧлі зэв унаӧн: ордвуж, суседъяс, тӧдсаяс, ёртъяс да нывъяс. Ме сэки мыйлакӧ салдатпуясыскӧд ӧти автобусӧн тшӧтш карӧ лэччи. Коля Казахстанын шопералӧма. Сэсся ӧти лунӧ веськалӧма аварияӧ да чорыда доймалӧма, батьыс ветлӧма вӧлі сэтчӧ видлыны писӧ. Дыр бурдӧдчӧм бӧрын Колясӧ комиссуйтӧмны да ыстӧмны гортас. Госпиталяс куйлігӧныс сэсся синмасяс сьӧд юрсиа ас кодь тшӧтш ыджыд мыгӧра ӧти медчойкӧд да радейтчас, вайӧдас гортас сэсся гӧтырпуӧс нин, ассяыс арлыдаджык нылӧс. Гӧтрасясны сэсся да кык челядь лӧсьӧдасны на.

Майся гаж дырйи кайи Визинӧ, демонстрация вылӧ эг мун, мыйысь мем деканатсянь сетісны выговор да та йылысь тшӧктӧмсӧ стенас ӧшӧдӧмны вӧлі. Татчӧ тшӧтш содтышта ӧти юӧр аслам мӧд выговорӧй йылысь. Сійӧс мем сетісны политінформация «срыв» вӧсна. Сэки быд вежон вӧчлӧны вӧлі политінформациясӧ асывъяснас медводдза параса ӧти час пыдди. Ӧти лунӧ пондісны лӧсьӧдны политінформациясӧ нёльӧд параӧн да лекторыс сёрмис. Ме муні да ме бӧрся некымынӧн петісны, сэсся мукӧдъяс. Сӧмын тайӧ вӧлі коймӧд курсын. Кадыс пондіс лэбзьӧмӧн лэбны. Ода-кора тӧлысь 19-ӧд лунӧ Казахстанысь воӧма вӧлі орччӧн олысь Чугаев Вовик (Мишка Вовик), кык во чӧж служитӧма да мудор видзӧма. Ми буретш вӧлі став котырӧн картупель му ді вылын кодъям. Сэні муыс ичӧт вӧлі да век ки помысь кодйывлім. Кушманов Колякӧд сэсся петалім Воваясас пукалыштны, гӧрд вина кисьтылісны сэн. Вӧліны тшӧтш сэн карса олысьяс Вовикыслӧн Лидя сочыс Ивӧ Мишка верӧсыскӧд. Ставыс нимкодьӧсь, нюмъялӧны вӧлі. Тайӧ дзик коми гозъяыслӧн быдмис Таня ныв. Матӧ быд шойччан лун найӧ волісны Визинӧ. Тыдалӧ вӧлі, карас налы овнысӧ эз гажа вӧв, сиктӧ кыскӧмӧн-кыскӧ вӧлі. Вовикыс Галя нывъёртыскӧд сэки ӧтлаын нин олӧны вӧлі. Дзоньнас сійӧ кадсяньыс ёртъяс да тӧдсаяс пондісны вочасӧн котырасявны. Медводдзаӧн гӧтрасис Кушманов Коля лӧддза-номъя тӧлысь мӧд лунӧ, зэв гажаа кӧлысясим наын. Нина гӧтырыс велӧдчӧ вӧлі карын вузасьысьӧ да вель уна том ныв локтӧма вӧлі, юисны чорыда найӧ тшӧтш. Войбыд шерддьысим, пызан саяс сьылім, верандаас йӧктім да нывъяссӧ ме нӧшта Елинӧдз колльӧді. Ме сэки дасьтыси Визинын да ог вӧлі мудз. Лӧддза-номъя тӧлысь 10-ӧд лунӧ Мишка Вовиккӧд ветлім стрӧитсаасьны гуяс вылӧ, гӧгӧртім мамолысь, Вовик айыслысь, Васильев Шуриклысь гуяссӧ, сёрнитім тӧдсаяскӧд. Аддзылі сэки сэні тшӧтш кодрасьысь Владимир Александрович Ляшевӧс, КЛИИ-ын уджалысьӧс, филология кандидатӧс.

Сессия муніс лючки-ладнӧ, дасьтыси сиктын да ветлі карас сӧмын экзаменсӧ сетны. Медся сьӧкыд экзаменыс вӧлі диаматысь. Мем тайӧ велӧданторйыс сэтшӧма дӧнзис, мый юнь 7-ӧд лунӧ, экзамен бӧрас рытнас нин вои гортӧ да философиясьыс велӧдчан небӧгсӧ адгум му вылас соті. Сетім экзаменъяс нӧшта роч литератураысь да коми кыв историяысь.

ЧИТАЁВ ПЫДДИ НОШУЛЬӦ

Тайӧ гожӧмнас ме зэв бура ветлі сёрнисикас чукӧртан практика вылӧ Луздор районӧ. Веськӧдліс практиканас сэки томкодь на айлов, Эстонияын олысь филология кандидат Адольф Иванович Туркин (1936–1996), иннимъяс нималана туялысь. Сылысь «Кӧні тэ олан?» (Сыктывкар, 1977) неыджыд небӧгсӧ ме ньылыштӧмӧн лыдди, сэтшӧма воис сьӧлӧм вылӧ да. Чужлӧма Адольф Иванович Улыс Эжваын Йӧрӧзьдін сиктын 1936-ӧд вося январ ӧтиӧд лунӧ, велӧдчӧма Ленинградса канму университетын да сэсся КЛИИ-ын аспирантураын, а сэсся эстань гӧтырыскӧд овмӧдчӧмаӧсь Таллинӧ. Уджавлӧма вуджӧдчысьӧн Суоми муын, вуджӧдалӧ вӧлі вель унатор эст да суоми кывъясысь, гижасьӧ республикаса газетъясӧ. Эст муысь быд гожӧм-тӧв волывлӧ вӧлі сійӧ Комиӧ, тшӧкыда нуӧдлӧ сёрнисикас чукӧртан практикаяс да лыддьывлӧ торъякурсъяс. Сійӧ гожӧмын ме сыкӧд паныдасьлі медводдзаысь.

Муні Читаёвас кар пыр, Визинсянь пуксьынысӧ эг вермы да — ветлысьыс сымда сэки вӧлі, пуксянпасыс эз вӧв. Туйӧ петтӧдзыс мамӧй шуис, эн пӧ пов-мӧмъяв, быдлаын пӧ коми йӧз олӧны, отсаласны ковмас кӧ. Пӧпуттьӧ машина вылӧ повзи муннысӧ да карӧ лэччи, сэні войсӧ узи ӧтуволанінын да муні аскинас Абъячойӧ автобусӧн. Брусницын Володдя велӧдіс кыдзи воӧдчыны Читаёвас веськыда Кыддзавидз овмӧдчӧмин пыр. Сідзи и вӧчи. Веськыдвывлань туйвежас чеччи да веськӧдчи посёлокас, верст куим кымын муні да воис неыджыд Кыддзавидз, дзик Луза вадорас пукалӧ. Читаёвыс ылын тыдаліс мӧдлапӧлас. Ковмис пукавны вадорас да виччысьны рытсӧ. Сэки воис ӧти том морт уджаланінсьыс да вуджӧдчысьыс миянӧс вуджӧдіс пыжйӧн мӧдлапӧлас. Визув да ён Луза ю саяс вӧлі туй, зонмыскӧд варовитігмоз воӧдчим ыбъяс вылӧ вель кузя шевкнитчӧм сиктас, дзик пыр индісны мем колана, эжтӧм керйысь тшупӧм керкасӧ. Вӧлӧмкӧ, мамыс Володдялӧн зэв прӧст морт, кывзіс менӧ, вердіс да юӧртіс, мый некутшӧм студентъяс сиктас абуӧсь. Олӧ вӧлі мамыс ӧтнас, верӧсыс дыр кад висьӧма да кувсьылӧма нин. Рытнас ветлӧдлі сиктӧдыс, а сэккості кывсис: кодкӧ звӧнитлӧма сиктсӧветас да юӧртӧма, сёрнисикас чукӧртысьясыс пӧ шуӧмны мунны Абъячойсьыс абу Читаёвӧ, а Ношульӧ. Ковмис узьмӧдчыны Володдялӧн мам ордас.

Аскинас водз петі туйӧ, автобусӧн муні Тарачёв пыр Абъячойӧ, Лузасӧ вуджим паромӧн, а сэсся автобусӧн жӧ Ношульӧ. Сэні муні веськыда сиктсӧветас да немтор эг тӧдмав: некутшӧм студентъяс пӧ эз волыны. Паныдалі ас группасаясӧс улич вылысь, мунӧны нин узьланінас. Вӧлӧмкӧ, асьныс сиктсӧветас абу на пасйысьӧмны. Студентъясысь вӧліны Серикова Эмма, Игушева Аля, Макарова Нина, Васютов Юра да Супрядкин Володь. Бӧръяыс ачыс вӧлі Ношульысь да сэті айкурӧг моз ветлӧдліс, «первый парень во деревне». Олім школаса ӧти судта интэрнатас, пу керкаын, сулалӧ сійӧ вӧлі джуджыд кыркӧтшын, дзик ю дорас. Узьлім коммунистическӧя, нывъяс да зонъяс ӧти вежӧсын торъя пельӧсын. Водзассӧ нывъясӧс вӧлі лэдзам пӧрччысьны да водны, сэсся асьным водалам, сёрнитыштам дай унмовсялам. Сёйлім донтӧм донысь сиктса сёянінын, сэки быд гырыськодь сиктын уджалӧ вӧлі сёянін, нянь пӧжаланін, некымын вузасянін, тшыглаыд он вӧлі кув.

Сёрнисикас материалсӧ чукӧртам вӧлі некымын котыр вылӧ юксьӧмӧн, ӧтияс мунлісны катыдланьыс, мӧдъяс кывтыдланьыс. Веськӧдлысьным А. И. Туркин ветлӧдліс век ӧтнас, нинӧмӧ ёнасӧ торйӧн эз велӧдлы, сӧмын рытнас юасис лунтырӧн мый вӧчлім. Гӧгӧрвоана вӧлі: сійӧ ас вылас уджалӧ, кывйысь выль чукӧртӧмасӧ ас кудъяс пуктӧ. Сідзсӧ миянлы нимкодь да гажа вӧлі сэні уджыштнысӧ. Материалсӧ гижалім кабалаӧ, Васютов Миша вӧлі сӧмын «Романтик» магнитофонӧн ноксьӧ. Ачыс Ношуль сиктыс визув да вель паськыд Луза пӧлӧныс нюжӧдчӧма некымын верст, сикт шӧрас сэки сулалӧны на вӧлі ыджыд важ пу складъяс. Важӧн тайӧ сиктас вӧлӧма вель ыджыд ӧзын, Въятка вожысь ваялӧм нянь да мукӧд вузӧс кывтӧдлӧмаӧсь войвывлань, вӧчлӧмаӧсь сиктас ыджыд баркасъяс, тӧвбыдӧн ваялӧм вузӧссӧ ыджыд ванас сэсся нуалӧмны ва туйӧдыс. Вузӧс видзанінъясыс вӧліны на сэки вадорас. Ыджыд карабъяс эз нин ветлыны сэк, мотора пыжаыс бара унакодь журъялӧ вӧлі. Сиктыс вӧлі коми руа, быдлаын варовитісны комиӧн, том и пӧрысь, ставыс. Юрам кольӧма сӧмын ӧткымын сэтчӧс аслыспӧлӧс кыв: картов «картупель», нюрмоль «турипув», иньдыны «шуны, решитны» вежӧртасын (Ме иньді керъяссӧ нуны). Сёрнисикассӧ гижалім тетрадьӧ, юасим быдтор. Коркӧ ӧтчыд ӧти гожся пусянінӧ пырим да юалім, коді мися тіян медся олӧмаыс тані, коді медуна тӧдӧ важ олӧмсӧ. Индісны ӧти пӧрысь нин дедӧ вылӧ. Пондім юасьны да кутіс рочасьны, петкӧдлыны, мый роч кыв тшӧтш буракодь тӧдӧ. Кыдзкӧ тай сэсся комисяліс бӧр. Юӧртіс тшӧтш ӧти тешкодьтор. Ме пӧ Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи тышкасьлі Венгрияын да сэні толмачалі, ставыс пӧ менӧ пыдди пуктӧны вӧлі. Коми да маддяр кывйыс пӧ ӧд унаторйӧн ӧткодь. Дерт, тешкодь тайӧс вӧлі кывзыны, тӧдлі нин ӧд: венгр да коми ас кывнас ӧта-мӧдсӧ оз гӧгӧрвоны — кывъясыс ёна нин разалӧмаӧсь уна сюрсво чӧжнад. Сэсся, тыдалӧ, ми ёна нин дӧзмӧдім веськӧдлысьнымӧс да миянӧс сійӧ лэдзис мунны гортъясӧ. Ачыс кольччис на сэтчӧ. Ми зэв окотапырысь ӧти асылӧ мунім Абъячойӧ, а сэсся карса автобусӧн коді кытчӧ.

Тайӧ тулыс-гожӧмнас ме колли ассьым Сергей ёртӧс служитны, юль коймӧд лунӧ. Уна та йылысь гижны-пасъявны ог кут, висьтала сӧмын, мый 70–80-ӧд воясӧ армияӧ ветлӧмсӧ йӧзыс лыддьылісны бурторйӧн, дай том йӧзыс эз ӧтдортчыны таысь, мӧдарӧ, окотапырысь на вӧлі мунӧны, чайтіг: тайӧ зонъяслы коланатор, аслыссяма велӧдчӧм-верстяммӧм.

Сергей ёртӧс коллим гожӧмнас нин, зэв шоныд да номъя рытӧ. Видз-му овмӧс текникум помалысь зонъяссӧ шуӧмны служитнысӧ нуны помалан экзаменъяс бӧрас нин, гожӧмнас. Тадзи служитан кадколастыс зонъяслӧн дженьдаммӧ вӧлӧм. Диплом босьтысь Сергей, а збыльысьсӧ сылӧн ай-мамыс вӧчисны зэв уна йӧза рыт: томуловыс вӧлі быдлаысь, юрсикт шӧринсьыс, Митишуктысь, Елинысь, карысь. Том йӧзыс весигтӧ пызан саяс ставныс эз тӧрны да кодсюрӧ ывлаас вӧлі жӧдзӧ-виччысьӧ пызан сайӧ корӧмсӧ. Пукыштӧм бӧрас сэсся нывъяс петісны да пондісны сьывны, гудӧк шы улӧ йӧктыны кильчӧ помас. Гӧрд винаыс донтӧм сэки вӧлі да уна киссис, кузя колльӧдчим, войӧдзыс, Безносов Шурик (том йӧзыс нимтӧмны Джигитӧн сьӧд юрси пондаыс), налӧн орчча олысьыс, гожся пусянінас и узьӧма ном пытшкас. Ме тай быдмысь турунӧн тыран ордымӧд гортӧ лэччигӧн аддзылі логас узьысь Мишка Вовикӧс да эг чеччӧд: шоныд войнас мый сыкӧд лоас, узьыштас да ачыс лэччас.

Аскинас водз фотоапаратӧн кайи Рочовас, пукыштім туй водзвылын да вӧрзим шӧринас. Дерт, гортсьыс дыр кежлӧ мунӧмыс эз гажа вӧв, ӧтлаын лэччисны Сергейлӧн ай-мамыс, чой-вокыс, орччӧн олысьясыс. Коллисны сійӧс Выльгортӧ мунан автобусӧдзыс дай ставыс. Веськалӧма Сергей ёртӧй служитны тювгач лыйлан войскаӧ Иваново обласьтӧ, а сэсся вуджӧдӧмаӧсь Белоруссияӧ. Кыкнан во чӧжыс ме тшӧтш сыкӧд серакуаси.

Тадзи пуксис гожӧм да менам каникул. 1979-ӧд вося гожӧмыс бара лэбыштіс ӧдйӧ. Юльнас медводз вежон кымын олі ыджыд мамъясын Катыдын, Мисяков Вова воча воккӧд отсасим турун пуктыны, вуграсим да уялім, ветлім мӧдлапӧлас сэтчӧс кос мича вӧрас чӧд вотны да медводдза тшак корсьны. Вӧлі сэтшӧм мича шондіа лунъяс, весигтӧ мыйлакӧ номйыс этша вӧлі. Ми зонъяс вотчим вӧсньыдик дӧрӧмъяс кежысь. Ыджыд мамным да Матрена Фёдоровна орччӧн олысьыс зіля вотчисны, мунім сэсся вӧвлӧм ГЭСдорса инъясӧдз, лэччим важ лыа каръер дортіыс юланьыс да друг кыдз тай зэрмис ыджыд тӧлӧн! Ме сэки вель ёна нин поткайтчи тулыснас ньӧбӧм выль «Фед–5» апаратӧн, сійӧ век ме ордын вӧлі. Сэсся миянлы пӧрысь йӧзыдкӧд дышӧдіс гожйынысӧ да воим Визинӧ, кутім турун пуктыны Елин бригадаас, пондім Рочов дорын уджавны да сэсся Парччуӧ ветлыны. Миян Вова да карса Вова аскоддьӧм тшӧтшъяясыскӧд ёртасисны, а ме юр кыскалі Мишка Вовиккӧд: сійӧс ыстӧмаӧсь отсасьны турунасьны. Дерт, ставыс сэки вӧлі бур да гажа, луншӧр кадӧ пӧттӧдз сёйлім капустаа да яя шыд, юлім сэтӧра тшай, быдторсӧ сёрнитім да сералім. Помалім Парччусӧ сэки эг Морозов межаас, а ёна улынджык, Заря бригадаыс сэки абу кайӧма пуктысьнысӧ Парччуас да налысь паськыдінсӧ ми пуктім. Кутшӧм мичаинъяс сэні вӧліны: джуджыд да крут керӧсъяс, шыльыд тшӧтшкӧсінъяс, вуджӧра лӧнь логъяс, ылӧдз лӧзалысь парма-вӧр, кӧнкӧ матын нин тутӧсталысь вӧр петкӧдысь поездъяс. Парччу шорсьыс кодсюрӧ вӧлі мыкъяс кыялӧ. Миян Вова сэки вӧлӧн куртӧ вӧлі, верзьӧмӧн ветлӧдлӧ рытъяснас. Воам вӧлі рытъяснас час кӧкъямысын да дзик пыр жӧ усям узьны. Аскинас час квайтын чеччам да сизим час кежлӧ асъя ыркыднас бара мунам трактор додь вылӧ. Чайта вӧлі, тадзи быд гожӧм лоас, но артмис сідз, мый сійӧ гожӧмыс менам лои медбӧръя страдуйтан кадколаст. Колис тайӧ вунӧдтӧм кадыс юрвежӧрӧ да сьӧда-еджыда фотосерпасъясӧ.

Моз тӧлысьӧ бара чукӧрті адгум кӧйдыс, каколь босьті да вотчи, сэккості уна лыддьыси, медводз серпаса литература. Чукӧрті да ваялі сепысъяссӧ велосипедӧн. Пролчи гӧгӧрысь вотчылі весиг. Ӧтчыд лунтырӧн чукӧртӧмсӧ весиг пыжйӧн Кырув грезд дорсьыс каті ыджыд мамъясӧ. Воті-шарӧді сійӧ арнас 400 килограмм. Тшӧкыдакодь вӧлі сэки ветлӧдла юрсиктса шӧр небӧгкудйӧ. А кӧч тӧлысь 8-ӧд лунӧ став котырӧн гуляйтім да гажӧдчим Мишка Вовиклӧн да Митюшева Галялӧн кӧлысь вылын. Вовик менӧ вӧлӧм гижӧма сідз шусяна свидетельӧ, медтӧдчана ёртанӧ. Кӧть ёна бур «ёрт» меысь сэки эз петавлы, тайӧ кӧлысьыс ӧнӧдз сувтӧ юрвежам.

Дерт, медводз ставсӧ нуӧдны зілисны важ моз да дзик комиӧн. Асывнас мичмӧдім «Москвич 412» машина да кайим Митишуктас корасьны, миян айным ас машинанас сэні жӧ вӧлі. Корасим вель дыр, быдторсӧ вочавидзӧмӧн да шмонитіг мынтысьӧмӧн. Кыдзкӧ-мыйкӧ миянӧс керкаас лэдзисны, пызан сайӧ пуксьӧдісны. Сэні сёйим-юим да лэччим юрсиктас гижсьыны, пуысь кыпӧдлӧм лӧз рӧма райисполкомас на (сулавліс школа-поштаа костас). Та бӧрын машинаясӧн ветлӧдлім быдлаті да рытъявылыс воим нин Вовик керкаас, кӧні и вӧлі гажӧдчан рытыс. Ставыс муніс шыльыда. Ме том гозъялы козьналі вель уна ассьым небӧгӧс, дзонь ыджыд кудкодь артмис. Ог тӧд, воис эз сьӧлӧм выланыс менам козинӧй. Сэки ӧзынчи ёна ёртаджыка на олӧны вӧлі да гажӧдчис сэки сикткодьсыс уна морт, миян ай-мамъяс тшӧтш.

Та бӧрын некымын во на ме ёртаси тайӧ том гозъяыскӧд, ветлывлі найӧӧ. Налӧн чужис кык кага, овмӧдчисны медводз кӧртымалӧм керка-патераӧ, а сэсся и ас керкаӧ. Сӧмын верӧсыс ёнакодь пондіс юны, гозъякост олӧмыс торксис. Ставыс помасис медбӧрын лёка: Вовикыс пуртӧн вӧлӧм дойдӧма гӧтырсӧ да та понда ёна повзьӧмӧн воӧма мам керкаас да ӧшӧдчӧма. Сӧмын тайӧ лои нин асшӧр россияса гудыр-гадыр кадӧ. А 1979-ӧд воӧ найӧ вӧліны шудасьыс-шуда том коми гозъя.

КОЙМӦД КУРСЫН (1979–1980-ӧд ВОЯС)

Кӧч тӧлысь помын лэччи карӧ велӧдчыны. Коймӧд курсвывса студентъяс асьнысӧ кылісны нин университетса тырвыйӧ ас йӧзӧн, вужвыв велӧдчысьясӧн. Вель уна ныв-зон гожӧмнас уджалӧма стройотрадъясын, нывъяс Астрахань обласьтын арбуз-помидор чукӧртӧмаӧсь, но мынтӧмны налы таысь этша. Зонъясысь кодсюрӧ ёна стрӧитчӧма да бура нажӧвитчӧма. Тыдалӧ вӧлі: менам ёртъяс паськӧмнысӧ бурджык вылӧ вежӧмаӧсь. Зонъяслӧн медвылыс шикыс сэк вӧлі збыль джинсы гоз (куртка-гач) да сьӧд дипломат, а тӧвнас дженьыд пась да лючки гӧна шапка. Нывъяс вочасӧн лоины карса мичаньяс кодьӧсь, грездса важ руыс налӧн абу быттьӧ и вӧлӧма. Сӧмын медводдза лунъяссяньыс миян группаын лои скандал. Вӧлӧмкӧ, Лойма сиктын картупель керигас миян студентъяс вӧчӧмны кык лёктор, вӧвлӧм салдат-студентъяс гажа юрнас тышкӧ пырлӧмны Н. А. Павлюк ова велӧдысьныскӧд (бӧръяыс тшӧтш шома юра вӧлӧма). Тайӧ зонъясыс тшӧтш совкозса картупельсӧ сдаитӧмаӧсь заготкантораӧ да судзӧдӧм сьӧмсӧ голя пырыс лэдзӧмны. Гажъялӧмаӧсь и нывъяс, ӧти мича ныв Р. И. Вагнерлысь вольпасьсӧ няйтӧсьтӧма, мыськавтӧм сапӧгнас кайлӧма пӧ, тшӧтш гажа юрнас. Ӧти кывйӧн кӧ, группаным яналіс да велӧдысьяс синъясын ми лоим медлёкӧсь став коми юкӧдас. Сэсся бур кывъяс асланым группа йылысь велӧдысьяссянь ме эг нин кывлы, медся ёна ошкӧны вӧлі миян водзын воӧн ыджыдджыкъясӧс (сэні, шуам, велӧдчис В. В. Терентьева, том коммунист да карсӧветӧ бӧрйӧм морт, ставладорсяньыс зэв бур студентань).

Миянлысь зонъяснымӧс видлалісны комсомол котырлӧн чукӧртчылӧм дырйи, ёрдім найӧс кыдзкӧ-мыйкӧ небыдика, кодкӧ вӧзйис выговор сетны, кодкӧ комсомолысь вӧтлыны. Нуӧдӧ вӧлі чукӧртчӧмсӧ Е. А. Игушев деканным. А сэки оланпас сяма вӧлі: вӧтласны кӧ комсаысь^Комса — комсомол./^, вӧтласны тшӧтш университетысь. Сӧмын лои ставыс бур ногыс на: кодӧссюрӧӧс стрӧжитісны, но университетӧ велӧдчыны колисны. Тайӧ ставыс вайӧдіс группааным ёртасьӧм пазалӧмӧдз, эгӧ нин сэсся ставным чукӧртчылӧй рытйысьны, ставыс торъялісны ас пельӧсъясӧ, ас йӧзкытшъясӧ. Тадзи сэсся кыссис велӧдчӧм помасьтӧдзным нин.

Велӧдчӧмным муніс водзӧ. Коймӧд курсын овлӧны подув курсъяс став шӧр велӧданторсьыс. Коми кывйысь пондім велӧдны синтаксис. Медводзсӧ сійӧс лыддис А. Н. Карманова, а сэсся велӧдысьнас лои КЛИИ-ысь филология кандидат Владимир Александрович Ляшев (1942–1999). Сэки тайӧ айловыс вӧлі том на, сьӧд смоль юрсиа, читкырасьыштлысь синма, тэрмасьтӧг кызӧкталыштӧмӧн сёрнитысь. Ачыс сійӧ Визинысь тшӧтш, Кольёль грездын чужлӧма 1942-ӧд вося урасьӧм тӧлысь 7-ӧд лунӧ. Визинса шӧр школа помалӧм мысти велӧдчӧма Коми педінститутын, армияын служитӧм бӧрын да велӧдысьӧн уджалӧм мысти пырӧма аспирантураӧ. Сэксӧ Ляшев ёртным вӧлі том кандидат, дорйысьӧма вӧлӧм Тартуын неважӧн на, 1977-ӧд воын. Гижӧма емваса сёрнисикас йылысь Илля Вась профессорлӧн юрнуӧдӧм улын. Лекция лыддигас век вайӧдаліс весьтасъяс удмурт, роч, немеч да англия кывъясысь, зілис ӧткодявны коми кывнымӧс мукӧд кывкӧд. Торйӧн аслыспӧлӧснога нуӧдӧ вӧлі сійӧ пӧзӧяс: пырас да сюся видзӧдӧ вӧлі, мед сувтім ставӧн стӧча ӧти визьӧ, школаын моз. Сэсся радейтӧ вӧлі сетавны миянлы асшӧра гижан уджъяс. Коркӧ тулысъявылыс пырис сійӧ миянӧ гижтасъяс новлан кузь тубрасӧн, тубусӧн. Сэні вӧлӧмкӧ гартӧма «Куликов мувывса асыв» серпас. Сэсся тшӧктіс миянлы гижны-лӧсьӧдны юрысь мӧвпалана удж тайӧ серпас сертиыс. Вӧлӧмкӧ, сэки буретш пасйӧны вӧлӧм Куликов мувывса тышыслы 500 во тырӧм. Тайӧ аслыспӧлӧс велӧдысьыс лои менам медводдза збыль туялан веськӧдлысьӧн, сетіс мем гижны курсвывса удж коми вежлӧгъяс йылысь сёрнисикасъяс подув вылын. Во чӧж чукӧрті материал кызвынсӧ сёрнисикасъяс йылысь небӧгъясысь да коркӧ ода-кора тӧлысьӧ кыдзкӧ зэв сьӧкыдпырысь гижи. Помкаыс вӧлі материалыслӧн оталуныс, та понда мыйкӧ ыджыдтор ме темаас эг вермыв вӧчны, тӧдчанасӧ восьтыны. Владимир Александрович нӧшта пӧзӧяс вылас вӧлі миянӧс уджӧдӧ аслас туялан тема сертиыс. Вӧчӧны буретш вӧлі сэки КЛИИ-ас «Европаса лингвистика атлас» темаысь коми юкӧнсӧ. Вайӧдліс велӧдысьным миян водзын сёрнитны и ассьыс удмурт уджъёртсӧ, Риф Шакрисламович Насибуллинӧс (1936), сэки филология кандидатӧс. Ветлӧ вӧлі сійӧ век вель ыджыд тубусӧн, аслас сёрни водзвылас век ӧшлывлӧ вӧлі вель уна мусерпас да став удмурт кыв паськалӧмсӧ индалан бедьторйӧн петкӧдлывлӧ. Тыдалӧ, ас Удмуртияас сійӧс оз вӧлі сибӧдны велӧдан уджас да зэв окотапырысь волывліс Сыктывкарӧ. Нӧшта Риф Шакрисламович лыддьыліс миянлы торъякурс удмурт сёрнисикасъяс йылысь, кыскаліс тубуссьыс мусерпасъяс да индаліс кӧні кыдзи шуӧны, шуам, шонді, картупель да с.в. кывъяс. Торйӧн уна материал сійӧ чукӧртӧма кодзувкот кыв йылысь, дзонь кодзувкоткар чукӧрмӧма. Сэки нин сійӧ пырӧдчӧ вӧлі лингвогеографияас. Став тайӧ выль тӧдмасьӧмъясыс унатор сетӧны вӧлі: выль видзӧдласъяс, выль тӧдӧмлунъяс, паськыдджык синвидзӧдлас. Владимир Александрович бура веськӧдліс курсвывса уджӧс гижигам: сетавліс лыддьыны ассьыс небӧгъяс, висьтавліс содтӧд литература, быдторсӧ вӧзъяліс. Некымынысь ветлі КЛИИ-ӧ сы дорӧ. Пукалӧ сэки вӧлі ичӧт туялысь (мӧнӧэс) В. А. Ляшев 523-ӧд уджвежӧсын А. Н. Ракинкӧд да Э. Н. Павловакӧд, витӧд судтаас тшӧтш пукалӧ вӧлі кыв секторнас веськӧдлысь Г. Г. Бараксанов, тшӧтш миян велӧдысьным.

Мӧд семестрас торъякурсъяс миян дорӧ воис лыддьыны Таллинысь Адольф Иванович Туркин, лыддис сійӧ коми топонимикалысь подувъяс да суоми кыв. Медводдза курсыс кӧ вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоана да кокниа кывзана, мӧдсьыс мем юрвежам немтор эз кольлы, фин кывйын уна кывпод йылысь юӧрысь кындзи. Зачот дырйи велӧдысьным шуис, кык вежонӧн пӧ суоми кыв велӧдны он вермы да та понда пӧ пукта ставныдлы автоматӧн. Тыдалӧ вӧлі, велӧдысьным оз ёна зіль мыйкӧ ёна миян юръясам сюйны-тэчны, велӧдіс ачыс шойччигмоз, сёрджык волывліс, водзджык лэдзлывліс. Татшӧм уджыслысь помкасӧ тӧдмалі ёна сёрӧнджык: вӧлӧмкӧ, Адольф Ивановичлӧн Сыктывкарын вӧлӧма уна аслас удж, ставторсӧ колӧм вӧлі эштӧдны (ылі Таллинас сылӧн тӧдӧмлуныс некодлы ёнасӧ абу ковлӧма). А. И. Туркин вӧлі зэв серамбана морт да лекцияыс век сылӧн вӧлі ӧдйӧ помасьӧ, мунліс казявтӧг. Некыдзи он ӧткодяв вӧлі сылысь велӧдӧмсӧ университетса ӧткымын мукӧд миян велӧдысьлӧн уджкӧд.

Тӧвсяньыс тшӧтш пондім ми велӧдны венгр кыв, велӧдіс миянӧс Е. А. Игушев зэв аслыспӧлӧс велӧдчан небӧг серти (Деак Ш. Учебник венгерского языка. Т. I-III. — Будапешт: Танкёньвкиадо, 1972). Тайӧ небӧгсӧ Шандорыс гижӧма вӧлі Венгрияын сулалысь сӧвет войскалы, матӧ став темаыс йитчӧма вӧлі тышка-вынкӧд. Группанымӧс юкисны кык пельӧ, литературоведъяс да кывтуялысьяс вылӧ. Ичӧт котырын велӧдчим ме, Карманов гозъя, Макарова Нина, Павлова Люба, Куратова Валя да кодсюрӧ нӧшта. Венгр кыв сэки нин шензьӧдіс менӧ аслас пырыстыдалана логиканас, шыкуднас да граматика тэчаснас муніс комилань, кӧть эз дзик ӧтсяма вӧв. Дерт, ӧткодь кывъяс паныдасьлӧны, шуам кӧть, te — тэ, mі — ми, meny — монь, tél — тӧв (волӧн кад), mennі — мунны, tudnі — тӧдны, varnі — вурны. Тешкодь ӧткодьлунъяс вӧліны тшӧтш, со кӧть, венгр кывйысь sétalnі кадакыв дзик ӧткодь вӧлі сіталны кывкӧд. Дерт, тайӧ кывъясыслӧн артмӧмыс мунӧма торъя туйӧд. Сэки нин юрӧ пырис зэв аслыспӧлӧстор: венгръяс ас сёрниас мортыслысь овсӧ век пуктӧны водзас, а нимсӧ сы бӧрын, шуам, роч ног Шандор Петёфи, а венгр ног Petӧfі Sandor. А ӧд комияс тадзи тшӧтш нимтӧны йӧзсӧ, мӧд инын век мунӧ ним, а водзас гӧгӧрвоӧдысь кывйыс, шуам, Тури Мишка, Куран Даръя, Тима Вень, Илля Вась, Нёбдінса Виттор. Велӧдчигӧн быд урок сьывлім йӧзкостса венгр сьыланкывъяс, Евгений Александрович висьтасьліс Венгр муӧ кыв курс вылӧ аслас ветлӧм йывсьыс, сэтчӧс оласног да велӧдчанног йылысь да с.в. Тадзи воысь-воӧ велӧдчӧмыс меным лои век кысканаджык, кӧть сэкъясӧ кывтуялысьӧ быдмыны некыдз эг на ме мӧвпавлы. Оз вӧлі туйдӧдны велӧдысьяс ни некутшӧм мукӧд ышӧдана юӧр миян вокӧдз эз волывлы.

Роч кывйысь синтаксиссӧ лыддис «бабка Фонэма», колӧ шуны, зэв бура да гӧгӧрвоанаа, тырвыйӧ туялан тшупӧдын, эз примитивнӧя. Классика роч литература велӧдіс Лидия Ивановна Шишкина, ачыс нуӧдліс и пӧзӧяс. Кӧть и зіли велӧдны роч литературасӧ тырвыйӧ бура, век жӧ сэки нин вежӧрті ӧтитор: тамда лыддянторъя курссӧ зэв бурасӧ он вермы тӧдмавнысӧ некор. Уна зонлы, меным тшӧтш велӧдысьным воліс сьӧлӧм вылас ань моз: статя, тырвыйӧ мича, вежӧра, абу горзысь. Коми литературалысь XX нэмся курссӧ лыддис бара В. В. Пахорукова, уна велӧдысь ӧд ӧти неыджыд коми кафедраын сэки эз вӧвлы. Роч кыв история курс велӧдісны кыкӧн, водзассӧ кытыськӧ вайӧдӧм Воронкова Ольга Георгиевна (1918), пӧрысь нин да ёна бӧрынджык тӧдмалӧмӧн зэв пӧ асныра ань, а сэсся сэки дорйысьтӧм на Лидия Яковлевна Петрова (1949–2007). Бабка Воронкова, миян нимтанног серти, босьтіс миянлысь зачотсӧ гортас, ветлім став группаӧн сы патераӧ. Кыкнанныс сёрӧнджык сэсся мунӧмны овны Сыктывкарысь Рочӧ.

Чужан кывлӧн аслысруа кӧрыс мем лои ясыда тӧдчана буретш коймӧд курсын коми литература выльысь лыддьӧмысь. Коркӧя школаса лыддьӧмысь унатор менам вунӧма нин вӧлі да понді лукйысьны небӧгъясас выльысь. Поэзия сэки менӧ ёнасӧ немся эз ышӧд, весигтӧ Иван Куратовлӧн кывбуръясыс кажитчисны сьӧкыдӧсь, кодсюрӧ наысь дзик гӧгӧрвотӧм. Медся кокни лыддяна вӧлі Иван Вавилинлӧн «Тарас дед» поэма да кывбуръясыс, кӧть юӧртанторйыс сэні вывті нин вӧлі матын сэкся идеологиялань. Мӧдарӧ, прозаысь унатор вӧлі пельсадьӧс кыскӧ, медводз, Яков Рочевлӧн «Кык друг» романыс, Геннадий Юшковлӧн висьтъясыс да Иван Тороповлӧн повесьтъясыс. Мыйлакӧ Юшковлӧн «Чугра» романыс лыддьынысӧ лои мем сьӧкыдкодь аслас уна торъялана кад вӧснаыс. «Кык друг» небӧглӧн сюрӧсыс сэтшӧм лӧсьыда тэчӧма вӧлі мый ме босьті да гижи сылысь дженьдӧдӧм конспект сямаӧс. Чайта, Яков Рочев кӧ гижис кыдзи кӧсйыліс, сыысь эськӧ быдмис ыджыд классик-гижысь. Кывйыс сылӧн зэв коми руа, кокниа лыддяна да сӧдз. Мем дай уна мукӧд студент пӧтны вермытӧг сэки лыддяліс Иван Тороповлысь Федя Мелехин йылысь гижӧдъяссӧ.

Коймӧд курсын арсяньыс нин миянлы юӧртісны: регыд пӧ ӧкмыс судтаа выль ӧтуволанінсӧ эштӧдасны да став факультетсӧ экономистъясысь кындзи сэтчӧ вуджӧдасны. Ветлім сэтчӧ субӧтничайтны, ёг весалім да мый да. Окота нин вӧлі збыльысь эновтны тайӧ кӧдзыд барак сяма вой узьланінсӧ. Торйӧн нин укшальмӧм серпаса вӧлі миян вежӧсным, дзескыдінса мисьтӧм кузьмӧс камера кодь. Коркӧ йирым тӧлысьӧ воис кад чукӧртны кӧлуй да шылльӧ-мылльӧ и вуджны выльлаӧ овны. Сӧмын урчитӧм кадӧдз менам орчча олысьяс немтор эз вӧчны: Тарабукин Лёша гӧтыр дорас век оліс, Брусницын Володь, ыджыд спортморт, олӧ вӧлі университетса санаторий-профилакторийын, узьла вӧлі ӧтнам. А вежӧсын небӧг-кабалаыс чукӧрмис ыджыд чукӧр, ставыс пондісны шыблавны ковтӧмторсӧ секцияас, асмогасянінъяс да мыссянінъяс некод эз пелькӧдлы, ёг некод эз петкӧдлы. Пуксис веськыд бардак. Век жӧ коркӧ-некоркӧ ёртъяскӧд (унджыкысьсӧ ӧтнам) кыскалім кӧлуйсӧ Коммунистическӧй 72 инпасӧ да пыртлім сизимӧд судтаса 236-ӧд вежӧсӧ. Куим морта вежӧсным петӧ вӧлі ӧшиньнас паськыд Коммуна пурысь вылӧ, выль жырным вӧлі мича, ломтісны зэв бура, весиг водзассӧ веськыд жар вӧлі миянлы (таӧдзсӧ эг велавлӧй кӧмтӧг ветлыны). Гӧгӧр ставыс вӧлі выль: крӧвать-вольпась, эжӧд, пызанвыв лампаяс. Миянлы нимкодь вӧлі. Дзескыд вӧлі сӧмын пусянінын, ӧд сэні сулалісны электроплитаяс. Найӧ дыр шоналӧны вӧлі, дыр кӧдзалӧны, ӧдйӧ сотчалӧны (студентуловыд ӧд зэв вунӧдчысь, оз вӧлі кусӧдны дай ставыс). Овмӧдчим куимӧн: Тарабукин, Брусницын да ме, куим зэв торъялана зон. Рытъяснас важ оланінын моз эгӧ пусьывлӧ, корсюрӧ сӧмын тшай юлывлім булки-няньӧн дай ставыс. Орччӧн секцияас олісны филолог-зонъяс, Зюзев Коля вуджис овны кык морта вежӧсӧ Сердитов Кӧсьтакӧд ӧтлаын. Кӧсьтаыс чужлӧма 1961-ӧд воӧ Луздор районса Сернӧс сиктын, ӧти курсӧн миянысь томджык вӧлі. Зонмыс вӧлі зэв лӧнь, мӧвпалысь, гӧтрасис водз, велӧдчигас нин ас группаса Расова Вера ӧти ныв вылӧ. Сэсся сійӧс ыстасны велӧдчыны журналистӧ Ленинградса университетӧ. Миян секцияса кык вежӧсын забыль нывъяс олӧны жӧ вӧлі. Важ дӧнзьӧм ӧтуволанінным зэв ӧдйӧ вуніс да сэтчӧ эз нин кыскы немся. Бурджыкинад овнытӧ велалан зэв ӧдйӧ да кокниа — тайӧ аксиома сяма збыльторйыс вежӧрӧ пырыштіс сійӧ каднас. Тырмытӧмторйыс тшӧтш вӧлі: сёянін ыджыд ӧтуволанінын эз вӧв, увдор судтаас эськӧ восьтісны буфет, сӧмын лючки сёянторйыс ёнасӧ эз вӧв, пӧсь сёянсьыс овлӧ вӧлі сӧмын пельмень да оз быд лун.

Тадзи семестрыс матыстчис тӧдлытӧг помлань. Зачот сеті лючки, но выльвоасьны Визинӧ эг кай, белетнас дзескыд вӧлі да эновтчылі ветлӧмысь. Выль ӧтуволанінын ӧтнамлы выльвоасьнысӧ вӧлі гажтӧм да важ моз муні тётя Нинаясӧ, сэні серпаскуд видзӧдім да паныдалім 1980-ӧд восӧ коса, вина видлавтӧг. Вова воча воккӧд гижалім «Маяк» магнитофонӧ выль во войся сьыланкывъяс да шылад. Аскинас, выль вося медводдза лунӧ, кайи Визинӧ дасьтыны логикаысь экзамен. Сӧмын ӧшым тӧлысь помнас мудзсьӧма менам. Шойччигмоз кайлі ыджыд мамъясӧ ӧти рыт кежлӧ да школаса лызь туйӧд тӧвшӧр квайтӧд лунӧ зэв дыр лызьӧн исласи Чугаев гозъякӧд, поткайті сэні вӧр-васӧ. Бӧрсӧ гортӧ лэччим Рочов пыр, кежалім Ивӧ Кӧсьта старик дорас, сэні Арттьӧ Коля воча вокӧй вӧлі гӧсьтитӧ буретш.

Мӧд семестрыс пондіс лэбзьыны нӧшта на ӧдйӧджык, позьӧ шуны, тӧдлытӧг. Велӧдчӧмысь ӧтдор понді ёнджыка видзӧдавны ас гӧгӧр. Вӧлӧмкӧ во помнас сӧвет тышка вын пыртӧмаӧсь Афганистанӧ да сэні пӧ лыйсьӧны, тышкасьӧны. Татшӧм сёрниясыс кутісны ветлыны выль во бӧрын. Ыстысьӧны вӧлі медводз мудорсайса радиостанцияясысь кывлӧмтор вылӧ. Дай айӧй тшӧкыда вӧлі кывзӧ «Свобода», «Би-би-си», «Свободная Европа» радиостанцияяс, сэні критикуйтӧны вӧлі сӧвет канмуын олӧмсӧ, юӧртӧны сы йылысь, мый оз вӧлі гижны Мӧскуаын петан газет-журналъяс. Водзӧ сэсся тайӧ йӧзӧдтӧм тыш йывсьыс пондісны ветлыны повзьӧдчана сёрнияс: сэтчӧ пӧ Афганысь вайӧмны цинкысь вӧчӧм горт, сэтчӧ пӧ гуалӧмны кодӧскӧ мӧдӧс. Водзӧ сэсся миян вежӧсӧ некымынысь овмӧдлісны Аркадий нима ӧти историк-заочникӧс, уджсикас сертиыс бурдӧдчысьӧс. Сійӧ висьталіс ӧти тӧдса лэбӧдчысь (лётчик) йылысь: лэбалӧма-тышкасьӧма Афганистанын да лыйлӧмӧн уськӧдӧмны ероплансӧ, сэсся бурдӧдчӧм бӧрас «Гӧрд кодзув» орден сетӧмаӧсь. Сэк жӧ зэв паськыда сёрнитӧны нин вӧлі Мӧскуаын гожӧмнас нуӧдан Олимпиада ворсӧмъяс йылысь. Позьӧ шуны, став Сӧвет Ӧтувлуныс сьӧлӧмсяньыс вӧлі дасьтысьӧ тайӧ ыджыд спорт гаж кежлас: лӧсьӧдалісны сьыланкывъяс, вӧчлісны торъя телеуджтасъяс, гижалісны газетъясӧ, Мӧскуаын унатор вӧлі кыпӧдӧны. Дерт, ставыс гӧгӧрвоӧны вӧлі, мый сэтчӧ олимпиада вылас кокньыда мунны он вермы. Сідзи сэсся и лои. Комиысь сэтчӧ ветліс сӧмын торъя йӧзчукӧр, сэтчӧ веськавлӧма тшӧтш вежӧсаным олысь Брусницын Володя.

Лым сылан кадӧ ме тӧдӧмӧн вежи ассьым сёянногӧс, понді ачым дасьтыны аслым рытъя нур. Мӧвпышті да шуи аслым ставсӧ вӧчны, оз ков лача кутны кодкӧ вылӧ, дӧзмӧдны ордвужӧс аслам волӧмъясӧн. Кад нин. Войдӧр кӧ ме сӧмын ньӧбӧмторсӧ сёйлывлі, то ӧні лӧсьӧді медводдза ас пусян овмӧс: ньӧби матысса вузасянінысь бекар-мӧд, вилки-пань да скӧвӧрда, кольк, сов да сакар. Гортысь сэсся понді ваявны картупель да порсь гос, сола шома капуста, корсюрӧ тшак да яй. Татшӧм ногӧн быттьӧкӧ лои асшӧр месайкодь, вочасӧн велалі пуны-пражитчыны, ачымӧс вердны. Тайӧ вӧлі менам зэв бур воськов.

Тулыснас ми велӧдчим вожатӧявны пионерлагерын, та могысь вӧлі миян куим лунся торъя практика медшӧр стрӧйбаын. Быд группа лои пионеротрадӧн, пондім ветлыны ӧтвизьӧн, пысавлім югыдгӧрдов сьылічышъянъяс, ордйысим ӧта-мӧдкӧд сьылӧмын да с.в. Медбӧртиыс вӧлі став отрадкостса ӧтувъя петкӧдчӧм, ветлім ӧтвизьӧн, сьылім, лыддялім сідз шусяна речовкаяс, но ставсьыс бура сэки петкӧдчылісны историкъяс. Шуисны, тайӧ ставыс ковмас пӧ миянлы гожӧмнас, ӧд сэки ковмас мунны пионер практика вылӧ лагеръясӧ. Ме бӧрйи аслым ас районысь Межадор сиктдорса «Дружба» лагер, Александр Католиковлӧн ай-мамтӧм челядь школалысь гожся шойччанін.

Кадыс муніс вель ӧдйӧ. Кос му тӧлысьӧ ветлі гортӧ ӧти вежалунӧ да веськалі ыджыд шогӧ: 20-ӧд лунӧ, лым сылан кадӧ, дзебисны «Сысольскӧй» совкозса управляющӧй Ким Павлович Голосовӧс, миян айлысь ёртсӧ, кутшӧмкӧ помка вӧсна ӧшӧдчӧма вӧлӧм. Сійӧ вӧлі зэв кужысь юралысь, бур да веськыд морт, вель унаысь пыравліс миянӧ айӧйкӧд, пукавлісны пызан сайын. А мыйта татшӧм йӧйталӧм йывсьыс ме сэсся кывлі, шензьымӧн уна. Мый эз тырмыв татшӧм йӧзыслы, коді найӧс мӧдар югыдас тойлӧ? Велӧдчигчӧжӧн, дерт, тайӧторъяссӧ ме эг ёнасӧ казявлы, но бӧртіас унаысь мӧвпавлі та йылысь. Та вылӧ тойліс ӧтитор: асьсӧ сэсся помалісны тшӧтш менам ичӧтдырся бур ёртъясӧй Кушманов Коля, Чугаев Вова, Шарапов Саша, Старцев Андрей. Тайӧ лоас гудыр-пемыд кадас, 90-ӧд воясӧ.

Пуксис тулыс, майся гажлунъяс кежлӧ, кыдзи век, кайлі сиктӧ, ӧттшӧтш Визинын ки помысь гижи курсвывса уджӧс. Сійӧ тулыснас воисны армияысь ӧти класын велӧдчысьяс Шарапов Саша да Канов Коля, на дорӧ гӧсьтитны ветлі ме Вермӧм лунӧ. Сійӧ лунӧ асывнас, 5 час 20 минутын кайлі Герман поннымкӧд вӧрӧ заравала Шӧртуйӧд ыджыд кузь гӧпъясӧдзыс. Ывларуыс вӧлі шоныд, гожся кодь нин, сӧмын сывтӧм лымъя вӧрас ыркыд на вӧлі. Гӧгӧр ва гӧп, лымйыс буретш лун да вой сылӧ вӧлі. Зараваыс визувтіс зэв ёна, бидонӧ босьтӧмӧн бергӧдчи бӧр. Ӧти бура сылӧм пӧжӧмаинын, тувсов яръюгыд шонді водзас весиг гожъялышті, ном ни геб абу, лӧсьыд… Оплеснин улич вылын рытнас сэки гажа вӧлі: ветлім пукавны Шараповъясӧ, Кальпельясӧ, поткайтчим, рытнас ветлім йӧктыны клубӧ. Шензьӧдіс ӧтитор: рытнас гажмыштӧм ныв-зон, ёртъясӧй, гуляйтіг пондім гораа сьывны революция да асшӧр тыш кадся сьыланкывъяс («Интернационал», «Смело мы в бой пойдём», Щорс йылысь да с.в.). Тадзи шойччи гортын.

Тӧдлытӧг матыстчис гожӧм, сеталі зачотъяс да вои гортӧ экзамен дасьтыны. Лагерӧ практика нуӧдігкежлӧ ковмис карын сетны анализъяс да босьтны медсправка. Сійӧ сессия вылас сетім коми да роч кывъясысь синтаксис, капитализмлысь политэкономия, историяа материализм. Политэкономияысь ставыс полӧны вӧлі, лыддис сійӧс миянлы ачыс Иван Кузьмич Проничев (1927), зэв аслыспӧлӧс тшап велӧдысь, олӧма нин айлов. Зэв вӧлі радейтӧ петкӧдлыны ассьыс англия кыв тӧдӧмлунсӧ да сетавны артасьӧм вылӧ уджъяс. Экзамен вылас вӧлі сійӧ кодӧссюрӧ англия кывйӧн юасьлӧ. Истматсӧ миянлысь примитіс эз лекторным Валерий Иванович Грузнов, а Николай Александрович Павлюк (1943). Бӧръяыс миянлы мӧд курсын логика лыддьыліс да бура тӧдса вӧлі нин мортыс. Роч литератураысь дасьтыси карын, велӧдысьыс корӧ вӧлі, мед ми унатор лыддим небӧгкудйысь. Ковмис та могысь ветлыны Ленин нима шӧр небӧгкудса лыддьысян залӧ. Экзаменъяс бӧрын лагерӧ мунтӧдз колӧ вӧлі мыйтакӧ лун уджавны ӧтуволанінын, сэк сэсся позис лючки мунны гожӧм кежлас. Но меным таын отсаліс Сергей нима электрик: сійӧ висьталіс комендантыслы, быттьӧкӧ ме збыль уджалі. Вои Визинӧ став тайӧ нок бӧрас лӧддза-номъя 26-ӧд лунӧ.

Дасьті став экзаменсӧ гортын, та вӧсна немся эг мудзлы. Юрын век на кольӧма ӧти татшӧм мича луныс, лӧддза-номъя витӧд лун, четьверг. Гожӧм пуксьӧма, сӧмын абу на жар. Асывнас кайи автобусӧн Семенчинӧдз да мӧдӧдчи лэччыны веськыда Утӧгалогӧдыс. Гӧгӧр ылӧ-ылӧ тыдалӧ, Кебра сиктдорса телевышкаыс чурвидзӧ ылын лунвылын. Муяссӧ гӧрӧма-кӧдзӧма, туруныс ичӧт на, гӧгӧр веж, видз вылас тырыс горадзуль вижӧдӧ-дзордзалӧ. Няйтыс туйяссьыс косьмӧма, а Визин юыс ыджыд на, абу на гожся, ызгӧ-визувтӧ ӧдӧн, керкавесьтса діторъясыс ва улынӧсь на. Сынӧдыс пырыстыдалана, сӧдз, сӧстӧм, ылынджык кылӧ трактор шыяс. Луннас гожъялі сэк да лыддьыси, шочиника лэбалысь медводдза номъяссӧ вӧтлалышті.

Тырис мем лӧддза-номъя тӧлысь 15-ӧд лунӧ кызь арӧс, но некод менӧ эз чолӧмав ни козин эз сет, луныс коли тӧдлытӧг. Велалӧмпырысь ме тайӧ нэмтшупӧдсӧ эг казявлы быттьӧ. Вова вок школасӧ лючкиа эз помав, экзаменсӧ эз сетав да совкозӧ уджавны пырис комсомол путёвка серти. Вурӧдӧмаӧсь сылы чорыд дӧраысь вӧлі гач да кышан, сетӧмны торъя кабала, нечерноземъе кыпӧдысьӧн сэні гораа нимтӧмны вӧлі. Мамӧй ветліс да вайис сылы тракторист право, а сыӧдзсӧ быдсяма уджсӧ вӧчӧ вӧлі вокӧй. Бӧртіас ковмис сылы рытъя школаын на велӧдчыны да сэні экзаменъяссӧ сетны во мысти. Вывті уджач тракторист сыысь сэки эз петавлы: кӧсйӧ вӧлі ёнджыкасӧ голлясьны, путёвка-кабалаяссӧ лючкиасӧ эз гижавлы водзас да сьӧмсӧ медводдза тӧлыссьыс эз и босьтлы, кӧть и уджаліс, дерт.

Тӧлысь помас некымын лун шойччи гортын. Буретш воӧма вӧлі армияысь менам нӧшта ӧти ёртӧй — Дубинский Володь, ӧтувлунса мудор видзӧма кӧнкӧ Шӧр Азияын. Воис ёнмӧм лючки айлов, абу нин немся вӧвлӧм зонка. Тешкодьтор: Володь служба бӧрас коми кывсӧ эз нин сетлы, вуджӧма рочӧ. Ми куимӧн (нӧшта Бессонов Коля) сэки кайлім Ёгулӧ ӧти вой кежлӧ чери кыйны ботанӧн да крукӧн. Катӧдім сы ылнасӧ (15 верст кымын) бидонӧн сам вылӧ гычпиянӧс, сакалӧмны вӧлі важ силос гусьыс. Узим дыр вӧр керкаас, лючки-бура, номъястӧг. Тайӧ вӧлі сійӧ керкаас менам медбӧръя узьӧмӧй, локтан гожӧмнас кутшӧмкӧ пеж йӧз сійӧс сотӧмны вӧлі. Дивӧ, весиг черитор шедыштіс ӧд, и эз этша, сиръяс да кельчи. Воим бур аскылӧмӧн ми. Лӧддза-номъя 28-ӧд лунӧ, субӧтаӧ, ветлі Кебра сиктӧ Иван Куратовлӧн поэзия гаж вылӧ. Сэки став район да республика пасьтала тайӧ вӧлі дзик ӧти ас коми гаж: быд во вӧлі вӧчлӧны концерт да кывбур лыддялӧм, ӧти сайын унаторйӧн вузасьӧны, йӧзыс аддзысьлӧны вӧлі, том йӧз тӧдмасьӧны да с.в. Визинсянь быд час джын ветлӧ вӧлі Кебраас автобус. Аддзылі сэтысь миян группаысь нывъясӧс — Серикова Эммаӧс да Куратова Валяӧс. Видзӧді сьылӧм-йӧктӧмсӧ, кывбур лыддьӧмсӧ, пыралі «Закар ордын» кывбурса геройяслӧн керкаас. Сэсся ньӧби кольк, выль ӧгурчи, тшынӧдӧм калбас, помӧдзыс петкӧдчӧмсӧ эг кывзы да вои гортӧ, а сысянь кайи Катыдӧ велосипедӧн. Воӧмны буретш вӧлі карчи да уялӧны шоныд юас, дісайса гӧптас пӧв вывсянь кык Вова вок да Славик суналӧны, пыжйӧн джывкъялӧны. Рытнас бура пывсим, швачӧдчӧм бӧрас некымынысь котӧртлім уявны юас. Керкаас пырӧм уна ном вӧснаыс узим омӧля, дзизгысьыс вӧлі тыр. Аскинас чери кыйим, гожъялім да рытнас батькӧд воим гортӧ. Тайӧ шойччӧмъяс дорас сэки сэтшӧма велавлі, мый чайта вӧлі: татшӧмторйыс лоас век, оз и орлы гожӧмъяснас.

«ДРУЖБАЫН» УДЖ

Воторникӧ, сора тӧлысь 1-ӧд лунӧ, айӧй вайӧдіс машинанас менӧ «Дружба» лагерӧ водз, асывнас 7 час гӧгӧр. Ковмис пырны сэтчӧс комендантыслӧн патераас да виччысьны. Ывлаыс кымӧртчӧма, посни зэр киссьӧ вӧлі. Дзоньнас сэсся юльсьыс унджык лунӧ зэрис, ыркыдкодь вӧлі. Канкар-Мӧскуаын Олимпиада ворсан кадӧ бара вӧлӧма шондіа: тыдалӧ, еропланъяссянь ёна сэті коялӧмны быдсяматорнас да став зэрыс войвылӧ веськалӧма. Коркӧ сэсся лун шӧр кад бӧрын воис автобусӧн карысь миян выль сменаным, сійӧ машинанас тшӧтш важыс пажын бӧрас лэччис карӧ. Казялі: челядь зэв жальпырысь, бӧрдігтырйи весиг янсӧдчӧны вӧлі вожатӧйясыскӧд, сэтшӧма ёртасьӧмаӧсь. Воысьяс пӧвстын вӧліны тшӧтш тӧдсаясӧй: миян группаысь Женя Рочев, историкъяс Толя Цветков да Олег Томов, физикъяс Валера Чередов да Ваня Фролов. Мукӧд вожатӧйыс вӧлі педінститутысь да кык ныв педучилишшеысь, физкультура лоана велӧдысьяс. Фролов Ванякӧд ми овмӧдчим медыджыд кык судтаа лӧз стрӧйбаас мӧд судтаас неыджыд вежӧсӧ. Ачыс ордвуж сертиыс сійӧ Визинысь, кӧть и карын нин быдмӧма, комиӧн сёрнитіс зэв бура, гармошкаӧн ворсіс, шмонитіс, ёна воліс сьӧлӧм вылас нывъяслы. Сэки Ваняыс ёртасьӧ вӧлі миян группаса Попова Надякӧд, сёрӧнджык сэсся гӧтрасисны. Тӧдмаси менам нёльӧд отрадкӧд, нёльӧд клас неважӧн на помалысьяскӧд. Водзвыв шуа, ёртаси ме сэки челядьпияныскӧд вель ёна, весиг гажтӧм наысь сэсся босьтліс эз ӧтчыдысь. Тадзи менам заводитчис, позьӧ шуны, асшӧр уджалан кадколастӧй: эг нин вӧв сӧмын турун пуктысь-отсасьысь, кипом удж вӧчысь, а уджалі вожатӧйӧн, нокси челядькӧд.

Колӧ шуны, тайӧ эз вӧв прӧст пионерлагер, тайӧ вӧлі ай-мамтӧм да эновтӧм челядьлӧн интэрнатса гожся олан-уджаланін. Школанас веськӧдліс Александр Александрович Католиков (1941–1996), бур веськӧдлысь да зіль морт, кужӧма котыртны коді бур уджалан гожся лагер. Сідз шусяна «сьӧкыд челядьсӧ» быдтӧма-мортъяммӧдӧма уджӧн. И збыльысь, лагерас вӧлі гараж, парникъяс, морков му, зоосад, скӧт картаяс. Медводдзаысь сэтчӧ менам воиг шензьӧдіс ыджыд дзиръя весьтас «Добре дошли!» гижӧд. Водзассӧ эг и гӧгӧрволы кутшӧм кывйӧн гижӧма. Вӧлӧмкӧ, болгар кывйӧн гижӧмны медводдза сэтчӧс космонавтӧс паныдалігкежлас. Дерт, сэки эз гижлыны нинӧм комиӧн, сійӧ улыс тшупӧда, ичӧт дона кыв вӧлі. А вот ыджыд гӧсьтлӧн ӧтчыдысь волӧм вӧсна быть колӧ вӧлі гижны на ног. Тадзи сэки став мудорсайсалы кок улӧдзыс век копрасьӧны вӧлі. Дзик пыр жӧ ыджыд дзиръя бӧрас сулаліс гараж (машина-тракторӧн тыр), сэсся веськыдвылӧ кежӧммысьт мунан зоосад, пывсян да спорталанінъяс костӧд, сэсся водзӧ вӧлі сулалӧ миян кык судта керканым, а сы сайын бурдӧдчанін да «дошколяталӧн» оланінъяс. Верстьӧджык челядь олӧны вӧлі орччӧн сулалысь ӧти судтаа стрӧйбаясын. Туй саяс юланьыс сулалӧ вӧлі сёянін да клуб, кино видзӧданін да йӧктанін. Водзӧ сэсся туйӧдыс мунан да пыран вӧрӧ. Дай дзоньнас лагерыс сулаліс пожӧма вӧр пӧвстын, а орччӧн вӧлі Ичӧт Визин ю. Буретш сэні коркӧ уджавлӧма-жургылӧма ювывса электростанцияыс, плӧтина колясыс кытісюрӧ тыдалӧ на вӧлі.

Медводдза лунъясыс мунісны зэв дыр да ньӧжйӧ. Асывнас вӧлі медводз физкультура вӧчам да котӧртам кросс, сэсся сёйӧм бӧрын линейка, кӧні урчитӧны вӧлі уджтэчассӧ, коді кӧні кутас уджавны, мый вӧчны пондасны пажын бӧрын. Пажынӧдз вӧлі челядьсӧ уджӧдам: морков да капуста ёгсьыс весалам, кӧзаясыслы пипу да ловпу корӧсь нетшкам, пув кор сепысъясӧ нетшкам, весигтӧ колян вося усьӧм коръяссӧ чукӧрталім мувердас вылӧ. Ме вӧлі челядьсӧ спортшутляланӧн весьӧпӧрта, мед оз ылавны да уджалӧны. Таысь меным челядьпияныс пуктӧмны вӧлі «Полицай» ним. Но ме олі менам ныв-пикӧд зэв бура: зонкаяскӧд вӧлі быд вежон ветлам пывсьыны, рытъяснас налы висьтавла вӧлі быдсяматоръяссӧ, мый тӧда, мый лыддьывлі серпаса небӧгъясысь, важвылӧмса лоӧмторъяс, ставсӧ. Кывзылісны менӧ сюся. Унаысь аддзывлі ме тшӧтш налысь йӧйталӧмнысӧ. Шуам, ӧтчыдысь пывсигӧн ӧти зонкалы пӧсь васӧ уна койисны горъяс, асьныс ӧдйӧ петісны да топыда пыкисны корӧсясянін ӧдзӧссӧ, тӧкӧтӧ коньӧрыс эз пӧжсьы сэтчӧ. Ковмис ӧдзӧссӧ восьтыны да мездыны. Мӧдысь дзик гӧгрӧс юра ӧти зонка, Сивков Коля, неуна жеб вежӧра детинка, соддзас меӧн кисьтӧм антикомариннас синсӧ мыськаліс, сэсся лёк горшӧн равзыны-бӧрдны пондіс дойысла. Ковмис киӧдыс котӧртӧдны сійӧс пыді лог пыдӧсас шорас синсӧ мыськавны-пожъявны. Кыдзикӧ ӧдва жӧ бурасис. Дерт, юысь ай-мамъяслӧн челядьыс висьлӧсӧсь вӧліны, но эз ставыс, дерт. Вӧліны тшӧтш зэв сюсь вежӧра да видзӧдласа челядь.

Сэтчӧс уджалысьяс зэв стрӧга да оланпас серти овлісны весьлунъясӧ: сэки тшӧкыда волывлӧ вӧлі ачыс Католиковыс важ «Волганас», унаысь вайӧдлывлӧ ыджыд чинаясӧс. Бара пекнича рытсянь выльлунӧдз воссьыліс «лафа»: ыджыд веськӧдлысьяс эз вӧвны нин. Видзӧдысьыс этша. Сэки уджалысьяс гажӧдчывлісны пызан сайын да ветлывлісны вӧр-ваӧ шойччыны. Субӧта рыт вӧлі медгажа кад. Ми вок вожатӧйыс тшӧтш субӧта рытъясӧ пондім личӧдчавлыны, тыртчывлім вель бура. Кодкӧ ветлӧ вӧлі Межадор сиктас ньӧбасьны, рытъявылыс пуксьывлім мотора кӧрт пыжйӧ да кайлім катыдлань вель ылӧ, верст дас кымын сайӧ. Медводдзаысьсӧ кайигас ёна шензьӧдіс ӧтитор: сідз шусяна «плоскодонканас» вель дыр катӧм бӧрын, уна чукыль бӧрын, ылын тыдовтчис кутшӧмкӧ зэв мича грезд. Матыстчим да тайӧ вӧлӧма ас лагерным: вӧлӧмкӧ, юыс вӧчӧ ыджыд кытш да дзик матӧ бӧр матыстчӧ лагер дорас, сюв костыс 200–300 кымын метра и эм. Сэки катім да бурджык алькӧсаинӧ сувтім да пестысим, картупель пӧжалім, тшай пуим. Ваня Фролов гармошка босьтӧма да ворсӧ вӧлі. Сэсся вель дыр варгим-печким, юышталім да мый да, быдторсӧ висьтасим, кодсюрӧ гозйӧдчыштны кежавлісны маті пуяс костас. Коркӧ сэсся вой шӧр бӧрас нин асъявылыс воим бӧр пыжнас гортӧ. Буретш сэсся Мӧскуаын пестысис Олимпиада ворсӧм, та йылысь радио да теле лунтыр висьтасис, а лагерын ӧтторъя пондісны ордйысьны, олимпиада луннебӧг гижавны, Сӧвет Ӧтувлунӧн шедӧдӧм медаль лыдсӧ пасъявны да с.в. Та дырйи быд лун зэрліс, юас ваыс ёна содіс. Но миянлы сійӧ спорт гажӧдзыс вӧлі зэв ылын.

Ог нин кут юрын менам воспитательлысь нимсӧ. Тайӧ вӧлі Мальцева ова коми ань, вель лӧнь ӧбичаа да абу ыкша эньлов. Сыкӧд орччӧн отраданым оліс-вердчис пиыс. Менам практика серти гижис бур помкыв. Субӧта-вежалун кежлӧ вӧлі карӧ лэччывлӧ да миянлы сэки гаж вӧлі. Быд лун зэв уна нокнас кадыс лэбзис вель ӧдйӧ: матыстчис тӧлысь помыс нин. Ывларуыс бурмыны кутіс: лои шондіа да кос. Коркӧ ӧти лунӧ ветлім Нептун лун пасйыны ю кывтыдыс, мича лудъясӧд мунім верст вит да сувтім мичаинӧ, челядь пуисны рок да тшай, сёйим-юим да сэсся ыджыд челядьыс ичӧтъяссӧ ваас шыблалісны, ставныс резсисны-койсисны ваӧн. Нептуннас вӧлі топыд мыгӧра да ён Толя Цветков. Инъясыс сэні зэв мичаӧсь: лӧнь, абу паськыд ю, мича ытшкӧм видзьяс, гӧгӧр веж вӧр, жар луннад номйыс эз вӧв. Сэсся рытъявылыс кымӧртчис да лагерӧ воигкостаным зэрмис. Вӧлі тшӧтш ӧти рытӧ вожатӧйяскостса ордйысьӧм да сэні ме ставнысӧ верми, весиг ачым таысь зэв ёна шензи. Талунъя видзӧдласӧн сэк нин лидерлань синӧмыс вӧлӧма менам, аслым тӧдтӧг вені ме орчча уджъёртъясӧс. Весигтӧ ачым сэсся шензи таысь. Сэні уджаліг кыкысь ветлі шойччыны лун-мӧд кежлӧ Визинӧ.

Сора 31-ӧд лунӧ вӧлі мӧд сменаса медбӧръя лун, поткайтчим ставным автобусӧдзыс, босьталім миянлы гижалӧм кабалаяс, чукӧрталім сумкаяс. Кыдзи и тӧлысь пансигас, челядьным тӧкӧтӧ эз бӧрдны миянкӧд янсӧдчигӧн. Став кӧлуйнас вожатӧйяс лэччим карӧ. Водзӧ сэсся моз тӧлысьӧ ме ӧтчыдысь волі на на дорӧ аддзӧдчыны (вайӧдліс августнас кӧляскаа мотоцикнас Шарапов Саша). Эг нин сэсся ме аддзывлы ассьым нёльӧд отрадса йылӧмсӧ. Зэв окота эськӧ тӧдмавны, кыдзи быдмисны тайӧ челядьыс, коді наысь петіс… Карас узи Мисяковъясын матӧ лун шӧр кадӧдз да ветлі интэрнатас сьӧм босьтны, а рытнас кайи гортӧ каникуласьны. Медводдза удждоныс эськӧ эз вӧв ыджыд — сизимдас шайт гӧгӧр, но тайӧ вӧлі велӧдан-быдтан удж помысь медводдза нажӧвитӧмтор, а гожся стипендиякӧд ӧтвыв вель уна на лои.

Тайӧ гожӧмсяньыс понді гӧгӧрвоны, мый челядьдырся ёртъяс армияад ёна вежсьӧмны. Локтӧм салдатъясӧй кык вонас ёнмӧмны, верстяммӧмны, зумыдмӧмны, 20 арӧса зонъяс синъяссӧ нывъяс вылӧ нин вӧлі сувтӧдӧны. Дерт, ме гӧгӧр нывъяс эз бергавны да кутшӧмсюрӧ ёртлы мекӧд гажтӧм вӧлі. Гӧгӧрвоны понді тшӧтш: олӧмас нырвизьным, шӧр интересъясным миян вель ёна нин торъялӧ. Тайӧ мӧвпас вои, дерт, эг другӧн, вочасӧн, некымын воӧн.

Визинын гожйи важ моз, сомын шуи сэсся аслым ёнджыка шойччыны, совкозас сэксянь эг нин страдуйт. Шогпырысь тӧдмалі, мый юль помас аслас мотоцикнас камгысьӧма кувтӧдзыс кок пӧла зон, протеза Беляев Коля либӧ Кальпель Коля (Каляй), миян класын коркӧ велӧдчысь, веськалӧма пӧ воддза гӧгыльнас асвальтас пыді гӧптӧ. Моз тӧлысьыс кыдзикӧ зэв ӧдйӧ колис, вӧрӧ да ваӧ ветлӧмӧн, адгум кӧйдыс чукӧртӧмӧн, каколь босьтӧмӧн. Ай-мам да Вова вок уджалісны, ме зіли унджык лыддьысьны, тшӧкыда ветлывлі районса небӧгкудйӧ, клубӧ кино видзӧдны. Некымынысь кайлім Катыдӧ.

Моз тӧлысь помын ми кыкӧн Юхнин Вася ёрткӧд кайлім Ёгулпорӧм нюрӧ турипувла. Некор на ачым сы ылнасӧ эг кайлы да полі весигтӧ воа ог. Айӧй кабала вылӧ рисуйтіс мусерпас да висьталіс вонысӧ сэтчӧ кыдз. Ковмис мунны визькерасъяс пыр, ю пӧлӧн. Рочовын ёртъяс пиысь Васяыс ӧтнас кӧсйысис кайлыны. Сэки сійӧ пӧтӧу помалӧм бӧрас шоперавны нин вӧлі пырӧма, кранӧн уджалысьӧ да ӧтпырйӧ шоперӧ велӧдчӧма. Петім тшӧтш сёрӧн нин, лун шӧр кадӧ кымын, медым пемдытӧдзыс воӧдчыны керкаӧдзыс. Сёянсьыс ёнасӧ сэки немтор вӧлі аскӧд босьтнысӧ, векджык босьтлім нянь-сакар да пуӧм кольк, чери кансер да сэки медся донтӧминик «Завтрак туриста» кансер (перловка рок томатын кильки сорӧн). Вася босьтіс гортсьыс солалӧм порсь яй тор. Ёгул керка дорӧдзыс кайим ӧдйӧ, туйыс ӧд вӧлі мем зэв тӧдса. Петім керка дорас да бур ног чуймим: кодъяскӧ ыджыд керкасьыс вевтсӧ лэдзӧмаӧсь да пӧвъяснас выльмӧдӧмны ичӧт керкасьыс вевтсӧ, важ горсӧ кисьтӧмны, пуктӧмаӧсь кӧрт пач да писькӧдӧмны труба розь, пытшкас лӧсьӧдӧмаӧсь нар, а ывлаас пызан-лабич. Аддзим тшӧтш карасин лампа, рытнас ӧзтім сійӧс. Вӧлӧмкӧ, тайӧс ставсӧ вӧчӧмаӧсь Липин Борис вокыс да ёртъясыскӧд, панӧмны сэтчӧ аслыныс кыйсянін. Пусим-сёйим, пемыднас нин водім. Васяыслы сэки тырӧ вӧлі 18 арӧс да арнас лӧсьӧдчӧ армияӧ вӧлі (чужлӧма 1962-ӧд воӧ). Ыджыдджык Борис воксьыс сійӧ вӧлі сюсьджык да садяджык, сэки эз юлы на немся, гортас став уджсӧ бергӧдӧ вӧлі нин. Тыдалӧ вӧлі: зонсьыс петас бур уджалысь, му вӧдитысь, ӧд уна лун ми ӧтлаын сыкӧд страдуйтлім Парччуын да Войлапӧлын.

Аскинас турун вылас гӧгӧр вӧлі пужъялӧма, ывлаыс лоӧма сӧдз да ыркыд, арся кӧра нин быттьӧ. Надзӧник мунім нюрланьыс, корсим колана логсӧ, лэччим сэті, вуджим сэтӧн векньыдик Ёгулсӧ да визькерасъясӧд воӧдчим нюрас. Сэтчӧ ӧтчыд веськавлі нин водзджык, ӧти арӧ тадзи тшӧтш узьлім ичӧт керкаас. Сэки сьӧд пывсян кодь пытшкыс вӧлі, узим му вылас лыс-лап вылын. Ыджыд керкаыс сэсся лючки вевттӧгыд (вевтсьыс плакаяснас дзоньтасьӧмны) ӧдйӧ сісьмис-ляваліс. Нюрас тусьыс вӧлі петыштӧма, мыйтакӧ вотчыштім, бекар-мӧдысь эг унджык. Сэсся Вася пондіс нуӧдчыны гортас, этша пӧ вотӧсыс да мунам. Ме йӧйыд сэсся кывзыси сійӧс дай водза-водз лэччим, туй вылас шойччигмоз, тшай юӧмӧн. Сэсся Васякӧд ме некытчӧ эг нин ветлы вӧръясас, оз сійӧс вӧр-ваыс вӧлӧм кыскы да. Гортӧ вомысьт айӧйлы эз нимкодь ло вӧр керкасӧ дзоньталӧмсьыс, ӧд лои гӧгӧрвоана — сы кыйсянінӧ воисны кортӧм выль йӧз, дай дыр кежлӧ.

НЁЛЬӦД КУРСЫН (1980–1981-ӧд ВОЯС)

Кӧч тӧлысь помӧ лэччи карӧ велӧдчыны да тӧдмалі выльторъяс: вӧлӧмкӧ, миян группаысь куим зонмӧс — Васютов Мишаӧс, Рочев Женяӧс да Тарабукин Лёшаӧс — вуджӧдӧмаӧсь водзӧ велӧдчыны Ленинградса канму университетӧ журналистӧ. Зон пиысь группааным колим нёльӧн: Карманов Петя, Супрядкин Володь, Брусницын Володь да ме. Тарабукин Лёша мунӧ Питерӧ да миян вежӧсӧ сы пыдди овмӧдчис Супрядкин Володь, сэки ёна юысь да кампужитчысь зон, код ордын век вӧлі чукӧртчӧ кодалан котыр. Ми Брусницынкӧд дыр эгӧ мӧвпалӧй да сыысь пышйим 231-ӧд вежӧсӧ Москвин Коля дорӧ овны. Сійӧ кӧть юышталіс жӧ, но лӧнь да шань морт вӧлі. Коляыс ачыссӧ кытыськӧ Кардорланьысь вӧлӧма, меысь вит арӧсӧн ыджыдджык, армияӧ ветлӧм айлов нин. Мыгӧрнас ме кодь вӧлі, но мусянь тэчӧм, топыд морт, новліс сьӧд ӧчки да кузь юрси. Эз позь шуны сійӧс дзик дышӧн, ӧттшӧтш эз и зільлы ёнасӧ, кызвынсӧ юыштавлӧ вӧлі да гажӧдчывлӧ. Супер (тадзи Супрядкин Володдясӧ нимтӧны вӧлі) первойсӧ миян вылӧ дузъяліс пышйӧмсьыным, но сэсся ӧдйӧ вунӧдіс, ӧд сы дорӧ овмӧдчисны буретш ас коддьӧмъясыс. Сэки ме лючки-бура гӧгӧрвои студентъяслӧн юӧм-кодалӧмыслысь йӧйлунсӧ, ӧд и миян вежӧсаным корсюрӧ чукӧртчывлӧны вӧлі гажа кумпанньӧяс. Сьӧкыд гӧгӧрвоны кытысь сымда сьӧмыс вӧлі юысьясыслы лишалӧ. Вежӧсаным овлан гажъяс дырйи ме ветлі кызвынсӧ лыддьысянінӧ либӧ кытчӧкӧ ордвуж дорӧ. Помнита, ветлі ӧти рыт кежлӧ Шурик дядь дорӧ Эжваас да казялі сылысь век овлана омӧль аскылӧмсӧ, кутшӧмкӧ жугыльлун да шуштӧмлун. Сэки нин сійӧ тшӧкыдакодь винушсӧ пондӧма вӧлі видлавлыны.

Велӧдчӧм миян муніс ас туйӧд нин: подув курсъясысь коли сӧмын роч литература, збыль нимнас кӧ сӧвет литература. Сӧвет роч литературасӧ велӧдіс миянлы филология кандидат Таисия Яковлевна Гринфельд (1927), вель чорыд вӧраса да ӧбичаа эньлов. Медся тшӧкыда висьтавліс сійӧ литератураын вӧр-ва да Михаил Пришвинлӧн висьтъяс йылысь. Сылӧн лекцияясыс вежӧрӧс кыскӧны вӧлі, бура лыддьыліс и гӧгӧрвоанаа. Чужлӧма Краснодарын да помавлӧма Латвияса канму университет, уджавлӧма Ленинградса университетын. Сыктывкарын уджалӧма 1975-ӧд восянь 1995-ӧд воӧдз, кызь во. Туялӧма роч литератураын вӧр-ва петкӧдлӧмсӧ, буретш Михаил Пришвинлӧн енбиа туй йывсьыс и гижӧма доктор ним вылӧ диссертациясӧ. Миян дырйи сійӧ вӧлі веськӧдлӧ факультетса парткомӧн. Т. Я. Гринфельд-Зингурс бур ногӧн менӧ донъявлӧма, уналы висьтавлӧма менам верманлунъяс йылысь. Та йылысь тӧдмалі уна воӧн сёрӧнджык нин.

Кывзім и Сӧвет Ӧтувлунысь войтыръяслӧн литература йылысь курс, во чӧж лыддис сійӧс Людмила Викторовна Гурленова (1950), сэки сійӧ вӧлі дорйысьтӧм на. Лыддьыліс лӧнь гӧлӧсӧн, уна висьтавліс балтикаберд, украинаса, грузияса, казах литература йылысь. Коми кывйысь нёльӧд курсын миян колины сӧмын торъякурсъяс, во чӧж Нина Васильевна Раевская (1952–2010) лыддис коми да роч кывъяс ӧткодялана граматика. Тайӧ неыджыд мыгӧра коми аньыс лои сэсся зэв тӧдчана менам олӧм-велӧдчӧмын. Кӧсйылӧма велӧдчыны водзӧ, весиг пыралӧма университетса аспирантураӧ, но сэсся эновтӧма. Татшӧм эновтчӧмыс сэкъя кадӧ коми кафедраас вӧлі некымын. А. К. Микушев лыддьывліс Иван Куратовлӧн олӧм йывсьыс торъякурс. Е. А. Игушев водзӧ велӧдіс венгр кыв, но велӧдчан во водзас сійӧ миянысь зэв ёна дӧзмыліс, гожӧмбыдӧн унатор вунӧдімӧ да.

Окотапырысь сійӧ арсяньыс кывзім философия кандидат Валерий Иванович Грузновлысь (1950) «Философиялӧн история» курс, филология кандидат Валерий Семенович Манаковлысь «Литература теория». Во чӧж лыддис миянлы Нина Тимофеевна Чаяускене (1941) «Педагогика» курс. Ачыссӧ татчӧс морт, верӧс сертиыс литовеч сяма ова ань, сійӧ кытчӧкӧ мӧдлаӧ мунӧма вӧлӧм сэсся. Аслыспӧлӧс велӧдан теория миянлы тувъяліс сэки юраным, торъя символъяс серти нуӧдны урокъяссӧ, и вель унаӧн тадзи зілисны велӧдны. «Выль ногӧн» лӧсьӧдӧм ӧти урок миянлы сетіс Зюзев Коля. Кывзім сэки тшӧтш коми да роч кыв да литература велӧдан методикаяс. Такӧд ӧттшӧтш сэки миянлы мыйсӧ сӧмын эз лыддьыны: «Вӧр-ва видзӧм», «Гражданалӧн водзсасьӧм», «Сӧвет инӧдлӧн подувъяс», «Школоведение» да с.в. Ёна уна выльтор сетіс «Марксизм-ленинизма эстетика» курс, лыддис сійӧс кузь юрсиа, зэв аслыспӧлӧс том велӧдысь Александр Витальевич Мартюшевский (1945). Сійӧ бура гӧгӧрвоӧ вӧлі, мый кызвын студентыс ичӧткодь культураа да тӧдӧмлуна йӧз, ылі сиктысь да вӧрын овмӧдчӧминысь петлӧмъяс. Та вӧсна зільӧ вӧлі унджык висьтавны шылад, серпасасьӧм, сёртчӧм да театр-кино йылысь. Нуӧдӧ вӧлі лекцияяссӧ шӧр стрӧйбаас да петкӧдлӧ уна рӧма слайдъяс. Век тӧдчӧдӧ вӧлі ассьыс видзӧдлассӧ культураын лоӧмторъяс вылӧ, шуам, Мӧскуаӧ «Бони эм» нима сэки нималана котырлӧн волӧм йылысь висьталіс, йӧзыс пӧ йӧймӧмны — кӧть кутшӧм донысь нетшкысьӧны налӧн концертъяс вылӧ, тайӧ котырыс пӧ выль идол лоӧма. Торйӧн нин ышӧдӧ вӧлі велӧдысьным ветлыны музейясӧ да театръясӧ кывзыны ловъя шылад. Ме, дерт, ставсӧ кывзі, но кытчӧ ачымӧс кыскӧ вӧлі, сійӧс университетса бӧръя воясас весиг эг на бура тӧд.

Ыджыд интерес чужис нёльӧд курсын менам англия кыв дорӧ, тайӧс ышӧдіс матысмысь экзаменыс. Некыдз вӧлі кывворыс юрӧ оз пыр да заводиті велӧдны торъякывъяссӧ посниа вундалӧм карточкаяс серти. Сэсся газетысь кындзи куті лыддьыны туялан литература фольклористикаысь, кутшӧмсюрӧ статтяяс. Англия кыв йылысь зэв бур небӧг лыдди да быттьӧ менам синмӧй воссис тайӧ кыв вылас (Корней Чуковский «Рассказы об английском языке»). Унатор вежӧрам сувтіс сэк ӧти инасӧ. Кӧть колӧ шуны велӧдлісны, дерт, миянӧс эз лючки ног, ми сӧмын лыддьысим да вуджӧдчим, немся огӧ вӧлі сёрнитӧй. Нёльӧд судтаын эськӧ и лӧсьӧдлісны лингафон кабинет, но сэні ми пукалім сӧмын да вуджӧдчим, лыддьысим да бара вуджӧдчим. Та вӧсна англия кывйӧн сёрнитны бурасӧ ме эг и велавлы. Таын мыжыс, дерт, немся абу Азалия Хамитовналӧн, помкаыс сэкся кыв велӧдан уджтасыс да гажтӧминик методикаыс.

Миян кык велӧдысь йылысь окота пасйыштны торйӧн. Нёльӧд курсын литература теория курс заводитіс лыддьыны Наталья Васильевна Вулих (1916), зэв аслыспӧлӧс морт. Лыддис сійӧ гораа да зэв ясыда, зэв бура ставторсӧ подулалӧмӧн. Сійӧ кыдзи литература туялысь зэв бура тӧдӧ вӧлі тшӧтш роч литература, мудорсайсаяс йылысь сёрнитны нин нинӧм. Ачыссӧ сійӧ кыкнан диссертациясӧ гижӧма антика литератураысь, юрсьыс лыддис Овидийӧс латынь кывйӧн да рочӧдӧмъяссӧ тшӧтш. Уна кыв тӧдысь морт, Вильнюсын чужлӧма да Ленинградса университетын велӧдчӧма, уджавлӧма 60-ӧд воясын Францияын. Ми сэкисӧ тшӧкыда серамвыв сійӧс вӧлі лэптывлам, сы йылысь нинӧм тӧдтӧгыд. Наталья Васильевна Сыктывкарас уджалӧма абу и дыр, 1979-ӧд восянь 1982-ӧд воӧдз, буретш менам велӧдчигӧн. Сэсся роч литература кафедраас сійӧс сёйӧмаӧсь да мортыд вуджӧма Ухтаса индустрия институтӧ латынь кыв велӧдны. Тайӧ аньыс арлыд вылӧ видзӧдтӧг сюся пырӧдчӧма вӧлі Иван Куратовлӧн кывбуръясӧ, зэв аслыспӧлӧс ног донъялӧма важ олӧм, мифология вылӧ индан сюжетъяссӧ. Петавліс весигтӧ Вулихлӧн та йылысь торъя препринт. Коми кывйӧн да литератураӧн интересуйтчысь роч филологыс зэв-зэв этша да та понда нин Н. В. Вулихӧс позьӧ и колӧ ошкыштны. Курссӧ тайӧ аньыс ставнас эз лыддьы, помаліс сійӧс В. С. Манаков.

Вунӧдны позьтӧм «Наукаа коммунизм подувъяс» курс, лыддис кодӧс зэв аслыспӧлӧс морт, история кандидат Николай Иванович Сурков (1940, сэки уджавліс Коми обкомын лекторӧн). Велӧдысьнымлы дыш вӧлі помтӧг лыддьыны коркӧ воана коммунизм йылысь да та пыдди пӧзӧяс вывсьыныс миянӧс лэдзлывліс водзджык да корліс мунавны кыдз позьӧ лӧньджыка. Вӧлі сылӧн тшӧтш мӧд радейтана туй: висьтавліс аслас ловшойччӧг (хобби) йывсьыс. Сылӧн сэтшӧмыс вӧлӧма нималана серпасалысьяслысь альбомъяс чукӧртӧм, ылі муясӧ мунӧм-ветлӧмъяс, испан кыв велӧдӧм. Вель унаысь вайліс Николай Иванович гортсьыс альбомъяс да петкӧдліс миянлы серпасъяс найӧс бура гӧгӧрвоӧдӧмӧн. Висьтавліс тшӧтш Болгарияӧ, Асыввыв Германияӧ, Венгрияӧ, Вьетнамӧ да мукӧдлаӧ аслас ветлӧмъяс йывсьыс. Вӧлӧмкӧ, коммунист ютырын уджалысьясыслӧн вӧлӧма бур позянлун вель унаысь петавлыны Сӧвет муысь ортсыӧ, ёнджыкасӧ туристалан котыръясӧн веськӧдлысьясӧн. Таӧдзтӧ ме мукӧд муяс йылысь кывлі сӧмын асланым кафедраса велӧдысьяссянь, Микушевсянь, Игушевсянь да Пахоруковасянь. Ордвужысь ни тӧдсаясысь сэки некод мудор сайӧ нырсӧ эз мыччӧдлы. Дерт, татшӧм висьтъясыс миянлысь синъясӧс ёнакодь восьтышталісны. Збыльысьсӧ томдырйи мудор сайӧ ветлӧм йылысь менам весигтӧ мӧвпӧй эз чужлы, ордвуж да ёртъясысь сэтчӧ морт эз петавлы да. Став мукӧд канмуыс вӧлі джуджыд берд сайын, та вӧсна сэтчӧ эз весигтӧ кыскывлы.

Николай Иванович ӧтчыд вель унатор висьталіс Владимир Высоцкий нималана сьылысь йылысь, коді буретш гожся олимпиада лунъясас кувсьӧма. Ме та йылысь тӧдмалі сӧмын арнас. Вӧлӧмкӧ, велӧдысьным уна юӧр чукӧртӧма Высоцкий йывсьыс, гижалӧма сьыланкывъясӧ магнитофонӧ да видзӧдлӧма Таганкавывса театрас сылысь спектакъяссӧ. Кутшӧмсюрӧ сьыланкыв артистыслысь ме, дерт, кывлі, но та пӧрйӧ тӧдмалі сы йылысь шензьымӧн унатор, шуам, сылысь «Гамлет» спектакын шемӧсмӧдана ворсӧмсӧ. Миянлы татшӧм висьтыс лои дзик выль восьтӧмтор, ӧд, вӧлӧмкӧ, миян канмуын вӧлӧма дзик мӧд культура да сы йылысь немтор оз вӧлі висьтавлыны, сійӧс эз велӧдны. Нӧшта шензьӧдіс ӧтитор: татшӧмтор йывсьыс миянлы юӧртіс обкомса уджалысь. Казьтывла тшӧтш ӧти пӧзӧ гоз, сэні сёрниыс вӧлі сӧвет канмуын уна войтырлӧн культура дзоридзалӧм йылысь. Сэк вӧлі век тӧдчӧдӧны: сӧвмӧм социализм дырйи войтыръяслӧн кывъяс да культураяс ӧттшӧтш дзордзалӧны да ӧта-мӧд дорас матысмӧны. Николай Иванович корис миянӧс серпасавны татшӧм дзоридзалӧмсӧ, но студентъяс тайӧ вӧзйӧм-корӧмсьыс сӧмын сьӧлӧмнаныс усины, эз пондыны нинӧм висьтавлыны. Гӧгӧрвоана нин ставныслы вӧлі, мый коми кыв да культура тырвыйӧ бура сэки эз сӧвмы, кывлӧн да вужвойтырлӧн йӧзкотырын доныс зэв ичӧт вӧлі. Павлова Клава сэки шуис, а мый пӧ висьтавны, ставныс тӧдӧны гижысьясӧс да «Асъя кыа» котырсӧ.

Кывтуялӧмсӧ ме велӧді слабиника, сы понда мый нёльӧд курсын менӧ ас дорас курсвыв удж дасьтыны гижӧдӧма Анатолий Константинович Микушев пропессор. Сэкся кадӧ сійӧ эз сӧмын коми кафедраын, но и дзоньнас филология факультетын вӧлі дзик ӧти збыль пропессор, филология доктор. Сійӧ вӧлі вежӧраджык студентуловсӧ ас улас пыртӧ, мед медводз найӧ гижасны фольклорысь. Тадзи веськалім ми ӧтилаӧ Куратова Валя, ме, Брусницын Володь, Шинелёва Наташа, кодсюрӧ мукӧд. Медшӧр видлаланторнас менам лои сэки изьва-колваса эпос, кафедраса темаыс тшӧтш вӧлӧма сэтшӧм. Ме, дерт, таысь немся эг нимкодясь, тшӧтш и менам вӧвлӧм туялан юрнуӧдысь В. А. Ляшев эз вӧв дӧволь. Веськыда шуи А. К. Микушевлы, мый менӧ медъёна кыскӧ медводз кыв. Сӧмын таысь вӧлі юрнуӧдысьяслы пӧсь ни кӧдзыд. Босьтчи ме туявны изьва-колваса эпос сьыланкывъясыслысь кывворсӧ, сылысь торъяланлунсӧ да тайӧ темаыс уна долыдлун мем эз вай, мырдӧн сетана кодь лои да. Зэв тӧдчанатор: ме изьва сёрнисикас эг тӧдлы ни водзынджыксӧ эг туявлы, материалыс мем эз вӧв бура тӧдса. Колӧ шуны, сэкся вель уна бур студент ассьыныс уджъяссӧ гижӧ вӧлі тайӧ изьва-колваса эпос йылысь, та вӧсна мыйӧнкӧ вӧлі и кокниджык. Шуам, ме сэсся витӧд курсын нин бура лыдди Виктор Огнёвлысь да Валентина Терентьевалысь диплом уджъяссӧ, унатор сэтысь тӧдмалі. А. К. Микушев зэв ыджыд тӧдчанлун вӧлі сетӧ уджсӧ лӧсьӧданногыслы, библиография тэчӧмлы, цитатаяс пыртӧмлы да с.в. Бара мый гижны да кыдзи, тайӧ ёнджыкасӧ век вӧлі студент сайын. Аддзысьлім ми пропессоркӧд сылӧн жыръяс кык вежонӧн ӧтчыд, а сэсся нӧшта на шочджыка: нималана туялысь вель тшӧкыда ветлывліс кытчӧкӧ удж кузяыс (Мӧскуаӧ, Ленинградӧ, Крымӧ), весиг сылысь лекцияясӧ ӧти кадӧ лыддьӧ вӧлі Н. В. Раевская. Коймӧд курссянь бурджык студентъяссӧ тулыснас ыставлӧны вӧлі конференцияяс вылӧ мукӧд каръясӧ: Тартуӧ, Ленинградӧ, Ижевскӧ, мукӧдлаӧ. Ме кӧть витъяс босьтавла вӧлі, менӧ эз ыстывлыны некытчӧ. Вӧлі ме сэк тӧдчытӧм, тыдавтӧм морт, а сэсся Визинӧ тшӧкыда ветлӧм вӧсна витӧд курсын лои университетын шоча паныдасьлан студент. Сӧмын тайӧ лои водзӧ суныштӧм сяма нин.

Вель уна выль мӧвп сетлісны миянлы торъякурсъяс лыддьысьяс, тайӧ вӧліны нималана кывтуялысьяс филология кандидатъяс Риф Шакрисламович Насибуллин да Валентин Кельмакович Кельмаков Ижевскысь, Григорий Андреевич Нечаев Таганрогысь (1905–1986). Бӧръяыс ёна олӧма морт нин вӧлі, лыддис миянлы коми синтаксисысь торъякурс. Ачыс коми морт, заводитлӧма кывсӧ туявны 20–30-ӧд воясӧ на Илля Васькӧд, уджалӧма уналаын, тшӧтш и Коми педінститутын, сэкисӧ велӧдӧ вӧлі Нечаевыс Таганрогса педінститутын. Висьталіс сійӧ мӧвп, мый важ коми синтаксис вылӧ зэв унатор содӧма роч кывйысь, юӧртіс, Кыдзи тэнӧ шуӧны? юалӧмыс пӧ важолысьяс пӧвстын немся абу бергавлӧма, сы пыдди шулӧмны Мый нӧ тэнад нимыд? Кыдзи нимыд? Вайӧдаліс ӧткодялана кывтэчасъяс да сёрникузяяс, ӧткодяліс удмурт да роч кывкӧд. Сёрӧнджык ачым тайӧс вынсьӧді мукӧд кывъясысь аддзӧмторъясӧн, со кӧть:

удм. Кыxе тынад нимед?

эст. Kuіdas sіnu nіmі on?

суом. Mіkä sіnun nіmesі on?

Валентин Кельмакович Кельмаков (1942), сэки том, ыджыдкодь мыгӧра айлов, ачыс лунвывса удмурт, филология кандидат, лыддис миянлы удмурт кыв туялан история йылысь зэв пыдіа, паськыда мӧвпалӧмӧн, тэрмасьтӧг да ясыда. Тӧдчӧ вӧлі: мортыс уна лыддьысьӧма, кужӧ велӧдны буретш вылыс велӧдчанінын. Лыддигӧныс зільӧ вӧлі тӧдмавны сыктывкарса ми вок студентлысь тӧдӧмлунъяссӧ, юасис, мый пӧ сійӧ императив, компаратив, перфект, изафет да с.в. Сёрнитӧ вӧлі сійӧ веськыда, нинӧм дзебтӧг. Шуис, удмуртъясӧс пӧ корсюрӧ лёк ног донъялӧны орччӧн олысь йӧз, абу удмуртъяс, шовинизмыс пӧ ловъя миян. Тайӧс миян университетса велӧдысьяссянь ме сэки эг кывлы, мӧдарӧ — интернационализм йылысь сӧмын вӧлі сьывлӧны. Водзӧ сэсся В. К. Кельмаковкӧд лои аддзысьлывлыны тшӧкыдджыка. Зэв лабутнӧя тшӧтш лыддис миянлы удмурт фольклор йылысь Ижевскысь волӧм филология кандидат Данил Александрович Яшин (1929–1988), тайӧ тӧдчана мойд туялысь, сёрни сертиыс нин тыдалӧ вӧлі бур морт.

Велӧдчӧм кындзи унатор менӧ кыскыны кутіс тшӧтш асгӧгӧрса олӧмысь: понді тшӧкыдджыка мӧвпавны да ачымӧс юавлыны, мый вӧсна ме ола, кытчӧ мем водзӧ сибӧдчыны-мунны, кытысь сьӧлӧмпӧтӧс корсьны? Кыскис менӧ сэки филологияыс дзоньнас, унатор лыдди литература да дзоньнас культура йылысь. Тӧдса лои: этша на ме тӧда, этша лыддьывлі да йӧзсӧ омӧля кывзывлі. Та понда куті лыддьыны небӧгъяс психологияысь, шылад да серпасасян сяммич йылысь, видлавлі быдсяма альбомъяс да с.в. Вель унатор мем сетіс ӧти том морткӧд тӧдмасьӧм. Декаб 10-ӧд лунсянь ме олі куим вежон университетса профилакторийын, сӧмын эг бурдӧдчы, но лючки пӧттӧдз, век ӧти кадӧ сёйи. Сэки бура велӧдчысь студентъяслы сетлӧны вӧлі сэтчӧ путёвкаяс. Кыдзкӧ мем тшӧтш сетлісны. Овмӧдчим ӧти вежӧсӧ Иванов Володякӧд, педінститут инфакысь нёльӧд курсса студенткӧд. Ачыс англия кывйӧ велӧдчысь, зэв бура вӧлі гӧгӧрвоӧ рытыввывса радиостанцияяс, японияса магнитофонӧ гижалӧ бур сьыланкывъяс да дзоньнас сэкся шыладсӧ бура тӧдӧ вӧлі. Рытъяснас уна сёрнитлім быдтор йылысь. Гожӧмнас москваса олимпиада вылӧ ачыс ветлӧма, мудорсайса йӧзкӧд англия кывнас кӧсйылӧма унджык сёрнитны. Сӧмын татшӧм зонъястӧ, вӧлӧмкӧ, сэні КГБ-саяс кыйӧдалӧмны, Володясӧ милицияӧ весиг пуксьӧдлӧмны. Висьталіс, карыс пӧ сэк вӧлӧма джынвыйӧ тыртӧм, унаӧс (челядьӧс, алкаш-прӧституткаясӧс) нулӧмны 101-ӧд верста сайӧ. Татшӧмторъяс йывсьыс сэки эз гижлыны. Вель унатор вылӧ сылӧн вӧлі ас видзӧдлас, унатор асгӧгӧрса олӧмсьыс сійӧ дивитіс, критикуйтіс да с.в. Отсавліс сійӧ мем англия кывйысь мыйсюрӧ вуджӧдавны. Ёна эськӧ кӧсъя тӧдмавны, кыдзи сылӧн олӧмыс водзӧ артмис?

Вель тшӧкыда кайлывла вӧлі Визинӧ шойччыштны. Вӧльгым тӧлысь мӧд лунӧ, вежалунӧ, дзик виччысьтӧг воис шойччӧг вылӧ сержант Сергей Клековкин. Ме буретш асывнас гортын вӧлі серпаскуд видзӧда, петкӧдлӧны вӧлі сэки ёна видзӧдана «Асъя пошта» («Утренняя почта») телеуджтас. Друг ӧдзӧс воссьӧ да пырӧ Сергей, салдат паськӧма, шынеля-погона морт, бура служитӧмсьыс пӧ дас лун кежлӧ гортас лэдзӧмны. Сэсся котӧрӧн локтіс сылӧн Павел батьыс да куимӧн кайим ичӧт лымтіыс Рочовас. Мамыс бӧрддзыліс и быдсӧн, омӧльтчӧм чужӧма пиыс лоӧма да. Сэні пукыштім, ми зонъяс «Варна» чӧскыд вина юим, гырысьясыс биава. Рытнас индияса «Мститель» нима кино на видзӧдім, ветліс Сергей кинотеатрас салдат паськӧмнас, вель уна тӧдсакӧд аддзысьліс. Сэсся нояб сизимӧд лунӧ на ӧтлаын гажӧдчим: ветлӧдлім Визинті, миянын пукалім-пажнайтім, «Тамьянка» винуш видлім, а рытъявылыс мунім Мишка Вовикъясӧ, сэні рытйим, быдтор йывсьыс больгим. Дерт, ёнджыкасӧ кык салдатыс асланыс службаяс йывсьыныс сёрнитісны. Армияыс бур ногӧн тӧдчӧма ёртӧй вылӧ: лоӧма сійӧ топыдджык, пытшкӧсса нырвизя, аслыс бура эскысь зон. Сэки нин гӧгӧрволі, мый тайӧ мортыс мем зэв бур ёрт, и эг сорсьы. Муніс сійӧ сэсся бӧр армияас да ме ветлі ӧти асылӧ кӧрт туй вокзалӧ сійӧс колльӧдны.

Вӧльгым 17-ӧд лунсянь айӧй велӧдчис карын курсъясын да ми некымынысь аддзысьлім: сулалам вӧлі четьвергъясӧ «Воркута» магазинын калбасла. Сэки яйысь вӧлӧгасӧ вӧлі этша зэв вузалӧны: пуӧм калбасыс, пельменьыс вӧлі кокниа судзӧдтӧмтор, депицит, кыдзи сэки шулывлісны. Калбассӧ пырджык вайлӧны вӧлі пажын бӧрын, коркӧ нёль час гӧгӧр. А йӧзыс лавка ӧдзӧс водзас чукӧртчӧны вӧлі куим часӧдзыс на, сэсся сулалӧны пытшкас виччысиг. Сетӧны вӧлі мортлы ӧти килоысь оз унджык. Тадзи жӧ ӧтчыд сулалігӧн вӧлі ӧти вунӧдтӧмтор. Сулалам вӧлі Тарабукин ёртӧйкӧд да комиӧн варгам-сёрнитам. Сэсся друг кылі мышкын сулалысь рочьяссянь, со пӧ ӧд кыдзи сёрнитӧны ас кывнас, некутшӧм культура пӧ налӧн (миян) абу. Тадзи вӧлі сэки донъялӧны комиӧн сёрнитысьяссӧ кодсюрӧ. Колӧ шуны, сідз шусяна депицитнас вӧлі лыддьӧны тшӧтш сывдана копей. Сэки жӧ ӧтчыд ӧтуволанінын кӧсйылі вежны варенньӧ банка да порсь тшӧг копей банка вылӧ, но эз артмы. Йӧзсӧ сэки вӧлі донъялӧны тшӧкыда сы серти, вермас оз сійӧ мыйкӧ кытыськӧ судзӧдны. Шулывлісны сэки, «блат» пӧ сылӧн эм, тайӧ пӧ «делӧвӧй» морт.

Айкӧд ми некымынысь тадзи сулавлім калбасла, ӧтчыд пыртӧдлі сійӧс миян вежӧсӧ, петкӧдлі кӧні ола да мый да. Айӧй шуис, зэв пӧ бура оланныд, лючкиа, кӧть немтор ёна бурыс вежӧс пельӧсын олӧмсьыс эз вӧвлы, дерт. Сылӧн видзӧдлас серти, сэкся менам олӧмыс бур вӧлӧма. Тадзи ӧтвизьын сулалӧммысьт ӧти четьвергӧ ветлім айӧкӧд Эжваӧ Шурикъясӧ. Эжваса Строительын вузасянінысь паныдалім Валя гӧтырсӧ да мунім найӧӧ. Рытнас сёйим, Валяыс биава суля восьтіс, айкӧд юыштісны, ме шакматаси Олегыскӧд дай айӧйкӧд, кыкнанныслы ворсси. Шурик сэки эз и во узьнысӧ, узим диван вылас айӧйкӧд да асывнас квайт час да джынйын котӧртім нин автобус вылӧ.

Сэсся ӧшым тӧлысяс гортысь порсьӧс начким, Вова да айӧй кызвын уджсӧ эськӧ вӧчисны, ме сӧмын отсаси нин. Во помнас жӧ мамӧй меным ньӧбӧма вӧчӧм куа сьӧд пась, понді ветлыны сэксянь ошпи моз, пась гӧныс гӧгӧрбок чурвидзӧ вӧлі да. Татшӧм «пасьяссӧ» сэки ньӧбалӧмны вӧлі зэв унаӧн, айӧй тшӧтш ньӧбӧма вӧлі. Сӧмын вӧчӧм куа пасьыс збыльысьсӧ эз вӧв шоныд, чорыд тӧлыс вомӧн вӧлі ветлӧ кышан-дукӧс пырыс, а кӧдзыд лунӧ колта-свитэртӧг тайӧ «пасьнас» позьӧ вӧлі ӧдйӧ кынмыны. Менам шонтанторъясысь сэки олимпийка сӧмын и вӧлі. Миян котырын некор некутшӧм «блат» эз вӧвлы да пасьтасьлім век кызвын «прӧстӧй сӧвет йӧз» моз, кӧть и сьӧмыс ньӧбасьнысӧ вӧвлі: ай-мам нажӧвитлісны лючкиа. Ӧшым тӧлысьнас сеті англия кывйысь бӧръя сюрсъяс, зачотъяс да век мӧвпалі, мися, колӧ тайӧ выль восӧ вочаавны гортын нин, Визинын. Куим во нин йӧзын выльвоаси да таысь дӧнзьӧдіс, дерт. Ас олӧмӧй велӧдіс: йӧзын олӧм — дзескӧдӧм олӧм.

Волӧн медбӧръя лунӧ вои карысь Визинӧ ЛИАЗ ыджыд автобусӧн сувтсӧн, рыт нин вӧлі. Автобусас вӧлі зэв кӧдзыд, ӧдзӧсъяссьыс ёна пӧльтӧ вӧлі да. Гортӧ воигӧн кылӧ вӧлі стадионладорсянь роч частушкаяс сьылӧм, сикт кузя ветлӧны нин вӧлі гажмӧм йӧз. Гортын ай-мам ӧтнаныс вӧліны, Вова кытчӧкӧ мунӧма. Выльвося козсӧ Вова ни айӧй абу вайӧмны, кымынкӧ югъялысь сяр-чача ӧшӧді алоэ-столетник увъяс вылӧ дай лои сійӧ миянлы козтор сяма. Войнас айӧй шампанскӧй штоп юис, кывзім Л. И. Брежневлысь чолӧмалӧмсӧ дай пырим выль 1981-ӧд воӧ. Армияысь воӧм ёртъясӧс корсьны эг мун (ӧдвакӧ аддзан найӧс выльвоасян рытӧ), дай некытчӧ менӧ эз кыскы. Войнас петалі некымынысь лым весавны, ай-мам ветлісны клубӧ, ме горт олі. Гажтӧм эз вӧвлы, гортӧ веськалі да кутшӧмкӧ лӧньлун менам лолын лои.

Тӧвшӧр ӧтиӧд лунӧ кайлім Парччуӧ капкан-пекля видлавны. Тайӧ ичӧт кытшсӧ айӧй неважӧн лӧсьӧдӧма вӧлі, ылі Ёгулас быд вежонсӧ кайлыны вӧлі вель сьӧкыд нин да. Вочасӧн ылі кытшас кызвынсӧ колисны тулан капканъяс, а кӧч кыйӧмыс вуджис маті кытшас. Вои да англия кыв велӧднысӧ эг пуксьы, шуи бӧрасджык тайӧн ноксьыны. Видзӧді «Песня–80» уджтас, ай-мамӧй петісны орччӧн олысь Елохин Володяясӧ рытйысьны. Сэтчӧ ме тшӧтш петавлі да недыр пукышті накӧд. Буретш вӧлі мунӧ Эльдар Рязановӧн пуктӧм «С лёгким паром» кинотеш, во вит нин дорвыв кодӧс став Сӧвет Ӧтувлун вӧлі видзӧдӧ быд во выльвося мойд пыдди. Войнас вӧтасис зэв повзьӧдлана вӧт: каколь гуяссянь Рочовлань лэбиг усис ТУ–134 лэбалан да ӧзйис, таысь сотчыны пондіс Дей Розалӧн керкаыс да ме понді кусӧдчыны. И сэсся некымынысь век повзьӧдчана вӧтнас лоис мем бишог, некымынысь вӧтасьліс татшӧм лёкторйыс.

Выль 1981-ӧд волысь мӧд лунсӧ паныдалі лӧня, весалі кильчӧ помсӧ кыкысь (ёна турӧбаліс лунтыр да), а рытнас кайлі зэв тешкодь «Истӧгла» («За спичками») кино вылӧ. Сійӧ вӧлі Суоми да Сӧвет Ӧтувлунлӧн ӧтувъя удж, зэв аслыспӧлӧса петкӧдлӧма вӧлі финъяслысь тешсяма олӧмсӧ, шӧрмортсӧ ворсіс Евгений Леонов. Аскинас кайи экзаменсӧ дасьтыны Катыдӧ. Тӧвшӧр нёльӧд лунӧ олі ыджыд мамъясын, лыдди текстъяс да велӧді кывъяс, но чада сынӧд вӧснаыс юрӧй висьыштӧ вӧлі, паччӧрас кыкысь унмовсьылі весигтӧ. Сэні вӧлі тшӧтш Славик воча вокӧй. Ставыс унмовсисны да ӧтнам налӧн ыджыд пусянінас бурпӧт лыддьыси.

Тадзи муніс лун-вой, велӧді экзаменъяс да сеталі найӧс. Сэккості верӧс сайӧ петӧма Рочева Маша (гажӧдчынысӧ эг ветлы), кага ваян могӧн тырӧма Чугаева Галя, Мишка Вовиклӧн гӧтырыс. Сэкисӧ рытъяснас найӧӧ петавла вӧлі пукавны-сёрнитны, картіасьыштны, ӧтлаын выль во бӧрын исласьны ветлім Ӧзыншор логъясӧ. Ӧтчыд-мӧдысь кайлі кӧч капканъяс видлавны маті кытшас. Зэв мича мусерпасъяс аддзылі Парччу велдорса инъясысь, нимкодясьлі тӧвся вӧр-ванас.

Тӧлысь помланьыс мамӧй лэччис карӧ отчотӧн, а айӧй рытъяснас гусьӧник кутіс юыштавлыны да мекӧд велӧдана ногӧн сёрнитны. Ӧдва ме вӧлі тайӧ «велӧдӧмъяссӧ» верма кывзыны. Сэсся ачым лэччи карӧ да став экзаменсӧ сеті, на лыдын педагогика. Кӧсйылі сэні олыштны лун вит да гажтӧм лои, некодкӧд сёрнитны лои да, ставныс муналӧны вӧлі. Тӧвшӧр 24-ӧд лунӧ Визинӧ белет босьтіг паныдалі Кальӧ Валяӧс, воӧма Мӧскуаысь каникуласьны. Юӧртіс, Одинцов Геня пӧ ёна висьмӧма Ленинградас. Вӧлӧмкӧ, юыштавны пондӧма сэні да сэсся эновтӧма велӧдчӧмсӧ, а бӧрас гӧтрасьӧма да мунӧма овны гӧтыр дорас Украинаӧ. Тадзи вои гортӧ каникуласьны. Тайӧ шойччӧгыс вӧлі гажтӧмкодь, ӧд Одинцов Геня эз волы Визинас. Но та вылӧ видзӧдтӧг кыкысь класчи паныдасьлім да гажӧдчыштім: ӧтчыдсӧ Морозова Людаясӧ кайлім, а мӧдысьсӧ Ваньӧ Валентинъясӧ Митишуктӧ ветлім, Чередова Аля ордӧ. Ваньӧ Валентин, айыс сылӧн, паччӧрас и куйліс, миян дорӧ эз лэччыв. Морозова Людакӧд вӧлі роч верӧспуыс. Сэки пукалім вель дыр да мичаа юыштім биава да вина, быдторсӧ сёрнитім.

Кайлім сэки каникулнас ӧтчыд Клековкин Генякӧд Ёгулӧ узьӧмӧн. Мыйлакӧ окота вӧлі бара романтикасӧ ловтырӧн апыштны миянлы да кайим сэтчӧ тӧвшӧр 30-ӧд лунӧ. Дерт, Геня немся абу чукӧртчӧма, гортас идрасьӧ вӧлі, турун пыртлӧ мӧскыслы. Кыдзкӧ сэсся нопсӧ чукӧртіс да петім туйӧ. Босьтіс транзистор, вель ыджыд чер, пишшаль, сельги, сушки да мукӧдтор. Сэки том дырйиыд унатор эг лючки юрӧн мӧвпалӧй, петім тӧвся лунӧ кык час бӧрын нин, вой кежлӧ. Луныс вӧлі кӧдзыдкодь да зэв шондіа, сэсся пемдіс ӧдйӧ. Лызь туй талялігтырйи кайим вель дыр да керка дорас воим дзик нин пемыдын. Пес корсигӧн казялі: став кос бадьпуыс йизьӧма, зэрлӧма вӧлӧмкӧ коркӧ водзджык. Сэсся пач труба вылас куккуӧн лым усьӧма да пачыс эз ломав дзикӧдз. Ковмис вевтас кавшасьлыны да шыбитны лым туктасӧ. Пач пытшкӧссьыс зэв уна киссьӧм лымсӧ весалӧм бӧрын пестысим, йи увсьыс перйим ва да шонтыштім тшай кӧрт пач вылас (лючкисӧ ваыс эз и пулы). Кузь рытывбыд сёрнитіг олім-кургим. Курыдтор эз вӧвлы да рытыс муніс вель дыр, пачсӧ ёна ломтывлӧм бӧрын лои лёк жар да весиг ӧдзӧссӧ ковмис восьтывны. Гена висьтавліс ас олӧм йывсьыс: Чипановын челядьдыр, Митишуктӧ ичӧт школаӧ ветлӧм, 1971-ӧд воын Рочовӧ овны вуджӧм, карса пӧтӧуын велӧдчӧм да каменшикалӧм йывсьыс (кыпӧдлӧма Елин грездса кирпич фермасӧ), Германияын служитӧм йывсьыс. Сэкисӧ сійӧ кусӧдчысьӧн уджаліс да дежуритчӧм бӧрас некымын лун шойччӧ вӧлі. Узим лючки, но войнас ковмис ломтысьны на кӧдзыдысла. Асывнас ломтынысӧ пескыс абу нин вӧлі кольӧма. Югдӧм бӧрас петімӧ керка ӧдзӧссӧ сьӧкыда восьтӧмӧн: сымда лым войнас вальгӧма. Бӧрсӧ лэччим бара сьӧкыда, лызь туй бара ӧта-мӧдӧс вежлалӧмӧн талялім. Копса туяс петӧм бӧрын миянлы мойвиис — совкозса «Беларусь» тракторыс клыста кер лэччӧдӧ вӧлі. Сувтӧдім да мышъя керъяс вылас гольгим Мишӧпашнякушӧдз, а сысянь Рочовӧдз эз нин ылын вӧв.

МЕДВОДДЗА ВЕЛӦДАН ПРАКТИКА

Велӧдысьӧ ӧти здукӧн он велав, медводз колӧ асьтӧ видлыны тайӧ уджас школаӧ мунтӧдзыд на. Кодкӧ зэв сюсь морт тайӧ мӧвпас воӧма медводз. Мем тайӧ шуӧмторйыс инмис бура да мӧрччанаа. Сэки Сыктывкарын да мукӧд карас коми кывсӧ школаясын эз велӧдлыны, та вӧсна коми филологъяслы колӧ вӧлі мунны практикуйтчыны сиктъясӧ, а карын кольччысьяс ветлӧдлӧны вӧлі орчча Выльгорт сиктӧ сэтчӧс шӧр школаас велӧдны. Сӧмын сэні уна морт практикуйтчынысӧ эз вермыв. Унджыкыс мунавлісны чужанінса школаясас, кодсюрӧ ёртъясыскӧд ӧтув. Кафедраса велӧдысьяс волывлӧны вӧлі видзӧдны студентъяслысь уджсӧ кадысь кадӧ, миянӧ карысь волывліс Нина Васильевна Раевская, эз тшӧкыда. 70-ӧд воясӧ коми кывсӧ бура на вӧлі юрсиктъясын велӧдӧны, сэні вӧліны сідз шусяна СКУ-са коми юкӧдыслӧн база-школаясыс.

Визинын ми практикуйтчим сизимӧн, унджыкыс визинчи. Тайӧ Беляева Нина, Серикова Эмма, ме, Ляшева Зоя, Куратова Валя Кебраысь, Попова Люда да Макарова Нина. Бӧръя кыкыс, абу визинчи, овлісны нывъёртъяс ордас. Урасьӧм тӧлысь 10-ӧд лунӧ муні портпельӧн школаӧ, кодӧс помавлі сӧмын на куим во да джын сайын. Велӧдысьяслӧн вежӧсас ставным чукӧртчим да юксим класъясӧ. Меным вичмис 7-ӧд а клас, вель ыджыд, 37 морта. Веськӧдліс сійӧн Кинева Нина Васильевна, веськалі вӧвлӧм менам велӧдысьӧй дорӧ. Тӧлысь чӧжӧн миянлы коліс нуӧдны дас урок (кывйысь да литератураысь шӧри), котыртны мыйкӧ-кодкӧ йылысь сёрни, йӧзкотырса удж (политінформация, вензьӧм, кытчӧкӧ ветлӧм да с.в.).

Медводдза вежоннас ми сӧмын кывзысим, ветлӧдлім урокъяс вылӧ да туялім ассьыным велӧдчысьясӧс. Ӧти сайын казьтышті ассьым сэні велӧдчӧмсӧ. Кажитчис, немтор школаас абу вежсьӧма, ачым сӧмын вежси. Дерт, нокыс сэні вӧлі уна, мунлі школаас водз асыв, волі вит-ӧ-квайт часын. Дзик пыр жӧ менӧ «доддялісны» оформитны коми кыв да литература кабинет, снимайтчыны да вӧчавны фотосерпасъяс. Медводдза вежоннас став сиктас вӧлі ворсӧны гражданалӧн водзсасьӧмӧн, айӧй совкозас да мамӧй ас уджаланінас тшӧтш ворсісны тайӧ ыджыд ворсӧмнас. Ме тшӧтш класӧйкӧд велӧді противогаз, пасьтавны кодӧс колӧ вӧлі 14 секундӧн. А пекнича рытӧ, урасьӧм тӧлысь 13-ӧд лунӧ, керкаясын биыс кусіс да радио пыр гора юӧртісны: «Граждане! Воздушная тревога! Говорит штаб ГО…». Ӧти кывйӧн кӧ, став Сӧвет канму дасьтысис тыш кежлӧ. Мӧд-коймӧд вежоннас Мӧскуаын муніс СӦКЮ-лӧн XXVІ ӧксьӧма. Та вӧсна вель унатор челядьыслы та йылысь юӧрталісны, медводз ютырса медыджыд (генеральнӧй) секретар Л. И. Брежневлысь отчотсӧ гӧгӧрвоӧдісны.

Ме ассянь полыштікодь урокъяссьыс, чайта вӧлі: этша тӧда, ог куж вӧлі йӧз водзас сёрнитны да мый да. Бӧръя шуӧмыс лои дзик збыль, медводдза урокъяс дырйиыс сёрниті ӧдйӧ, ас кежысь быттьӧ, вомӧс омӧля восьтавлӧмӧн. Кодсюрӧ велӧдысьясысь видзӧдласнас петкӧдлӧ — велӧдысьӧ менам туйыс туйтӧм. Ӧти вежалунӧ ме катӧдлі класысь дас мортӧс шойччыны Парччуӧ. Петі туйӧ гынсапӧга лызьӧн, мукӧдыс ботинкиа лызяӧсь вӧліны. Шондіа мича лунӧ кайим Рочов Парччуас да сэки зумыд на керка дорас сувтім, ме кералі уль пуяс да лӧсьӧді уль понӧльысь бипурлы подувсӧ, пестысим, йи увсьыс перйим-босьтім ведраӧ ва да пуим тшай, сэтӧрӧн заваритӧмӧн сэсся юим, мыйсюрӧ сёйим. Зонъяс пессӧ уна кыскалісны да гажа би лои. Сэсся керка пытшкас сёрнитісны, ывлаас ворсісны, пажын бӧрас сэсся вӧрзим бӧр гортлань. Тешкодьтор: ас гӧгӧр кӧдзыдсӧ эгӧ казявлӧй.

Мӧд вежоннас ми вок пондім сетавны ас урокъяс нин, сы кадӧ став мукӧдным кывзам вӧлі да найӧс сэсся донъялам-видлалам. Ставныслӧн тырмытӧмторйыс уна вӧлі, сӧмын Куратова Валя дзик пыр асьсӧ петкӧдліс збыль велӧдысьӧн нин. И со урасьӧм тӧлысь 18-ӧд лунӧ ме сеті олӧмам коми кывйысь медводдза урокӧс. Дерт, майшаси да полышті, ставсӧ медводз бура гижи, конспектсӧ сэсся часі серти «видлалі» пывсянын, гораа висьтавлі ставсӧ. Сійӧ лунӧ тшӧтш нуӧді челядьыслы политінформация, политикаа тыш пертасаӧс. Колӧ вӧлі челядьлы дорйыны либӧ путкыльтны кутшӧмкӧ видзӧдлас. Та бӧрын сэсся урок бӧрся урок сеті кокниджыка нин, кызвынсӧ «нёль» донпас вылӧ. Роч кыв да литератураысь меӧн веськӧдліс Канова Нина Васильевна. Роч литературасьыс сеті Максим Горькийлӧн «Варыш йылысь сьыланкыв», а коми литератураысь Михаил Вавилинлысь «Тарас дед» поэма.

Миян 7-ӧд а клас вӧлі зэв бур, ён тӧдӧмлунъяса, бур арта, челядьным пионеръяс на вӧліны, некод табак эз на шпуткы, вина йылысь и сёрниыс абу. Талунъя синвидзӧдласӧн кӧ, идеал сяма челядь сэки сӧвет кадӧ вӧлӧмаӧсь. Некод менӧ лёкысь эз торклы, кывзісны сюся, ёнасӧ эз вильшасьны, а вильшасисны кӧ, то лӧня. Ме на дорӧ ёнакодь велавлі, ветлі весигтӧ вӧркомбинатӧ налысь ичӧт спектаксӧ потограпируйтны, шылада театрӧ карӧ накӧд лэччылі. Та йылысь неуна унджык пасъя. Урасьӧм тӧлысь 28-ӧд лунӧ, субӧтаӧ, лэччылім шылада театрӧ Л. И. Брежневлӧн «Ичӧт му» гижӧд серти пуктӧм «В сердце и памяти» (Сьӧлӧмын да юрвежын) нима оратория видзӧдны. Сэки Л. И. Брежневлӧн аслыссяма культ вӧлі, сылысь гижӧдъяссӧ быдлаын вӧлі лыддьӧны да велӧдӧны. Спектак бӧрас шуи аслым та йылысь сэки: «Параша!» Татшӧм гажтӧм, дӧнзьӧдана да кузьӧн кажитчана спектаксӧ эг нин сэсся видзӧдлы. Эз весьшӧрӧ йӧзыс этша вӧв, карчи эз ветлывлыны (зал джынйыс тыртӧм вӧлі). Бӧрсӧ автобусас воигӧн пемыдас челядь ышмисны, тешкывъяс висьтавлӧм бӧрын пондісны вильшасьны нывъяскӧд да чабрасьны. Сэсся заводитісны сетчыны код йӧз улӧ, лёзъявны да с.в. Сэки мем кажитчис, быттьӧ другӧн найӧ верстяммисны, лоины ыджыдджыкӧсь. Зэв тешкодь аскылӧм менам вӧлі сэк…

Пуксис тулыс, дерт, кадпас серти сӧмын на. Практикаса бӧръя вежоннас менам вӧлі вель уна урок, а нывъяс ставсӧ нуӧдӧмаӧсь вӧлі водзджык нин. Найӧ шойччисны. Рака тӧлысь нёльӧд лунӧ школаас воліс нималана коми гижысь Геннадий Анатольевич Юшков (1932–2009), сёрнитіс челядь водзас, висьталіс аслас олӧм да гижан удж йывсьыс, кызвынсӧ бӧръя «Чугра» роман йылысь. Сэки татшӧм аддзысьлӧмъяссӧ школаясын вӧлі нуӧдлӧны вель тшӧкыда на. Юрвежӧ колис гижысьлӧн татшӧм мӧвп: колӧ пӧ коми том йӧзлы оз сӧмын ас сикт-грездӧ кольччавны, но мунны тшӧтш уджавны шакта-бурӧвӧйӧ, геологӧ да с.в., мед пӧ уджалан класыс тшӧтш миян вӧлі коми. Мем тайӧ кажитчис дзик тешкодьторйӧн сэки. Мӧвпалі тадз: коми йӧзыс эз сэтшӧм уна вӧв мед быдсяма БАМ-ъясӧ мунавны. Сэсся сёрни помас гижыськӧд да челядькӧд потограпируйтчимӧ. А аскинас, четвергӧ, нуӧді Тарас дедлӧн пертас йылысь урок, кӧть аслым сійӧ сьӧлӧм вылам некыдзи эз во — артмис кутшӧмкӧ допрос сяма. А пажын бӧрас вӧлі практика помалан конференция, сэні пукталісны миянлы донпасъяс. Ставныслы «вит», мем «нёль». Ме таысь немся эг шогав, тӧді ассьым тырмытӧмторъяссӧ да. А аскинас, март квайтӧд лунӧ, ме нуӧді роч литератураысь медбӧръя урокӧс, кодысь Н. В. Канова пуктіс весигтӧ «вит». Та бӧрын школаса директор Канова Эльза Григорьевна кырымаліс мем сідз шусяна путёвка. Тадзи медводдза велӧдан практикаӧй менам лючки-бура помасис. Ышловзи сэки кокниа.

Некымын лун шойччӧм бӧрын колӧ лэччыны вӧлі карӧ велӧдчыны. А сыӧдз рака тӧлысь сизимӧд лунӧ ветлі Морозова Людалӧн кӧлысь вылӧ. Кӧчпиянас кайтӧдз пыралі орччӧн олысь Мишка Вовик дорӧ сійӧс сэтчӧ нуӧдӧм могысь, но ёртӧй гортас вӧлі код нин куйлӧ. Вӧлӧмкӧ, лунӧн водзджык сылӧн пи чужӧма да том айыс босьтӧма сьӧмнебӧгсьыс таньгасӧ да вина яшшик ньӧбӧма, тадзи ёртъясыскӧд пасъясьӧма. Кайи ӧтнам да кӧлысь помсӧ нин суи. Верӧсыс Людалӧн роч зон вӧлӧма, видз-му овмӧс институтсӧ эновтӧма да гӧтрасьӧма. Кызвынсӧ пызан саяс сёрнитісны верӧспу вӧснаыс рочӧн. Эмма сэні вӧлі, Колегова Надя, мукӧд тӧдса ныв-зон. Гажӧдчан помас нин друг пырис Эммалӧн Лёня вокыс, ёна нин гажа, винуш корны кутіс. Йӧзыс сэні эз уна вӧв, дырсӧ ме эг пукав да вои гортӧ. Тайӧ том гозъяыслӧн олан туйыс эз кузь ло, некымын во мысти томъяс торйӧдчӧмаӧсь, а Люда кага эз вайлы. Тайӧ кӧлыссьыс сылӧн колис выль овыс — Игнатенкова.

Ань лунӧ шойччӧм мысти лэччи карӧ да выль синмӧн быттьӧ аддзи сэтчӧс олӧмсӧ. Ӧтуволанінын горт бӧрын олӧмыс кажитчис шуштӧм: вежӧсас вӧлі кӧдзыд, Эжвалань, войвывлань петысь ӧшиньсянь ёна пӧльтіс, джоджыс няйт. Вӧлӧмкӧ, менам практикуйтчигчӧж Брусницын босьтчӧма куритчыны, Москвин усьӧма юӧмӧ. Та вӧсна ӧти вежон чӧж абу весигтӧ дежуритчӧмны. Менам воӧм бӧрын миян вежӧсӧ рытнас пыраліс дзонь делегация: Николай Андреевич Кобрин (1948), Визинысь жӧ петлӧм айлов, велӧдчӧм сертиыс историк, сэкся профкомса веськӧдлысь, комендант, студсӧветсаяс. Найӧ скӧра миянӧс видлалісны, повзьӧдлісны ӧтуволанінысь вӧтлӧмӧн. Ковмис сэсся миянлы дежуритны, ме тшӧтш йӧй моз уджалі-весаси-мыськаси. Мекӧд олысь зонъяс пондісны рытъяснас ветлывлыны нывъяс дорӧ, корсюрӧ гажа да гора кумпанньӧяс пыравлісны миянӧ. Казялі тшӧтш быттьӧ медводдзаысь тшӧтш сэкся студент-зонъяслысь вина юӧмсӧ. Юисны вель унаӧн да дыр, тшӧкыда некымын лунӧдз. Волывлісны тшӧтш карын олысь студентъяс, тшӧкыда ӧтуволанінын и узьлывлісны. Тадзи миянкӧд пондіс ёртасьны Володя Гладкий, ачыс биолог, спортӧн тшӧтш ноксьысь морт, котралысь. Волывліс тшӧтш Вася Кичигин, бӧрынджык сыысь петіс бур журналист, уна во уджавліс «Красное знамяын».

Юысь ёртъяскӧд вель унаысь овлывлісны тешкодьторъяс. Кык татшӧмтор йылысь неуна серпасалышта. Ӧтчыд Зюзев Коля коймӧд курсын топыда гажмыліс да рытнас водӧмсӧ, тӧдӧмысь, оз вӧлі юрас кут. Тайӧс чайтӧмӧн, асывнас сьӧкыд юра зонлы ми юӧртім, мый рытнас сійӧ кӧсйӧма мырдӧнавны орчча вежӧсын олысь Нехорошева Тамараӧс да бӧръяыс мунны кӧсйӧ прокуратураӧ мыжалана шыӧдчӧм сетны. Ставным сёрнитчим не нюмъявны. Коля Зюзев чайтіс тайӧс збыльторйӧн да шогӧ усис, ёна гажтӧммис, а сэсся некымынысь прӧшша корис Тамараыслысь. Сэккості ми ас костын гажаа сералім. Мӧд лоӧмторйыс вӧлі нёльӧд курсын. Сэки миян секцияын юан вежӧсас медыджыд атаманыс вӧлі Супрядкин Володь, сы ордын век чукӧртчывлісны кумпанньӧяс. Выльлун асылӧ вои ме гортысь да вайышті ӧтчыд пумӧн чери, пукті сійӧс ӧшинь костӧ, ачым сэсся муні велӧдчыны. Пажын бӧрын вои бӧр да Супрядкин пыр жӧ менӧ корис найӧӧ сёйны. Ме шензи (некор на некытчӧ сійӧ эз корлывлы менӧ) да муні найӧ вежӧсӧ, пукси да ставным заводитім сёйны юква. Орччӧн сёйысьясыс ме вылӧ видзӧдаліг мыйлакӧ нюмъялӧны вӧлі. Вӧлӧмкӧ, сёянтор корсьӧмаӧсь тшыг студентъясыс да пырӧмаӧсь вежӧсаным, менам черисьыс юква пуӧмаӧсь. Бур кӧть корлісны на черивасӧ панялыштны.

Сӧмын эз сӧмын серамбанаторъяс вӧвны студент олӧмас, вӧліны тшӧтш гажтӧмторъяс да шогъяс: кодсюрӧ гусясис, юсис, нывъясысь кодсюрӧ зонъяскӧд ноксьӧм вӧсна эновтчыліс велӧдчӧмысь. История факультетса ӧти ныв йӧймис. Ачым аддзылі вахта дорын пукалігӧн, кыдзи сійӧс тэрыб отсӧга машинаас тулкӧдісны-сюйисны. Нылыс лёк горшӧн горзіс-омляліс, вийсис-чужъясис. Шогъясысь ӧти инмис казьтылӧм нин Супрядкин Володьӧс. Сылысь ичӧтджык воксӧ, тшӧтш коми филологӧ велӧдчысьӧс, «Сыктывкар» туйморт керкаын виӧмаӧсь вӧлі, ӧшиньсяньыс шыбитӧмаӧсь улас. Зонмыс служба бӧрын нин вӧлі. Дай миян группаысь Калинин Юра юӧм вӧснаыс эновтчис велӧдчӧмсьыс, кӧть вӧлі вежӧра да бур сьӧлӧма морт, армияӧ ветлысь айлов.

Сійӧ семестрас миян вежӧсын овмӧдчыліс пон. Март 16-ӧд лунӧ Брусника Вова вайис аскӧдыс шавка понмӧс, босьтӧма автобуссьыс. Сідзсӧ мусаник да вежӧра ныр-вома сійӧ вӧлі, нимтім водзассӧ Мумуӧн, а сэсся ставыс пондісны шуны сійӧс Мумка. Студентъяс кутісны сійӧс вердыштавны, пыртӧдлісны ас вежӧсъясас да ворсісны сыкӧд. Сӧмын регыдӧн ставныслы сійӧ дӧнзьымӧн лои, быдлаӧ вӧлі кудз-сітсӧ кольӧ да, медводз миян вежӧсӧ. Кутісны корны миянӧс шыбитны понсӧ, но некодлӧн киыс эз лыблы тайӧс вӧчнысӧ. Ставсӧ ковмис вӧчны аслым. Шуи катӧдны понсӧ Визинӧ да сэтӧн мед кодкӧ босьтас. Босьті Брусникалысь «СССР» гижӧда ыджыд спортсумкасӧ да петі туйӧ. Кӧрт туй вокзал дорысь аддзи Дубинский Володьӧс, аслас «ЗИЛ-ас» том гӧтырыскӧд вӧлі пукалӧ. Найӧ и босьтісны окотапырысь шавка-понсӧ, сумканас сюйисны кабинаас. Ме зэв кокниа сэки ышловзи, эз ков понсьыс кыдзкӧ лёк ногӧн мынтӧдчыны да.

Сійӧ кадас ми, кык орчча вежӧсын олысьяс, вӧчлім аслыспӧлӧс коммуна сяма: рытъяснас сёйлім ӧтлаын. Торъя инӧ пуктывлім быд морт ӧти дасаӧн да сійӧ сьӧм вылас ньӧбасьлімӧ рыт кежлас. Помасяс сьӧмыс да бара тыртчам. Ме вайлывла вӧлі гортысь каколь да порсь гос, варенньӧяс да тшак, корсюрӧ яй. Сэки тшӧтш ветлывлім кинӧ, эг сӧмын «Пармаӧ». «Октябр» кинотеатрын сэки овлывліс киноклубӧн котыртӧм кино видзӧдӧм, петкӧдлісны кызвынсӧ ас режиссёръяслысь уджъяс. Ме бура помнита сійӧ тулыснас Лариса Шепитьколысь «Восхождение» кино видзӧдӧмсӧ, пукалі орччӧн миян велӧдысь В. В. Пахоруковакӧд. Сэки зэв ёна том йӧз пӧвстын нималӧны вӧлі Андрей Тарковскийлӧн кинояс, аслыссяма культ весиг вӧлі. Но кызвынсӧ ветлам вӧлі прансіяса да италияса тешкодь кинояс вылӧ. Мыйлакӧ театръясӧ эгӧ ветлӧй, ӧтчыдысь сӧмын Зюзев Колякӧд ветлім шылада театрӧ витӧд курсын нин.

Велӧдчӧм муніс ас туйӧд, нинӧм выльыс мем сэні эз нин вӧв. Нёльӧд курсын миян лои асшӧра уджалан лун — четьверг; сэки эгӧ велӧдчӧй, колӧ вӧлі дасьтыны курсвывса удж да лыддьысьны велӧданторъяс серти. Дзескыдторйыс лои: эг тӧд мый вӧчны, кыдзи гижны. Материалсӧ эськӧ вочасӧн чукӧрті Микушевӧн дасьтӧм текстъясысь, но стӧчасӧ кыдзи-мый вӧчны эг тӧд. Юавнысӧ вӧлі абу лӧсьыд, пропессорным эз уджавлы тадзи, юасьліс векджык сійӧ ачыс. А темасӧ ме ачым гӧгӧрволі кыдзи изьва-колваса эпослысь кыв аслыспӧлӧслунъяс туялӧм. Сӧмын тайӧ вӧлі вывті паськыдтор, ковмис сувтны кыввор вылӧ. Тайӧтор йывсьыс эз этша нин гижлыны студентъяс асланыс диплом уджъясас. Мукӧд уджъяссӧ ме эг тӧдлы дай туялан юрнуӧдысьным немтор эз висьтавлы, эз юӧртлы. Тайӧн А. К. Микушев вужвыйӧн торъявліс В. А. Ляшевлысь, коді мӧдарӧ — зільӧ вӧлі став тӧданасӧ юӧртны. Кыдзкӧ ачым сэсся вои татшӧм кывкӧртӧдӧ: видлавны эпосысь кывворсӧ куим юкӧн вылӧ торйӧдӧмӧн, медводз ас коми кывъяс, сэсся яран да рочысь босьтӧм кывъяс. Кӧр видзан овмӧсса кызвын терминыс босьтӧма вӧлі яран кывйысь, та вӧсна тайӧс зіли медводз видлавны пыдіджыка. Ёна сёрӧнджык нин тӧдмалі: вӧлӧмкӧ Карой Редеи, Венгрияысь тӧдчана кывтуялысь, гижлӧма вель ыджыд стаття тайӧ яран кывъяс йывсьыс сэтчӧс «Aсta Lіnguіstісa Aсademіae Sсіentіarum Hungarісae» (ALHung.) журналӧ. Сӧмын А. К. Микушев та йылысь мем эз юӧртлы. Буретш яран кывъяссӧ гӧгӧрвоӧдӧм могысь ковмис корсьны яран-роч кывчукӧр (сёрниыс мунӧ Н. М. Терещенколӧн 1965-ӧд вося гӧрд рӧма кывкуд йывсьыс). Университетын некӧн сійӧ эз вӧв, сюрис сӧмын Наукаяс академияса Коми филиал небӧгкудйысь. Отсаліс сійӧн вӧдитчынысӧ вӧвлӧм юрнуӧдысьӧй В. А. Ляшев, босьтліс ас ним вылас кывӧктӧдсӧ да мем сетліс видлавны.

Уджӧс сьӧкыдакодь тадзи гижӧм пондаыс майшасикодь. Анатолий Константинович Микушевлы ме тулысся ӧти сёрниысь век бур ногӧн водзӧса: сійӧ шуис, меным пӧ колӧ пырӧдчыны наукаӧ, водзӧ велӧдчыны аспирантураын. Таӧдз татшӧм нырвизьсӧ меным морт эз гартыштлы. Мед кӧть сэсся университет помалӧм бӧрын менам олан туйыс сыкӧд торъяліс, ме ӧнӧдз аттьӧала сійӧс тайӧ туйдӧдӧмсьыс. Курсвывса уджъяс А. К. Микушевлы велалӧмпырысь гижӧны вӧлі рочӧн, кывтуялысьяс сэки нин ставныс гижлісны комиӧн. Ме казялі сэки ӧтитор: роч филологъясысь кодсюрӧ ассьыныс темаяссӧ (роч литератураысь да кывйысь) лыддьӧны вӧлі ыджыд наукаӧн, а ми воклысь гижӧмторъяссӧ посниторйӧн. Тайӧс ас вылам тӧдмалі. Косму тӧлысь 12-ӧд лунӧ Зюзев Коля, ачыс Пӧддельнӧй сиктысь петлӧм коми морт, синсӧ сюйліс менам гижӧдъясӧ, казяліс Д. С. Лихачев академик вылӧ менсьым ыстысьӧмӧс да гора шуис: «Мощно!» Ме рад, кага моз нюмъяла, а вомъёртӧй вӧлӧмкӧ сералӧ тайӧтор вылас. Сэсся шуис: «Да глупо все это». Та вылӧ ме дӧзми, кодлы кутшӧм мог менам уджӧдз? Мыйла оз позь сійӧ жӧ Лихачевсӧ пыртны коми фольклор туялӧмӧ?

Буретш сэки тшӧтш Е. А. Игушев вӧлі ышӧдӧ менӧ мунны коми журналистикаӧ, висьтавліс некымынысь, «Югыд туй» газетас пӧ ставыс нин олӧма йӧз, том гижысь войтырыс ёна оз тырмы да с.в. Сійӧ буретш туйдӧдіс менӧ гожӧмнас уджыштны «Югыд туяс», вежны сэтысь шойччӧг вылӧ петӧм йӧзсӧ. Ме талы паныд эг вӧв.

1981-ӧд вося тулысъя семестрын велӧдчан уджтасаным сюйӧмаӧсь вӧлі «Коми поэма» торъякурс, сійӧс лыддьысьсӧ индӧма тшӧтш — к. ф. н. В. Н. Демин. Сэки ме фольклор туялысь вӧлі да мем ковмис кывзыны литератураысь торъякурсъяс. Ӧти лунӧ деканным пыртӧдіс аудиторияӧ шӧркодь арлыда, топыд мыгӧра, еджгов юрсиа, кызкодь паръяса, аслас бакенбардъяснас ортсысяньыс Пушкинлань мунысь айловӧс. Тайӧ вӧлі Владимир Николаевич Дёмин (1938–1999), сэки КЛИИ-ысь туялысь, филология кандидат. Сійӧ пондіс лыддьыны ньӧжмыда, торъякурсыслысь тэчассӧ, могъяссӧ гӧгӧрвоӧдӧмӧн, сэсся сетіс вель уна литература. Кӧть водзассӧ пондыліс комиӧн лыддьыны, сэсся вуджис рочӧ. Темасӧ бура тӧдӧмнас да ёнджыкасӧ велӧданногнас медводз шензьӧдіс миянӧс В. Н. Дёмин: сійӧ юрсьыс кокниа лыддьывліс кывбуръяс, поэмаысь юкӧнъяс, бура пуктӧм горӧн, тэрмасьтӧг. Миян некутшӧм велӧдысь юрас тамдасӧ эз кутлы да эз лыддьывлы, та вӧсна ми кывзім лӧня, быттьӧкӧ поэзия салонын пукалім, шы ни тӧв. Владимир Николаевич поэзиясӧ велӧдліс медводз кывбуръясӧн, эз вӧйлы гажтӧм да дӧнзьӧдана анализӧ, кытысь литературалӧн мичлуныс вошӧ-бырӧ. Нӧшта ӧтиторйӧн сьӧлӧм выланыс воліс сійӧ студентъяслы — сійӧ эз торйӧдлы коми литературасӧ мукӧд войтырса литератураясысь, ставсӧ йитліс, орччаӧдліс, юрсьыс лыддьывліс Сергей Есенинӧс, Иван Куратовӧс, Александр Твардовскийӧс, Ананий Размысловӧс, Александр Блокӧс, Вильям Шекспирӧс, Анна Ахматоваӧс, уна мукӧдӧс. Тайӧ ставыс миянӧс бур ногӧн шемӧстіс. Сылысь лекцияяссӧ виччысим весигтӧ. Торъякурс кывзан кадыс лэбыштіс тӧдлытӧг да воис зачот сетан кад. А. Н. Демин ставыслы сійӧс пуктіс юасьтӧг, дерт, гӧгӧрвоӧмӧн, мый медшӧр тӧдӧмлунсӧ, поэзия дорӧ муслунсӧ том йӧз юръясӧ пыртӧма нин. Сэксянь ме тӧдса лои тайӧ ыджыд да енбиа туялысьыскӧд.

Гортӧ шойччан лунъясӧ да четвергъясӧ кайлігъясӧ олі сэтчӧс том йӧзлӧн олӧмӧн: ветлывлі чужанлунасьны, корсюрӧ пыравлі клубӧ йӧктан рытъяс вылӧ. Дубинский Володь корліс аслас кӧлысь вылас, гажӧдчим вӧркомбинат сёянінын. Коркӧ сэки тӧдмалі ӧти гажтӧмтор: Голосов Коля ёртӧй служитігас веськалӧма аварияӧ, машинанас усьӧма ыджыд керӧссянь. Коляыс пӧ ёна доймалӧма, айсӧ сылысь аддзылі Алма-Атаӧ мунігас, ӧти автобусӧн карас лэччим. Ме сэки ёнакодь повзьылі ёртӧй вӧсна, тулыснас ӧд сылы колӧ вӧлі гортас нин локны. Дай военкоматас волӧма телеграмма сы йылысь, салдатыс пӧ кулан выйын.

Автобусас ветлӧмъясысь юрӧ кольӧма ӧтитор: сэки сиктса йӧзыс ёна на комиӧн вӧлі варгӧны, карас на автобусас йӧзыс пырасны да гора коми сёрни да серам кылӧ вӧлі. Дай дзоньнас Визинградным (кыдзи сэки шуӧны вӧлі сиктса том йӧзыс) коми сёрниа кар на вӧлі. Ӧтчыд рытнас вои автобусас ӧти олӧма гозъякӧд. Тӧвся туйӧдыс дыр воӧм бӧрын мудзӧм гозъя вӧлі шуалӧны: «Аттьӧ енмыслы, бара на коми карад воимӧ!» Вӧвліны и гажтӧм лоӧмторъяс. Косму тӧлысь заводитчиг аддзылі ӧти роч шовинистлысь немсьыс лёкалӧмсӧ. Сэки автобусыс карсьыс дыр эз лок да ковмис виччысьны автобуснӧй пытшкас. Вежалун рытӧ студентъяс да карын велӧдчысьяс вӧлі мунӧны Сыктывкарӧ, найӧс уна том йӧз колльӧ вӧлі. Мыйлакӧ бӧръя автобусыс карсьыс сёрмис, виччысянінас унаӧн чукӧрмисны. Сэтчӧ пырисны и кык зон, гажакодьӧсь, комиӧн гора сёрнитісны. И друг касса дорас ӧти роч аймортлы коми кывсӧ гӧгӧрвотӧг кажитчӧма, быттьӧкӧ сылы мыйкӧ лёктор кӧсйӧны вӧчны зонъясыс да на вылӧ уськӧдчис, кучкаліс да весиг милиция корӧдіс. Ставыс та вылӧ видзӧдісны дзик веськодя. Збыльысьсӧ зонъясыс тайӧ лёк морт дорас эз и матыстчывлыны.

Косму тӧлысьӧ Мисяков Вова воча вокӧс босьтісны армияӧ. Сійӧ кадсьыс водз помаліс 15-ӧд №-а ПТУ да ачыс вӧзйысьӧма пӧ мунны служитнысӧ. Дерт, ай-мамыс тайӧс эз кӧсйывны, аддзӧны вӧлі писӧ велӧдчӧм мортӧн, дерт. Сӧмын пиыс велӧдчынысӧ эз зіль, сійӧ винуш да кокни олӧмлань синіс. Дай эз сӧмын сійӧ, миян Вова вокным тшӧтш юыштавлыны пондіс буретш сійӧ воас. Казялі сійӧ каднас йӧзыслысь вина юӧмсӧ тшӧтш Шурик чожӧй серти, сійӧ гортсьыс вошласьӧмӧн нин тяпӧдчывлӧма. Косму 23-ӧд лунӧ Воваӧс нуисны, а сыӧдз лӧсьӧдлісны колльӧдчан рыт. Сэтчӧ волісны Визинысь мамӧй, ыджыд мамӧй да дедӧй, миян Вова да Юля тьӧтным Славик пиыскӧд. Айӧй абу воӧма, дзебасьӧ пӧ: сылӧн Тима Геня нима томдырся ёртыс буретш ӧшӧдчӧма вӧлӧм. Тайӧ Геняыс вӧлі зэв бур тракторист, овлісны вӧрса овмӧдчӧминын да сэсся вуджисны овны Семенчинӧ. Бӧръя каднас ёна нин вӧлі юӧ да код юрнас йӧйталӧ. Сэки вӧлі сэтшӧм мода — став ордвужыс колльӧны вӧлі кык во кежлӧ мунысьяссӧ. Рытыс муніс водзассӧ бура-лӧня, а сэсся том йӧзыс веськыда юсисны. Вӧлӧмкӧ, Воваыслӧн медводдза судтаас олысь Толя ёртыс ньӧбӧма спирт да сэтчӧ куритчыны лэччывлігъясӧ зонъяс содталӧмаӧсь ёна. Сэсся пызан саяс кодсюрӧ лёздіс нин, ми балкон вылас мыйкӧ сьылім. Ме муні узьны ӧтуволанінӧ да асывводз локті бара найӧӧ. Ывлаас вӧлі кӧдзыд, кыптӧма бушков. Шурик чож да зонъяс содтасисны да петім колльӧдны, дедъяс кольччисны патераас. Мунім «Строитель» культура керка дорӧ, сэні йӧзыс зэв нин уна вӧлі, колльӧдчигчӧж мыйкӧ висьтавлӧны, гусьӧник юыштавлӧны, нывъяс бӧрдӧны. Сэсся воис кык ЛАЗ автобус да салдатпуяссӧ нуисны Княжпогостӧ (ӧні Емва кар). Тӧрытъя кумпанньӧыс миян Воваӧс кыскӧ вӧлі бара на юны, но ме кыдзкӧ куті сійӧс. Сійӧ луннас ми ставным кайим бӧр Визинӧ. Вова Мисяков веськалӧма служитны Украинаӧ, лётчикӧ велӧданінӧ, видзӧма караулъясын сэтчӧс овмӧссӧ, кыдзи шулӧ вӧлі, служитлӧма «через день на ремень…».

Косму тӧлысь 27-ӧд лунӧ паныдаси миян ӧтуволанін дорын Сергей ёртӧйкӧд, воӧма буретш армиясьыс, гожся паськӧма — кителя-пуражкаа сӧмын. Мунӧны вӧлі Галя чой дорас налӧн ӧтуволанінас Рӧманкӧд. Дерт, мем вӧлі долыд, ёртӧй лючки воис вӧлисти службасьыс да. Сэсся кадыс пондіс лэбны зэв ӧдйӧ, ӧд майся гаж бӧрын пӧ служитны пӧвесткаыс воӧма миян Вовалы. Та вӧсна Визинын сэки олі дыркодь, ода-кора ӧтиӧд лунӧ ёртъяскӧд ветлӧдлі Визин пасьтала да рытнас клубӧ йӧктыны пыравлі. Сэки уна тӧдса да ёрт Визин кушас менам вӧлі, сэсся гӧтрасялісны вочасӧн, овмӧдчалісны ас котыръясӧн.

Ода-кора витӧд лунӧ Воваӧс нуисны служитны, воддза рытнас миянын вӧлі колльӧдчӧм. Воліс вель уна йӧз, карысь да Катыдысь ордвуж, сиктса ёртъяс да нывъяс. Кыкнан Воваыс мунісны армияас нывъёртъястӧг, эньловъяскӧд шоныд йитӧд ми вокъяслӧн артмис ёна сёрӧнджык. Мем ёна воис сьӧлӧм вылӧ сэкся колльӧдчан рытыс, ӧд некод эз коддзы, эз тышкась-зыксьы, пызан сайын пукалӧм бӧрын гожся пусянінын гажаа йӧктім-пукалім. Асывнас вель унаӧн мунім колльӧдны салдатпуӧс военкомат дорӧ, ай-мам, дед да орччӧн олысь Елохин гозъя, Сибырак да Юля тьӧтным, вель уна ёрт. Сӧмын служитіс вокӧй сэки эз дыр, май 9-ӧд лун асылӧ Мисяковъяс сійӧс вайисны машинанас бӧр: Княжпогостсянь сійӧс бергӧдӧмны, сьылі дорас вель ыджыд рӧдпассӧ пӧ колӧ бырӧдны да. Мамӧй нопъя писӧ аддзӧм бӧрын ёна радлӧ вӧлі. Операция бӧрас Вова бара пырис уджавны совкозас.

Велӧдчӧм муніс важся ног, май помас Микушев пропессор лыддис менсьым парсалӧмторйӧс да пуктіс курсвывса уджысь зачот. Бӧръя спецсеминарыс сылӧн вӧлі юнь ӧтиӧд лунӧ. Лӧддза-номъя тӧлысь заводитчигӧн А. К. Микушев менӧ корліс аслас уджвежӧсас нӧшта сёрнитны курсвывса уджӧй йылысь. Менӧ вӧлі кӧсйӧ гожӧмнас на уджӧдны, аслас аркивас пӧ колӧ пасйӧдъяс дасьтавны (кывлӧма менам «Югыд туйын» уджӧй йылысь да). Бара содтіс, менам пӧ эм позянлун видлыны велӧдчыны водзӧ. Стӧчасӧ, дерт, немтор эз юӧрт сэки, да ме нинӧм татшӧмсӧ эг и кӧсйы тӧдны на.

Сессия дырйи дасьтыси гортын, шойччигмоз лыддьыси. Важӧн нин миянӧ волыны вӧзйысьӧ вӧлі Москвин Коля да ми ӧтлаын кайлім Катыдӧ, олім Кузук Кӧч дедӧ ордын. Пыжйӧн петалім вуграсьны, ветлім важ ГЭС саяс, Воль усянінӧдз, но уна миянлы эз шед. Коля велалӧма юнысӧ да гӧрд винанас ышмыштавлім, узим кык вой верандаас. Визинын ветлім сур юанінӧ, лавкаясӧ да лэччим карӧ каколь тыра чоботанӧн. Аскинас вӧлі коми да роч кывъяс ӧткодялан граматикаысь экзамен. Сійӧс босьтысьыс, Нина Васильевна Раевская, менӧ жалитіс да «вит» пуктіс, зачот небӧгсӧ эз тшыкӧд, сідзи веськыда шуис та йылысь. Сідзсӧ тамда вылас ме эг вочавидз, дерт. Гожӧмыс лои вель жар, унаысь лӧддза-номъя тӧлысьнас нин уялі. Экзаменъяс сеттӧдзыс на пыри удж вылӧ «Югыд туй газетӧ».

Лӧддза-номъя 15-ӧд лунӧ мем тырис 21 арӧс, та йылысь ай-мам эз гарыштлыны сэки. Выльлунӧ ме кори Сергей ёртӧс кайлыны вуграсьны Катыдӧ, мотороллёрнас кайим да Семенчинсьыс ме ньӧби «Ркатицели» кос вина суля да чери кансер, лэччим дедъясӧ да пыжйӧн вуджим мӧдлапӧлас. Сэсся подӧн кайим Воль усянін дорӧдз. Ывларуыс вежласис, зэрыштавліс, тӧлавліс, шонді петавліс. Пажынӧдзыс бура сёйис, а сэсся друг дугдіс. Ми бипур пестім да тшай пуим, сёйим да кыкӧн пасйим чужан лунӧс. Курччасисны буракодь номъяс, зэрны кӧсйӧ вӧлі да сэсся лэччим бӧр рытъявылыс. Кузукъясӧ вотӧдз бура зэрмис, ставсӧ кӧтӧдіс. Сэсся роллернас лэччим гортӧ. Тадзи зэв бура шойччи аслам чужан лунӧ.

Карын ковмис дасьтыны сӧвет литератураысь экзамен, ӧд Т. Я. Гринфельд вӧлі экзамен водзвылас консультация пыдди лыддьӧ бӧръя лекцияяссӧ. Ковмыліс сэтчӧ ветлыны. Меным сійӧ экзаменасигам шуис, вӧзъя пӧ тэныд (меным) пырӧдчыны туялан анализӧ, менам пӧ сійӧ оз омӧля артмы. Таысь, дерт, мем вӧлі нимкодь, ӧд кодлыкӧ кӧ син улас бур ногӧн усян, тайӧ збыльысь тӧдчанатор. Нӧшта на роч филолог вомсянь тайӧторйыс кывлӧ вӧлі шоча зэв. Е. А. Игушев буретш сійӧ кадас тшӧктіс пыравны «Югыд туй» газет редакцияӧ да сёрнитны сэні корректорӧн удж йылысь. Лӧддза-номъя 19-ӧдз лунӧ пыралі редакцияас да сёрниті юралысь редакторыскӧд, сійӧ тӧдмӧдіс мукӧд корректор аньяскӧд. Кыкӧн пӧ петӧны шойччыны да найӧс колӧ вежлыны. Колӧ пӧ уджавны кӧкъямыс час асывсянь сизим час рытӧдз вежоннас куим лун: выльлунӧ, середаӧ да пекничаӧ, буретш аскинас газетыс петӧ вӧлі. А. К. Микушев тӧлысь помнас мунӧма Сӧвет мувывса гижысьяслӧн ӧксьӧма вылӧ да ме йылысь вунӧдӧма, сідзкӧ сы вылӧ гожӧмнас эг уджав.

«ЮГЫД ТУЙ» ГАЗЕТЫН

Лӧддза-номъя 24-ӧд лунӧ менам вӧлі республикаса сэки дзик ӧти коми газетас медводдза уджалан лун. Пыри юралан редактор уджвежӧсас да Геннадий Васильевич Беляев, Визин сиктса ног кӧ Титко Геня (1940–2008) сетіс тшӧктӧм босьтлыны кутшӧмкӧ кад кежлӧ менӧ удж вылӧ корректорӧн. Сэки дай ӧні газетыс петавлӧ вежоннас куимысь, куим лун и колӧ вӧлі уджавны корректоръяслы асывсяньыс рытӧдзыс. Куим корректорсьыс ӧти ань мунӧма вӧлі шойччыны саридз дорӧ да сы пызан сайӧ менӧ пуксьӧдісны. Асывнас пажынӧдз лыддям вӧлі торъя гранкаяс, шыпасалӧм статтяяс, сэсся пажын бӧрас сідз шусяна полосаяс, некымын пӧв. Бӧръя, медся сюсь лыддьӧмыс вӧлі рытнас нин. Став тайӧ полосаяссӧ типографияас котрӧдлісны газет лэдзысьяс. Зэв тшӧкыда татшӧм мортнас вӧлі сэки том на журналист Иван Ильич Белых (1946), корсюрӧ пыравліс шмонитны зэв радейтысь Серафим Филимонович Пыстин (1928–2000). Сійӧ вӧлі нуӧдӧ видз-му овмӧс нырвизьсӧ да век зэв сюся видзӧдӧ быдсяма лыдпасъяссӧ, медтыкӧ кутшӧмкӧ шыбиль оз пет. Кутшӧмкӧ могӧн век пыравлӧ вӧлі юралысь редакторыс, сэки зон кодь на Г. В. Беляев, косньӧд, кокни вӧраса айлов, ковтӧм яйыс сылӧн немся эз вӧв. Котралӧ вӧлі зэв ӧдйӧ Печать керка пос кузяыс сэтчӧ-татчӧ. Корректоръясысь ӧтиӧн вӧлӧма Микушев пропессорлӧн Нина Трофимовна гӧтырыс, зэв лӧнь, гораа сёрниттӧм ань. Практика вылын сэки редакцияас уджаліс тшӧтш менам ёртӧй Тарабукин Лёш, сэки Ленинградын журналистӧ велӧдчысь.

Кутшӧм вӧлі пытшкӧсыс сэкся «Югыд туйыслӧн»? Тайӧс зэв бура тӧдмалі медводдза вежоннас нин. Газетыс вӧлі Коми обкомлӧн йӧзӧдантор, та вӧсна гижӧдъясыслӧн артыс вӧлі чорыда урчитӧма: медводдза листбокыс официальнӧй, сэні быдсяма лыдпас да сводка вӧлі, мӧдас гижӧны вӧлі коммунист ютырса котыръяс да сӧветъяслӧн олӧм йылысь, нёльӧдас век вӧліны мудорсайса юӧръяс да рочысь вуджӧдӧмторъяс, нёльӧдас быдсяма шылльӧ-мылльӧыс, медся лыддянаторйыс — культура, спорт, ловшойччӧг йылысь гижӧдъяс да пеллетонъяс, серамбана гижӧдъяс. Петавлӧ вӧлі тшӧтш вӧр-ва да коми литература йылысь торъя листбок. Асьныс листбокъясыс ыджыдӧсь вӧліны, абу ӧнія кодьӧсь. Кыдзи казялі, сэні редакцияас уджаланногыс вӧлі вель зэлалӧма: юралысь редакторыс ставнысӧ котрӧдліс, матеръялъяссӧ унаысь чинтавлісны, сӧмын официальнӧй юӧръяссӧ оз вӧлі чирклыны. Некутшӧм ыджыд асшӧрлун журналистъяслӧн эз вӧвлы, быдӧн вылын уна веськӧдлысь вӧлі. Торйӧн нин нетшкысьӧны вӧлі сідз шусяна сводканас: быд номерӧ гижлӧны вӧлі, уна-ӧ быд район заптӧма турун, силос, сенаж, турун пызь, план дорӧ кымын прӧчент, дыш районъяссӧ вӧлі дӧжналӧны, зільясӧс бурӧн пасйӧны. Быд лун видз-му овмӧс министерствоӧ котралӧны вӧлі лыдпасъяслаыс коньӧр журналистъяс.

Мем, дерт, тайӧ ёнасӧ эз инмыв, уджыс вежласьтӧм вӧлі — ме гранкаясысь шыбильяс корсялі. Дерт, сэки газет кывйыс вӧлі вывті нин рочмӧма, граматика да кыввор, сёрникузя тэчас йылысь сёрнитнысӧ нем. Но таысь некодлы ыджыд шог эз вӧв, ставныс таӧ велалӧмаӧсь вӧлі. Тешкодь вӧлі ӧтитор: коми йӧзыс кызвынсӧ вӧлі йитчӧма видз-му овмӧскӧд, а матӧ став такӧд йитчӧм терминыс газетас (дай сэкся сёрниас) бергаліс роч: отделение, бригада, управляюшшӧй, директор, зоотехник, ветеринар, агроном, осеменатор, доярка, кормач, ферма, отгоннӧй пастбище да с.в. Сӧмын кадакывъясыс бергалісны комиӧсь да татшӧм кывъяс кыдзи гӧра-кӧдза, куран, зорӧд, ытшкан ӧд, турун пызь. Политикаын, туялӧмын, культураын ас коми терминъяс йылысь сёрниыс эз мунлы, дерт. Комиӧдан, вылькыв лӧсьӧдан нырвизьыс немся эз вӧвлы. Татшӧм кывйыс юргыліс тшӧтш радиоысь да серпаскудйысь. Та вӧсна уна роч морт зэв кокниа вӧлі гӧгӧрвоӧ сёрнилысь сюрӧссӧ. Весигтӧ нерсянаа висьтавлӧны вӧлі ас костас сэкся коми кыв йылысь: «Мужикъяс да бабаяс, сетам бӧръя юӧръяс!» Мӧд дзуг казялі торъякывъяс гижанногысь. Вӧлӧмкӧ, уна дзик ӧтсяма кывлӧн гижанногыс торъялӧ. Шуам, вадор гижам ӧтлаын, а вом дор торйӧн, няньшом гижам ӧтлаын, а из шом торйӧн. Пу нимъясын тшӧтш сэтшӧм серпасыс, пипу да суспу ӧтлаын колӧ гижны, а кыдз пу, коз пу, пелысь пу да с.в. торйӧн нин. Ковмывліс быд пӧрйӧ видзӧдны гижаннога кывкудйӧ, да и сэтысь эз став кывйыс сюрлы. Бӧрас ачым нин тӧдмалі, мый -пу юкӧна кывъясыс удмурт да суоми кывйын век гижсьӧны ӧтлаын, шуам кӧть, удм. сутэрпу «сэтӧр куст», кызьпу «кыдз пу», суом. koіvupuu «кыдз пу». Дерт, татшӧм уджыс уна выльтор сетіс, сӧмын меным, сэкся том мортлы, корректоралан уджыс збыльысьсӧ вӧлі гажтӧм.

Субӧтаясӧ ковмывліс став редакциянас петавлыны отсасьны видз-му овмӧсъяслы. Сэки тайӧторйыс ёна паськалӧма вӧлі: быд кантораысь мӧдӧдлісны йӧзӧс уджавны совкозъясӧ. Газет редакцияын быд морт зэв колана вӧлі да миянӧс дӧзмӧдлісны субӧтаясӧ, шойччан лунъясӧ: пажынӧдзыс уджӧдлісны. Ветлім ӧтчыдсӧ Выльгортӧ капуста весавны; зэв паськыд му вылас лэччим да вель ёна копрасьны ковмис. А гӧгӧр мукӧд организация-учрежденньӧясысь йӧз уджалӧны вӧлі. Му вылас пусьылӧны вӧлі, вердӧны ыж яя шыдӧн. Мӧдысьсӧ нулісны турун пуктыны Эжвасянь карладорас, сэні бара пусисны да зэв бура вердісны. Турунасим дзик вит да ӧкмыс судтаа керкаяс дорас зэв жар лунӧ. Каркӧд орччӧн вӧлі быдмӧ картупель-капуста, сулалӧны зорӧдъяс. Пусисны веськыда видз вылас бипурын, яя шыд да тшай. Татшӧм субӧтникъяс бӧрас удитлі на Визинӧ кайлыны. Газетын уджаліг мыйкӧ ёна сьӧлӧм вылӧ сэтчӧс пытшкӧсса артыс мем эз во, сэні армияын моз колӧ вӧлі быдторйын кывзысьны вылынджык сулалысьяссӧ, а медъёна юралысь редакторсӧ. Сэки Г. В. Беляев республикаса дзик ӧти коми кывъя газетсӧ чорыд кабырын кутӧ вӧлі, зумыд артыс сэні дзоридзаліс.

Уджалі ме «Югыд туйын» ӧти тӧлысь, юль 20-ӧд лунӧдз. Бӧръя луннас Беляев Гена (тадзи журналистъясыс сійӧс шулісны) менӧ аттьӧаліс отсӧгысь. Мынтісны мем кӧкъямысдас шайт гӧгӧр, а стипендиякӧд ӧтлаын вель уна нин лои. Айӧй шензьӧ вӧлі, уна пӧ мынтӧмаӧсь. Дерт, тайӧ эз вӧв уна, совкозын да вӧрын мырсьысьяслы сэки мынтывлісны ёна унджык, тайӧс ме аслам ёртъяс серти тӧдлі. Сӧмын некутшӧм вежпетӧм менам на вылӧ эз вӧв. Лӧддза-номъя тӧлысь помын Зюзев Коля да Сердитов Кӧсьта мунісны уджавны стройотрадӧ, а сора тӧлысьӧ нажӧвитчыны тшӧтш муніс Брусницын. Меным тшӧктісны мунны вежӧссьыс да недыр кад кежлӧ овмӧдлісны кутшӧмкӧ нывъяслӧн кык морта жырйӧ. Сэсся и сэтысь кутісны вӧтлыны. Шуи дугдыны уджысь, дай пӧсь гожӧмнас ёна окота лои мем шойччыны сиктын армияысь воалӧм ичӧтдырся ёртъясӧйкӧд.

КОЛИ ПӦСЬ ГОЖӦМ

1981-ӧд вося гожӧмыс вӧлі бурсьыс-бур, матӧ быд лун шоныд вӧлі, жарыс сулаліс вежонъясӧн. Юясас купайтчыны пондісны юнь шӧрын нин. Торйӧн сьӧкыд мем вӧлі карын, кокни гожся паськӧм ни кӧм менам эз вӧвлы да.

Ӧтуволанінын кокниджык эз вӧв: вежӧсаным ни секцияын кӧдзӧдан шкап эз вӧвлы, став сёяныс ӧдйӧ тшыксьӧ вӧлі. Выйсӧ вӧлі видзам плёнка сепысын кӧдзыд ва тыра тазйын, васӧ кадысь-кадӧ вежлалӧмӧн. Мӧд ногӧн выйыс визувтӧ вӧлі бекарӧ да джоджӧ. Жар войяснас узьлім восьса ӧшиньӧн. Ывлаас номйыс вӧлі тыр, весигтӧ карас. Кӧрт вевта автобусъясыс кельдӧдӧмны вӧлі. Юрӧ кольӧма ӧти серпас: каям вӧлі ЛАЗ автобусӧн сиктӧ. Кӧть ӧшиньясыс восьсаӧсь вӧліны, кӧрт вевтсяньыс пӧсьыс пӧжӧ. Шоперыс сэсся сувтӧдіс автобуссӧ Пажга сикт заводитчанінас, ставным петім да туйдорса ӧшмӧс ванас мыссим, сэсся черпушкасьыс юим вель уна. Сэки, дерт, эг вермы чайтлыны, мый тайӧ жӧ Савапиян грездас мем коркӧ ковмас гожӧмъяссӧ коллявны верстьӧ мортӧн нин.

Сиктын сійӧ гожӧмнас волыси медсясӧ Сергей ёрткӧд да сиктса мукӧд зонкӧд. Ветлім нёльысь вӧрса юяс вылӧ черила думысь, но немся миянлы сэки унаыс эз шедлы. Медводдзаысь кайлім Май Ёгулӧ куимӧн, Сергейкӧд да Рӧманкӧд вель жар да зэв номъя юль витӧд лунӧ, субӧтаӧ. Каим вель ӧдйӧ да ёна пӧсявлім. Ёгулас лэччигӧн быттьӧкӧ керкаыс эз тыдовтчы. Аддзим сӧмын некымын сотчалӧм кер да вӧвлӧм гор пыддиыс гу. Кутшӧмкӧ неморт сотӧма зэв бур зумыд керка. Сідзи и войсӧ пукалім бипур дорын, эгӧ унмовсьлӧй. Кӧть эз зэр немся, сирыс кӧрт чери вылас эз усьлась, ичӧт синма ботансӧ вӧйтлім гӧгрӧс пыдын гӧптас да тыртӧмӧс лэптім. Дерт, унатор на эг тӧдлӧй да ас шыбильяс вылас велӧдчим. Шоныд гожӧмнас колӧ ляпкыдджыкинъясӧ вӧлӧмкӧ вӧйтавны, дай сэки ботаныс джуджтасӧ юыслысь бура кутӧ. А потшъясӧн да пыдӧстӧм штопнад бурскӧмысь чериыс оз пов немся вӧлӧм.

Сэсся юль 23-ӧд лунӧ, четвергӧ, кайим Вискӧ нёльӧн: Мишӧ Коля, Сергей, Кирӧ Лёня да ме. Рӧман эськӧ миянкӧд тшӧтш кайлыны кӧсйис да бӧръя здукас таысь эновтчис. Босьтім Елин лавкаысь «Иверия» грузин вина нёль суля, килограмма сов пачка да кос шыдъяс (йӧзыс пачка да измӧдӧм кос шыдсӧ вӧлі сэки брежнев шыдӧн нимтӧны), сэсся кайим чой йылас да пондім виччысьны Сергейӧс. Кайим Баддяӧдз сьӧкыда пӧдтана жар понда, некымынысь пукалӧмӧн шойччим. Петімӧ кӧрт туяс да сэні бара шойччим. Сьӧкыда воӧдчим страдуйтысьяслы кыпӧдлӧм вель ыджыд керкаӧдзыс. Сэні пусим да шойччим. Узи зэв сьӧкыда уна ном вӧснаыс, ӧд тайӧ керкаас ӧшинь рамаыс ни кляничаыс эз вӧв да розьсӧ уль турунӧн тупкавлім. Кывзім «Маяк» радиостанцияысь быд войӧ сетана «БАМ кыпӧдысьяслы» шылада уджтас, мукӧд сьыланкывъяс кывзім. Асывнас водз петім кӧрт туяс да мунім переездӧдзыс, пуксим поездӧ да воӧдчим 36-ӧд верста переездӧдз, сысянь воим Вискӧдз. Аддзылім Лысчомшор пӧчинӧклысь бӧръя керкаяссӧ. Сэні овлӧмаӧсь Чипановысь да Катыдысь овмӧдчылӧм йӧз, Айму вӧсна Ыджыд тыш бӧрын йӧзсӧ петкӧдӧмаӧсь Визинас. А ӧд овлӧмны найӧ ӧтсӧгласӧн, котыртчылӧмаӧсь торъя колкозӧ, вӧлӧма и ас ичӧт школа. Воиг нин гӧгӧр муркӧдчис да кымӧртчис, а Вис кузя каигӧн надзӧник да дыр кежлӧ зэрмис. Вӧйтім менсьым бурскан ботанӧс, кыснанъяс вылӧ немтор эз кватлав. Сідзи и узьмӧдчим мыйлакӧ зэв ваинӧ, кутшӧмкӧ нюрӧ, зэригӧн пукалім бипур дорын. Сэтшӧма зэрӧ вӧлі, мый курткасӧ косьтіг мӧдарладорыс вӧлі бара зэрсьыс кӧтасьӧ. Войнас менам ботанӧ нёль-ӧ-вит чери шедӧма, вель ыджыд сир тшӧтш. Аскинас петім бӧр гортӧ мунны да кобис, зэв мича лун пуксис. Но Мишӧ Колялы колӧ вӧлі удж вылас лэччыны да ӧтлаын мунім гортлань. Воим сьӧкыда: йӧзӧс новлан поездсӧ узим, тшай юигкостаным миян дорті муніс. Ме сэсся сёрнитчи вӧр кыскалан мотовоз нуӧдысьыскӧд да сувтсӧн воӧдчим карса туйӧдзыс, а сысянь машинаӧн, кутшӧмкӧ УАЗ-ӧн Визинӧдз. Тайӧ ыджыд да мучитчана ветлӧм бӧрас миянӧс Вискас эз нин кыскывлы, сэтчӧ эгӧ нин кайлӧй.

Моз тӧлысь медводдза лунъясас бара кайлім Ёгулӧ да сэні нин отсалім кыпӧдны выль чом — нӧрыс йылас Дубинский Володь да Бессонов Коля панӧмны вӧлі кыпӧдны пожӧм керпомъясысь вель ыджыд чом. Мылькйыс зэв гӧгрӧс да сысянь ылӧдз тыдаліс, Ёгул юыс эз на сэки тырӧма вӧв, зорӧд майӧгъяс на кӧнсюрӧ сулалӧны вӧлі, видзьясыс шыльыдӧсь на вӧліны. Тайӧ чомъяс сэсся узьлім гожӧм и ар вель уна во чӧж. Позьӧ шуны, сэні томдырӧй менам колис, номсӧ вердігмоз унакодь вой сэні коллялімӧ.

Лӧддза-номъя тӧлысь помын кывсис, Синтӧм Шурик висьталіс, воӧмаӧсь пӧ гортас Голосов ая-пиа, Колясӧ пӧ армиясьыс комиссуйтӧмаӧсь. Чайті, регыд мися Выльгортысь Валя важ нывъёртыскӧд гӧтрасясны. Сӧмын олӧмыс неуна мӧд ногджык муніс. Юль заводитчигӧн ӧти лунӧ мӧдім Коляясас видлыны том салдатсӧ. Ньӧбим гӧрд вина суля да мунім найӧӧ, пырим да шензим: вӧлӧмкӧ, Коляыс вайӧдӧма аскӧдыс гӧтырпуӧс, сьӧд юрсиа, ён мыгӧра, ас кодьыс джуджтаа роч аньӧс, ассяыс тӧдчымӧн арлыдаджыкӧс. Тайӧ Нина нылыс 26 арӧса, сэк меным кажитчис быттьӧ арлыда нин. Ачыс Коляыс вӧсняммӧма да омӧльтчӧма, голиас дой туй тыдалӧ. Ме мыйкӧ сэки ас ёртъяс вӧсна, Вова вок вӧсна ёна майшасьлі, быд ногыс зільлі отсыштавны йӧзыслы. Армияын вель уна служитысь ёрткӧд письмӧасьлі. Кадыс колис да аслым тешкодь лои таысь, ӧд ковмылӧма медводз ас йылысь мӧвпавны, ас олӧмӧс бурмӧдны. Но тайӧ мӧвпӧдзыс вои ме зэв надзӧник да дыр.

Чолӧмасим да сёрнитім, салдаталан альбомсӧ видлалім. Вӧлӧмкӧ, косму квайтӧд лунӧ веськалӧма Коляыс аварияас да 27 лун садьтӧгыс куйлӧма да буретш Нинаыс пӧ сы бӧрся тӧждысьӧма, «ловъя шойысь» мортӧс керӧма. Алма-Атасьыс уволитчӧма да воӧма пыр кежлӧ нин Колялӧн пӧлыс. Сэсся верандаас пукыштім, Коля сӧмын тусьва юис, винасӧ ми видлыштім. Ай-мамыс да гӧтырпуыс торйӧн сёйисны, полісны, писӧ мый ми юктӧдам. Кадысь-кадӧ миян дорӧ вӧлі пыравлӧны, миянӧс тэрмӧдлӧны сёйны-юны.

Моз тӧлысь ӧтиӧд лунӧ Коля да Нина кӧлысь ворсісны, менӧ гижӧмны вӧлі бара сідз шусяна свидетельӧ. Рытъявылыс ми вӧлім Ёгулын да чомъяс омӧля узи: Лёня да Сергей костын дзескыд палаткаас сӧмын пӧсялі да сідзи куйлі. Лэччим тэрмасьӧмӧн сиктӧ. Пывсьыштӧм бӧрын жар лунӧ куим час кежлӧ муні Коляясас. Сійӧ пасьтӧм на вӧлі, сэсся коркӧ куим час бӧрын мунім кык машинаӧн гижсьыны, сэсся кайлім Чукабӧдз да бӧр воим. Том гозъя водісны узьны, а ме гажтӧма пукалі веранда бокас, сёрниті Шурик вокыслӧн том тыра гӧтырыскӧд. Сійӧ вӧлі тшӧтш Ухтаас индустрия институтас велӧдчӧ верӧсыскӧд. Неыджыд мыгӧра аньыс шуис, кӧлысьыс пӧ гажтӧм лоас. Сідз стӧч и артмис. Том гозъя узисны сизим часӧдз, сэсся кӧкъямыс час кежлӧ воалісны ордвуж йӧзыс, а сэсся Рочовысь зонъяс. Том йӧзыс этша вӧлі, гӧтырсяньыс некымын ныв да ковтӧм зонъяс (Колялӧн мамыс шуис, со пӧ воӧны ковтӧмъясыс). Тайӧ, дерт, меным сьӧлӧмӧ парскис, ӧд абу нин сымда ичӧтдырся ёртыс аслас пиыслӧн. Рытнас сэсся кодсюрӧ гажмис, сьыліс-йӧктіс, а ми 11 часӧдз нин сэтысь мунім гортъяслань. Кодкӧ воигӧн шуис, рытпук пӧ артмӧма. Том гозъякӧд ме ёртаси мыйтакӧ кад, некымынысь ме дорӧ волісны фотокарточкаясла. А тӧвнас мем весиг вайисны гортӧдз удж: колӧ пӧ Нинаыслы удж вылас лэдзны стенгазет. Гижи-серпасалі газетсӧ. Сэсся вочасӧн дугдім волысьнысӧ, быдӧнлӧн лоины ас могъяс. Артмыліс сідз, мый ёртъяс гӧтрасьӧм мыстиыс меысь ылыстчылісны, эгӧ нин ёнасӧ волысьӧй. Та дорӧ эз лӧсяв сӧмын Сергей Клековкин, сыкӧд ёртаси и кӧлысь бӧрас.

Моз тӧлысь помын воӧма Визинӧ Одинцов Гена ёртӧй, сыкӧд некымынысь кайлім вотчыны да Райӧ гӧститны Рочева Валяясӧ, мукӧддырйиыс ӧтнам волі войнас гортӧ. Гена да Валя костас кутшӧмкӧ матыслун вӧлі, но таысь немтор эз артмы. Казялі сэк, Гена ёнакодь винанас ышмыны пондӧма, ӧтторъя вӧлі ышӧдӧ: «Но мый, вай чурскыштам ли мый ли!» Таысь бурыс сылӧн немтор эз артмы.

Гожся шойччигӧн вель уна лыдди серпаса небӧг да корсюрӧ магнитофонӧ быдсяма сьыланкыв да шылад гижалі. Сэки унаӧн вӧлі гижалӧны мудорсайса котыр-ансамбльяс, ӧд сэки найӧс зэв шоча позис кывны радиоысь да телеуджтасъясысь, кӧть дискотекаясын ёнджыкасӧ на улӧ нин йӧктӧны вӧлі. Миян вӧлі нёль туя «Снежеть 203» магнитофон, вель сьӧкыд апарат (12 килограмма кымын). Сэтчӧ гижавлі сьылан-шыладсӧ сэтшӧм группаяслысь кыдзи «Абба», «Бониэм», «Оттован», «Пинкфлоид», «Чингисхан», «Спейс», миянлысь «Машина времени» да мукӧдъяс. Сьылысьяс пиысь гижавлім Владимир Высоцкийӧс, Джо Дасэнӧс, Андреано Челентаноӧс, Демис Русосӧс, Далидаӧс. Сӧмын Вова вокӧй быдсяма гажъялан рыт вылӧ кыскаліс апаратсӧ да сійӧ эз нин бура уджав. Чайтлі — тайӧ зэв писькӧстор, зэв колана да ӧнія, сэкся кадлы медся лӧсяланатор. Дерт, вочасӧн тайӧ зільӧмыс сэсся пыркаліс-вошис, арлыдӧй содтыліс выль кӧсйӧмъяс. Дзик тӧдлытӧг бара матыстчис ар.

ВИТӦД КУРСЫН (1981–1982-ӧд ВОЯС)

Лэччи карӧ велӧдчыны август 31-ӧд лунӧ Серикова Эммакӧд ӧтлаын. Тайӧ шань нылыскӧд некымынысь гожӧмнас звӧнитчывлі дай ветлі Сордас гӧсьтитны, но аслам йӧйлун вӧсна эг и казявлы сійӧс, бур гӧтырпу пыдди эг пуктыв, эг весиг мӧвпыштлы, мый, гашкӧ, миян костын вермас лоны ёртасьӧмысь кындзи мыйкӧ ыджыдджыктор. Миян ӧтуволанінын ми ас группачи пукыштім, Брусницын Володь ньӧбӧма вӧлі биава суля, нывъяс яблӧга вина. Казьтылім-висьтасим кольӧм гожӧмным йылысь, юыштім миян витӧд курс вӧсна. Быдӧн висьтасис гожӧмсӧ коллялӧм йывсьыс: Володь стройотрадасьӧм йывсьыс, Зоя Ляшева да Люда Попова лунвылӧ шойччыны ветлӧм йывсьыс да с.в. Сэки узьлан кӧлуйсӧ босьтны эг удит да войсӧ узи кык пальто вылын. Кыдзкӧ сійӧ кадколастас куті бур ногӧн донъявны ӧтуволанінын олӧмӧс. Лоис сійӧ вит во кежлӧ збыльысь горт сяма да кӧть и дзескыда овлім, сэні вӧлі век позьӧ аддзыны мыйкӧ сёйыштны, удждыны-корны сьӧмтор, судзӧдны юантор, унаысь ӧта-мӧдлы отсавлім конспектъясӧн да небӧгъясӧн. Дай нӧшта ставсӧ зэв ӧдйӧ тӧдмавлім ӧта-мӧдным йылысь. Вель уна ныв-зон сэні тӧдмасис да аддзис ассьыс муса пӧвсӧ, велаліс йӧзкотырын овны-вывны. Вель унаӧн велӧдчӧмсӧ помалӧм мыстиыс нин волывлісны сэтчӧ. Шуам, сентябрын некымынысь пыраліс миянӧ Каракчиев Валера (1959). Сійӧ помаліс сійӧ вонас миянлысь школасӧ да уджавнысӧ пырӧма «Югыд туй» газетӧ, овмӧдӧмны вӧлі уджалысьяслӧн ӧтуволанінӧ.

Шойччыны велавлі да водзассӧ лекцияяс кывзыны сьӧкыдкодь вӧлі, дай лючки велӧдчӧмыс колис сӧмын кык тӧлысь. Велӧдім помӧдз сӧвет литература, Т. Я. Гринфельд лыддис Л. И. Брежневлӧн куим нималана небӧгтор йывсьыс. Лыдди найӧс сэсся да эг и гӧгӧрволы, мыйла тайӧ казьтылӧмъяссӧ татшӧма ошкӧны, радио пыр лыддьӧны, пластинкаясӧ гижалӧны, Ленин премия сетӧны. Нинӧм ёна ошканаыс эз вӧв. Но сӧвет литература курсӧ «Ичӧт му», «Эжа» да «Ловзьӧм» небӧгъяссӧ вӧлі пыртӧма. Михаил Васильевич Мелихов (1953), сэки сӧмын на университет помалысь морт, лыддис миянлы «Роч критикалӧн история» дзик ковтӧм курс. Но лыддис зэв серъёзнӧя да зэв ёна экзамен вылас юасис. Водзӧ мыйтакӧ велӧдыштім венгр кыв. Сійӧс велӧдысь Е. А. Игушев воис медводдза урок вылас зэв лёк аскылӧма, ӧтторъя вӧлі скӧрмӧ ми ог тӧдалӧй кывъяссӧ да. Вӧлӧмкӧ, август 27-ӧд лунӧ Мӧскуаын кувсьӧма Игушевлӧн велӧдысьыс Илля Вась профессор. В. И. Лыткинлысь шойсӧ канму юркарас сотӧмаӧсь, а пӧимсӧ вайӧмны да дзебӧмаӧсь Сыктывкарӧ. Дерт, та вӧсна и аскылӧмыс бӧръяыслӧн лёк вӧлӧма. Овлӧма ыджыд коми морт Илля Вась вель дыр, олан воясыс 1895–1981. Тышкасьлӧма аскост тышын, пукавлӧма Сталин кадӧ, Айму вӧсна Ыджыд тыш кадӧ гижӧма да дорйӧма кык диссертация. Воӧдчӧма мӧскуаса кывтуялан институтса фин-угор кывъяс юкӧдӧн веськӧдлысьӧдз. Миянӧс Илля Вась эз нин велӧдлы, ме сӧмын кывзылі медводдза курсын сылысь ӧти лекция коми кыв историяысь. Сэки миянӧс тшӧктісны пырны ыджыдджык курсвывса лекция вылӧ да тадзи нималана мортсӧ ӧтчыдысь сӧмын и кывзывлі. Сэки сійӧ ёна нин пӧрысь вӧлі, омӧля кыліс, кывзан апаратӧн нин ветлӧдлӧ вӧлі. Сёрнитӧ вӧлі ӧдйӧ, быттьӧкӧ кытчӧкӧ тэрмасьӧмӧн. Дерт, тайӧ ыджыд воштӧм лои став коми йӧзыслы, кӧть сэки ме тайӧс немся эг на гӧгӧрволы. А. К. Микушев лыддис коми критикалысь история, сэсся нӧшта ӧти торъякурс, корліс ас дорас да тшӧктіс лӧсьӧдны кывъясысь кутшӧмкӧ лыддьӧг. Сӧмын тайӧ кӧсйӧмыс эз збыльмыв. Диплом удж йылысь мӧвпавны водзкодь на вӧлі да сӧмын кутшӧмсюрӧ материал чукӧрталі, карточкаясӧ гижаліг. Гижи асьсӧ уджсӧ тӧвнас, весиг тулысъявылыс нин.

Вӧлисти сійӧ вонас эштӧдісны миян коймӧд велӧдчан стрӧйба водзын, «Пармакӧд» орччӧн выль ыджыд сёянін, студентъяслы кыпӧдӧм «Калевала» кафе. Рытъяснас сэні пондісны нуӧдлыны дискотекаяс, быдсяма рытпукъяс да с.в. Водзассӧ уна йӧза кажитчис сэн, но разӧдӧны вӧлі сёянсӧ кык ӧтвизьын ӧдйӧ да регыд сійӧ лои мем тшӧкыда пыраланін. Позис ӧні асывнас нуръясьыштны, рытъявылыс тшӧтш. Нёльӧд курсын тшӧкыда сёйла вӧлі «Сыктывкар» туйморт керкаса сёянінын, сӧмын сэтчӧ эз век лэдзлыны. «Калевалаын» донъясыс эз ёна ыджыдӧсь вӧвны.

Сердитов Кӧсьтаӧс мӧдӧдісны сійӧ арнас водзӧ велӧдчыны Ленинградса университетӧ журналистика факультетӧ. Та вӧсна миян дорӧ, 231-ӧд жырйӧ, коймӧд морт пыдди овмӧдчис Зюзев Коля, а Москвин Коля вуджис овны Саша Лойко дорӧ. Сідзи кык юышталысь студент овмӧдчисны ӧтвылысь. Витӧд курсын ми овлім зэв ӧтвылысь, рытъяснас пусим-пражитчим, эгӧ пинясьлӧй. Збыльысьсӧ Зюзев воис стройотрадсьыс кӧч тӧлысь сизимӧд лунӧ рытнас нин, дзик пыр ньӧбис биава кык суля да миянын пукалім вель дыр. Пыраліс тшӧтш Володя Супрядкин да стрӧитчысь-нажӧвитчысьяс ас костас зэв ёна быдторсӧ сёрнитісны. Ачыс Суперыс витӧд курсын вочасӧн дугдіс юны-кампужитчыны да тӧдчымӧн раммис. Раммӧдысьнас вӧлі сьӧлӧм косьтысьыс, миян Визинысь Морозова Юля ныв, сыкӧд ми орчча класъясын велӧдчылім. Сёрӧнджык найӧ гӧтрасясны да овмӧдчасны Сыктывкарӧ. А нажӧвитӧмаӧсь сійӧ гожӧмнас ёртъяс збыльысь уна: Зюзев босьтӧма 1300 шайт, Брусницын 750 шайт. Ме татшӧм сьӧмсӧ сэки эг на аддзывлы. Верстьӧ да озыр студентъяс сэсся пондісны нывъяскӧд ветлӧдлыны (кыдзи сэк шулывлісны), ньӧбалісны выль куртка-пальтояс, вурӧдісны костюмъяс, асьнысӧ могмӧдісны. Некымынысь прокатысь зонъяс босьтлісны видзӧдны уна рӧма серпаскуд. Пондісны тшӧкыдджыка тшӧтш винасӧ видлыштавны, лоиджык мый вылӧ ньӧбнысӧ да. Кык орччӧн олысь витӧд курсын век нин рытйывлісны асланыс нывъяс дорас, вочасӧн пӧрисны том айловъясӧ.

Вӧльгым 7-ӧд лунӧдз миянӧс лэдзалісны мӧд педагогика практика вылӧ да ме вои Визинӧ. Тӧдмалі, мый Вова вокӧс нуӧны служитнысӧ 11-ӧд лунӧ нин. Водзассӧ ай-мамным эз кӧсйыны некутшӧм колльӧдчан рыт нин вӧчлыны, а сэсся бӧръя лунъясас шуисны чукӧртлыны жӧ йӧзсӧ. Водзассӧ висьтавлӧны вӧлі, нуасны пӧ артиллерияӧ, сэсся танка войскаӧ, а бӧрыннас нин кывсис, саридзса плотӧ пӧ. Тайӧторйыс тӧдчана вӧлі, ӧд матӧ быдӧн тӧдіс: ылі Афганистанын лыйсьӧны да салдатъяссӧ дойдалӧны-виалӧны. Мед кӧть мися сэтчӧ эз босьтны. 1981-ӧд вося гожӧмыс вӧлі жар, арыс шоныд да зэра-няйт, лымйыс эз вӧв ньӧти вӧльгым тӧлысь шӧрӧдз. Но Вовалӧн гортын медбӧръя олан луннас петіс лым, а рытнас пушыд лымйыс усис сантиметра дас кымын нин. Юрӧ мӧвп воис: гашкӧ, мунӧм водзвылас лымйыс шуд вайӧ. Сідзи и лоис, вокӧй куим во служитіс эз Афганын, унатор аддзыліс да лючки воис гортӧ.

Нояб 10-ӧд лунӧ, воторникӧ, школаӧ эг мун, лӧсьӧдчим колльӧдчан рыт кежлӧ. Асывсяньыс карысь воис тётя Нина, луннас вокӧйкӧд кайлім Елинӧ винала, сэтчӧс лавкасьыс босьтім 20 гӧрд суля. Кайлі мам уджаланінса «Москвичӧн» Катыдӧ дедушла, рытъявылыс сэсся пывсим да пукыштім пызан сайын. Волісны ордвуж, орччӧн олысь Елохин гозъя (накӧд ай-мамӧй медъёна ёртасьлісны-волысьлісны), сизим ёрт. Рытнас ставным видзӧдім ай-мамӧн октяб 27-ӧд лунӧ ньӧбӧм выль уна рӧма серпаскуд. Тайӧ «Рекорд 716»-ыс уна во петкӧдліс зэв бура, сӧмын вӧлі зэв сьӧкыд (40 кило сайӧ). Сійӧ рытнас Визин пасьталаас колльӧдчӧмаӧсь некымынлаын да йӧзыс миянӧ уна эз волы. Митишуктын колльӧмаӧсь Чордов Иванӧс, а Рочовын Безносов Рӧманӧс. Вовалӧн Лёша ёртыс миянын и узис. Асывнас став вужнас мунім подӧн Переходӧдз, сэтчӧ, важся школаас вӧлі военкоматсӧ гожӧмнас вуджӧдӧмаӧсь. Йӧрас ставыс чукӧртчӧмны, коді бӧрдӧ, коді сьылӧ, коді юыштӧ. Кебрачи гудӧк шы улӧ йӧктӧны вӧлі да аскурӧн юктасьӧны. Сэсся салдатпуяс петісны да пуксялісны автобусӧ. Кодсюрӧ том йӧзсьыс нӧшта машинасӧ мышсяньыс кутӧны, оз лэдзны вӧлі вӧрзьынысӧ. Ордвужным воим гортӧ да бара на пызан сайӧ пуксьылім. Вӧльгым 15-ӧд лунӧ Вова звӧнитліс карса аэроӧзынсянь, найӧс вӧлӧмкӧ лэбӧдӧны Сыктывкарсянь Владивостокӧ «ТУ–154»-ӧн став команданас. Сэсся сійӧ служитіс Ракушкаын, Ольгаын, веськаліс сэсся 1983-ӧд воӧ Таллинӧ плавъялысь бурдӧдчанін карабӧ.

МӦД ВЕЛӦДАН ПРАКТИКА

Аскинас заводитчис менам мӧд педагогика практика, ӧні нин выль воӧдз, тӧлысь да джын. Босьтчи урокъяс сетавны ӧні нин кӧкъямысӧд класын. Гожӧмнас челядьыс тӧдчымӧн быдмӧмаӧсь, торйӧн нин нывъяс (кодсюрӧ лючки мичань кодь лоӧма), унаӧн пырӧмны комсомолӧ, ӧти кывйӧн кӧ, верстяммыштӧмаӧсь. Тайӧ практика дырйиыс колӧ вӧлі сетны нин 16 урок да нуӧдны вит сідз шусяна содтӧд мероприятие. Шуи аслым сетны вит урокӧн коми да роч литератураысь, кык урок коми кывйысь да нёль урок роч кывйысь. Кызвынсӧ ме практикуйтчи сэки Канова Нина Васильевна дорын. Ноябр 15-ӧд лунӧ ми челядькӧд бара кайлім Парччуӧ шойччыны, ӧні подӧн на, лымйыс ичӧт на вӧлі да. Сэсся вочасӧн дасьтыси да сеталі став уроксӧ, пуктылісны бур, шӧркодь донпасъяс, нуӧді сёрни Михаил Зощенколӧн висьтъяс йылысь, киносяммич йылысь, политінформация да мыйкӧ нӧшта. Сэки буретш Польшаын пондіс вынавны профсоюзъяслӧн «Солидарносьт» ӧтмунӧм, сэтчӧс йӧзыс сувтӧмаӧсь паныд ыджыдалан котырыс паныд да Л. И. Брежнев юӧртіс, ми пӧ Польшаӧс шогӧ огӧ эновтӧй. Ставныс сэки, дерт, вӧліны Ярузельский маршал дор, коді ас канмуас чорыд кинас вӧчӧдіс тырвыйӧ арт да тайӧн эз лэдз польшасалы уна вир кисьтыны. Кызвын йӧзыс эскисны, мый сэні лёквӧчысьяс зыксӧ кыпӧдӧны, йӧз вежӧрсӧ гудрӧдлӧны. Менымтӧ, дерт, дзик веськодь вӧлі тайӧ лоӧмторъясыс, ас костаным Польша йылысь эгӧ сёрнитлӧй: сійӧ вӧлі вывті ылын. Психологияысь велӧдысь, миян педпрактикаӧн веськӧдлысьным, сэки кандидат на Виктор Васильевич Нагаев (1940), Поёл сиктысь петлӧм морт, тшӧктіс дасьтыны ӧти велӧдчысь вылӧ психологияа ӧбича гижӧд, 12 листа тетрадь йӧрышаӧс. Поштаын уджалыссянь Нагаев ёрт пырӧма велӧдчыны Сыктывкарса педучилишшеӧ да сэсся Перымын велӧдчӧма бурдӧдысьӧ, уджалӧма карисполкомын, сэсся вуджӧма велӧдны СКУ-ӧ. Сэні быдмас сэсся пропессорӧдз, доръяс докторлысь удж. Йӧзӧдӧма вель уна небӧг алкоголизм, бурдӧдчан быдмӧгъяс йылысь да с.в. Бӧрйи ме Одинцов Володдяӧс да дасьті дзонь трактат сы йылысь. Тайӧ зонкаыс Гена ёртӧйлӧн ичӧтджык вок вӧлі. Вежӧра зон школа бӧрас велӧдчыны пыраліс Ленинградса политехника институтӧ да эновтіс сійӧс, сэсся помаліс СКУ-ысь экономика факультет, уджавліс райфинотделын. Гӧтрасьліс, лӧсьыд ас керка кыпӧдліс, кага чужлӧма налӧн. Но гудыр демократия кадӧ юрнас торксьӧма, гӧтырсьыс торйӧдчӧма, юсьӧма дай кулӧма томӧн. Тадзи вӧвлӧм велӧдчысьӧйлӧн олӧмыс эштас. Жаль, дерт.

Зэв уна потограпируйті да серпасъяссӧ ас сьӧм вылӧ вӧчалі, унаысь аттьӧ кывлытӧг. Сӧмын уна выльторсӧ мем сійӧ практикаыс эз сет, унатор тӧдса нин вӧлі. Аскоддьӧм практикантъяссӧ паныдавлі шоча: найӧ мудермӧмны да волӧны вӧлі школаас сӧмын ас урок нуӧдны, тулыснас моз сэні лунтыр эз жӧдзны. Ме сідзи тшӧтш вӧчи, йӧз кок улас зіли не пырны. Витӧд урок нуӧдӧм бӧрын, вӧльгым 20-ӧд лунӧ, юрам воис мӧвп-кӧсйӧм: школаын меным местаыс абу, колӧ кыдзикӧ пырӧдчыны туялан уджӧ. Дерт, тӧд вылын куті В. А. Ляшевӧс да сылысь уджаланінсӧ.

Тӧдчана лун вӧлі мем ӧти субӧтаӧ, нояб 21-ӧд лунӧ. Муні школаӧ да кывзі Беляева Нинаӧн сетан уроксӧ. Велӧдіс сійӧ зэв бура да зумыда, быттьӧкӧ дас во нин школаас уджалӧма. Сӧмын пуктісны сылы мыйлакӧ «нёль». Жалитышті весиг, мыйла мися ме гырысьджык клас эг босьт, менамын челядьыс вильшасьлӧны на вӧлі да шумитлӧны. Нывъяс юӧртісны мем бур юӧр: бура велӧдчӧмысь мем сетӧмаӧсь Иван Куратов нима стипендия–85 шайт. Ляшева Зоя да Попова Люда пыр жӧ пондісны менӧ корны тайӧс пасйыштны да с.в. Сійӧ луннас эг, лун-мӧдӧн бӧрынджык ме да нывъяс (Серикова Эмма тшӧтш) мунім пукалыштны Зояясас. Налӧн керкаыс важ клубкӧд дзик орччӧн, кыпӧдӧма-вӧчӧма зэв бура, пытшкас зэв шоныд вӧлі да та вӧсна тадзи чайті. Джоджыс шоныд вӧлі, гӧгӧр ковъёра. Ярослав айыс миянкӧд эз пукав, мамыс, «Союзпечать» лавкаын вузасьысь, вӧчис мыйкӧ курччыштны. Сыӧдз «Гастрономысь» ньӧби молдавияса конняк суля дас сайӧ шайтысь. Тайӧ менам олӧмын вӧлі медводдза ньӧбӧм вӧвъяк суля (тадзи комиӧдӧма вӧлі сійӧс ӧти коми журналист). Зэв бура сэки пукыштім, вӧвъякнас пасйыштім ыджыдджык стипендияӧс да сиим мед дышӧдӧм нин тайӧ практикаыс ӧдйӧджык эштас. Сэсся пемыднас нин ставным коллим Серикова Эммаӧс гортӧдзыс, ылі Сорд грездӧдз. Эмма да нывъяс гажмӧмаӧсь да мунім киясӧн топыда кутчысьӧмӧн. Коллим да воим бӧр, сэтчӧдз ветлігкостаным бӧр садьӧ пӧрим.

Кыдзкӧ-мыйкӧ вочасӧн сеталі став уроксӧ, а ӧшым тӧлысь 21-ӧд лунӧ школаын вӧлі педпрактикаысь конференция, велӧдысьяс дженьыда донъялісны ас практикантъясыслысь уджсӧ да сеталісны донгижӧдъяс. Став мекоддьӧмлы велӧдысьяс бур кывъяс висьталісны, нинӧм тырмытӧмторсӧ эз висьтавны, сӧмын Нина Васильевнаӧй мӧдарӧ вӧчис — юӧртіс, менам пӧ урокъяс эз артмыны, воспитайтан удж йылысь эз и гарышт. Ме таысь ньӧти эз скӧрмы, весиг шмонитышті. Сӧмын донгижӧдсӧ лыддьӧм бӧрын гӧгӧрвои: меным велӧдысьӧй тӧдӧмысь лёк вӧчӧма. Гижӧма вӧлі: «Удачные уроки получались в младших классах… В старших классах владение материалом недостаточное». Донпасыс менам ӧтнамлӧн вӧлі «нёль». Дерт, ставыс тані эз вӧв збыль: ичӧт класъясын ме урокъяс эг сетавлы дай велӧданторсӧ тӧдлі. Тырмытӧмторйыс вӧлі сӧмын методика абутӧмын, эг на куж ачымӧс тырвыйӧ бура кутны челядьыскӧд. Збыльысьсӧ тайӧ «нёльыс» нинӧм вежнысӧ эз вермы, менсьым донсӧ университетын сійӧ ньӧти эз чинты. Сӧмын та бӧрын ме да Н. В. костын чужис кӧдзыдлун. Шензьӧдіс менӧ мӧдтор: некымын лун мысти нин сійӧ бара корис менӧ потограпируйтны ӧти рыт, аслам сьӧм вылӧ лэччывны карӧ да сэтысь театрса билетъяс ньӧбны дзонь клас вылас. Быттьӧ немтор эз и вӧвлы. Петі сэсся школаысь да кокниа ышловзи: практикаӧй помасис. Пыр кежлӧ ори тшӧтш школакӧд йитӧдыс. Дай енмогысь! Некор сэсся школа овмӧсыс менӧ ас дорас эз нин кыскыв.

Ордвуж йӧзлӧн олӧмыс тшӧтш вежсис. Овны пондім куимӧн, ме куті вӧчны уна гортгӧгӧрса удж: весасьны, пес-ва пыртлыны, пач ломтыны, корсюрӧ пусьыны. Выль во водзвылын воліс миянӧ тётя Тоня да юӧртіс гажтӧмтор: воча Коля вокӧс пӧ нуӧмаӧсь Кулӧмдінӧ сэтчӧс йӧйкеркаас, вывті пӧ усьласьысь лоӧма. Ыджыд мамным висьмӧма вир личкӧмнас, куйліс юрсиктса бурдӧдчанінын да нинӧм ёнасӧ сылы эз отсав. А ӧшым тӧлысь витӧд лунӧ Августа Алексеевналы тырис 69 арӧс. Субӧта лунӧ айкӧд ми кайим машинанас рытъявылыс нин Катыдӧ, сэні вӧліны мамӧй да Юля чойыс, Славик, сэсся воисны Тима Толя Машӧ гӧтырыскӧд. Дедным кайлӧма луннас вузасянінӧ да воӧма лымморт кодь еджыд да гажа, пыриганым паччӧрас узьӧ вӧлі. Мунім куимӧн пывсьыны да пӧсь пывсянас дӧс швачӧдчим корсянас, сэсся миян бӧрын ветлісны аньяс. Пызан саяс ставныс гажмисны, юисны шампанскӧй да биава, быд бурсӧ сиисны ыдждӧдчысьыслы. Ми сэсся Славиккӧд подӧн мӧдім гортӧ да лэччим Елинӧдз. Сэні айным машинанас вӧтӧдіс. А аскинас тётя Нина лэччӧдіс ыджыд мамнымӧс карӧ водзӧ бурдӧдчыны. Коркӧ водзджык пызан саяс пукаліг ыджыд мамӧй шмонитӧмӧн ли абу ли кӧсйӧ вӧлі лӧсьӧдны-керны аслыс ловъя дырйиыс юбилей сяма, вина яшшик пӧ ньӧба. Та вылӧ сэки серӧктісны дай ставыс. Дерт, водзӧ олӧмсӧ мортыд оз тӧд, но Кузук Авгус кыдзкӧ кылӧма, тыдалӧ ӧтитор: тайӧ чужан луныс да сыбӧрся воыс сы олӧмас медбӧръя.

Ёртъяскӧд сійӧ арнас, йирым тӧлысь 6-ӧд лунӧ, кайлім вӧравны да бурскыны. Вӧр-ваыс арся нин вӧлі, пуясыс кортӧмӧсь, Парччуӧдз гӧгӧр няйт да гӧп. Арнас ёна зэрӧма да ваыс вӧрса юясас ыджыд вӧлі, та вӧсна немтор эз шед, дзик ӧти бурскан ботанӧ войнас сирасьӧма чунь ӧти вирсин. Войсӧ узим керӧсвывса чомйын. Ёртъяс ӧдзӧс вӧчӧмаӧсь, пытшкас нар сяма, та вӧсна эгӧ кынмӧй. Сьӧд пемыднас зонъяс пишшальысь штопӧ лыйлісны, Силаков Борис дуплетӧн на. Воим кокни нопъясӧн бӧр. Вӧльгым 15-ӧд лунӧ служба вывсьыс воӧма Силаков Володь, ми ас костын сійӧс нимтылім Боша, корсюрӧ Бошка. Рочовысь Безносов Рӧманӧс армияас сійӧ арнас абу босьтӧмны да воча вокъяс дыркодь гуляйтісны. Нояб помас тшӧтш кывсис, Модянов Миша ёртӧй пӧ оз кӧсйы армия бӧрас гортас воны, медасьӧма пӧ кутшӧмкӧ стрӧитчан уджӧ Сибырас. Омӧль юӧр воис Одинцов Гена йылысь: Ленинградас пӧ юсьӧма да шыбитӧма институтсӧ. Шарапов Сашаӧс Чукабын студентъяскӧд ӧти гожся косьысь пуксьӧдӧмаӧсь пӧ химия вылӧ Эжваӧ. Сійӧ арнас тшӧтш гӧтрасис Мишӧ Коля, кӧлысясим ӧти зэра арся рытӧ мӧдлапӧвса сёянінас (сійӧ вина лавкалы паныд вӧлі сулалӧ).

Велӧдан практика дырйи шойччигмоз кайлывлі пукавны Рочов грездӧ Клековкинъясӧ. Сэки став котырнас найӧ неыджыд керкаын олӧны вӧлі квайтӧн: ай-мамыс, Галя нылыс да куим гӧтыртӧм пи. Да нӧшта ме сэтчӧ волывлі, грекӧвӧйтчи. Сергей уджалӧ вӧлі Елин пермаас слесарӧн, тшӧкыда текника жугласьӧм вӧснаыс гортас сёрмывліс. Сэки пода дворас уджалӧны вӧлі том нывъяс, школа бӧрын вель унаӧн кольччӧны вӧлі лысьтысьысьӧ, ӧд удждоныс налӧн вӧлі ыджыд, шулӧны вӧлі, 400–500 шайтӧдз пӧ босьтӧны, студент стипендияысь дас сайӧ пӧв унджык. Том йӧз ӧтлаын уджалӧны вӧлі да ӧтвыв и шойччӧны, гажӧдчӧны. Сӧмын уджыс налӧн вӧлі, кыв шутӧг, сьӧкыд да мудзтӧдана.

Ӧшым тӧлысь помын лэччылі карӧ лун-мӧд кежлӧ, пукышті Ленин нима небӧгкудйын да туристалан кантораӧ 138 шайт сеті (школасянь корисны тайӧс вӧчны). Вӧлӧмкӧ, Брусникалӧн да Зюзевлӧн велӧдан практикаыс мунӧ зэв сьӧкыда. Коля Зюзев урокъяссӧ карса школаас абу сетлӧма, конспектъяссӧ гижнысӧ дыш да. Дерт, вывті школярскӧя велӧданногыс сэкся школаас унаӧс дӧзмӧдӧ вӧлі. Менсьым тшӧтш быд урокысь конспект корӧны вӧлі, гижавлі найӧс весигтӧ карын выль во бӧрас. Буретш менам сэтчӧ лэччылігӧн вӧлі ӧти тешкодь лоӧмтор. Рытнас ставӧн вӧлім жырйын, воссис ӧдзӧс да пырисны миян декан Е. А. Игушев, профкомӧн веськӧдлысь Николай Кобрин да кутшӧмкӧ ань. Найӧ кутісны видзӧдны да юасьны, кыдзи ми дасьтысям урокъяс кежлӧ. Вӧлӧмкӧ, кык спортасьысь зон вылӧ норасьӧмаӧсь школаяссяньыс, оз пӧ конспектъяссӧ гижавны да урокъяссӧ оз бура дасьтыны, корсюрӧ пӧ оз воны на вылӧ. Зюзевӧс да Брусницынӧс дӧс дӧжналісны. Сэккості Е. А. Игушев шензьӧмӧн видзӧдӧ вӧлі ме вылӧ, шензис, тӧдӧмысь, кыдзи ме сэні ола татшӧм бардакас. Сідзи стрӧжитісны дай мунісны водзӧ.

Шойччигмоз сэсся матыстчис выль 1982-ӧд во. Медводдзаысь выльвоаси ёртъяскӧд да йӧзын, эг гортын, Елинын, кӧть некод менӧ сэтчӧ эз корлы. Ӧшым 29-ӧд лунӧ Клековкин Генакӧд керыштімӧ аслыным козъяс, гусьӧнмоз. Полам вӧлі вӧр видзысьясысь да чорыд штрапысь. Сӧмын морт миянлы эз паныдась. Выль воӧдз сувтӧді да мичмӧді вайӧм козйӧс, ӧшӧді электровынвиӧн югзьӧдана гирлянда. Волӧн медбӧръя луннас олі гортгӧгӧрся уджъяс вӧчигмоз. Кыдзи век овлывлӧ, выльвося гаж водзвылын ми пывсим да шойччыштім. Сэсся квайт час гӧгӧр кайи Рочовӧ. Сергей ёртӧй неважӧн на удж вывсьыс воӧма да оз вӧлі кӧсйы кытчӧкӧ муннысӧ. Но нуӧді да лэччим юрсиктас. Керӧссяньыс ки пыдӧсын моз тыдалісны югъялысь бияс да лымйӧн тыртӧм керкаяс. Сэки югыд бияса козсӧ сувтӧдӧмаӧсь вӧлі Мира уличӧ, гӧгӧр быдмӧны вӧлі выль керкаяс: Морозов чойын нёль судтаа выль керка, важ пу банк пыдди да сы гӧгӧр ПТУ велӧдчанін да ӧтуволанін. Сиктыс сӧвмис-быдмис. Коз дорас уна йӧз ветлӧ, челядь исласьӧны. Аддзылі вель уна тӧдсаӧс, сёрнитім да мый да. Сэсся пырим Силаков вокъясӧ, сэні сёйим-юим, сэсся мӧдім клубӧ. Сэтӧн жӧдзыштім да Рӧман, Сергей да ме кайим Елинӧ, пырим Носкова Рита да Галя ай-мам дорас. Сэні вель уна ныв да зон костын паныдалі выль 1982-ӧд во. Вой шӧр кад бӧрас лэччим став чукӧрӧн бара клубас. Юрсикт весьтас лыйлӧны вӧлі югзьӧдан тювгачьяс (ракетаяс), гӧгӧр ветлӧны йӧз, гажӧдчӧны.

Аскинас дыркодь узьӧм бӧрын лым весалі, волісны Сибырак эня-пиа пукавны, ме некытчӧ эг нин ветлы сэсся. Рытнас видзӧдім «Песня–81» концерт. Рӧма серпаскудйыд сэки уналы дивӧ кодь на вӧлі да миянӧ пыравлывлісны вель унаӧн гортса киносӧ видзӧдны. Выль во гаж бӧрын ёна кӧдздӧдіс. Январ нёльӧд лунӧ ӧдва лэччи карӧ: кӧдзыдысла автобусъяс эз ветлыны да лэччи койгортса бӧръя автобуснас сувтсӧн. Кок кынмис, дзескыда сулалӧмысь мудзи, а мышкас айловъяс куритчӧны на вӧлі да вина юыштӧны. Вои ӧтуволанінӧ да тӧдмалі, мый буретш сійӧ кадас сетӧны зачот «Сӧвет право» курсысь. Велӧдчанінас морт нин эз вӧв да котӧрті велӧдысь дорас патераас да кырымӧді зачотнебӧгӧ Кочедыков ова ёртсӧ. Мӧд луннас сеті Л. В. Гурленова ӧксаньлы Сӧвет мувывса войтыръяслысь литература да нӧшта мыйкӧ. Ӧтуволанінын вӧлі шензьымӧн жар, но та вылӧ видзӧдтӧг бӧр кайи Визинӧ. Тӧвшӧр 7-ӧд лунӧ вӧлі — 43 вынпас, гӧгӧр руаліс, пачсӧ ломтім кык-ӧ-куимысь, но керкаас + 8 вынпасысь шоныдджык эз вӧв. Дерт, пач гӧгӧрыс бергалігӧн шоныдджык жӧ вӧлі. Гортын олӧм да лыддьысьӧм бӧрын лэччи экзаменасьны, тӧвшӧр 11-ӧд лунӧ сеті сӧвет литература З. Я. Гринфельд ӧксаньлы. Сійӧ ставныслы бур донпасъяс пукталіс, эз жыдит мукӧд мозыс. Рытнас сэсся ас жырйын ми зонъяс рытывбыд бызгим, став выльторсӧ висьтавлім. Зюзев Коля велӧдан практикасӧ ӧнӧдз на абу сетӧма, некутшӧм донгижӧд сылӧн абу на. Тайӧ зонмыс эз терпитлы ас вылас ыджыдалӧмсӧ да ставсӧ вӧчліс ас ногыс.

Сэсся дасьтыси да сеті роч критика историяысь курс, понді дасьтыны наукаа коммунизмысь каналан экзаменсӧ. Юалӧмъяссӧ гижалігӧн шемӧсми — колӧ вӧлі дасьтыны 114 юалӧм (!), абу этша. Лекция-консультациясӧ нуӧдіс ачыс Николай Иванович Сурков. Тайӧ курсас ӧтувтӧма вӧлі компартия историясӧ ставнас да уна-уна мукӧдтор. Шуам, бара колӧ вӧлі дасьтыны юалӧмъяс Л. И. Брежневлӧн казьтылана небӧгъяс серти. Сурков сетліс мем сэки удж гижны доклад, тшӧктіс вель уна литература видлавны. Тайӧн нокси мыйлакӧ, кӧть сэсся некутшӧм доклад эг лыддьывлы: велӧдысьным та йылысь вунӧдіс, а мем тайӧ и колӧ вӧлі. Тӧвшӧр 25-ӧд лунӧ вӧлі «фантастикаа коммунизмысь» (тадзи велӧданторсӧ вӧлі шулӧны) каналан экзамен, сеті сійӧс зэв кокниа. Студентъяс эськӧ полӧны вӧлі, но комиссияас пукалісны ас йӧз Г. Г. Бараксанов, А. К. Микушев да Е. А. Игушев. Повнысӧ немысь вӧлӧмкӧ, ӧд быд морт вермис вӧдитчыны альбомӧн, а сэтчӧ ставсӧ вӧлі дженьыда пасйӧма, вӧліны схемаяс да таблицаяс. Экзамен бӧрас туялан веськӧдлысьӧй шуис, ковмас пӧ меным ветлыны Ленинградӧ доклад лыддьыны. Мем долыд сэки вӧлі, сӧмын тайӧ ветлӧмыс сэсся эз ло (тшӧтш вунӧдӧма лои). сійӧ луннас казялі нӧшта ӧти тешкодьтор. Миян группаӧ академия шойччӧг бӧрын, кага вайӧммысьт воис велӧдчыны Якимова Нина, сылӧн верӧсыс уджавліс буретш миян ӧтуволанінын сантехникӧн. Нинасӧ вӧлӧмкӧ зэв окотапырысь нин кӧсйӧны мездыны университетын сьӧкыд велӧдчӧмсьыс. Тайӧс казялі сэк, кор миян кафедраса ӧти велӧдысь дорышса пызан йӧрас сюйис велӧдчан небӧгсӧ да висьталіс Ниналы юалӧмсӧ. Вочакывсӧ том мамлы колӧ вӧлі сӧмын нин гижны коланаинын восьтӧм небӧгсьыс. Тайӧ студентаньыс велӧдчӧ вӧлӧм университет восьтӧмсяньыс нин. Дерт, став группаыс тайӧ каналан экзаменсӧ лючки-бура сетіс. Теш дай сӧмын! Сійӧ луннас кайи бӧр гортӧ. Тадзи пуксис тӧвся каникул.

Сэки буретш кывсис гажтӧмтор: дедным висьмӧма, ӧтиладорсӧ пӧ парализуйтлӧма. Бур кӧть регыд кадӧн висьӧмыс лэдзӧма бӧр. Каникуласи зэв бура: исласи, понкӧд котралі, Катыдӧ кайлі, кайлім весиг узьӧмӧн вылыс Ёгулӧ. Каим лызьӧн куимӧн: ме, Гена да Рӧман. Сергейӧс нуӧдім да весьшӧрӧ лои: зонмыс Лучысь Тамара нима ӧти ныв дорӧ вӧлӧмкӧ ветлӧдлӧ, зятялӧ нин весигтӧ. Чайті сэки, регыд мися сійӧ гӧтрасяс. Каигӧн нин пемдіс. Воим да пес дасьтӧм бӧрын пачсӧ керкасьыс ломтім, пусим да сёйим, рытывбыд сёрнитім быдсяматорсӧ. Майбыр кад вӧлі сэки, юяс пӧлӧн сулалісны на крепыд вӧр керкаяс, юр сюянінъяс да шоныд узьланінъяс. Тайӧ ӧнія сюрсвоын татшӧмторйыс эз ло. Матӧ став вӧр керкаыс лои дзебӧмтор, гусьӧн видзантор.

Сӧвет муын сійӧ каднас дзордзаліс «дудан кад», кыдзи та йылысь тӧдмалім ёна сёрӧнджык. Тӧвшӧр тӧлысь 29-ӧд лунӧ дзебисны сыӧдз кувсьӧм Михаил Андреевич Сусловӧс, сэкъя кадся медшӧр идеологсӧ. Лунтыр радио да серпаскудйысь кыліс классика шылад, петкӧдлісны рытнас балет. Дикторъяс шог уджтасъяссӧ вӧлі панӧны «В траурном убранстве колонный зал кремлевского дворца съездов…» кывъясӧн. Но таысь меным ёна ыджыд майшасьӧм-шог эз вӧвлы, том дырйиыд тайӧтор йылысь эз мӧвпавсьы. Кӧть Одинцов ёртӧй сэки каникуласьнысӧ эз волы, тшӧкыда аддзысьлывлі сиктса ёртъясӧйкӧд, ветлі фотокамераӧн чужанлунасьны, кайлім йӧктыны Семенчин клубӧ. Дерт, подӧн. Весигтӧ ачымӧс ёнмӧдӧм могысь Катыдӧдз вӧлі котрала, воськолӧн вӧлі Рай чойсӧ сӧмын кайлывла. Эг и мудзлы сэки немся.

Юрысь оз пет ӧти бушкола лун, тӧвшӧр 27-ӧд лун, середа. Кайи асывсяньыс подӧн ыджыд мамъясӧ висьысь дедӧӧс видлыны. Семенчинас няньсӧ абу на вайӧмны да лэччи пода двор пырыс, лэччигӧн ён турӧб кыпаліс. Керкаас вӧлӧм гӧсьтитӧ Василиса баб, миян орчча олысьным, Арттьӧ Анналӧн мамыс. Сэки кыкысь на кайлі лызьӧн няньла Семенчинас, сэсся куйлі паччӧрас да тӧв омлялан шы улӧ кывзі пӧрысь аньяслысь тэрмасьтӧм сёрнисӧ. Мый йылысь нӧ сэки сёрнитісны Кузук Авгус да Василиса? Медводз висьтасисны асланыс висьӧмъяс йывсьыныс, коді мыйӧн висьӧ да бурдӧдчӧ. Сэсся юасисны ӧта-мӧдныслысь, мыйла пӧ мортыс кулӧ да кыдзи овны 95 арӧсӧдз? Сэсся дыр висьтавлісны кыдзи олӧны ас костаныс ордвуж йӧз да тӧдсаяс, коді кыдзи ас котырас тешитчӧ-йӧйталӧ да с.в. Сэсся квайт час бӧрын пуксимӧ сёйны, юим меӧн вайӧм «Вермут» суля (сэкся том йӧз сёрниын тайӧ пемыдгӧрд да донтӧм винасӧ шулӧны вӧлі «Вера Михайловна» да «верная муть»). Татшӧмсяма рытъясыс сэсся лоины шочӧсь да вочасӧн бырины, челядьдырся кодь олӧмӧй сылі лым моз.

Прӧст кадыс сэки вӧлі вель уна да та вӧсна унатор удитлі вӧчны: Басмач понкӧд Ӧзыншор логъясын исласи, кайлывлі айкӧд да ӧтнам капканъяс видлавны, рытъяснас ветлывлі Елин дворӧ йӧвла, вель уна небӧг лыдди. На лыдын медся воисны сьӧлӧм вылӧ Альфонс Додэлӧн «Тарасконысь Тартарен» да Ярослав Гашеклӧн «Швейк салдаткӧд лоӧмторъяс» романъяс. Кывбуръясысь сэки син улӧ усины Александр Ивановлӧн зэв серамбана, ёсь да унатор пасъяна, вежӧра пародияяс. Сэки канмуса шӧр телевидениеын буретш муніс теш петкӧдлан уджтас, рочнас «Вокруг смеха», тайӧ кывбуралысьыс сійӧс нуӧдӧ вӧлі. Сэки ёртъясӧй корлывлісны ас дорас пукавны-гажӧдчыны. Шуам, рака тӧлысь квайтӧд лунӧ кык ёртӧй чужанлунасисны: Канов Коля да Сергей. Рытнас пукавны удиті кыкнанлаас. Кановъясӧ водзассӧ муні да зонъяслӧн сёрниясысь кывлі: Коляыс бӧръя тӧлыссьыс удждонсӧ босьтӧма 560 шайт да аванс вӧлӧма 130 шайт. Дерт, сэки уджалысь йӧзлы мынтылісны вель уна, менам стипендиякӧд ӧткодявны сьӧкыд вӧлі. Сэні пукалӧм бӧрын котӧрӧн сорӧн кайи Рочовӧ, кытӧні ёна нин вӧлі гажӧдчӧны, «Шондібанӧй» сьылӧны да йӧктӧны. Да быдлаын гора юргӧ вӧлі коми кыв.

Каникулӧй зэв ӧдйӧ помасис да лэччи карӧ. Урасьӧм тӧлысьӧ ӧти вежон миян вӧлі дипломводзвывса практика, сійӧн веськӧдлыны босьтчис коми кафедраӧ Ленинградысь неважӧн воӧм Лариса Владимировна Лыткина (1954), сэтчӧс аспирантура тшук помалӧм ныв. Сэсся водзӧсӧ Лариса Владимировна доръяс кандидат да доктор диссертацияяс, быдмас пропессорӧдз, а 2000-ӧд воясӧ вуджас уджавны ӧні нин Вежа-Петыркарса университетӧ. Сӧмын 1982-ӧд воӧ сійӧ миян водзын пондіс асьсӧ кутны вывті нин наяна, юркаръясысь воӧм ыджыд морт моз, пинь пырыс вӧлі век рочасьӧ. Таысь матӧ ставыс сійӧс ӧдйӧ мустӧмтісны (витӧд курссаясӧс челядь пыдди пуктӧ да), сэсся некод сійӧс эз и кывзысьлы нин. А тайӧ практикаыслӧн могыс вӧлі ӧти — велӧдны корсьны небӧгкудъясысь колана литература да наӧн уджавны. Та могысь Ленин нима небӧгкудйӧ некымынысь корлісны. Сӧмын ме да уна мукӧд ӧтчыд сӧмын ветлім да кадсӧ воштім, ӧд ставсӧ ми тӧдлім нин да кужлім. Сӧмын ӧти рыт сэні вӧлі зэв аслыспӧлӧс. Сэки сэні восьсӧн вӧлі видлалӧны Геннадий Юшковлысь «Чугра» роман. Медводз сёрнитісны литература туялысьяс, историкъяс, кыв туялысьясысь висьтасис роман кыв йывсьыс Е. А. Игушев. Шуис, сэні кывъяс пӧ зэв уна тешкодьыс, юморыс. Та вылӧ сэні тшӧтш кывзысьысь Валерий Каракчиев шуис, ме пӧ тай немтор тешкодьсӧ эг аддзыв а. Сӧмын ёсь вен пестысис роман гижысь да историк Т. М. Хорунжая костын. Татьяна Михайловна шуис, Виринеяыс пӧ олӧм нырвизьсӧ оз гӧгӧрво да писькӧдтӧминӧ (тупикӧ) мунӧ, колкозӧ оз пыр да ас бӧрсяыс и писӧ кыскӧ. Тайӧ пӧ олӧмсьыс, историясьыс вошӧм персонаж да с.в. А Геннадий Юшков мӧдарӧ — ошкис ассьыс шӧрмортсӧ, тайӧ пӧ тырвыйӧ сӧвмӧм морт, но сійӧ оз пыр колкозӧ сы понда мый абу велалӧма кесъявны да оз кӧсйы кодкӧ улын овны, командиръяс сылы асшӧр олӧмас оз ковны. Ме, дерт, сьӧлӧмӧн вӧлі тшӧтш Юшков дор, сійӧ кажитчис история кандидат дорысь важвылӧмсӧ бурджыка тӧдысьӧн, вежӧрджык мортӧн.

ДИПЛОМ УДЖӦС ГИЖӦМ

Урасьӧм тӧлысь дасӧд лунӧ пукси гижны диплом уджысь медводдза юрпассӧ, водзӧ некытчӧ нин вӧлі кыскынысӧ. Став материалсӧ да медколана небӧгъяссӧ карысь катӧді Визинӧ да лӧнь лунъяснас понді надзӧник гижны. Ай-мам уджалӧны вӧлі, ме лунтыр ӧтнам горт олі, карӧ лэччывлі сӧмын вежоннас лун-мӧд кежлӧ. А. К. Микушевлы быдӧн сэки гижліс диплом уджсӧ рочӧн. Таӧдз босьтлі кафедраысь ӧти воӧн водзджык университет помалӧм ёртъяслысь —Терентьева Валентиналысь да Огнев Викторлысь изьва-колва эпос йылысь гижӧмторъяссӧ. Лыдди да немтор сэтшӧм ыджыдторсӧ сэсь эг аддзы, став пасйӧмторйыс вӧлі сэки зэв быттьӧ тӧдсатор. Валентиналӧн сӧмын гижанногыс кажитчис ёна нин туялан рӧма, сэні зэв тшӧкыда бергалӧ вӧлі сэки меным выль на констатировать роч кадакыв.

Изьва-колва эпос унджык коми йӧзлы эз вӧв дзик ас, быдӧнлы тӧдсатор: тайӧ торъя инса эпос, аслыссикас коми-яран сьылан-висьталанторъяс. Дерт, мем тшӧтш тайӧ вӧлі дзик выльысь тӧдмалӧмтор, став материалсӧ босьті А. К. Микушевӧн дасьтӧм «Коми эпические песни и баллады» (Ленинград: «Наука», 1969) вель ыджыд небӧгысь. Дерт, тайӧ вӧлі торъя инлы лӧсялана эпоссикас, дай тайӧ бура тыдаліс сылӧн кывйысь. Подулыс эпосыслӧн вӧлі изьва сёрнисикас, кӧть индӧм небӧгас став гижӧмторйыс вӧлі матыстӧма гижӧд кывлань. Тайӧ вужвыйӧ торъялӧ вӧлі мукӧд войтыръяслӧн эпосъясысь, кодъяс йылысь туялысьяс гижлісны дзик мӧд ног: тайӧ немеч, роч, прансуз кывъясын вӧлі артмӧдӧ гижӧд кывлы подувсӧ, сійӧс сьылӧны вӧлі сёрнисикаскостса аслыссяма койнэӧн нин, оз нин торъя кутшӧмкӧ ӧти сёрнисикасӧн. Миян коми эпосным вӧлі дзик мӧд сикас, изьва-колва сьыланкывъясын зэв унатор кольӧма яран сьыланъясысь, ӧттшӧтш кыв сертиыс тайӧ вӧлі нин дзик изьваногса, мукӧд сёрнисикас дорӧ аслыссикас. Татшӧм аслыспӧлӧслуныс, дерт, тӧдчис быдторйын, сӧмын ас уджам видлалі кывворсӧ. Та серти некутшӧм стӧч индӧд меным туялан веськӧдлысьӧй эз сетлы, сійӧ медшӧр колантор пыддиыс векджык пуктыліс гижӧд лыддьӧг, библиография тэчӧмсӧ. Да сэсся А. К. тулыснас некымынысь ветліс кытчӧкӧ командировкаӧ, водліс бурдӧдчанінӧ да с.в. Позьӧ шуны, ковмис гижны дзоньнас ас юрӧн да сӧмын косму тӧлысьӧ петкӧдлыны Микушевлы донъялӧм могысь.

Чукӧртӧм материалыс сетіс подув видлавны эпослысь аслыспӧлӧслунъяссӧ куим нырвизьӧд: медводз ас коми кывворсӧ, сэсся яран кывйысь босьтӧмторъяссӧ, сы бӧрын рочысь пырӧмторсӧ. Дерт, мукӧд коми эпосын татшӧм кыв аслыспӧлӧслуныс эз вӧвлы. Торйӧн нин менӧ шемӧсмӧдіс яран кывлӧн колясыс, медводз сэтысь босьтӧм кывъясыс да мортнимъясыс, шуам, Ландо-старик, Сюдбей, Евлёхуплё, Евильӧ-вокӧ, Вай вокъяс, Ведэ, Яндо пон да с.в. Яран кывворыслӧн тӧдчанлуныс мем сэки кажитчис зэв ыджыд, талы сии уджам торъя юрпас. Такӧд ӧттшӧтш видлалі зэв аслыспӧлӧс серпаса кывъяс да рочысь босьтӧмторъяс, найӧ тшӧтш синмӧ шыбитчисны вель ёна. Шуам, эпосын ӧти вынморт вӧлі шенасьӧ вӧрӧгъяс вылас гранатаӧн, мӧд вынморт вайӧ аскӧдыс комын литра аскур. Гӧгӧрвоана вӧлі: тайӧ кузь сьыланкывъясас ӧтлаасьӧма важыс да выльыс, изьваногсаыс да яран-рочыс. Буретш тайӧ яран кыввор йылысь сэсся ме гижлі ассьым медводдза неыджыд туялан гижӧдӧс, сійӧ петавліс Тарту карын 1984-ӧд воын. Тырвыйӧ гижӧднимыс татшӧм: Ненецкая лексика в ижмо-колвинских эпических песнях // Fenno-ugrіstісa 11: Труды по финно-угроведению / Уч. зап. Тартуского гос. ун-та, Вып. 673. — Тарту: Изд-во ТГУ, 1984. — С. 81–87. Тайӧс туйдӧдіс менӧ гижны туялан юрнуӧдысьӧй Пауль Аристэ. Сы йылысь унджык лоӧ пасйӧма водзӧ. Унджык яран кывворыс пасйӧ вӧлі кӧр видзан овмӧсса эмторъяс, шуам кӧть, харей «кӧр дадюлӧн веськӧдлан ён потш», менурей «вит арӧса кодзӧм кӧр», айбарч «пуртӧм вундалӧм кын кӧр яй либӧ чери» да уна мукӧдтор. Пасйылі нин: тайӧ темаа вель ыджыд гижӧд йӧзӧдлӧма ёна водзджык нин Карой Редеи, та вӧсна немтор ёна выльыс менам гижӧмторйын эз вӧв. Тайӧс ме тӧдмалі аспирантураын велӧдчигам нин да та вӧсна ассьым диплом уджӧс донъяла ог вылӧ. Дай ӧнӧдз сійӧ ме ордын абу: диплом уджӧс, тыдалӧ, шыбитӧмаӧсь либӧ сотӧмны, а лӧсьӧдтӧм, сьӧд гижӧдыс аслам эз коль. Диплом уджъяс видзан торъя юкӧд университетса небӧгкудйын абу, и таысь зэв гажтӧм, дерт.

Косму тӧлысьӧ ки помысь гижӧдыс лои дась да сеті видлавны-донъявны сійӧс А. К. Микушевлы сылӧн гӧтыр пырыс. Юрнуӧдысьным немтор эз вежлав, сӧмын шуис лӧсьӧдны уна нима библиография (менам сійӧ вӧлі эз ыджыд да). Пропессоркӧд волысьӧмыс вӧлі сэки зэв тешкодь весиг меным, сэкся том студентлы. А. К. меным юӧръяссӧ ыстӧ вӧлі кафедраса лаборант пыр, а гижӧм юкӧнъяссӧ корӧ вӧлі кольны ас патераса пошта кудъяс, сэсся видлалӧм юрпасъяссӧ сылысь босьтлӧ вӧлӧм лаборантыс жӧ. Воча сёрниысь пропессорным явӧ ӧтдортчӧ вӧлі, оз кӧсйы кадсӧ воштыны том йӧзкӧд. Ставыс артмӧ вӧлі А. С. Пушкинлӧн «Дубровский» повесьтын серпасалӧмтор серти, ми волысим ӧти ичӧт карын эг веськыда. Сэкисӧ татшӧм тешкодь волысьӧм вылас ме эг немся шензьывлы, чайтлі тадзи и колӧ, гашкӧ. Сӧмын бӧрасджык нин гӧгӧрвои татшӧм волысьӧмыслысь йӧйлунсӧ, торйӧн нин мукӧд каръясысь профессоръяскӧд йитӧдъяс кутіг.

Ёна сёрӧнджык некымын мортсянь тӧдмалі, мый, вӧлӧмкӧ, изьва-колва эпос восьтӧм-йӧзӧдӧм пондаыс вӧлӧма вель чорыд венласьӧм А. К. Микушев да венгр туялысь Васои Эрик (1933) костын. Бӧръяыс 50-ӧд воясын аслас туялан экспедицияас гижӧма эпоссӧ да Венгрияын сійӧс йӧзӧдӧма. Сы туйӧд ветлӧма сэсся Анатолий Константинович да тшӧтш йӧзӧдӧма ассьыс нин гижӧмторъяссӧ, сӧмын сёрӧнджык нин. Дерт, СКУ-ын велӧдчигам некутшӧм Васои Эрик йылысь веськӧдлысьным миянлы ньӧтчыдысь эз гарыштлы ни эз пасйыв, конкурент йывсьыс сёрнисӧ эз панлы.

Косму тӧлысь помлань вель ыджыд гижӧдыс лои дась да ковмис сійӧс печатайтны лючки-бур кабала вылӧ. Тані отсӧг вылӧ воис мамӧй: удж вывсьыс судзӧдіс еджыд кабала (сійӧ тшӧтш ыджыд депицит ӧд вӧлі), аддзис и печатайтысьсӧ. Мынтысис сола тшак банкаясӧн да мый да. Еджыд кабала вывсьыс вель унатор на ковмис шыльӧдавны да лӧсьӧдыштавны, шыбильыс унакодь вӧлі. Сӧмын тайӧ эз нин вӧв ыджыд шог, медшӧр ноксӧ лои вермӧма, уджӧс лои гижӧма. Коркӧ сэсся ода-кора тӧлысьӧ сеті уджӧс донъявны В. А. Ляшевлы. Мый таысь петіс, висьтышта водзӧ.

Карын ӧтуволанінса олӧм мунӧма ас визулӧд: сиктын менам олігкоста Зюзев Коля ёртасьӧма кутшӧмкӧ Олякӧд, Брусницын Володь аддзӧма аслыс гӧтырпуӧс — Вӧркутаысь роч филолог Богатырёва Таняӧс, зэв лӧнь да бур нылӧс. Тайӧ Таняыс овліс орчча вежӧсын медводдза курсын. На костын радейтчӧмыс нуӧдӧ вӧлі гӧтрасьӧмлань. Менам вольпасьын кодсюрӧ узьлӧмны тшӧтш, вежӧсаным гажа сабантуйяс вӧчлӧмаӧсь. Некымынысь ми пукавлім-рытйысим, кубаса ром чепӧльӧн юыштавлім, уна больгим-сёрнитлім. Узьлі ме сэки век ӧтуволанінын, корсюрӧ ветлі Шурикъясӧ да пыравлі Эжваас Шарапов Саша ёртӧй дорӧ спецкомендатураас, сэні сійӧ пукаліс сэки химия вылын.

Кыдзкӧ тӧдлытӧг воис март витӧд лун, сэки деканатын нуӧдісны удж вылӧ водзвыв гижалӧм. Сэні вӧліны Е. А. Игушев деканным, сылӧн секретарыс да ас велӧдысьяс. Вӧлі ӧшӧдӧмны студентъяслысь лыддьӧг налысь баллъяссӧ пасъялӧмӧн. Водзсяньыс вӧліны татшӧм овъяс: 1. Цыпанов Е. — 4,95 б., 2. Шинелева Н. — 4,93 б., 3. Куратова В. — 4,55 б., 4. Напалкова Т., 5. Павлова Л., 6. Беляева Н., 7. Брусницын В. да с.в. Менӧ корисны медводдзаӧн да юасисны, донъялісны. Е. А. Игушев шуис, ме пӧ кокниа велӧда кывъяс. Гижисны меным «ыстыны стажируйтчыны Ленинградса университетӧ фин-угор кывъяс кафедраӧ». Ме кабаласӧ кырымалі да ӧдйӧ петі. Ме бӧрся пыраліс Шинелева Наташа да долыд чужӧма петіс: ыстӧны пӧ Уфа карӧ театр институтӧ коми кыв велӧдны республикаса студентъяслы. Брусницын да Таняыс корӧмаӧсь ыстыны найӧс ӧтлаын Усинскӧ. Став мукӧдыс миян лӧсьӧдчӧны уджавнысӧ мунны вӧлі сиктъясӧ. Сэсся рытнас автобусӧн гортӧ кайигчӧж мӧвпалі, мый нёль во Ленинградын овнысӧ абу медся омӧльтор. Лои гӧгӧрвоана: ме бӧрйи меным медъёна лӧсяланасӧ. Буретш сійӧ кадас ме водзын сувтіс мог — водзӧ нюжӧдны позьтӧмтор, диплом удж дасьтӧм.

Март 16-ӧд лунӧ ӧні ректоратын нин лои удж вылӧ збыль гижалӧм. Мунім сэтчӧ 11 час кежлӧ. Воддза гижалӧм дырйиыс кӧ сёрниыс муніс Ленинградса университетӧ стажируйтчыны мунӧм йылысь, то ӧні немтор та вылӧ эз инды. Сэні юрнуӧдысь Юрий Семенович Новиков проректор шуис, ме пӧ кывлі, ті кӧсъяд уджавны университетын. Ме вочавидзи, мый кӧсъя эськӧ водзӧ велӧдчыны. Сэсся сэні орччӧн пукалысь ӧти зэв скӧр ань пондіс менӧ милицияын моз юасьны, мыйла меным пӧ колӧ быть велӧдчыны водзӧ да с.в. Сӧмын сэки менӧ ошкис О. Г. Воронкова, эм пӧ менам став позянлуныс водзӧ велӧдчыны. Сэсся аслым тӧдтӧг кырымалі кабала, а сэн вӧлі гижӧма: должность — ст. лаборант, зар. плата — по штатному расписанию, кырымпас весьтын вӧлі «в распоряжение СГУ». Петі ректоратсьыс да менӧ кутіс гудрӧдлыны. Сэсся ме дорӧ матыстчис Моторина Люба да шуис, менӧ пӧ босьтӧны Саша Игнатов лаборант пыдди. Бӧръяыс пӧ вуджӧ кафедрасьыс «Югыд туйӧ».

Сійӧ луннас тшӧтш менам вӧлі зэв тӧдчана аддзысьӧм да сёрни. Рытъявылыс муні «Калевалаӧ» сёйны да орччӧн сёянсӧ вӧлі босьталӧ Н. В. Раевская. Висьталіс, лаборантыслӧн пӧ удждоныс 80 шайт, а нокыс юрвывтӧ. Ветлы пӧ Г. Г. Бараксанов дорӧ, сылӧн пӧ таво аспирантураӧ ӧти места эм, сӧмын мӧдӧднысӧ пӧ некодӧс. Вӧзйылӧмны сылы пырны велӧдчынысӧ, тыдалӧ. Кӧсйӧмны пӧ Галина Некрасоваӧс велӧдны да кык вося уджалан кадтӧгыс пӧ оз артмы сійӧс ыстынысӧ. Но позьӧ пӧ пырны аспирантураас университет помалӧм мысти. Г. А. Некрасоваыс помаліс университетсӧ кольӧм воӧ.

Аскинас ветлі КЛИИ-ас да Бараксанов ёртӧс эг су: мунӧма уджмогӧн Мӧскуаӧ. Сёрниті сэтчӧс уджалысь Анатолий Николаевич Ракинкӧд (1949), пукалӧ вӧлі коді В. А. Ляшев ёрткӧд ӧтлаын 523-ӧд уджвежӧсын. Вомъёртӧй шуис, медся тӧдчанаторйыс пӧ мед менӧ карас кольӧдасны, а сэсся мыйкӧ позьӧ думыштны. Кокнялыштӧм сьӧлӧмӧн муні ӧтуволанінӧ да тӧдмалі, мый Коля Зюзевӧс сдаиттӧм педпрактикасьыс 0 балл вӧсна сюйӧмны студент лыддьӧг помас да ыстӧны пӧ Кулӧмдін районса дзик шуштӧм пельӧсӧ, Нюмыдӧ. Тадзи гӧрд диплом босьтысь зон, зэв вежӧра морт, веськалас сэсся пуксьӧдӧмаясӧс видзанінса велӧданінӧ.

Локтан вежоннас, рака тӧлысь 24-ӧд лунӧ, аддзыси Геннадий Григорьевичкӧд, сёрниті аслам кӧсйӧмӧй йылысь. Сійӧ эз вӧв паныд, вӧзйис арнас пырны велӧдчыны Тарту университетса аспирантураӧ, туялан веськӧдлысьсӧ шуис быттьӧкӧ кутшӧмкӧ Алвреӧс. Геннадий Григорьевич эскис мем, студентлы, дзик пыр шуис вай пӧ видлы пырны аспирантураас, немся эз петитчы, эз висьтавлы падмӧдан помкаяс йылысь. Дзоньнас Бараксанов ёрт вӧлі йӧз дорас бур морт, томъясӧс эз падмӧд ни джӧмдӧд. Аддзылі сэсся рытъявылыс В. А. Ляшевӧс. Сійӧ ставсӧ нин тӧдмалӧма да дзик пыр юаліс тема йылысь. Дерт, ме немтор на эг тӧд. Содтіс нӧшта, кафедрасаясыдлы пӧ немтор на эн висьтавлы. Сійӧ луннас тшӧтш пыралі кафедраса том велӧдысь Николай Иванович Сивков (1956) дорӧ, олӧ сэки сійӧ вӧлі коймӧд стрӧйбакӧд орччӧн сулалысь ӧтуволанінын. Ачыс Выльгортын чужлӧм-быдмылӧм айлов, велӧдчӧма вӧлі Софияса университетын, А. К. Микушев пӧ сэтчӧ вуджӧдлӧма. Сэні гӧтрасьӧма да гӧтырыс пӧ Комиӧ овнысӧ абу воӧма. Котырсьыс сэки Н. И. ёна вӧлі гажтӧмтчӧ да, тӧдӧмысь, мӧвпаліс нин мунны СКУ-ысь. Зэв гажтӧм аскылӧма вӧлі сэки сійӧ. Сылӧн ӧти шуӧмторйысь пельӧс чошкӧдлі. Сивков ёртӧй шуис, медым ме Микушев профессорлӧн ни ӧти кывйӧ ог эскы. Тӧдмалі сэсся бӧрас нин, мый миян сэкся шеп вӧсна мунӧма бӧр сійӧ Болгарияас: ректорыс пӧ патера кӧсйӧма сетны том велӧдысьлы да шепыс талы паныд вӧлӧма. Сідзи сэсся коми морт Н. И. Сивков лоӧма мудорсайса олысь.

Косму тӧлысь шӧрӧдз гижи диплом уджӧс да сёрниті студентъяслӧн конференция вылын. Друг сэсся ӧти лунӧ меным тринькнитісны карсянь да юӧртісны: менӧ пӧ ыстӧны Петрозаводскӧ студент конференция вылӧ Напалкова Тамаракӧд да Павлова Любакӧд. Вӧлӧмкӧ, тайӧ бурторсӧ мем вӧчӧма А. К. Микушев пропессор, пыртӧма менсьым нимӧс мунысьяс лыдас. Сёрнитӧма, меным пӧ колӧ быть мунны кыдзи лоана туялысьлы. Дерт, татшӧм донъялӧмыс висьталӧ А. К. Микушевлӧн мудерлун йылысь.

ПЕТРОЗАВОДСКӦ ВЕТЛӦМ

Мунан луннас босьті кассаысь 50 шайт, мыйсюрӧ чукӧрті да лунся рейснас лэбыштім Питерӧ, сэкитӧ, дерт, Ленинградӧ. Университетын велӧдчиг вит воӧн ӧтчыдысь сӧмын петалі Комиысь паськыдінас да окота тайӧс серпасавны бурджыка. Сыктывкарын тӧв на вӧлі, а невавывса карын лымйыс эз нин вӧв, зэрис да тӧлаліс. Петрозаводскӧ лэбзьынысӧ колӧ вӧлі аскинас да шуим узьмӧдчыны ЛКУ-ӧ ыстӧм ас ёртъяслӧн ӧтуволанінас. Кыдзкӧ аддзим ӧкмыс судтаа ӧтуволанінсӧ да пырим. Вахта дорас сулаліг аддзим быдсяма войтырсикаса пырысь-петысь том йӧзӧс. Сэсся петіс Миша Васютов да мукӧд студентъясыскӧд вахтаын пукалысь пӧрысь айловсӧ сайӧдісны. Сэккості ми копыртчылӧмӧн пырим. Меным мойвиис, Миша да Женя Рочевлӧн вежӧсас ӧти узьланін вӧлі прӧст, а нывъяс Кондратьева Шураясас узьӧмаӧсь джоджас.

Сэсся миянӧс вердісны да нӧшта винатор на юыштімӧ. Дерт, вӧлі зэв нимкодь аддзысьны ас ёртъяскӧд ылі ыджыд карын, сёрнитны комиӧн. Воисны тшӧтш Сердитов Кӧсьта да Тарабукин Лёша, мукӧдъяс. Юасим сэтчӧс велӧдчӧм да олӧм йывсьыныс, висьтавлім ас карса выльторъяссӧ. Ме тшӧтш гарышті водзӧ велӧдчӧмӧй йылысь. Сэки Васютов менӧ ёнакодь повзьӧдіс, шуис, Микушевыдлысь пӧ кывзысьны кӧ ог кут, нем бурторйыс оз ло. Висьталіс, Плосков Ваня [Иван Александрович] (1951) пӧ аснаукӧн мунӧма Ленинградӧ стажируйтчыны да ӧні пӧ аспирантураӧ туйыс сылы пӧдса. Водзассӧ ме Ваняыскӧд эг волысьлы да сійӧс омӧля вӧлі тӧда. Помнита сӧмын, зэв лӧнь морт, ёнасӧ некодкӧд эз сёрнитлы, век мыйкӧ вӧлі лекцияяс бӧрас серпасалӧ да гижалӧ тушӧн, век вӧлі стенгазет вӧчӧ, юргижӧдъясӧ шыпасъяс гижтӧ да вундалӧ.

Аскинас Рочев Женякӧд тшай юи, сэсся петім нывъяс, ме да Тарабукин, мунім кар шӧрас да пыралім «Пассажӧ» (нывъяс сэтчӧ и сирасисны), сэсся час кымын кежлӧ пыралім «Эрмитажӧ» да пукыштім кутшӧмкӧ «Гриль-барын», сур юыштім. Вӧлӧмкӧ, студентъяслы сэтчӧс университетас велӧдчынысӧ быть ветлыны оз ков, миян СКУ дорысь пӧ велӧдчынысӧ кокниджык. Сэсся мунім Лёшыскӧд Пулковоӧ да ми лэбзим АН–24-ӧн Петрозаводскӧ.

Луныс вӧлі шондіа, ӧні нин сюся видзӧді бордувса серпасъяссӧ: Ладога ты весьтті лэбзим, уна посни ты весьтті да пуксим зэв ичӧтик аэроэрд вылӧ, ӧти судтаа кык керка дорӧ. Карӧдзыс вӧлӧма вель ылын, автобусас муніг казялі сэтчӧс мусерпассьыс зэв уна ыджыд из да весиг кырта. Карсьыс корсим университетсӧ да пасйысим комсомол комитетас. Вӧлӧмкӧ, ӧтуволанінас оз овмӧдны да ковмис пырны «Северная» туйморт керкаӧ. Сёрнитнысӧ тшӧтш колӧ вӧлӧм аски рытнас, сэні пӧ мӧд сменаын филфакыс велӧдчӧ да. Ветлім сэсся ставным сёйны да гӧгӧртім кар шӧрсӧ.

Сэкся Петрозаводск менӧ шензьӧдіс 50-ӧд воясся аслас керкаясӧн, аркитектураыс вӧлі сӧвет классика сяма. Мӧдтор шензьӧдіс: гӧгӧр сёрнитісны рочӧн, но став аншлагыс да юӧрыс вӧлі сетӧма тшӧтш суоми кывйӧн. Татшӧмторсӧ Сыктывкарысь он казяв вӧлі сэк (дай ӧні тшӧтш). Зэв ыджыд Ленин мыгӧр сулалӧ вӧлі сэтчӧс изэрдас. Уна керка вӧлі дыр нин дзоньтавтӧм да мисьтӧм. Лэччылім саридз кодь паськыд Онега ты дорас, видзӧдім Ыджыд Петырлы сувтӧдӧм казьтылан мыгӧрсӧ. Сэсся ме сулалі ӧтвизьын сэтчӧс шӧр универмагас, ньӧби зэв бур кокни кӧм гожӧм кежлӧ. Чехословакияын вӧчӧм тайӧ кӧмсӧ новлі во дас кымын сэсся. Шуим мунны Ленинградӧ аскинас войся поездӧн, ог нин мӧд вой узьӧй дона туйморт керкаын.

Мӧд лун рытнас сэсся лыддим докладъяс да кывзысим. Миянӧс суоми кывъя студентъяскӧд тӧдмӧдіс Мария Ивановна Муллонэн (1930–2008), зэв сюсь синъяса олӧма нин велӧдысь, филология кандидат. Сэки сійӧ веськӧдлӧ вӧлі сэтчӧс суоми кыв кафедранас. Юасис миян велӧдысьясным йылысь, тӧдӧ бура Е. А. Игушевӧс вӧлӧм. Сэтчӧс студентсьыс унджыкыс сёрнитіс фин ног, миянлы гӧгӧрвотӧм кывйӧн. Шуам, еджгов юрсиа студент Саша Раски зэв лӧсьыда мыйкӧ висьталіс. Мӧвп воліс, ок эськӧ мися велӧдны кӧ коркӧ тайӧ мичаа юргысь кывсӧ. Менсьым вель ёна юасисны изьва-колва эпос йылысь, унаторйӧн налӧн интересыс чужӧма, мыйкӧ ӧткодялӧны вӧлі «Калевалакӧд». Весиг корӧны вӧлі сьылыштны мыйкӧ. Тайӧс, дерт, ме вӧчнысӧ эг вермыв, эг кывлы изьва-колва эпоссӧ некор магнитофонӧ гижӧдысь да.

Мунім войнас нин кӧрт туй вокзалас, ньӧбим белетъяс ӧтувъя вагонӧ да ӧдва сэтчӧ пырим, пуксян местаыс весигтӧ эз тырмы, сымда морт пырис. Вель унаӧн гажаӧсь вӧліны, видчӧны-зыксьӧны. Сэсся кыдзкӧ лӧнисны. Ме кайи багаж видзан джаджйӧ да юр улӧ портпельӧс пуктӧмӧн узи асылӧдзыс. Аскинас вӧлім нин Ленинградын да луннас лэбзим, а рытнас воӧдчи нин Визинӧ. «Вермӧм изэрд» метро станция дорысь ньӧби козинъяс: апельсинъяс, калбас да маркаяса вель дона гӧрд вина суля. Петрозаводскын нин лои гажтӧм Сыктывкарысь, а Ленинградса ызгысь йӧза да уна машинаа уличьясысь окота лои кытчӧкӧ вошлыны. Тайӧ ветлӧмыс унатор вылӧ синмӧс восьтіс менсьым, а вылинъяс аддзылӧмыс ышӧдіс водзӧ велӧдчыны. Медтӧдчанаторйыс вӧлі сійӧ, мый менам велӧдан-туяланторйыс кыскӧ вӧлӧм пельсадьсӧ тшӧтш мукӧд муясын. Сідзкӧ, туялан туйыс олӧмас тшӧтш уна йӧзлы колӧ, тайӧ абу кутшӧмкӧ ышмалӧм.

Воӧм бӧрын, косму 26-ӧд лунӧ, лэччылі на карӧ, ветлі Бараксанов ёрт дорӧ. Шуис, гижа пӧ сераку В. А. Витязевалы сы могысь, мед выль пӧв уджавны мӧдӧдасны налӧн институтӧ, Е. А. Игушев пӧ абу паныд. Водзвыв юӧрта: таысь немтор эз артмы, А. К. Микушев вӧлӧма талы паныд. Сэсся муні шӧр небӧгкудйӧ да помалі лӧсьӧдны диплом уджӧ библиографиясӧ. Аскинас сэсся тринькнитлі А. К. Микушевлы; сійӧ тшӧктіс аски асывнас лэдзны библиографиясӧ налӧн пошта кудйӧ. Тадзи ме кызвынсӧ эштӧді университет помалан ассьым уджӧс. Помасис тшӧтш пропессоркӧд миян «Дубровский» нима операцияным.

Сиктӧ вои майся гажъяс водзвылын, буретш мӧдӧдчӧма вӧлі лымйыс ёна сывны, гӧгӧр шор бузгӧ. Ода-кора ӧтиӧд лунӧдз матӧ ставыс сыліс, ёна шондӧдіс. Карысь воисны Шурик чожӧй да Мисяков Саша. Найӧ петӧмны шойччӧг вылӧ да винаӧн Катыдас ышмалӧны вӧлӧм. А гажӧдчан лунӧ керка тыр гӧсьт лои, ме луннас да рытнас ветлі сикт шӧрас, видзӧді парад да сёрниті ёртъясӧйкӧд. Ывларуыс сэк вӧлі бурсьыс-бур, гӧгӧр гажа чужӧмъяс, том ёртъяс, дӧлалӧны гӧрд дӧрапасъяс, уна рӧма пӧльтӧм сяръяс зілисны лэбзьыны вывлань. Некымынысь на ме Визинын майся парадсӧ видзӧдлі, но татшӧм мичасӧ да гажасӧ эг нин аддзывлы. Йӧзыс сьӧлӧмсяньыс петавлӧны вӧлі шӧр уличӧдыс мунны, став организациялӧн ас колонна вӧлі, уна машина-трактор муніс тшӧтш. Некутшӧм торъя политика ру таысь эз кывлы. Тайӧ вӧлі ӧтувъя тувсов гаж. Луннас ветлім Шарапов да Канов ёртъясӧйкӧд некымынлаӧ, рытнас видзӧдім на клубын кино да удитлі Рочовӧдз на кайлі. Аскинас ветлі фотокамераӧн Елинӧ Бессонов Ӧндрейӧс, сиктса ног Кирӧ Ӧндрейӧс армияӧ коллян рыт вылӧ, сэтысь уна тешкодьтор аддзылі. Йӧктім сэсся ворсан шы улӧ ывлаас да разӧдчим коді кытчӧ.

Кык тувсов гаж костас карӧ эг лэччыв, шойччи бурпӧт. Ода-кора 7-ӧд лунӧ, гожся кодь зэв шоныд лунӧ, град йӧрын уджалӧм мысти Сергейкӧд мунім козмагӧ козин ньӧбны (горт овмӧсса кӧлуй вузалан татшӧм вузасянін сулавліс ю дорас матын). Май кӧкъямысӧд лунӧ миянӧс корис Силаков Борис аслас кӧлысь вылӧ, рытнас колӧ вӧлі кайны Кебраӧ гажӧдчыны. Босьтім велалӧмпырысь нин том гозъяыслы бекар-пань, салат вылӧ доз да с.в., сэсся мунім автобуснӧйӧ. Сергей кутшӧмкӧ нылӧс думсьыс виччысьӧ вӧлі. Воис сэсся карысь автобус да сэтысь петіс ёна нюмъялысь Модянов Миша, воӧма вӧлӧмкӧ Якутиясьыс гортас пыр кежлӧ, тырмымӧн пӧ романтикасӧ корси шуис. Петісны кутшӧмкӧ ёрткӧд ыджыд чоботанъясӧн да найӧс паныдалісны Мишалӧн ас машинанас воысь ай-мамыс. Дерт, окасьӧм, дзигӧдчӧм, радлӧм. Менӧ эськӧ корисны, сӧмын эг мун накӧд.

Аскинас кӧлысясим лунтыр: медводз пукалім Воваясас, сэсся мунім райисполкомӧ, сэні ме поткайті ставнысӧ. Володьыслӧн Нина гӧтырыс уджалӧ вӧлі быт керкаын, шырасьӧ да вурсьӧ. Вӧлӧмкӧ, гижсигӧныс сійӧ нӧбасьӧ нин вӧлӧм. Сэсся мыйтакӧ пажнайтыштім бара найӧын да рытъявылыс кутшӧмкӧ фургон-машинаӧн кайим Кебраӧ да кежим шуйгавылӧ Уличпон грездӧ. Воим гӧтырпуыслӧн ай-мам керкаӧдзыс вель дыр, няйт гӧпъяссӧ кытшлалігмоз. Сэні нин миянӧс виччысисны унаӧн: дзик код зон ворсӧ вӧлі гармошкаӧн, нывъёртъясыс ӧдзӧссӧ видзӧны да восьтӧмсьыс сьӧм дзайгӧны. Сэсся Нинаыслӧн ай-мамыс вочаалісны том гозъясӧ да выль ордвужсӧ, став воӧмасӧ. Тайӧ кӧлысьыс вунӧдтӧм ӧнӧдз, ӧд нуӧдісны сійӧс сэтчӧс ногӧн: ёна юктӧдісны-вердісны, ворсӧдісны да гажӧдісны. Ай-мамыслӧн керкаыс важся ног кыпӧдӧма вӧлі: тӧвся да гожся юкӧна, улич вылӧ да град йӧрӧ петанінъяса. Йӧзыс вӧлі сьӧд, пукалісны гожся да тӧвся керкаас, шӧракостса посводзас йӧктісны. Кисьталісны аскурсӧ ыджыд кӧрт тшаникъясысь, юанторйыслы помыс эз вӧв. Та вӧсна унаӧн гажмисны, гызисны, сьывны пондісны. Быттьӧкӧ став Уличпоныс воӧма кӧлысясьнысӧ. Коркӧ сьӧд войнас нин воим Визинӧ, вель унаӧн кольччисны сэтчӧ узьны. Татшӧм гажаа тшӧтш сэсся юнь тӧлысьын гӧтралім Чередов Шурикӧс (Чордов Ӧльӧӧс) да Носкова Надяӧс (Палӧ Надяӧс).

Ода-кора тӧлысьыс эз сӧмын гажа лунъяса вӧв, сійӧ аскӧдыс вайис тшӧтш ыджыд шог: гожӧм пуксьытӧдзыс виччысьтӧг кувсис ыджыд мамӧй. Тайӧ шогыс лои 30-ӧд да 31-ӧд лункост войӧ. Комынӧд луннас, вежалунӧ, ми кайлім Пролчиас пывсьыны, буретш сійӧ луннас дедъяс какольсӧ вӧлӧм пуктӧмны. Социалистическӧй уджвывса герой Александр Николаевич Плешев (1933–199?) гӧрӧма мусӧ тракторнас да кокниа пуктысьӧмаӧсь. Рытнас пывсян ломтӧмны вӧлі да ми пывсим, сэсся ужнайтім, вель гажаа, ӧд ыджыд удж лои эштӧдӧма. Нӧшта дедӧ шмонитӧмӧн казьтывлӧ вӧлі, Кузук Августыс пӧ век висьтавлӧма, этайяс пӧ пуктысьӧмны, дай этайяс пӧ пуктысьӧмны. Сэсся гажа пызан саяс пӧ друг пукалігас Августа Алексеевна унмовсьӧма, узьны кутӧма. Ме сэкисӧ ывлаас петалі. Сэсся ми машинаӧн лэччим, а ыджыд мамӧй дедкӧд посӧдз ӧшиньӧдыс видзӧдӧны вӧлі. Тадзи со янсӧдчигӧныс ме медбӧръяысь ловъянас аддзылі Августа Алексеевнаӧс.

Асывнас водз дедыс казялӧма, зэв тешкодя пӧ гӧтырыс кисӧ чургӧдӧма да оз вӧрзьыв, оз чеччы. Узьлӧны найӧ вӧлі торъя крӧватъясын. Видлас да кырымыс Августалӧн кӧдзыд. Войнас и эштӧма. Корӧмаӧсь тэрыб отсӧг да найӧ немторйӧн нин абу отсалӧмны. Шуӧмаӧсь, инсульт пӧ лоӧма, вир личкӧмыс пагӧдӧма мортсӧ. Со тадзи ӧти здукӧн эштӧма меным зэв дона мортӧй, коді ме вылӧ ньӧтчыдысь весигтӧ эз горӧдлы. Тайӧн Кузук Авгус ёна торъявліс аслас нывъяссьыс.

Ыджыд мамӧс дзебим аскинас, медводдза гожся лунӧ. Ывларуыс вӧлі кӧдзыд, асывсяньыс пызитіс-зэрис, пӧльтіс чорыд рытыв тӧв. Кайим асывнас Катыдӧ да пырим керкаас. Пытшӧсса вежӧсас гортйын нин куйліс ыджыд мамӧй, дзик ловъя кодь, быттьӧ водыштӧма шойччыштны. Сы гӧгӧр пукалісны нывъёртъясыс да челядьыс, Шурик чожӧй ӧтторъя куритчис. Зятьяс да мукӧд айлов гу перъянінсьыс воисны луншӧр кадӧ кымын. Асывбыд воалісны пӧрысь йӧз, пыралісны, пернапасасисны да ливкйӧдлісны-бӧрдісны. 69 арӧснас кувсьӧмыс вӧлі шогӧ уськӧданатор. Зэв олана морт на вӧлі да. Ми Шуриккӧд да орччӧн олысь Штэпаныскӧд пыжйӧн вуджлім мӧдлапӧлас ньывпу увъясла, ваыс ыджыд на вӧлі. Зэв сьӧкыда визув паныдыс кайлі да ӧдва петім няйт вадорас. Шурик нинӧм нин эз вӧч, сӧмын сулаліс да мыйкӧ броткис.

Воисны гу перйысьяс ёна нин гажаӧсь, сёйны пуксисны. Час кыкъясын кымын петкӧдісны гортсӧ да кильчӧ дорас янсӧдчисны, сэсся няйт туйӧдыс зэв сьӧкыда петкӧдісны дворӧдзыс, пуктісны машина кузолас. Мамӧй ёна бӧрдӧма вӧлі да син доръясыс гӧрдӧдӧмаӧсь. Пуксялім кузолас матысса ордвуж да лэччим шойнаас, сикттіыс надзӧникӧн мунім, Райын сувтлім. Сэтчӧс ордвуж да тӧдсаяс янсӧдчисны шонъянӧйыскӧд, кыпӧдчавлісны кузолӧдзыс. Вӧлі шогалана аскылӧм. Ӧзынын миян керка весьтӧ машинаыс тшӧтш сувтліс, сэсся мунім бара надзӧник мӧдлапӧвса креста сиктас, тадзи тай шойнасӧ шулӧны вӧлі. Дзебигӧныс зэрыштавліс весиг. Ставныс горт гӧгӧрыс кытшовтісны, Шурик чожӧй мамсӧ окыштіс вомас. Тыдалӧ вӧлі, ёна кучкӧма сійӧс тайӧ воштӧмыс, ёна шогалӧ вӧлі. Сьӧкыда зэв гортсӧ сэсся лэдзисны, паметниксӧ пуктісны да ставныс бӧр кайисны Пролчиас. Став ывларуыс шогсьӧ вӧлі: посни зэр да тӧв эз и лӧньлы. Ме сэтчӧ эг нин кай, кольччи гортӧ. Дерт, тайӧ миянлы вӧлі ыджыд воштӧмтор, быттьӧкӧ кодкӧ лёкысь видзысь другӧн эз ло. Эз нин ло Катыдын чӧскыда пусьысь-пӧжасьысьыс, бура да мичаа сёрнитысьыс, бур кыв шуысьыс.

Лӧддза-номъя тӧлысьӧ лэччи карӧ каналан экзамен сетны. Юнь 14-ӧд лунӧ вӧлі ӧнія роч кывйысь экзамен, комиссияас пукалісны О. Г. Воронкова, Т. И. Антонова, Е. А. Игушев, Г. Г. Бараксанов. Вочавидзи сьӧкыдпырысь, веськаліс билетас фонэма гӧгӧрвоӧдӧм да разбор, кывартмӧм. А тайӧторсӧ ме медся омӧля тӧдлі. Но кыдзкӧ тай вочавидзи, пычкысьӧмӧн да мый да. Сэсся сёрниті Г. Г. Бараксановкӧд. Сійӧ юӧртіс, ветла пӧ Витязева ректор дорӧ, менӧ аспирантураӧ рекомендуйтӧм йывсьыс кабаласӧ пӧ Е. А. Игушев дасьтӧма нин, а А. К. Микушев пӧ менам велӧдчӧмлы дзик паныд. Ковмас пӧ диплом уджсьыс фольклорсӧ шыбитны да вӧчны кывтуялана реферат. Та могысь вежлалі да помас нӧшта на вӧчи неыджыд кывлыддьӧг. Ӧти кывйӧн кӧ, ставыс гӧгӧрвотӧм да дзуга лоӧма.

Кыдзкӧ сэсся тӧдлытӧг воис лӧддза-номъя 21-ӧд лун — диплом доръян лун. Та йылысь висьтышта неуна унджык. Дорйысьтӧдз ёна водзджык паныдалі В. А. Ляшевӧс да кори гижны уджӧй вылӧ донъяланкыв, мортыд эз паныд вӧв да кӧсйысис. Дорйысян лунӧ медводз ме дженьыдика юӧрті аслам уджӧй йылысь да висьталі кывкӧртӧдъяссӧ. Сэсся юасисны. Н. И. Сивков юаліс, лыдди эг ме изьваса аслыспӧлӧс кывъясыслысь лыдсӧ, статистикаыс пӧ эм абу. Менӧ шензьӧдіс тайӧ юалӧмыс, ӧд сёрнисикасыслӧн руыс став эпосас эм, оз ков гӧгӧрвоанаторсӧ нӧшта на докажитны. Сэсся Николай Ивановичыс лыддис В. А. Ляшевлысь донъяланкывсӧ. Вайӧда сійӧс дзоньнас.

РЕЦЕНЗИЯ

на дипломную работу студента 351 группы филологического факультета СГУ им. 50-летия СССР (кафедра коми языка и литературы) Цыпанова Евгения Александровича «Лексические особенности ижмо-колвинских эпических песен»

Рецензируемая работа, состоящая из введения, двух глав и заключения, посвящена изучению лексических особенностей весьма самобытного и оригинального жанра коми фольклора — эпических песен жителей Севера. Дипломник рассматривает три большие группы ижмо-колвинских песен — древние с архаическими мифологическими мотивами и персонажами, героические песни о богатырях, межплеменных войнах, эпические песни с мотивами социального протеста.

Во введении имеется ценная информация о зарождении уникального жанра коми фольклора, об особенностях его бытования, приводятся концепции отечественного языкознания в сложном вопросе о природе языка фольклора.

Следует отметить четкие методологические установки автора работы (следовательно, и руководителя дипломного сочинения), содержащиеся в первой главе «Вопрос о языке ижмо-колвинских эпических песен». Главной особенностью языка эпоса является его диалектная природа. Вывод о том, что черты наддиалектности в эпосе ввиду особых исторических условий не смогли занять превалирующего положения, нужно считать правомерным. Во второй главе дипломник на основе большого фактического материала доказывает наличие диалектной основы произведений фольклора. Рассмотренный лексический пласт, отражающий особенности языка песен, в дипломной работе членится на три части: исконная диалектная лексика, ненецкие названия, русские заимствования. Все три части (и особенно первая) иллюстрированы богатым материалом.

В целом объемная дипломная работа выполнена на высоком научном уровне. Выводы, изложенные в заключительной части, обоснованы.

Имеющиеся стилистические погрешности, некоторые ошибки в иллюстрациях не умаляют несомненных достоинств дипломного сочинения. Работа заслуживает высокой оценки.

Мл. научный сотрудник

Коми филиала АН СССР,

кандидат филологических наук В. А. Ляшев

Тайӧс лыддьӧм бӧрын пуксьыліс чӧв-лӧнь, и пыр жӧ лои гӧгӧрвоана, мый Ляшевлӧн донъяланкывйыс ёна скӧрмӧдӧма Микушев пропессорӧс. Сійӧ веськыда кутіс скӧрысь юасьны, мыйла фольклорысь гижӧм уджсӧ донъялӧма кывтуялысь, мыйла пӧ менӧ, кафедраӧн веськӧдлысьӧс, некод эз юась да с.в. Сэсся сёрнитіс Е. А. Игушев, ошкис менсьым уджӧс. Пуктісны «вит плюсӧн» да вӧзйисны диплом уджӧс йӧзӧдны. Тадзи тшӧтш донъялісны некымын удж. Помнита, Нехорошева Тамара петіс дорйысянінысь да гажаа юӧртіс, менсьым пӧ ӧд вӧзйисны уджсӧ йӧзӧдны! Дерт, сэки дай ӧні немтор некод эз йӧзӧдлы да оз йӧзӧд. Мӧдарӧ, студентъяслысь диплом уджъяс ӧтувъя видзаніныс университетын абу, медбур уджъяссӧ кафедраясын пӧ видзлӧны на, а мукӧдсӧ шыблалӧны. Корся кӧ ӧні ассьым диплом уджӧс, сійӧ ӧдвакӧ сюрас. Дерт, дорйыси да сьӧлӧм вылын меным лои ёна кокньыд, быттьӧ ыджыд ноп мышкысь мыніс.

Сӧмын аскинас аскылӧмӧй ёнакодь усис, ӧттшӧтш зэв унатор мем лои гӧгӧрвоана. Улич вылас паныдаси А. К. Микушевкӧд да вель дыр сійӧ мекӧд сёрнитіс. Сёрниыс лои дӧнзьӧдана. Медводз юӧртіс, менам дорйӧм уджӧй пӧ немся абу бур, уна на пӧ колӧ уджавны сійӧс лючки тшупӧдӧдз вайӧдӧм могысь. Сёрнитіс аслас тувсов сёрни дорсысь дзик мӧдарӧ. Шуис нӧшта, оз пӧ ков тэрмасьны аспирантураӧ, кӧсйӧ вӧлі, медым во кык-ӧ-куим ме опытӧс на чӧжа, кафедраын лаборантала. А сэсся пӧ ме видзӧдла, туя на ог ме водзӧ кӧнкӧ велӧдчыны. Ме зэв бура гӧгӧрвои кык бана пропессорлысь нырвизьсӧ: сылы колӧ сӧмын кывзысьысь морт, сьӧд удж вӧчысь лаборант. Тайӧ «ыджыд» туяс буретш менӧ туйдӧдӧ вӧлӧм. Ме нинӧм стӧчасӧ эг вочавидз да аслым туйвизя мӧвп тшупи — татшӧм юрнуӧдысь дорысь колӧ мунны кытчӧкӧ ылӧджык.

А сэсся лӧддза-номъя 25-ӧд лунӧ шӧр стрӧйбаас миянлы сеталісны дипломъяс. Став витӧд курсыс чукӧртчис нёльӧд судтаса ыджыд аудиторияас, пырисны Е. А. Игушев декан да ректор. Валентина Александровна сеталіс дипломъяс да нӧшта быдӧнлы морӧсвыв ромбик пас, а деканным дженьыда да тешкодя серпасаліс вӧвлӧм студентъясӧс да век ректорлысь кисӧ окавліс. Унаӧн таысь гажаа сералісны. Вӧлі кыпыд ловруа гӧгӧртас. Кокни сьӧлӧмӧн сэсся петім Коммуна вылӧ да мӧдім ӧтуволанінлань. Рытнас ресторанын вӧлӧма помалысьяслӧн гажа рытпук, сэтчӧ ме эг ветлы, йӧйыд. Татшӧм рытыс ӧтчыдысь овлӧ да эг кольччы ёртъяс дорӧ. Ӧнӧдз ачымӧс таысь вида. Сійӧ жӧ пекнича рытӧ ме, мамӧй да тётя Нина кайим Визинӧ да кык соч мыськыштісны менсьым дипломӧс, сюйлісны ромбик пассӧ биава румкаӧ. Шуӧм пӧ эм: вылыс велӧдчӧм олӧмас таб сяма, оз лэдз вӧйны. Тадзи со помасис студенталан олӧмӧй.

ШӦРИКОСТ ОЛӦМ

Шойччан лунъясас кайлім ӧтнасӧн нин олысь дедным дорӧ, а субӧта рытӧ Модянов Миша ёртӧй аслас «Минск» мотоцикнас вайӧдліс асланыс патераас пукыштны класчикӧд. Волісны морт сизим, ветлім сэсся клубӧ ставным. Ме кори сэки ставнысӧ пасйыны ассьым чужан лунӧс локтан субӧтаӧ. Сэки гожӧмбыд ме узьлі гожся пусянінын торйӧн, кывзі шылад, радио, лыддьыси.

А сэсся выльлун лӧддза-номъя 28-ӧд лунся асылӧ лэччи карӧ документъяс чукӧртны, Г. Г. Бараксанов корис ӧдйӧджык найӧс дасьтыны Тартуӧ ыстігкежлӧ. Оз вун тайӧ некымын жар луныс, пӧсь асвальтӧд котралӧмысь кокӧ вабольяс петісны весиг. Нотариус дорын вынсьӧді диплом копия, гижи анкета, реферат дасьті да сеті печатайтны, деканатысь ӧбича гижӧдӧс да СКУ-ысь туялан сӧветса вӧзйӧмсӧ некымынысь ковмис печатайтны да кырымӧдавны. Бур кӧть ставсӧ верми суны гожӧмшӧрся кадӧ. Зэв дыр виччыси физмат факультетын университетса туялан сӧветысь сэкся секретарӧс, физика-математикаысь кандидат Валерий Петрович Марковӧс (1947), уджвежӧсыс сылӧн век вӧлі пӧдса. Тыртӧм кузь калидорӧд мудзтӧдз жӧдзи, игана ӧдзӧсъяссӧ видзӧдалі. Дыр сэні виччысьӧм бӧрын сэсся тӧдмалі гортса инпассӧ да рытнас муні кырымпасла, олӧ вӧлі сэки В. П. кӧрт туй вокзалсянь Эжваланьынджык сулалысь вит судтаа керкаын. Валерий Петрович нинӧм дырсӧ эз юась, ӧдйӧ кырымасис да шуис, мем пӧ мойвиис: асывнас мӧдӧдчӧ вӧлӧм экспедицияӧ. Тадзи лои карас матӧ вежон овны-котравны, узи войяссӧ ордвуж дорын. Ставсӧ сэсся сеті аскинас Бараксанов ёртлы да рытнас сэсся Зюзев Колякӧд кайим Визинӧ. Сійӧ вӧлі бара нажӧвитчыны мунӧ Спаспорубӧ стройотрадӧ. Войсӧ узис миянын, а аскинас колли сійӧс, Абъячойӧ пӧпуттьӧ мунысь машинаӧн муніс водзӧ, а ме вои гортӧ. Тадзи пуксис менам гожся шойччан кадӧй.

Сора коймӧд лунӧ олӧмам медводдзаысь пасйи ассьым чужан лунӧс да университет помалӧмӧс. Субӧт асывнас вои карысь гортӧ да воигмоз босьті куим гӧрд суля, гортын морт эз вӧв, мамӧй вӧлӧм каколь кокавны мунӧма. Карысь ньӧби «Аккорд» нима пластинкаяс ворсӧдан, кык колонкаа апаратыс зэв бур шылад лэдзӧ вӧлі. Сэкисӧ чукӧртала вӧлі бур сьыланъяса да шылада пластинкаяс, рытъяснас радейта вӧлі кывзыны найӧс. Сэсся кайлі Рочовӧ Сергей ёртӧс корны. Сійӧ Рай грезд улысь 80 сантиметраа вель ыджыд сир кыйӧма да петкӧдліс мем кыйдӧссӧ.

Рытыс пуксис шоныд да лӧнь. Коркӧ сизим час кежлӧ воисны гӧсьяс: Мишка Вовик (вель гажа нин), еджыд дӧрӧма Сергей, Кани, Шуруп, Модянов Миш Таня чойыскӧд, Колегова Надя, Рочев Сергей, Носков Женя воча вокӧй. Мамӧй сёянтор дасьтӧма вӧлі. Айӧй Кальпель Володдя ёртыскӧд кайӧма вӧлӧм чери кыйны. Гожся пусянінын пукалім вель дыр, менӧ ыдждӧдлісны, козинторъяс сеталісны. Сэсся кост вӧчлім да петалім карта сайӧ, поткайтчим да шойччим-сёрнитім. Рытыс пукаліс зэв шоныд да лӧнь, весиг номъяс эз вӧвны. Колегова Надя козьналіс Николай Островскийлысь «Кыдзи доналіс емдон» небӧг да «Олимпиада 80» одеколон, Носков Женя «Сыктывкар» фотоальбом. Быдӧн бур кывъяс шуаліс, сиис став бурсӧ том олӧмам. Сёян-юаныс тырмис ставныслы, кодсюрӧ весиг биавасьыс буракодь гажмыліс. Рытыс помасис сэсся клубын, сэтчӧ мунім став котырӧн.

Асывнас воисны мотороллёрнас Сергей да Геня вокъяс, нидзув кодйим да кайим Катыдӧ вуграсьны. Тадзи водзӧ муніс менам шойччан кадӧй. Дерт, совкозӧ уджавны эг нин ветлы, шойччи ю дорын да вӧрын, некымынысь кайлі дедӧ дорӧ. Кыкысь кайлім кыснасьны. Медводдза ветлӧмнас бара зэрис: кайлім сэк Чипанов Ёгулас, сэсся сэтчӧ ме эг нин кайлы некор. Узим ном пытшкас сьӧкыда, Сергей, Геня да понъяс ставным ӧтлаын. Мӧдысьсӧ кайлім Май Ёгулас нин, узим бара ном пытшкас керӧсвывса чомъяс. Сэки тшӧтш немтор эз шед. Меным чом увсьыс эськӧ ӧти ыджыдкодь сир шедліс, но шатьыс орччӧн сулалысь ловпуас крукасис да чериыс бузгысис-усис, мыніс. Тшак вотігмоз лэччим бӧр гортӧ. А моз тӧлысь сизимӧд лунӧ ми ветлім Силаков Вовалӧн чужан лун вылӧ, сылы тырис 21 арӧс. Олӧны вӧлі клуб дорын, керка кӧртымалӧны. Том гозъялӧн быдмӧ нин вӧлі Петыр пи, вель унатор нин вӧлӧм ньӧбӧмны. Пукалім сэки зэв бура, Лапшин Вася ёртыс гармошкаӧн ворсіс да зэв сьӧлӧмсяньыс сьыліс. Пукалігкостіыс ывлаас картіасим, быдторсӧ больгим. Сійӧ луннас тшӧтш гӧтрасис Арттьӧ Коля воча вокӧй, 28 арӧсӧдз ӧтка айловлысь олӧм оліс да гӧтрасис. Сэтчӧ рытнас тшӧтш лэччылі. Том гӧтырыс медучилишше помалӧма буретш вӧлі да карас кольччӧма овны. Гажӧдчанінас кызвынсӧ зонъяс вӧліны, гӧтырпусьыс кындзи том эньловъясыс эз вӧвны.

Юль 23-ӧд лунӧ воис пошта карточка СКУ-ысь, ректоратысь: корӧны вӧлі удж вылӧ нин. Лэччи карӧ да пыри КЛИИ-ӧ Геннадий Григорьевич дорӧ. Сійӧ шуис пыравны удж вылӧ университетас, институтас пӧ уджалан ставкаыс налӧн абу дай колӧ пӧ быть удж вылӧ юклӧм серти оформитчыны. Вӧзйис сэсся арнас ветлыны Тартуас экзаменъяссӧ сетавны. Ме кучикӧн кылі татшӧм туйыслысь туйтӧмлунсӧ, ӧд профессор немся оз лэдз кытчӧкӧ мунны ас кафедраысь. Муні сэсся шӧр стрӧйбаас да гижи колана кабалаяс: шыӧдчӧм, анкета. Лӧсьӧдісны меным уджнебӧг, медводдза гижӧдыс лои сэтчӧ вӧчӧма моз 8-ӧд лунӧ — лаборант кафедры коми языка и литературы СГУ.

Сэсся аддзысьлі Е. А. Игушевкӧд да сёрниті сыкӧд. Вӧлӧмкӧ, менӧ корӧны водзджык страдуйтны мунысьыс пӧ оз тырмы да. Колӧ вӧлі мунны вель ылӧ: Лузберд районса Прокопьевкаӧ, сэні вӧлӧма СКУ-ыслӧн шепалан совкозыс. Сійӧ менӧ такӧдыштіс: нинӧм пӧ, лоан вылыс школаса велӧдысь, колӧ пӧ ӧтуволанінысь вежӧс босьтны, овмӧдчыны. Ме кори кайлыны Визинӧ уджалан кӧлуйла. Гортын оліг весиг мӧвпавлі, оз кӧ мися немтор артмы велӧдчӧмнас, гашкӧ пыра уджавны «Маяк Сысолы» райгазетӧ. Бур мый ай-мам ӧтсӧгласӧн сувтісны талы паныд. Мамӧй шуис, республикаса юркарӧ пӧ удж вӧзйӧны да он жӧ ӧтдорт тайӧс. Дерт, найӧ тырвыйӧ правӧсь вӧліны.

Август дасӧд лунӧ уджалан кӧлуйӧн лэччи карӧ, ӧти автобусӧ веськалі Н. В. Раевскаякӧд, лэччӧ вӧлі тшӧтш нылыскӧд. Висьталіс, лаборантлӧн пӧ удждоныс ичӧт, уджыс йитчӧма уджкабалаясӧн. Игнатов Саша пӧ ичӧт удждон вӧснаыс да аскиалун абутӧм вӧснаыс «Югыд туйӧ» вуджӧма. Дай ме ачым кывлі, Микушевлы пӧ булочкаясла ковмас быд лун котравны. Карын менӧ суис бара выльтор: оз пӧ ков нин некытчӧ мунны турун пуктыны, а колӧ пӧ лӧсьӧдчыны Ленинградӧ стажируйтчыны 13 тӧлысь кежлӧ. Вылісянь воӧма татшӧм индӧд, ректорыс гижӧма пӧ нин лӧсялана тшӧктӧм. Рытнас сэсся кольччи узьны ордвуж дорӧ, а аскинас ветлі Льӧмъюӧ, гижысьяслӧн шойччан керкаӧ А. К. Микушев дорӧ. Парк сяма овмӧдчӧминысь аддзи гижысьяслысь пу керкасӧ, кайи вылыс судтаас, сэні вӧлӧмкӧ шойччӧ-уджалӧ веськӧдлысьным. Сійӧ вӧлі зэв скӧр Ленинградӧ менам мунӧм вӧсна, юасис, коді менӧ сэтчӧ ыстӧмсӧ котыртӧма, ставсӧ пӧ вӧчӧмны сыысь юасьтӧг, гусьӧн. Сэсся гижӧдіс дзик нин йӧйталана кабала: ме кӧсйыси некутшӧм аспирантураӧ не пырны, кандидат минимум экзаменъяс не сетны, локтан воӧ воны да уджавны кафедраын. Содтіс на, сэсся пӧ ме ачым кута решайтны, мый мем водзӧ вӧчны. Ветлы пӧ сӧмын педагогика стажировка вылӧ дай ставыс. Дерт, ясыда гӧгӧрвои: пропессорлы ок ёна колӧ сьӧд удж вӧчысь лаборант, некод сэсся оз. Лои гӧгӧрвоана и водзӧ нырвизьыс — колӧ пырны велӧдчыны аспирантураӧ, мынны тайӧ везсьыс. Муні сэсся пыр жӧ Бараксанов дорӧ да сыкӧд ӧти кывйӧ воим: колӧ видлыны ветлыны экзаменъяссӧ сетны арнас Ленинградсянь. Кӧсйысис сэтчӧс кафедраӧн веськӧдлысь З. М. Дубровинаыслы сераку гижны. Та бӧрын бара кайи Визинӧ, ӧні нин дасьтысьны Ленинградӧ мунігкежлӧ.

Моз тӧлысь 27-ӧд лунӧ бара лэччылі карӧ, сеті шыӧдчӧм уджысь петӧм могысь, босьті сідз шусяна подъёмнӧй сьӧм, ышӧданатор, тӧлысся удждон мында — 90 шайт. Сёрниті Е. А. Игушевкӧд, юаси мый колӧ велӧдны. Сійӧ вӧзйис куим юкӧна «Основы финно-угорского языкознания» небӧг лыддьыны да Питэр Хайдулысь ӧти ыджыд гижӧд. Сідзи и эг уджалышт ме ни ӧти лун кафедраын.

Бӧръя лунъяссӧ гортын гажтӧмаліг олі, ӧд велалӧма вӧлі витӧд курс чӧж гортын ай-мамкӧд овны. Август 30-ӧд лунӧ кайлім Сергей, Геня вокыс да ме вотчыны Чипанов Парччуӧ, ичӧт керка дорас пукыштім, мыйсюрӧ курччыштім. Кӧсйылім эськӧ пув вотыштны да немтор эз сюр. Сідзи ягсер-путник вотім дай неуна зэригӧн воим бӧр. Сэсся чукӧртчи да воторникӧ, бӧръя гожся луннас лэччи 11 час 20 минутся рейснас карӧ. Гортысь муніг Басмач понмӧй зэв гажтӧма видзӧдӧ вӧлі ме вылӧ. Мам коллис автобуснӧяс да синва весигтӧ синсьыс петӧ вӧлі, сэтчӧ тшӧтш айӧй воліс. Дерт, чайтӧны вӧлі, ылі карӧ дыр кад кежлӧ муна. Кыкнан пиныс сэки гортсьыс лэбыштісны.

Карын ветлі университетӧ да уджнебӧгӧс босьті, сэсся ветлі КЛИИ-ӧ. Бараксанов ёрт эз вӧв, но Дубровиналы гижӧм серакусӧ кольӧма. Лэбзим ТУ–134-ӧн Ленинградӧ рытнас нин, коркӧ час кӧкъямысын пуксим Пулковоӧ да вель дыр багаж виччысим. Меным сэки мойвиис: веськалі ӧти лэбаланӧ Морозова Людакӧд, сійӧ вӧлі Финансъяс институтын стажируйтчӧ да лэбзьӧ тшӧтш сэтчӧ. Сійӧс паныдаліс нывъёртыс Кенияысь ӧти негр-зонъёртыскӧд. Кыдзкӧ ачыс артмис сідз, мый Людаыс вӧзйис найӧын узьны. Мунім ӧтуволанінаныс да сэні менӧ весиг вердісны, тшайӧн юктӧдісны да узьтӧдісны. Кенияса зонмыс зэв бура вӧлі рочӧн сёрнитӧ, быдторсӧ нин войвывса юркарсьыс тӧдӧ.

Пуксис асыв, кӧч тӧлысь ӧтиӧд лунӧ асывнас водз, йӧз узигӧныс на петі ывлаас да муні университетас. Ывларуыс бур вӧлі, эз зэр. Гӧгӧр муналісны велӧдчыны школаӧ ветлысьяс да студентъяс, мичаа пасьтасьӧмаӧсь, кианыс дзоридзаӧсь, гажаа сёрнитігтырйи. Лои гӧгӧрвоана: веськалі уна йӧзаинӧ, культураа ыджыд шӧринӧ. Васильевскӧй ді вылӧ вои да пыри Асыввыв факультетас, аддзи фин-угор филология кафедрасӧ да вель дыр пукалі пӧдса ӧдзӧс дорас. Некод эз волы сэки. Сэсся тӧдмалі да аддзи сэтчӧс лаборанткасӧ да юаси налӧн уджаланног йывсьыс. Сійӧ луннас аспирантура юкӧнас лӧсьӧді кабалаяс да овмӧдчи университетса шойччан базаӧ, Важ Петергоф станциявывса сідз шусяна Бенуалӧн усадьбаӧ, важ да мича пу керкаӧ. Шуисны, ӧтуволанінас пӧ прӧст вежӧсыс абу да тӧлысь кымын ковмас сэні овны. Станциясяньыс саридзӧдзыс колӧ вӧлі мунны 205-ӧд автобусӧн. Овмӧдчи ӧти вель ыджыд жырйӧ ас коддьӧм стажоръяскӧд, герман филологияӧ пырӧдчысь зонъяскӧд да Тюменьысь воӧм ӧти философкӧд. Пӧсь ва сэні эз вӧв, сёянін эз жӧ, ставыс вӧлі сӧмын станция дорас. Рытнас лэччылім саридз дорас, эг на саридзсӧ некор матысяньыс аддзывлы да лои нимкодь пукыштны гырысь изъяс вылас. Збыльысьсӧ тайӧ саридзыс эз вӧв гырысь гыяса да гора: плавкӧс гыяс дышпырысь кучкалісны вадорас, пемдысь отаас ылысь тыдалісны карабъяс, веськыдвылас уна биӧн югъяліс Ленинград, шуйгавылас Кронштадт.

Мӧд луннас ветлі кафедраас да сёрниті телепон пыр профессор Зинаида Михайловна Дубровинакӧд (1923). Тартуӧ менам ветлӧмлы паныд сійӧ эз вӧв, кӧсйысис волыны мекӧд сёрнитны локтан четвергас. Вӧлӧмкӧ, сылӧн йӧзсӧ кывзан кадыс вежоннас ӧтчыдысь и эм, а велӧдан часыс кӧ абу, оз и волы сійӧ университетас. Сэки кафедраас зэв дзескыда йӧршитчӧма вӧлі и уджвежӧс, и кабинет, и аудитория, и небӧгкуд; фин да венгр кывъяс велӧдан ичӧт лыда группаяс сэні велӧдчӧны. Лаборантыслысь тӧдмалі, сэні пӧ велӧдчӧ Сыктывкарысь ӧти ныв, Лудыкова Валентина Матвеевна (1956), таво пӧ аспирантурасӧ помалӧ нин. Босьті сылысь инпассӧ да шуи ветлыны сы дорӧ «Основы…» небӧгысла. Кадсӧ весьшӧрӧ воштыны эг кӧсйыв да.

Аскинас бара ветлім кар шӧрас, Петыр-Павел изкарӧ ёна зэригӧн кежалім. Юркобув ни плаш менам эз вӧв да ёна кӧтаси. Выль ёртъясӧй та боксянь озырджыкӧсь вӧліны. А рытнас ветлі Валентина дорас. Олӧ вӧлі сійӧ мӧд станцияас аспирантъяслӧн ӧтуволанінын торъя вежӧсын. Вӧлӧмкӧ, Ленинградса университетын коймӧд вося аспирантъяслы сетӧны позянлун овны ӧтнаныслы да лӧня гижны уджсӧ. Пыри да тӧдмаси неыджыд тушаа шань нывкӧд. Синмӧ шыбитчис чужӧмсьыс зэв югыд кучикыс да чикылякодь дженьыдик рудов юрсиыс. Валентина Лудыкова помалӧ нин вӧлӧм вӧльгым тӧлысьӧ сэтчӧс аспирантурасӧ, гижӧ уджыслысь бӧръя юкӧнъяссӧ. Темаыс вӧлӧма синтаксисысь: «Юӧрпас коми кывйын». Неыджыд жыръяс джаджъясас тырыс небӧг вӧлі. Менӧ месаньыс тшайӧн юктӧдіс, недыр сёрнитыштім. Висьталіс, Зинаида Михайловна Дубровина профессорыс пӧ зэв бур ань, век пӧ отсасьӧ. Дырсӧ сэн эг пукав, кадсӧ мортыслысь эг лот, босьті сылысь кутшӧмкӧ кад кежлӧ кык небӧг лыддьыны, ӧтисӧ на пиысь (Основы финно-угорского языкознания. Вопросы происхождения и развития финно-угорских языков. М., 1974) Ленинградас оліг конспектируйті вель пыдіа. Унатор аслым восьті сійӧ небӧгсьыс медводз, ӧд тайӧ уджыс уна вежӧра йӧзӧн дасьтӧмтор вӧлі. Сӧвет кадӧ дай россияса асшӧр кадӧ немтор выльджыксӧ ни ыджыдджыксӧ рочӧн эз ло гижӧма. Сэки нин меным медся сьӧкыд да гӧгӧрвотӧмторйыс вӧлі фин-угор кывъясын историяногса шыкуд, медсясӧ вокализмыс.

Сэсся вежон чӧж мӧд четвергӧдзыс лыддьыси, пукалі Васильевскӧй дівывса Наукаяс Академия небӧгкудйын, сэтчӧс лыддьысянінас (сійӧс ставыс шуӧны вӧлі Баня). Ывларуыс сэки тшыксис, быд лун ёна зэрис, тӧв лыбис да кӧдздӧдіс. Вежалунӧ, кӧч тӧлысь витӧд лунӧ, стажор чукӧр ветлім кар шӧрӧ, видзӧдім сэтысь мый удитім, сэсся Грибоедов каналвывса ӧти бур сёянінын пажнайтім. Сэні вӧлі уна йӧза век, но бара чӧскыда вердісны да сёянсӧ официантъяс ваялісны. Виччысигмоз позис лыддьысьыштны, мыйкӧ йылысь сёрнитыштны, шойччыштны. Муніг-локтіг ме ёна кӧтаси, ветлі сьӧд курткаӧн , а сійӧ зэв кокниа вӧлі кӧтасьӧ. Сэсся босьті 12-ӧд лун кежлӧ лэбалан вылӧ белет. Мӧвпалі, оз кӧ артмы сёрнитчынысӧ, бӧр сета сійӧс кассаас.

Четвергӧ аддзыси кафедраӧн веськӧдлысьыскӧд да сёрнитчим сідз, мый ветла Тартуас экзаменъяс сетны да пыра кӧ сэтчӧ, сэні кута велӧдчыны, ог кӧ вермы пырны, воа Ленинградӧ бӧр. Менӧ эз кӧсйыны эновтны, водзӧ куті эськӧ стажируйтчыны невавывса карын. Зинаида Михайловна содтіс, куим вонад пӧ зэв сьӧкыд лоас гижны диссертациятӧ, сӧмын таысь ме немся эг повзьы, ӧд диплом уджӧс ас кежысь нин гижлі. Та бӧрын сэсся олі Бенуа овмӧсас кык лун, сеті В. Лудыковалы босьтӧм небӧгъяс да лэбышті бӧр Сыктывкарӧ.

Менам воӧмлы гортсаяс радӧсь вӧліны. Лэччылі карӧ да кӧсйылі КЛИИ-ас удж вылӧ пыравны да эз артмы: сэки эз позь пырны уджавны индӧмтор торкӧмӧн. Весиг кык лун уджалі Межадорын институтсаяскӧд, картупель босьтім да сӧвталім. Помнита, зэв унатор вӧлі висьтавлӧ ставныслы Владимир Николаевич Дёмин, сэні тшӧтш уджаліс Миша Нестеров историк-аспирант. Жаль, сэсся ме сійӧс институтсьыс эг нин аддзывлы: вӧтлӧмаӧсь аспирантурасьыс аслас мыж вӧснаыс: пондӧма пӧ ставыскӧд зыксьыны, вахтерсӧ тӧкӧтӧ абу нӧйтӧма. Тыдалӧ, вежӧрнас торксьылӧма сэки. Г. Г. Бараксанов вӧлі вӧзйӧ ветлыны меным ас сьӧм вылӧ Мӧскуаӧ миннаробразас да сэні выль пӧв удж вылӧ индӧдчыны ӧні КЛИИ-ас нин, но ме эз нин ветлы канмуса юркарӧ. Юркарысь, Коммуна улич вывсьыс аддзылі ас группаысь Игушева Аляӧс, дзебсьӧ вӧлі «Союзпечать» киоск саяс. Шуис, со пӧ Е. А. Игушев таті прӧйдитас да менӧ аддзас. Вӧлӧмкӧ, сідз шусяна распределение сертиыс уджавнысӧ абу мунӧма да карсьыс удж корсьӧ. Верӧс сайӧ петӧма да торйӧнсӧ гозъяыс оз кӧсйыны овны. Ме тшӧтш эг лючки-бура ачымӧс кыв: паспортын прописка эз вӧв, удж ни велӧдчӧм йылысь некутшӧм кабала эз жӧ. Тунеядеч дай сӧмын. Сэкся оланпасъяс серти ме коддьӧмъяссӧ ёрдӧ кыскывлӧны вӧлі. Кӧрт туй вокзалын автобуссӧ виччысиг ӧти том милиционер весиг ӧтчыдысь паспортӧс видзӧдліс, юасьыштіс дай лэдзис.

Гортын олі-вылі тӧлысь сайӧ, шойччиг-лыддьысигмоз. Ветлі вӧрӧ, айӧйкӧд кымыныськӧ кайлім Катыд сайӧ ботанасьны, бурскыны. Коркӧ ӧтчыд узим сэні дівывса будкаас, асывнас чеччим да гӧгӧр пужъялӧма-кынмӧма, вадоръясас йи сувтӧма. Асьным пупайкааӧсь, тӧвся шапкааӧсь. Айӧй ботансӧ лэптігӧн вадорӧ йитӧм кӧвсӧ мынтӧдтӧдз вӧлі йисӧ черӧн жуглӧ. Воим гортӧ Ӧзынӧ, а чериыс воигкостаным кынмӧма, ковмис керкаын сывдыны. Сэсся босьтчи вӧчны сійӧс да шмонитігмоз ӧти сирлы вомас певйӧс сюйи. А кын чериыс ловъя на вӧлӧма да кыдз тай чунь помӧс курччас. Пуртӧн ӧдва вомсӧ сирыслысь паськӧді да вирыс зэв уна посни розьысь ызкнитіс, сэтшӧма доймыны кутіс. Сійӧ арнас йирым тӧлысьӧ нин усис лым да пондіс кынмавны. Октяб 18-ӧд лунӧ айӧй Рочов грезд сайысь пемыднас нин лыйӧма ыджыд энь кӧинӧс. Воӧма нин сійӧ кукань карталаньӧдзыс да сысянь матын нин сулалысь зорӧдсянь чеччыштӧма ыджыд кӧин. Айӧй удитӧма матысянь лыйны да уськӧдӧма, сэсся дворас кучиксӧ кульӧма. Вайис кучиксӧ да пывсянын зэлӧдӧмӧн косьтім, зэв ыджыд энь кӧин сюрӧма, быд понмысь ыджыдджык да ёнджык.

Тадзи шӧрикоста олӧмӧй воис помлань, йирым тӧлысь 26-ӧд лун вылӧ ньӧби белет лэбзьыны Ленинградӧ. Бӧръя рытнас воліс Сергей ёртӧй пукавны да миянын узис. Мыйкӧ сэки майшӧдлӧ менӧ вӧлі аскиалуныс да жугыль вӧлі карсяньыс лэбзигӧн. Мый водзӧ лоӧ некод эз тӧд, Тартуысь КЛИИ-ӧ корана кабалаыс абу воӧма. Коллис менӧ тётя Нина. Пуксим невавывса карас пемыднас нин, зэригӧн. Муні Москваса вокзалӧ да сумкаӧс сэтчӧ коли, а ачым муні узьны миян студент-журналистъяс дорӧ. Бур мый суи сэтысь Сердитов Кӧсьтаӧс, найӧын паськӧдана койкаын узи. Шудыс менам вӧлӧма на, важ ёртӧй узьтӧдіс ас ордас, тшайӧн юктӧдіс. Ленинградас вӧлі + 8 вынпас, а ме тӧвся ног нин пасьтаси. Аскинас котӧрті аспирантура юкӧдӧ да выль пӧв овмӧдчи, ӧні нин «Университет» станциявывса уна судтаа ыджыд ӧтуволанінӧ. станциясяньыс ӧтуволанінӧдзыс муннысӧ ковмис минут 15 кымын, сёяніныс оланінын эз вӧв. Овмӧдісны ичӧтик вежӧсӧ, ӧдзӧсыс томантӧм вӧлі. Бур кӧть ыджыдджык жыръяс ФПК-ын велӧдчысь кык узбек олӧны вӧлі да ортсыса ӧдзӧсас асьныс выль томан пуктӧмаӧсь. Босьті кӧлуй да кык вой узи сэні. Вежӧсас вӧлі лёк жар. Ывлаыс вӧлі шоныд, войнас ёнакодь зэрӧма да гӧпъяс вӧліны. Босьті автобус белет Тартуӧдз йирым тӧлысь 31-ӧд лунӧ, стӧчджыка кӧ, войӧ. Вежалунӧ коли узьлан кӧлуйӧс Парфентьева Алялы, тайӧ аньыс Сыктывкарса университетын меысь ӧти курсӧн томджык вӧлі, ачыс Удораысь, сійӧс тшӧтш журналистӧ велӧдчыны вӧлі ыстӧмаӧсь. Рытнас сумкаӧн муні Обводнӧй каналдорса автобус станцияӧ, войнас пукси «Икарус» автобусӧ да вуграліг сьӧкыдпырысь вои Кингисепп, Ивангород да Нарва каръяс пыр Эст муӧ.

ЭСТ МУЫН, ТАРТУЫН

Вӧльгым тӧлысь ӧтиӧд лунӧ веськалі олӧмам медводдзаысь Эст муӧ Тарту карӧ. Автобусыс воис автовокзалас водз, вит часын. Петі да гӧгӧр ру сулалӧ, керкаясыс ӧдва тыдалӧны руас. Коли сумкаӧс багаж видзанінӧ да муні корсьны университетсӧ, инпассӧ тӧді — Юликооли 18. Эг и тӧдлы, мый Ülіkoolі кывйыс пасйӧ «университетса» улич. Юасьӧмӧн да кыдзи да аддзи шӧр стрӧйбасӧ: колоннаяса ыджыд мича еджыд керка. Йӧзыс гӧгӧр сёрнитӧны вӧлі тӧдтӧм эст кывйӧн. Дерт, велӧдчаніныс водз асывнас пӧдса на вӧлі. Вӧчны немтор, кайи сысайса керӧс вылӧ важ паркас да пукалі лабичын вель дыр, ӧкмыс часӧдз. Асъя ыркыдыс кынтыштіс буракодь. Гӧгӧр муналісны кытчӧкӧ йӧз, мӧвпалі, мый мися менӧ виччысьӧ тайӧ тӧдтӧм карас. Коркӧ сэсся ӧкмыс час бӧрас муні корсьны сэтысь аспирантура юкӧнсӧ.

Пыри шӧр стрӧйбаас да шемӧсми: гӧгӧр мичаа мавтӧм югыд университет, дзим-дзурк да пельк, ставыс быттьӧ выль. Оз вӧлі позь весигтӧ ылӧсас ӧткодявны важ дзоньтавтӧм Ленинградса университет стрӧйбакӧд. Юаси да вои аспирантура юкӧнас. Сэні сьӧд юрсиа зэв мичаник ныв петкӧдліс менсьым документъяссӧ, гижис кабала ӧтуволанінӧ овмӧдчӧм могысь да висьталіс фин-угор кывъяс кафедраыс кӧн. Бӧрыннас нин тӧдмалі тайӧ нылыслысь нимсӧ — Эрика.

Мӧд судтаас и вӧлӧма фин-угор кывъяс кафедраыс, ӧдзӧсас эст кывйӧн гижӧма Soome-ugrі keelte kateeder «Фин-угор кывъяс кафедра». Пыри, висьтаси, лаборантыс корис виччысьыштны. Недыр пукалыштӧм мысти друг пырис пӧрыськодь, но зэв на визув, дзор юрсиа косньӧд морт, вӧлӧмакӧ тайӧ нюмъялысь айлолыс профессор Пауль Аристэ (1905–1990). Сылӧн олан туй йылысь тайӧ небӧг помас эм торъя гижӧд, та вӧсна ог кут кыкпӧвъёвтасьны. Чолӧмасис, юасис кытысь ме да коді, недыр бӧрын нуӧдіс уліас «Софокл» нима кафеӧ да юктӧдіс копейӧн. Сэсся кафедраас нин тӧдмаси ме коддьӧм жӧ аспирантпукӧд, Мари Эл республикаысь воӧм Аркадий Ефремовкӧд, меысь во нёльӧн арлыдаджык зонкӧд да Сыктывкарысь СКУ-са немеч кыв велӧдыськӧд, Вячеслав Семёнович Зиминкӧд (1938). Вӧлӧмкӧ бӧръяыс велӧдчӧ заочнӧя сэтчӧс аспирантураын, кӧть и абу коми, туялӧ коми тэчаса кывъяс, сылӧн веськӧдлысьыс Пауль Алвре (1921–2008). Дерт, ортсысяньыс тайӧ сьӧд юрсиа, ӧчкиа, нюмъялысь да зэв визув айловсӧ ме унаысь аддзывлі СКУ-ысь. В. С. Зимин сійӧ луннас меным ставсӧ зэв бура петкӧдліс, нуӧдіс выль оланінӧ, Ноорусэ 5-ӧд керка инпаса ӧтуволанінӧ. Тарту карыс вӧлӧма неыджыд, став коланаиныс шӧрас, ветлӧм-мунӧмъяс вылӧ уна кад он вошты. Ӧтуволанінӧдз позьӧ мунны автобусӧн. Овмӧдісны менӧ ӧкмысӧд судтаӧ зэв кӧдзыд вежӧсӧ, ваыс медвылыс судтаас луннас некор эз вӧвлы. Но тайӧ меным тшаква вӧлі, куим шебрас улын эз вӧв кӧдзыд узьнысӧ. Медтӧдчанаыс — юрсюянін меным лои.

В. С. Зимин пыртӧдліс да гижӧдіс менӧ сэтчӧс дзик на выль ыджыд небӧгкудйӧ. Университетса тайӧ библиотекасӧ кыпӧдӧмаӧсь финъяс менам вотӧдз дзик на неважӧн, тайӧ вӧлі куим судтаа югыд рӧма ыджыд керка, нёльпельӧса пертаса стрӧйбаын позис вошны, сымда зал да мукӧд жыр вӧлӧма. Му пытшкас пӧ небӧг видзаніныс нӧшта на вит судтаа, сэтысь став литературасӧ кыпӧдӧны вӧлӧм лифтӧн. Ӧти кывйӧн кӧ, тайӧ сэк кежлӧ вӧлі медся на выль татшӧм небӧгкуд, меным дзик шемӧсмӧдана вӧлі сійӧн, мый сэні медся колана небӧгыс, кывкудйыс вӧлі сідз шусяна восьса фондын, залъясдорса джаджъясын. Тайӧ зэв уна кад видзтіс, ӧд найӧс оз ков вӧлі корны торйӧн. Татшӧмторсӧ ме эг на аддзывлы Сыктывкарысь ни Ленинградысь. Таысь ӧтдор, сэні коймӧд судтаас вӧлі газет лыддян ыджыд зал, асшӧра уджалӧм могысь торъя кабинаяс да нӧшта зэв бур кафе. Сэні позис нуръясьыштны, юны копей, тшай, йӧв да весигтӧ кос вина да шампанскӧй! Этатшӧмторйыс Сыктывкарын ни некӧн эз вӧв. Сэки эз вӧвлы дай ӧні на татшӧмыс абу. Уджаліс небӧгкудйыс быд лун, воссьыліс кӧкъямыс чассянь да пӧдласьліс дас час рытын, вежалунӧ уджавліс витӧдз. Пӧдласьӧм йывсьыс юӧртліс гора шылад. Тайӧ бурсьыс-бур небӧгкудъяс чужас да вемӧсӧ пӧрас менам водзӧ лоана на уджӧй.

Кык лун мысти Зимин ёрт муніс бӧр Сыктывкарӧ, зэв сьӧкыд да ыджыд чоботанъяса: нуис гортас яй, калбас, вый, чери, мукӧдтор. Сійӧс колльӧдігам киӧй ёна и мудзліс. Казялі: Тарту карас матӧ ставсӧ вузалӧны да унатор позьӧ кокниа ньӧбны, карса сёянінъясас чӧскыда вердӧны дай оз вывті донаа, медбурыс — эз уна йӧза карыс вӧв. Тайӧ зэв буртор — лунтырӧн ставсӧ позьӧ эштӧдны.

Вӧльгым витӧд лунӧ, пекничаӧ, Пауль Аристэ нуӧдіс экзаменводзвывса консультациясӧ гортас, кык судтаа ыджыд керкаас, кӧні ыджыд жырйын сылӧн вӧлӧма 12 сюрс небӧга ас библиотека. Петкӧдліс важ коми небӧгъяс, уна мукӧдтор, сэсся копейӧн юктӧдіс да быдтор йылысь юасис. Ме сэки веськыда шемӧсми: сы ыджда морт, эстонияса академик, профессор, корис тӧрытъя студентӧс веськыда гортас, сёрнитіс асвыя морткӧд моз, эз ышнясь ни нинӧм. Юасис ай-мам да мукӧд ордвуж йылысь, дзоньвидзалунӧй йылысь да с.в. СКУ-ын диплом уджӧн менам юрнуӧдысьӧй Аристэ дорын кыдзкӧ ӧтпырйӧ посняліс да кытчӧкӧ ылыстчис, воштіс ассьыс тӧдчанлунсӧ. Пауль Александрович (тадзи корсюрӧ Россияысь волысьяс сы дорӧ шыӧдчылӧны вӧлі) юӧртліс финно-угристика йылысь висьтъясӧн, кызвынсӧ дзик тӧдтӧм туялысьяс йылысь висьтавліг, ассьыс олӧмсӧ казьтывліг. Тадзи быд лун сэсся меным да Аркадий Ефремовлы сійӧ уна содтӧд сетіс экзамен водзвылын. Мыйсюрӧ ме тӧдмавлі аслам бӧбсяма юалӧмъясысь. Кыдзикӧ П. Аристэ пондіс висьтавны рытыввывса да асыввывса эстонечьяслӧн торъялӧм йылысь: рытыввывсаясыс восьсаджыкӧсь, писькӧсджыкӧсь, мичаджыкӧсь, асыввывсаясыс пӧ пӧдсаджыкӧсь да ньӧжмыдӧсьджык. Сэсся содтіс, рытыввывсаяс сёрниын пӧ швед кывйыс уна. Ме шензьӧмӧн юалі, а мый мися, збыль эст кывйын эм швед кыввор? Мӧвпалі тадз: Эстония да Швеция костас саридз да кыдзи кывъясыс сы вомӧн вермасны вуджавны? Пауль Аристэ тӧкӧтӧ бӧрӧн эз усь, юаліс, тӧдан он пӧ, мый менам университет помалан уджыс гижӧма буретш швед кывйысь босьтӧм кыввор йылысь. Сёрӧнджык ачым нин казялі, мый и доктор диссертацияыс сылӧн сиӧма Хийумаа дівывса сёрнисикаслы. Збыльысьсӧ Балтика саридзыс абу ёна паськыд да гыалысь, а войдӧр сійӧ тӧвъяснас ставнас кынмавлӧма, гожӧмнас ветлӧны карабъяс да весиг неыджыд пыжъяс. Шведъяс шӧр нэмъясӧ дай водзджык овмӧдчалӧмаӧсь тшӧтш Балтика муясӧ, подулавлӧмаӧсь ыджыд империя. Тадзи вочасӧн ме понді пырӧдчыны эст гӧгӧртасӧ, сэсся дзик пыр лои гӧгӧрвоана колана мог — велӧдны эст кыв, сытӧг сэні сьӧкыд.

Вӧльгым сизимӧд лун водзвылын неуна лымъялыштіс да кӧдздӧдіс. П. Аристэ шуис, тайӧ пӧ дивӧ татшӧм водз лымъялӧма, выль во кежлас пӧ шоча татшӧмыс овлӧ. Меным тайӧ шемӧс вӧлі, кутшӧма вӧлӧмкӧ ывларуыс торъялӧ миянысь. Ветлі гажӧдчан луннас кар шӧрас да ёнакодь шензи: медводз, йӧзыс этша вӧлі, демонстрация бӧрас ставыс зэв ӧдйӧ кытчӧкӧ пышъялісны, а пажын бӧрас зэв уна машина муніс кар саяс, сиктъясӧ. Рытъявылыс карыс дзик тыртӧммис.

Вӧльгым тӧлысь дасӧд лунӧ сетім уджсикасысь экзамен, кафедраса пыдвежӧсас миянӧс кывзісны Пауль Аристэ, Пауль Алвре да Эдуард Вяари профессоръяс. Меным веськаліс юалӧмыс фин-угор вужкывса вежлӧгъяс йылысь, юрысь ставсӧ висьталі. Миянкӧд экзаменсӧ сетіс тшӧтш ӧти эст зон Тііт Кукк (1959–1990), Пярну карын март 17-ӧд лунӧ чужлӧм да Тарту университет сӧмын на помалӧм морт. Мича шыльыд чужӧма, миянысь джуджыдджык мыгӧра, гӧтыра нин тайӧ аймортыс меным сьӧлӧм вылӧ воис аслас сибыдлуннас: сійӧ бура сёрнитіс рочӧн да унатор юасис, зілис тӧдмавны коми кывлысь пытшкӧсса инассӧ. Экзамен бӧрас куим профессор да куим аспирантпу «Софоклас» сёйим вывтыра няньяс да кылӧдім сійӧс копейӧн. Сэсся коллим Аристэӧс гортӧдзыс, муніганым уна да быдтор йывсьыс сёрнитімӧ. Юрӧ пырис медводдза некымын эст кыв: tere «чолӧм», head aega «видза колан», kohvіk «кафе», tule sііa «лок татчӧ», aіtäh «аттьӧ».

Йирымса гаж бӧрын лымйыс ӧдйӧ сыліс да ёнакодь сэсся зэрны пондіс. Ме гортын пукалі да коммунист ютырса история йылысь лыдди, унатор эськӧ тӧдса нин вӧлі. Нояб 13-ӧд лунӧ муні небӧгкудйӧ да тӧдмалі Аркадийсянь гажтӧм юӧр — вӧльгым дасӧд лунӧ 8 час да джынйын пӧ кувсьӧма Мӧскуаын Л. И. Брежнев, дзебасны пӧ 15-ӧд лунӧ. Тешкодь аскылӧм лои, юалӧм чужис: коді пондас веськӧдлыны ыджыд канмуӧн, кыдзи олӧмыс водзӧ пуксяс? Вӧльгым 15-ӧд лунӧ, выльлунӧ пыралі Пяльсони уличвывса ӧтуволанінӧ мариечьяс дорӧ да видзӧді Брежневӧс дзебӧмсӧ. 12 час 45 минутын став канму пасьтала гора тутсісны минут нёль кымын. Тартуын тшӧтш тайӧ кыліс. Кремльдорса дзебанінас гортсӧ лэдзисны да, тыдалӧ, уськӧдісны, клопнитӧмӧн сійӧ усис. Тайӧ быттьӧкӧ эз бур пас вӧв водзӧ вылӧ видзӧдӧмӧн. Л. И. Брежнев бӧрын СӦКЮ-са медыджыд секретарас пуксис Ю. В. Андропов.

Сэки тшӧтш тӧдмаси кык марий аспиранткӧд, найӧ буретш вӧлі помалӧны нин велӧдчӧмсӧ да дасьтысьӧны уджъяссӧ видлалігкежлӧ. Тайӧ вӧлі Валентин Николаевич Васильев (1949–2008) да Валериан Васильевич Кузнецов (1951). Ӧтиыс гижӧма кандидат уджсӧ мари кывйын лэбач нимъяс йылысь, мӧдыс Илеть ю ковтысса иннимъяс йылысь. Васильевыс сэсся олӧм чӧжсӧ уджаліс Марий канму университетын, Кузнецовыс мунӧма уджавны сиктса школаӧ, куим челядя ай лоӧма сэні директор, лӧсьӧдӧма мӧс да мукӧд пода. Тайӧ тӧлысяс тшӧтш тӧдмаси ӧти мокша зонкӧд, Саранскысь велӧдчыны воӧм Юрий Серафимович Юфкинкӧд (1951). Тайӧ том мортыс помалӧма Саранскас сэтчӧс университетса немеч-прансуз юкӧд да уджавлӧма нин Алжирын да Мадагаскарын, миян дорысь ёна унджык тӧдысь-аддзывлысь айлов вӧлі, кӧть ми воккӧд асьсӧ кутліс век вышитчытӧг, бур ногӧн кывзывліс миянӧс да зэв небыда велӧдлывліс унаторйӧ.

Вӧльгым тӧлысь 16-ӧд лунӧ лои став менам олӧмам зэв тӧдчанатор: профессор Пауль Аристэ вӧзйис асьсӧ меным туялан веськӧдлысьӧ. Ме, дерт, талы паныд эг вӧв, дай сійӧ таысь долыд лои. Шуис, бӧрйы пӧ диссертацияыдлы тема. Ме дзик пыр жӧ гижи та йылысь Г. Г. Бараксановлы, юӧрті ставтор йывсьыс да кори отсавны темасӧ бӧрйыны.

Нояб 19-ӧд лунӧ сетім СӦКЮ-лӧн историяысь экзамен, кокниа, «витъяс» вылӧ. Кызвынсӧ сетісны экзаменсӧ эст ногӧн, этшаджыкӧныс рочӧн. Вӧлӧмкӧ, Тартуса университетыс немся абу роч кывъя, а тырвыйӧ национальнӧй, эст кывйӧн велӧдісны быд факультетын, гижалісны уджкабалаяс (индӧд-тшӧктӧмъяс, уджбалаяс, отчотъяс да с.в.), нуӧдалісны ӧтувъяс чукӧртчӧмъяс, аддзысьлӧмъяс, ордйысьӧмъяс. Шуам, менам кандидат минимум экзаменъяс йылысь тшӧктӧмыс воліс мем эст кывйӧн, эз рочӧн. Тайӧ вужвыйӧ торъяліс миян Сыктывкарса университетысь, сэтысь коми кывйыс кылӧ вӧлі сӧмын миян факультетса ӧти коми кафедраысь. Экзамен бӧрын шуим Аркадийкӧд неуна пасйыштны вермӧмнымӧс, босьтім ӧти гӧрд суля да пукыштім рытнас. Сылӧн мари-аспирантъясыс муналӧмаӧсь нин вӧлӧм гортъясаныс. Аркадий Семёнович Ефремовкӧд (1956–1997) сэсся лои велӧдчыны ӧтлаын куим во чӧж. Пукаліг висьтыштіс ас йывсьыс. Чужлӧма Морки районса Упамаш неыджыд грездын да велӧдчӧма Марий канму университетса история-филология факультетын, сы бӧрын пырӧма уджавны Марий туялан институтӧ, ветлӧма армияӧ, водзӧ уджалӧма, гижӧма мари кывчукӧрӧ юкӧнъяс. Веськӧдлысьыс сылӧн тшӧтш Пауль Аристэ, а диссертацияыслы темасӧ бӧрйӧма важӧн нин — «Быдмӧг нимъяс мари кывйын» (дзик А. Н. Ракинлӧн кодь). Бур кывъяс висьталіс аслас кыв юкӧдӧн веськӧдлысь Николай Исанбаевич Исанбаев (1929) йылысь, коді вӧлӧмкӧ коми зять, гӧтырыс сылӧн Визин сиктын чужлӧм, Помачойпон грездысь петавлӧм филология кандидат Зинаида Ивановна Кузнецова (1939). Сійӧ гижӧма кандидат уджсӧ XVIII нэмся коми гижӧдъясса кыв йылысь да дорйылӧма Тартуас жӧ 1968-ӧд воын. Тайӧ гозъяыслӧн пиыс пӧ марий ова, ачыс гижсьӧма мам сертиыс комиӧн. Дзоньнас Аркадийыс лои мем бур ёрт, Мари Эл йылысь унатор висьталысь. Шензьӧмпырысь тӧдмалі сысянь Йошкар-Олаын уджалысь тырвыйӧ марий кывъя драма театр йылысь, марий кывйӧн юргысь операяс да опереттаяс йылысь (комиӧн сэтшӧмторйыс немся эз вӧвлы). Вӧлӧмкӧ, сэтчӧс юркарын эм аслыспӧлӧс марий парк, кытчӧ волӧны карас олысь да велӧдчысь мариечьяс гажӧдчыштны-йӧктыштны тулыс-гожӧмнас. Сэні петӧ вӧлӧм челядьлы «Ямде лий!» (Дась ло!) нима торъя газет, весигтӧ ас кывъяс вуджӧдӧмаӧсь да йӧзӧдӧмны Л. И. Брежневлысь казьтылӧмъяссӧ. Немся татшӧмторйыс Комиын эз вӧвлы. Лои гӧгӧрвоана: Сӧвет муын войтыръяслӧн кывйыс абу ӧти тшупӧдын, культураа олӧмыс войтыръяслӧн абу ӧткодь. Сӧмын эстъяслӧн сэкся кыв да культура сӧвмӧмыс вӧлі судзтӧм тшупӧдын, тадзи ме мӧвпавлі.

Водзӧ сэсся миянлы колӧ вӧлі сетны мудорсайса кывйысь коймӧд экзамен, меным англия кыв, Аркадийлы немеч. Миянӧс бара пондіс коравны да миянкӧд сёрнитны Пауль Аристэ, Аркадийкӧд зэв бура сёрнитӧ вӧлі немеч ног, мекӧд англия кывйӧн. Менам унатор нин вӧлі вунӧма да водзас Аристэлысь кывъяссӧ ме немся эг гӧгӧрволы. Сэсся кыдзикӧ юрӧй уджавныджык пондіс. Шуам, тӧдмалі Аристэ сёрниысь меным выль fluently кыв, вежӧртасыс «ӧдйӧ, кокниа»: to speak fluently «сёрнитны кокниа». Сэсся сетіс мем эст гижӧд кыв сӧвмӧм йылысь англия кывъя небӧг, ме сэтысь мыйсюрӧ вуджӧдалі экзамен кежлӧ. Нӧшта на кыкысь аддзысьлім Тііткӧд да сёрнитім, метӧ зіли сёрнитны англия ног. Казялі: Тііт меысь унджык тӧдӧ, унджык кыв юрас кутӧ. Вӧлӧмкӧ, найӧ босьтӧмаӧсь ӧти нырвизя тӧдӧмлун, уджсикасыс диплом сертиыс «эст филолог». Налы бура велӧдӧмаӧсь нӧшта немеч, суоми да венгр кывъяс, кымынкӧ морт велӧдлӧма суоми кыв Финляндияын весиг.

Вӧльгым тӧлысь 21-ӧд лунӧ выль веськӧдлысьӧй корліс миянӧс ас дорас, воліс тшӧтш Саранскысь воӧм том эрзяань Шура Вильдяева, бӧрынджык Гребнева ова. Профессор петкӧдліс ассьыс 1941–42-ӧд воясся коми материалъяс: кучик кышӧда кык вель кыз папка, сэтчӧ чукӧртӧма-гижавлӧма пленӧ веськавлӧм коми гӧрдармеечьяслысь висьтъяс, сьыланъяс, мойдъяс, весигтӧ вель уна серпас сэні вӧлі. Сійӧ мыйсюрӧ юасис менсьым тӧдмалӧм могысь, бура-ӧ ме тӧда чужан кывйӧс. Вӧлӧмкӧ, Пауль Аристэ коминас кӧть эз сёрнит, бура лыддьысис, гӧгӧрвоис тыр-бура граматикасӧ. Таысь шемӧс босьтіс, ӧд медводдзаысь на ме волыси тамда кыв тӧдысь морткӧд: сійӧ сёрнитіс суоми, немеч, англия, прансуз, эсперанто, эрзя, идиш, чиган кывъясӧн, окотапырысь рочӧн варгис и. Выльторйыс меным вӧлі быд лун. Коркӧ сэки университетас волісны латыш студентъяс да аулаас петкӧдлісны концерт, сьылісны уна кывйӧн. Аулаыс сійӧ ӧтувъя чукӧртчанін, ыджыд мича зал, классиканогса стильын вӧчӧма. Татшӧм мича залсӧ ме сійӧ кадӧдзыс эг на аддзыв. Неуна водзджык Тартуса университетыс кыпыда пасйӧма подулалӧмсяньыс 350 во да ставыс сэні югъяліс, гӧгӧр ставсӧ дзоньталӧмны вӧлӧм. Аристэ кыскис менӧ концерт вылас да ӧтлаын видзӧдім, сэсся эст кыпсӧ сьылісны да ставныс сувтісны сэки. Казялі, Пауль Аристэлӧн синваыс петӧма. Со тадзи ас мусӧ сэні радейтӧны, вылӧ пуктӧны. Миян чужан муын серпасыс сэки вӧлі дзик мӧд.

Коймӧд экзаменсӧ пуктӧмаӧсь вӧлі 30-ӧд лунӧ, а ӧшым медводдза лун кежлӧ ньӧби автобус билет бӧр Ленинградӧ. П. Аристэ сійӧ луннас мунӧма вӧлі Таллинӧ да ме сеті экзаменсӧ ӧтнам «нёль» вылӧ. Тайӧ аскылӧмӧс нӧшта на кыпӧдіс, ӧд лои гӧгӧрвоана: менӧ босьтасны велӧдчыны тайӧ университетас. А мунтӧдз воисны серакуяс мамсянь да В. А. Ляшевсянь. Владимир Александровичкӧд ме вель тшӧкыда сійӧ воясас гижасьлі; сійӧ гижӧма — меным сетӧны пӧ тема «Коми кадакывйын морттӧм сикасъяс». Чукӧрті луннас сумка, ветлі кафедраӧ, аспирантура юкӧдӧ, янсӧдчи веськӧдлыськӧд, ньӧбаси да войнас пукси автобусӧ.

Ленинградын олі кык лун, узьлі миян стажоръяс дорын. Менам ичӧтик вежӧсас вӧлі бардак, ӧдзӧссӧ жугӧдӧмны да гусялӧмны, быдлаын шыблас куйлӧ-туплясьӧ. Бур кӧть узьлан кӧлуйсӧ да кутшӧмсюрӧ эмбур кольлі сійӧ жӧ витӧд ӧтуволанінын олысь Парфентьева Аля дорӧ. Босьті ставсӧ сылысь сёр рытнас. Кӧсйи луннас кассасьыс стипендия босьтны да эг вермы: стажорӧ гижӧдан индӧдас секретарыс Цыпанов ов пыдди гижӧма Цыганов, ковмис мӧд шыӧдчӧм гижны. Ветлі ленинградса кафедраас да сысянь звӧнитлі З. М. Дубровиналы, висьтаси ставтор йывсьыс. Вои Сыктывкарӧ витӧд лунӧ, а квайтӧднас ветлі В. А. Ляшев дорӧ гортас, олӧны вӧлі найӧ вит судтаа сідз шусяна хрушшовкаын педучилишшекӧд орччӧн. Чолӧмаліс экзаменъяс сетӧмӧн, шуис, зэв пӧ бура ставыс артмӧма, Тартуын пӧ велӧдчан да сэні и дорйысян. Кайи Визинӧ зэв кокньыд сьӧлӧмӧн да бур ловруӧн: шӧрикоста олӧм менам помасис, инаси Эст муӧ куим во кежлӧ.

Гортын олі матӧ тӧлысь, шойччи зэв бура: ветлі айкӧд вӧрӧ, гортгӧгӧрса уджъяс вӧчи, ветлі ёртъяс дорӧ, ёнджыкасӧ Рочовӧ, кино видзӧдны ветлывлі, тшӧкыда тӧдса том йӧзкӧд ӧтвылысь. Воӧма армияысь Юхнин Вася ёртным да сійӧс видлыны кайлім Голосов Колякӧд. Служитӧма том салдатыс Грузияын аэроэрдын шопералӧма. Висьтавліс, кыдзи бензинсӧ вина да сьӧм вылӧ вежлавлӧма орччӧн олысь грузинъясыскӧд, служитан кадыс пӧ здук моз лэбыштӧма. Ёна некутшӧм торъя сьӧкыдлунъяс йылысь эз висьтавлы.

Визинын нинӧм ёнасӧ абу вежсьӧма, лызьӧн исласигӧн аддзылі Ӧзыншор логысь бурӧвӧй. Вӧлӧмкӧ, воӧмаӧсь геологъяс да писькӧдӧны корсьысян скважинаяс, сотчысь сланеч тӧдмалӧны. Парччуа-Визина костас ӧти логӧ тшӧтш писькӧдчӧмаӧсь. Сэки збыльысь вӧлі лӧсьӧдчӧны Сыктыв ю ковтыссьыс перйыны сланеч, овмӧдны районас уна выль уджалысьӧс да с.в. Бур, татшӧм индустриализацияыс сёрӧнджык падмис. Декаб 18-ӧд лунӧ кайлі Васяясӧ сылӧн Валя чойыслысь чужан лунсӧ пасйыны, тырис 18 арӧс. Зэв гажаа пукалім рытсӧ дай войсӧ, йӧктім и быдсӧн, ставнысӧ эг ӧтчыдысь потограпируйт. А аскинас кайлі на Вылыс Ёгулӧ капканъяс видлавны, ӧдва кайлі, сьӧкыда, войсӧ эг узьлы да. Керкаас васӧ шонтышті да пӧттӧдз юи, воигӧн пыралі Сергейясӧ. Сійӧ вӧлі сӧмын на чеччӧма, лунтыр шойччӧма. Сэки Рочов грездыс уна йӧза на вӧлі, том ныв-зон на сэні оліс, уна трубаысь на тшыныс петавліс. Ӧні серпасыс дзик мӧд.

Выльвоаси тшӧтш уна йӧзкӧд да гажаа: мамъяс кайисны Мисяковъяскӧд гажӧдчыны дедным дорӧ, а ме кайи Рочовӧ Сергей ёртӧй дорӧ. Сэні пукалыштім неуна да рочовчи да ме лэччим Елинӧ Носкова Ритаясӧ. Сэні выльвоасим, сэсся войнас мунім Чордов Сашъясӧ, налӧн выль керкаас. Войнас араваӧн сэсся лэччимӧ клубӧ, а асъявылыс миянӧ пырим да пукыштім. Сергей да Вася узисны ӧти диванын, Рита да Валя мӧдын. Лун шӧр кадӧ чеччим да нывъяс мунӧмны нин вӧлӧм, а керкаас кӧдзыдсьыс кӧдзыд. Тадзи колис выль вося гажыс. Дзоньнас колян 1982-ӧд воыс меным вӧлі зэв бур дай шуда: верми пырны водзӧ велӧдчыны дай дзик выльлаӧ, меным унаторйӧн тӧдтӧм на Эстонияӧ, сюри бур туялан веськӧдлысь Пауль Аристэ.

Вунӧдлі пасйыны, ӧшым 20-ӧд лунӧ, выльлунӧ, пошта пыр Тартуысь воис сераку, ыстӧмны менӧ ТГУ-са аспирант лыдӧ пыртӧм йылысь кабаласӧ. Лои гӧгӧрвоана куим во вылӧ водзӧ олӧмӧй. Выль во бӧрын Пауль Аристэсянь воис телеграмма: корӧ велӧдчыны. Тӧвшӧр тӧлысь нёльӧд лунӧ петі туйӧ, поездӧн муні Вӧлӧгда пыр Ленинградӧ.

1983-ӧд ВО — МЕДВОДДЗА АСПИРАНТАЛАН ВО

Мунтӧдз сумка чукӧртны куті да коми серпаса небӧгъяснас сійӧ зэв сьӧкыд лоӧма. Мамӧй шуис ыстыны найӧс пошта пыр. Сідзи и вӧчи. Карын пыралі КЛИИ-ӧ да бара юаси тема йылысь. Г. Г. Бараксанов шуис, та йылысь пӧ сёрнитыштам П. Аристэкӧд. Вӧлӧмкӧ, регыд Тартуын дорйысьӧ З. П. Ануфриева да Г. Г. сэтчӧ лӧсьӧдчӧ мунны.

Медводдзаысь муні Вӧлӧгда пыр дай зэв дыр: лунтыр пукалі вокзалас да рытъя поездсӧ виччыси. Зэв бура гӧгӧрвои сэкся провинцияса олӧмсӧ: важ дзоньтавтӧм вокзалас дӧнзи видзӧдны гажтӧм серпасъяс. Аддзылі дзик код апичерӧс, корысьясӧс, жӧдзысь ныв-зонмӧс, гӧлиника пасьтасьӧм йӧзӧс. Ленинградӧ мунігӧн плацкарта купеас аддзылі криминалмортӧс. Луннас сійӧ вӧлі вокзалас ветлӧдлӧ да корӧ, а купеас вӧлӧмкӧ ён дзоньвидза айлов, паськӧдіс бур сёян да лэптіс дона конняк суля, дарйӧдіс орччӧн мунысьяссӧ. Ошйысис, менам пӧ Ленинградас аслам клуб эм. Вагонас сыкӧд томджык ёрт тшӧтш вӧлі. Тайӧторйыс менӧ шензьӧдіс: со вӧлӧмкӧ кыдзи йӧзыс вермӧны овны, кык да унджык чужӧмӧн, гусьӧн да дзебсясьӧмӧн.

Ленинградын узи Эйнари нима дзик тӧдтӧм суоми морт, сэтчӧс фин-угор кафедраса ӧти аспирант дорын, олӧ вӧлі гӧтырыскӧд университетсяньыс оз ылын. Сэки луннас ме уволитчи да ёнакодь шензьӧді сэтчӧс аспирантура юкӧднас веськӧдлысьсӧ, ӧд сэтчӧс стажор пырӧма велӧдчыны мӧдлаӧ. Сійӧ кыз аньыс меным ӧти омӧльтор вӧчис: стажор кадколаст лыдысь чӧвтіс кык тӧлысь, уволитіс октяб 31-ӧд лунсянь, сэкисянь пӧ ме Ленинградас эг вӧв. Тадзи уджалан кадколастсӧ менсьым орӧдіс. Сӧмын ме таысь немся эг майшась.

Мӧд луннас шӧйті Ленинградті, а войся автобуснас тӧвшӧр кӧкъямысӧд лунӧ вои Тартуӧ. Ӧтуволанінас вӧлі нин В. С. Зимин. Сійӧ шуис, воӧ пӧ сэки буретш Г. Г. Бараксанов. Ме узи лун джынсӧ да котӧрті университетас, аддзысьлі юрнуӧдысьӧйкӧд да сійӧ жӧ асывнас воӧм Аркадийкӧд. Аскинас Пялсони уличвывса ӧтуволанінын аддзыси Е. А. Игушевкӧд, воӧма сійӧ отсасьны Зоя Петровна Ануфриевалы (1939) дорйысьнысӧ. Менам пыригӧн Е. А. пукалӧ да мыйкӧ гижӧ вӧлі. З. П. Ануфриева гижӧма кандидат уджсӧ Печора ковтысса посни иннимъяс йылысь, сылӧн ӧти оппонентыс, А. И. Туркин, гижӧма пӧ омӧль донъяланкыв. Чай юыштӧм бӧрын сёрнитыштім аскиа дорйысьӧм йывсьыс. Сэсся рытнас нин аддзылі вывті шоча овлантор: Бараксанов да Игушев ёртъяс пукалӧны ӧтлаын да гижӧны З. П.-лы колана вочакывъяс. Вои сэсся Ноорусэ вылӧ да вуджи став кӧлуйӧн кӧкъямысӧд судтаӧ, 833-ӧд номера кык морта неыджыд жырйӧ. Сэні, тӧдчымӧн шоныдджык да пелькджык вежӧсын, ме олі кызвынсӧ ӧтнам во джын, кӧч тӧлысьӧдз.

Аскинас вӧлі дорйысьӧм, шӧр стрӧйбаса мӧд судтаас, миян кафедра ӧдзӧслы паныд, вӧлӧма зэв мича вель ыджыд конференц-зал. Дорйысянінас П шыпас мыгӧра пызан сайын пукалісны сӧветӧ пырысьяс, водзас сӧветӧн юрнуӧдысь да туялан секретар, дорйысьысьяс да уджсӧ донъялысьяс. Медводдзаысь на олӧмам пукалі да кывзі дорйысьӧмсӧ. З. П. Ануфриевакӧд ӧти лунӧ дорйысис и Петрозаводскысь мича кузь суоми ань Сюрьялайнэн Юлия Эйновна, кандидат уджсӧ гижӧма вӧлі фин сёрнисикасъясын бергалысь быдмӧг нимъяс йылысь. Ог кут ставсӧ пыдіа висьтавны, сы понда мый татшӧм дорйысьӧмыс Тартуса университетын вӧлі сэсся вель уна да ме век сэні пукавлі-кывзысьлі. Тайӧ кывзысьӧмыс зэв унаторйӧ велӧдіс, тӧдӧмлун вайис, ӧд вель тшӧкыда выль тӧдӧмторйыс петавліс буретш вензьӧмысь, юалӧмъясысь да вочакывъясысь.

З. П. Ануфриева дорйысис сьӧкыдпырысь, А. И. Туркин и збыльысь аслас донъяланкывъяс унатор сы уджысь путкыльтіс, шуис лёкӧн. Сӧмын водзвыв гижӧм вочакывъяссӧ лыддис З. П. да сӧветыс кипасаліс кандидат ним сылы сетӧм вӧсна. Бӧрыннас нин тӧдмалі, мый З. П. дорӧ вель уна коми кывтуялысьлӧн видзӧдласыс вӧлӧма омӧльтана, тадзи тшӧтш донъявлӧмны сылысь уджъяссӧ. Сёрнитышті Адольф Ивановичкӧд, сійӧ корис шыӧдчывны сы дорӧ, отсӧг кӧ пӧ ковмас, уджвывса инпассӧ сетіс. Сэсся банкетасьнысӧ эз кольччы да муніс гортас Таллинас. Кывкӧртӧдсӧ висьталӧм бӧрын сӧветсӧ корлӧны вӧлі медводз дорйысьысьясыс «Софокл» кафеас копей да тусьва юны, вывтыра няньясӧн вердны, а сэсся нин рытнас векньыдджык йӧзчукӧр пасйӧны винаӧн нин, торйӧн. Та пӧрйӧ пукалім Пяльсони уличвывса ӧтуволанінын, вель дыр да гажаа. Нимӧдісны выль кандидатъясӧс, ошкисны, сьылісны сьыланъяс. Сэтчӧ тшӧтш воӧма вӧлі Петрозаводскысь том ныв-аспирант Ирма Ивановна Муллонэн, еджыд юрсиа зэв статя кузькодь том эньлов. Сійӧ тшӧтш лӧсьӧдчӧ вӧлі дорйысьны иннимъяс кузя да сюся кывзіс став сёрнисӧ. Ӧттшӧтш тӧдчӧ вӧлі, мый сылы ёна гажтӧм татшӧм гаж дырйиыс.

А сыӧдз университетас на лои сёрни Г. Г. Бараксанов да З. М. Дубровина костын менам уджлӧн тема йылысь. Дубровина лоӧма паныд менам темалы сы понда мый В. М. Лудыкова пӧ аслас диссертацияас торйӧдӧ -ӧм суффикса мӧд инфинитив, кодӧс лыддьӧны пӧ шӧркывйӧн. Тадзисӧ пӧ ми артмӧ гижам ӧтитор йылысь. Кутшӧмкӧ вен бӧрын воим кывйӧ, мый ме босьта мӧд сикас тема: туявны кута кадакывлысь керӧм мунанног (вид) да сёрнивизь (залог) петкӧдлысь суффиксъяс. Мем сэки дзик веськодь вӧлі мый йылысь гижны. Та вылӧ менам некутшӧм ас видзӧдлас эз вӧвлы, чайта вӧлі: темасӧ мед сетасны ыджыдджык ёртъясӧй. Рытнас коллим Зимин ёрткӧд З. М. Дубровинаӧс «Парк» туйморт керкаӧдз да мунім гортӧ. Тӧвшӧр 14-ӧд лунӧ войнас нин коллим З. П. Ануфриеваӧс да Е. А. Игушевӧс автобус вылӧ, ӧдва кыским налысь чоботан-сумкасӧ, сымда ньӧбалӧмаӧсь быдсяма козинсӧ. Мунісны гортаныс найӧ зэв дӧвӧльӧсь, кык изьватас морт. Сэсся ме эг нин мун войнас гортӧ да узи Аркадий вежӧсас. Татшӧм колльӧдчӧмыс сэсся водзӧ лои зэв уна. Сэки Тарту университетса диссертация сӧветас волӧны вӧлі дзонь Сӧвет Ӧтувлун пасьталаысь, став фин-угор дінмуысь, весигтӧ Сибырысь.

Вочасӧн сэсся заводитчис миян велӧдчӧмным, куимтор велӧдім: философия, англия кыв да эст кыв. Водзассӧ вель сьӧкыд вӧлі ставсӧ эштӧдны: велавтӧгыд ёнакодь мудзи, унатор вунӧдавлі, вель дыр асывнас узя вӧлі. Сэсся кыдзикӧ понді быдлаӧ удитны. Кызвынсӧ велӧдчим сідз шусяна keelte maja нима стрӧйбаын (вежӧртасыс «кывъяс керка») да шӧр стрӧйбаас, пукавлі тшӧкыда шӧр небӧгкудъяс.

Философияысь экзамен кежлас колӧ вӧлі кывзыны торъякурс, сӧмын сійӧс лыддьӧны вӧлі эст кывйӧн. Ми кодь «роч кывъя» аспирантъяс ветлім кывзыны профессор Рем Наумович Блюм-Руссаклӧн (1925–1989) роч филологъяслы лыддяна «Философиялӧн история» курс. Ачыс вежӧра, зэв бура вӧлі тӧдӧ немеч кыв да матӧ став курсыс сылӧн вӧлі марксизмӧдз. Тӧдӧ вӧлі, дерт, мый сэкся том йӧз буретш став водзджык кадся философиясӧ эз тӧдлыны немся. Сэки философия кафедраас уджалісны кызвынсӧ еврейяс, эст да рочыс лыда вӧлі. Нӧшта ӧти легенда сяма еврей профессор вӧлі Леонид Наумович Столович (1929), эстетика да философияысь зэв бур специалист, сӧмын ми сыкӧд эг волысьӧй. А Рем Наумович йылысь менам колисны медся бур казьтылӧмъяс. Сылӧн лекцияяс матӧ эз сулавны миянлы Сыктывкарын лыддьӧмаяс дорын: найӧ эз вӧвны веськыда велӧданаӧсь, сэні вӧлі век некымын видзӧдлас да концепция, унаысь висьталӧмторсьыс зэв бура тыдавліс миян канмулӧн тӧрытъяыс да талунъяыс. Торйӧн уна да пыдіа Р. Н. Блюм висьталіс Кантлӧн да Гегельлӧн философия йылысь. Вӧлӧмкӧ, сійӧ торйӧн да пыдіа велӧдлӧма налысь уджъяссӧ немеч кывъя гижӧдъяс сертиыс. Сійӧ унаысь тӧдчӧдліс, мый Кантлӧн этикаса пыді мӧвпъясыс ставыс паныдӧсь сӧвет муын нуӧдан нырвизьыскӧд, кор мортсяыс вылӧджык пуктӧны мукӧдтор: канму да историялысь корӧм, кутшӧмкӧ политика визь да с.в. Татшӧм пыдіа критикаыс тшӧктӧ вӧлі мӧвпавны асгӧгӧрся олӧм да важвылӧм йылысь. Вель ыджыд лекция лыддис сійӧ нация, войтыр да накӧд йитчӧмторъяс йылысь. Меным тайӧ вӧлі дзик саридзын выль ді восьтӧм кодь. Вӧлӧмкӧ, кывъяс да войтыръяс ӧтувтчӧмыс оз ло некор, став сӧвмӧм нацияыс зільӧ асьсӧ видзны, сӧвмӧдны да овны асшӧр олӧмӧн.

Эст кывйӧ миянӧс велӧдіс Тііт Кукк, овас пукалысь эмакыв кыввужйыс пасйис «айкурӧг». Та йылысь Пауль Аристэ век висьтавлӧ вӧлі йӧзыслы ӧти шмонь: миян кафедраын пӧ эм збыль чипан поз. Со пӧ Тііт да Тііна Кукк аспирантъяс, некымын воӧн водзджык велӧдчӧма аспирантураын мари ань Петухова, а то пӧ воӧма Комиысь Цыпанов, ставыс чипан да айкурӧгъяс. Дерт, Тііт ассяньыс унасӧ эз висьтавлы дай бурасӧ велӧдны эз на кужлы. Сійӧ велӧдіс сэкся кадӧ ӧти бур велӧдчан отсӧг серти. Сёрниыс мунӧ дзик на сэки выльӧн йӧзӧдӧм удж йылысь — Валмет А., Ууспыльд Э., Туру Э. Eestі keele õpіk. Учебник эстонского языка. — Таллин: Валгус, 1981. Тайӧ вӧлі кӧть неуна важногса, но зэв подулалӧм да уна бур лыддянторъя велӧдчан небӧг. Водзассӧ ме зэв этшатор гӧгӧрвои, кывъяс юрӧ эз пырны, а мыгӧртэчасыс, граматика инасыс кывйыслӧн вӧлі дзик гӧгӧрвотӧм. Шуам, эст кывйын эмакывйыс вежлӧгасьӧ оз нимтан вежлӧг пертассянь, а генетивсянь, кодлӧн аслас эм нёль-ӧ-вит пертас. Колӧ вӧлі юрӧ сюйны став тайӧ торъялана кывпертасъяссӧ. Да и вель уна кывлӧн торъя вежлӧгъясын мыгӧрыс ёна вежласис, шуам, «кок» вежӧртаса jalg номинативын тадзи, генитивын jala «коклӧн», партитивын jalga «кокӧс». Уна лыд артмӧ кык ног: нимтан вежлӧгын –d, мукӧд вежлӧгъясын –de, корсюрӧ –і, шуам кӧть, mägі «керӧс», mäed «керӧсъяс», mägedele «керӧсъяс вылӧ». Лыдакывъяскӧд (кык да водзӧ) бергалысь эмакывйыс эст сёрниын сулалӧ вӧлӧм оз нимтан, а партитив вежлӧгын: üks laps «ӧти кага», но nelі last «нёль кага». Сӧмын кывворсьыс позис казявны уна ӧткодьтор, уна ӧткодя юргысь кыв. Со найӧ: mіnema «мунны», elama «олны/овны», lumі «лым», maa «му», vesі «ва», sіlm «син», luu «лы», verі «вир», nelі «нёль», vііs «вит», puu «пу», koer «кыр пон», võі «вый» да уна мукӧд. Торйӧн сьӧлӧм вылӧ воис эст кывлӧн юрганногыс: небыдика юргысь, вежласьысь интонацияа, гора да чушкан шыа консонантъясӧн сорлавтӧм сёрни. Шензьӧдіс, мый вель уна босьтӧм торъякывкӧд ӧттшӧтш гижӧд кывйын зэв унатор пасйӧны ас эст кыв отсӧгӧн, тӧдӧмӧн лӧсьӧдӧмторъяс пыртӧмӧн, шуам кӧть, ülіkool «университет», ülіõpіlane «студент», ajaloo «история», raamatukogu «библиотека», näіtejuht «театрса режиссёр», etendus «спектак» да уна мукӧд.

Эст кыв велӧдӧмын петан туйыс мем сюрис — важсӧ, тӧдмавлӧмторсӧ нин унаысь выль пӧв лыддьӧмысь. Тадзи вочасӧн мыйсюрӧ понді сёрнисьыс велавны, лыддьыны да гӧгӧрвоны. Эст ног зілисны сёрнитны миянкӧд кафедрасаяс, медводз Пауль Аристэ. Кутшӧм буртор найӧ вӧчлісны! В. С. Зимин вӧзйӧ вӧлі тӧдмасьны эст том йӧзкӧд да накӧд унджык сёрнитны, сӧмын казялі ӧтитор: эстъяс ёртасисны кызвынсӧ ас коддьӧм костас, мукӧд кывъя йӧзкӧд ӧти ваын эз говкъявны.

Англия кыв ми велӧдім дзик важ ног: ӧтторъя лыддим да вуджӧдім англияса коммунист ютырлысь газет, велӧдім гижӧдъясын паныдасьлана тэчасъяс (герундий, шӧркывъяс, коланлун петкӧдланторъяс), лыддим да вуджӧдім туялан литература, быдӧн ассьыс, шуам, физикъяс физикаысь, математикъяс математикаысь да с.в. Та вӧсна англия кыв урокъясыс вӧліны мем гажтӧмӧсь. Тііт Кукк велӧдчис мекӧд ӧти группаын. Тӧдмаси сэні тшӧтш ӧти роч экономист-аспирантанькӧд, Марина Бабайчуккӧд, весигтӧ неуна синмасьлім сыкӧд. Ме бӧрйи аслым лыддьыны Майкл Бранчлысь А. Шӧгренлӧн войвыв туялӧм йылысь вель ыджыд небӧг (Mісhael Branсh, A.J.Sjӧgren: Studіes of the North. — Helsіnkі, 1973. 292 p. (SUSA 152)). Небӧгас торъя юрпас вӧлі сиӧма Шӧгренлӧн Коми муӧ волӧмыслы, сійӧс ме лыдди медся сюся. Сӧмын шензьӧдіс менӧ небӧгсьыс ӧтитор: став цитатасӧ М. Бранч сетӧ вӧлі швед да немеч кывйӧн, вуджӧдтӧг. Кандидат минимум кежлӧ колӧ вӧлі кужны лыддьысьны да вуджӧдны политика йылысь гижӧдъяс, бура лыддьыны да лючкиа гӧгӧрвоны тема серти торъя литература, вочавидзны медся колана юалӧмъяс вылӧ (коді тэ, кытысь, мый туялан, темаыд кутшӧм, коді веськӧдлысьыд да с.в.).

Велӧдчигкості вӧлі вежлася серакуясӧн ай-мамкӧд, вокӧйкӧд, В. А. Ляшевкӧд, В. С. Зиминкӧд. Е. А. Игушев ыстӧма сэки серакуас «Югыд туйын» урасьӧм коймӧд лунӧ йӧзӧдӧм ассьыс гижӧд, нимыс «Университетъяс костын йитӧдъяс». Сэтчӧ пасйӧма ме йылысь тшӧтш, велӧдчӧ пӧ ТКУ-ын колян воӧ СКУ помалысь Евгений Цыпанов. Кӧть гортам сёрнитчан вӧлі, мыйлакӧ водзассӧ ме телепон пыр ай-мамкӧд эг сёрнитлы, кажитчӧ вӧлі дона тайӧ. Векджык письмӧаси. Гортӧ ыставлі кадысь кадӧ пошта пыр кудъяс, ёнджыкасӧ сэтчӧ сёянтор сэтчӧ пуктывлі: пачкаа вый, сыр, тшынӧдӧм калбастор либӧ треска, тюбикын горчича да с.в. Комиын нинӧм татшӧмыс эз ӧд вӧв вузӧс пиас. Айӧй гижӧма вӧлі, кык кӧч пӧ кыйӧма, ывларуыс пӧ сэні кӧдзыд, уна лым усьӧма. А Тартуын урасьӧм тӧлысь пансигӧн лымторйыс сыліс, лои няйт. Мем тайӧ шемӧс вӧлі.

Тӧвшӧр 21-ӧд лунӧ вӧлисти паспортӧ оланін йылысь гижӧд пасйисны, во джын олі некытчӧ гижсьытӧг. Сэсся босьті медводдза стипендия кассаысь, сійӧ вӧлі неыджыд гӧрд керкаын шӧр стрӧйба саяс. Быд тӧлысь сэсся куим во чӧж босьтлі 72 шайт, студенталан сьӧмысь 32 шайт вылӧ унджык. Сідзисӧ эськӧ стипендияыс вӧлі 80 шайт, но сэтысь бергӧдӧны вӧлі оланінысь сьӧм, ловвыв да челядьтӧмлунысь вотъяс, профсоюзысь да комсомолысь мынтанторъяс. Ме унасӧ немтор эг ньӧбавлы, олі ӧтнам да мем сьӧмыс тырмӧ вӧлі.

Тӧвшӧр тӧлысь 29-ӧд лунӧ В. С. Зимин муніс бӧр Сыктывкарӧ. Сыӧдз ме ньӧби сылысь 15 шайтысь электрорадиатор да вайи вежӧсам. Выйӧн тайӧ шонданыс зэв бур вӧлӧма, сійӧн кынмӧмъяс эг нин тӧдлы, сэні тшӧтш песлалӧм кӧлуйӧс косьтавла вӧлі. В. С. небӧгъясӧн да кызвынсӧ сёян-юанӧн тӧбис кык ыджыд чоботан, кодъясӧс ӧдва кыским автобус сувтланінӧдзыс.

Урасьӧм тӧлысьӧ некутшӧм ыджыд лоӧмтор эз вӧвлы, велӧдчи да шойччи, удитлі лыддьыны тшӧтш серпаса литератураысь мыйтакӧ. Тема кузя мыйсюрӧ корсялышті тшӧтш, лыдди коми серпаса небӧгъяс да гижалі сэтысь видлӧгъяс. Пані ассьым картотека лӧсьӧдӧмӧс. Казялі небӧгкудйысь Вера Александровна Черныхлысь (1951) коми кадакывлӧн суффиксъяс йылысь кандидат удж да лыдди сійӧс. Вӧлӧмкӧ, тайӧ аньыс некымын во сайын на дорйылӧма торъя удж, менам тема дорӧ зэв матынӧс. Дерт, став коланасӧ ме сэки сэтысь босьті. Сӧмын ӧти сёрниын Алвре да Аристэ профессоръяс мыйкӧ зэв падъяланаа донъялісны менам уджлысь темаӧс. Тайӧ падмӧгыс лоас гӧгӧрвоана мем сёрӧнджык.

Певраль мӧд лунӧ университетас пасйисны Пауль Аристэлысь чужан лунсӧ, тырис сылы 78 арӧс. 16 часын «Софоклын» чукӧртчис кык кафедра, фин-угор да эст кыв велӧдысьяс пукалісны винатӧг, юисны тусьва да сёйисны вывтыра няньяс, уна ног нимӧдісны да чолӧмалісны пӧрысь мортӧс, сэсся Аристэ ачыс вель дыр сёрнитіс. Ставыс муніс, дерт, эст кывйӧн. Ми век сӧмын кывзысим, сёрнитнысӧ лыддим водзкодь на. Тыдалӧ вӧлі, ставыс ёна пыдди пуктӧны да радейтӧны Аристэӧс, сійӧ сэки вӧлі кока легенда нин. Сэсся ми коллим юрнуӧдысьӧс гортас да воим бӧр, разӧдчим гортъясӧ. Бӧрас нин тӧдмалі, синнас сійӧ оз вермы вӧлӧмкӧ видзӧдны йӧзыслысь вина юӧмсӧ да табак шпуткӧмсӧ. Сэсся ӧтчыд П. Аристэ суис Аркадийӧс куритчиг да вир лӧгасис, шуис: «Sіna oled halb poіss!» (Тэ омӧль детинка!»).

Тӧдлытӧг матыстчисны гажӧдчан лунъяс. Айлов лунӧ философия семинар вылын Лена нима корсьысьысь (соискатель) козьналіс быдӧнлы ӧти дзоридзӧн да чолӧмаліс гажӧн. Медводдзаысь мем кодкӧ козьналіс дзоридз. Тадзи вочасӧн ме лунысь-лун тӧдмаси вылынджык тшупӧда быдлунъя культураӧн. Шуам, ме велалі сёйны пуртӧн да вилкиӧн, юны тшай чурскытӧг, регат новлыны. СКУ-ын витво велӧдчиг татшӧмторсӧ ньӧтчыдысь сьыліӧ эг ӧшӧдлы. Бытьӧн тшӧктіс новлыны регатсӧ кыпыд да шог лунъясӧ буретш Пауль Аристэ.

Сэки Тііт пондіс юасьны менӧ коми кыв йылысь, лӧсьӧдчӧ вӧлі сійӧс велӧдны да ӧти мытшӧдӧ зурасис: эз вӧв ни лючки кывчукӧр, ни велӧдчан небӧг, код серти эськӧ позис кывсӧ велӧдны ас кежысь. Та вӧсна лючки-бура коми кывсӧ сійӧ тӧдмавны эз вермы, а сэсся водзӧ сылӧн ни менам та вылӧ кадыс эз нин коль.

Март кӧкъямысӧд лунӧ, аньяслӧн гажӧдчан лунӧ, Тііт корліс менӧ да Аркадийӧс пукавны наӧ. Мунім 14 час кежлӧ «Тарту» вузасянін водзысь ньӧбӧм дзоридзьясӧн. Корсим Туру 19 инпаса нёль судтаа керка, пырим коймӧд патераӧ. Медводдза судтаын кык жыръя патерасӧ пӧ Тіітлӧн мамыс ньӧбӧма шойччысьяслысь чукӧртӧм сьӧм вылӧ. Ачыс Тіітыс Пярнуысь, асланыс оланінас быд гожӧм овмӧдлӧмаӧсь канму пасьталаысь волывлан шойччысьясӧс. Овлісны найӧ автовокзалсянь эз ылын. Туру улич нимыс артмӧма turg «базар, вуз» вежӧртаса кывлӧн turu генетива пертасысь. Ачыс кывйыс пырӧма важ рочысь, ӧткодяв, торг, торжок, торговать ӧти кыввужъя лексемаяскӧд. А базар кывйыс роч кывйӧ пырӧма сёрӧнджык тотара кывйысь, кыдзи тшӧтш товар, товарищ, деньги. Аскодялӧмӧн найӧ важысянь юргӧны тшӧтш комиын — тӧвар, тӧварыш, деньга. Пырим ӧтувъя оланінса посводзвежӧсас да шензи: ставыс зэв сӧстӧм, гӧгӧр дзим-дзурк. Сэки миян Сыктывкарысь татшӧмсӧ он казявлы вӧлі.

Пыдвежӧсас пукалыштім да видзӧдалім выль небӧгъяс. Сэккості Кайя нима гӧтырыс пражитіс пусянінас коклетъяс. Тііт неважӧн ньӧбӧма «Генрихлӧн Ливониялысь кроника» нима зэв кыз да мича, эст вылӧм тӧдмалӧм могысь тӧдчана важгижӧд. Шензьӧдіс эст кывъя небӧгъяслӧн эз весигтӧ ыджыд лыдыс, а унапӧлӧслуныс: сэні вӧліны эз сӧмын серпаса да велӧдчан небӧгъяс, но уна туялан, политика да спорт йылысь йӧзӧдӧмторъяс, серпасалӧм альбомъяс, ас кывъя энциклопедияяс да с.в. Коми йӧзӧдӧмторъясӧн весигтӧ ылӧсас он вермы ӧткодявны. Сэсся том гозъя петкӧдлісны узьлан жыръяс узьысь нёньпом каганысӧ, ичӧт крӧватьын нискӧ-узьӧ вӧлі мусаник зонкатор, Тави/Tavі нима. Нимыс пӧ артмӧма библиаса Давидысь.

Сэсся Кайя гӧтырыс ваяліс сёян да пуксялім, чӧскыда сёйим американогса коклетъяс, салат, сэсся копей юим юмов пирӧгӧн. Мекӧд ӧти лунӧ да ӧти воӧ чужӧм Кая гӧтырыс буретш вӧлі помалӧ история факультет, унасӧ эз сёрнит, ёнджыкасӧ кывзіс миянӧс. Дерт, ӧтуволанінын ми вок олысьяслы татшӧм ветлӧмъясыс, кӧть и шоча овланаяс, унатор сетлісны: тӧдмалім медводз эстъяслысь оланногсӧ да мӧвпаланногсӧ. Тііт та серти миянысь немторйӧн ёнасӧ эз торъявлы, ми дорӧ вӧлі восьса сьӧлӧма, торйӧн нин медводдза велӧдчан воӧ. Дерт, кывтуялӧм вылӧ сылӧн видзӧдласъясыс вӧліны мӧдджыкӧсь: сійӧ зільӧ вӧлі пырӧдчыны медводз темаас теориясӧ бура тӧдмалӧмӧн да кызвынсӧ мудорсайса литература подув вылын. Таын сылы отсаліс кывъяс бура тӧдӧмыс.

Рака тӧлысь медводдза лунӧ лои нӧшта ӧти казьтылана лоӧмтор — дорйысис Анатолий Николаевич Куклин Уфа карбердса ӧти мари сёрнисикасса вокализм йылысь. Мариысь воӧма сэки тшӧтш ӧти мичаник ныв, пемыдгӧрд рӧма, неуна чикыля юрсиа беринӧськодь чужӧма Серафима Сергеевна Сибатрова (1957), ачыс керӧсвыв мари, МарНИИ-ас тшӧтш уджалысь. Сійӧ кӧсйӧ вӧлі пырны локтан вонас велӧдчыны лунся аспирантураӧ, воӧма тӧдмасьны карнас, лоана веськӧдлысьыскӧд. Сійӧ кадас тшӧтш воӧма вӧлі нӧшта ӧти керӧсвыв мари ань Лидия Петровна Васикова (1927), сэки филология кандидат, доцент, Марий канму университетын роч кыв велӧдысь. Сійӧ вайӧма ассьыс доктор уджсӧ кафедрасаяслы лыддьыны.

Дорйысис тшӧтш Саранскысь ӧти мордваань, сы бӧрын нин Куклин. Медводдза дорйысьысьыс, Елена Николаевна Лисина, ачыс велӧдчӧма Мӧскуаын Б. А. Серебренниковлӧн юрнуӧдӧм улын, гижӧма уджсӧ роч видъяса кадакывъяслӧн мордва кывйын весьтасъяс йылысь. Дорйысис торъя мытшӧдъястӧг. А. Н. Куклинӧс оппонируйтнысӧ воліс Йошкар-Олаысь профессор Иван Григорьевич Иванов (1935) да Таллинысь мари кывйысь эст специалист филология кандидат Пауль Кокла (1929). Бӧръяыс «Советское финно-угроведение» журналын вӧлі П. Аристэӧс вежысь, зэв бура сёрнитӧ вӧлӧм немеч ног, сэки варгӧ кокниа вӧлі мари кывйӧн. А. Н. Куклин вывті уджач да стӧч морт вӧлӧма, сёрнитіс ичӧт челядь водзын моз, став шысӧ бура шуалӧмӧн да костъяс вӧчалӧмӧн. Юасисны эз уна. Пауль Кокла лыддис зэв дыра, чегӧм вожа ӧчкисӧ тірзян кинас кутӧмӧн. Сэки сійӧ юыштавлӧма пӧ. Сэсся ставыс пукалісны увдор кафеас, а рытнас нин мунім «Кясеке» ресторанӧ (эст ногӧн käseke — «ичӧтик кыдз пу»). Ме збыль ресторанас олӧмам эг на ветлы да унатор аддзылі медводдзаысь.

Пуксим зэв паськыд пызан сайӧ да вель дыр пукалім, сёйим-юим. Ме, дерт, ёнджыкасӧ кывзі. Сэкиясӧ ми вок аспиранттӧ ӧти тшупӧда мортӧ ыджыдджык ёртъясным эз на пуктывлыны, кыпыд рытпукъяс дырйи кыв миянлы эз на сетлыны. Юрӧ кольӧма Л. П. Васиковалӧн кузь сёрниыс сы йылысь, мый Тартуас пӧ оз мукӧдлаын моз йӧзсӧ бур туйӧ пуктӧны, оз вӧйтны, кафедраас пӧ уджалӧны сьӧлӧма да вежӧра йӧз. Вӧлӧмкӧ, 50-ӧд воясӧ сійӧ да удмурт И. В. Тараканов вӧлӧмаӧсь медводдза тартуса аспирантъяс. Буретш насянь и мунӧ россияса финно-угоръясӧс аспирантураын велӧдан нырвизьыс. Воторник лунӧ йӧзыс этша ресторанас вӧлі, но помланьыс кодсюрӧ век жӧ йӧктыштіс. Кузь рытывбыд зэв тешкодя да галантнӧя Серафима бӧрся кавалераліс П. Кокла. Вӧлӧмкӧ, бӧръяыс Мусярса мӧд тыш бӧрын уна во овлӧма Герман муын, уналаӧ ветлӧма, нырнас гӧрӧма став Мари Элсӧ. Сэсся коллим аньясӧс ӧтуволанінӧдз да войнас нин вои гортӧ.

Мукӧд лунъясас бара пыравлі Пяльсони уличвывса ӧтуволанінӧ. А. Н. Куклин вӧлӧма шемӧстана педант: сылы абу кажитчӧма дорйысьӧмвывса сёрнигижӧдсӧ печатайтӧмыс да шуӧма кольччыны март 8-ӧд лунся гаж кежлӧ. Ачыс выльысь ставсӧ печатайтӧма! Коді мӧд эськӧ тадзисӧ вӧчис, дась печатайтӧм сёрнигижӧдыс кӧ дась нин. Сэсся воліс университетас нӧшта ӧти мари айлов Георгий Николаевич Валитов (1949), МарКУ-ын тшӧтш уджалысь доцент, филология кандидат. Абу джуджыд, но топыд вир-яя, смоль сьӧд юрсиа, шыльыд чужӧма нюмъялысь айлов, сійӧ ставыслы воис сьӧлӧм вылас аслас варовлуннас. Вӧлӧмкӧ, Г. Н. тшӧтш помавлӧма Тартуса аспирантура да велӧдчигчӧжӧн удитӧма гижны да дорйыны ассьыс кандидат уджсӧ, гижӧма мари кывйын подувпас йылысь. Март 18-ӧд лунӧ коллим Валитов ёртӧс поезд вылӧ, а сыӧдз пукыштім Аркадий дорын да тшаясим. Г. Н. бара ставсӧ шензьӧдіс: сьыліс мари да уна мордва сьыланкыв, Юра Юфкин дорысь ёна унджык сьылан тӧдіс. Вӧлӧмкӧ, студенталігас на Гераыс велӧдчӧма кык во Саранскын. Содтіс нӧшта, куим вежӧса патера пӧ виччысям, сетӧны пӧ вӧлӧм кык вежӧсаӧс да ӧтдортӧма. Со кутшӧм практик на нӧшта сійӧ вӧлӧма.

Сэккості велӧдчӧмӧй муніс водзӧ. Философияысь колӧ вӧлі гижны реферат да та могысь Валитовӧс колльӧм бӧрын босьті Аркадийлысь кафедраса «Erіka» печатайтан машинка да мучитчӧмпырысь, сьӧкыда велӧдчи ачым печатайтны. Некымын лунӧн тічӧді 20 листбок, сеті сэсся рефератсӧ Р. Н. Блюмлы. Гижлі ме сэки кывйын логика петкӧдчӧм йылысь, кызвынсӧ кывворӧн эмторъяс пасйӧм-петкӧдлӧм йылысь. Пуктіс сыысь Блюм ёртным «нёль», мӧвпышті — и тайӧ зэв бур!

Рака тӧлысь помын лымйыс тӧдлытӧг сыліс, косму тӧлысьын лои шоныд нин, дзик тулыс. Миян Комиын татшӧмторйыс лолӧ сӧмын тӧлысь мысти на, майын. Тӧвся шапкаӧн ветлынысӧ лои яндзим, а сытӧгыс кӧдзыд, та понда ньӧби кепка. Тайӧ менам лои Тартуын медводдза ньӧбӧмтор. Март шӧрын ме дорӧ овмӧдісны тӧлысь кежлӧ Пярнуын уджалысь ӧти бурдӧдысьӧс, Григорий нима грузинӧс. Вӧлӧма сійӧ зэв лӧнь да ыкшасьтӧм морт, помавлӧма Тартуса университет жӧ. Сыкӧд ветлім некымынысь кӧрт туй уджалысьяслӧн клубӧ бур кинояс видзӧдны, лавкаясӧ.

Кос му тӧлысь заводитчигӧн волісны дипломводзвывса практика вылӧ Ижкарысь удмурт студентъяс В. К. Кельмаков веськӧдлӧм улын. Кыдзи важ тӧдса дорӧ пыралі сы дорӧ сёрнитыштны, юасьыштны аслам тема йылысь, мыйджык колӧ вӧчны да с.в. Сёрнитім зэв недыр, мем сійӧ кажитчис сэки кос чорыд мортӧн, мекӧд сёрнитіс дышпырысь, эз сьӧлӧмсяньыс. Дай аслас студентъяскӧд сэки сылӧн вӧлі зык: кык зон пондӧмны юны-кодавны, найӧс Кельмаков ёрт вӧтлӧма вежӧссьыс, мунӧй пӧ бӧр гортаныд Ижкарад. А тайӧ кык зонмыс овмӧдчӧмаӧсь Аркадий дорӧ да водзӧ даръясьӧмаӧсь (дерт, ачыс месайыс лэдзӧма найӧс). Сійӧ сёрнисяньыс юрам воис ӧти мӧвп: ӧдвакӧ кодкӧ вермас гӧгӧрвоӧдны меным ассьым темаӧс, ӧд сійӧс пыдіасӧ некод оз тӧд. Колӧ аслым сэтчӧ пырӧдчыны да мыйкӧ сэтысь аддзыны выльтор, казявтӧмтор. Дерт, ыджыд кывматериал туялӧм бӧрын.

Сэсся тӧлысь шӧрнас Пялсони уличвывса ӧтуволанінын куим рыт вӧлі вель гажа: быдвося туялан конференция вылӧ волісны удмурт, мари да коми студентъяс. Ми тшӧтш пукалім да кывзім луннас докладъяс. Кывзісны тшӧтш век Аристэ да Алвре Паульяс, венгр кыв велӧдысь Паула Пальмеос (1911–1990). Тайӧ сэки зэв нин олӧма аньыслӧн олӧмыс вӧлӧма кузь: Мусярса мӧд тышӧдзыс нин велӧдчӧма Венгрияын, а тыш бӧрас нэмсӧ велӧдӧма венгр да суоми кывъяс, туявлӧма карел сёрнисикасъяс. Рытъяснас студентъяс дорӧ ветлім, найӧ ӧд ас кежсьыс векджык кольлісны. Том эст студентъяс накӧд эз волысьны, рочӧн докладъяс лыддьысьясыс налы эз ёна ковны да миянлысь студентъяснымӧс та понда ас костаныс шуӧны вӧлі venelased «рочьяс». Ёртасян гӧрӧдъяс эз артмавны.

Сыктывкарысь вӧлі воӧма кык морт: коймӧд курсын велӧдчысьяс Матвеев Миша да Канева Оля. Мишаыс вӧлі сэки тшап джентльмен кодь том айлов, мичаа пасьтасьӧм студент. Тӧдӧмысь, лӧсьӧдчӧ вӧлӧм тшӧтш пырны велӧдчыны аспирантураӧ да век юасис миянӧс татчӧс олӧм-велӧдчӧм йылысь. Оляыс лӧсьӧдчӧ вӧлі вуджны велӧдчыны журналистӧ Ленинградса университетӧ. Марий нывъяс зэв сьылысьӧсь вӧліны. На пиын аслас авъялуннас торъяліс Инна нима ныв, неыджыд мыгӧра, косіник, гырысь синъяса. Сёрӧнджык Инна Тимиряева тшӧтш пырас велӧдчыны тартуса аспирантураӧ, гижас диссертациясӧ Марий кывйын паськӧм пасъян кыввор йылысь. Удмурт нывъяс ёна воӧмны сьӧлӧм вылас Юра Юфкинлы. Субӧтаӧ, косму 16-ӧд лунӧ колльӧді автобусӧ коми студентъясӧс, а сыӧдз ветлім лавкаясӧ. Миша Матвеев ёна ньӧбасис, гӧтыра-кагаа айловлы унатор колӧ вӧлі нуны, гӧтырыслы зынава ньӧбис. Сэки найӧ ёна элясисны Юфкин вылӧ, эз пӧ миянлы кажитчы. Вӧлӧмкӧ, найӧ войбыд вензьӧмны Юракӧд Сӧвет муын олӧм, политика, муслун йылысь. Дерт, Юрий Юфкин унатор нин аддзылысь морт вӧлі, уджалӧма некымын во Алжирын, прансуз кыв тӧдысь. Сійӧ мӧд ногӧнджык аддзис сэкся миян канмуысь дзугъяссӧ, тырмытӧмторъяссӧ, унатор йылысь висьтавліс критикуйтӧмӧн. Ме эг кут некодӧс дорйыны, вензигӧн быдӧн ас ногыс прав ӧд.

Рытнас нӧшта коллим Аркадийкӧд мариечьясӧс, сэсся найӧын серпаскуд видзӧдышті да лёшки надзӧникӧн гортӧдз. Пыри аслам вежӧсӧ да жугыль менӧ босьтіс: некод дорӧ петавны, кар шӧрсянь ылын, уна кад вошта ветлӧм вылас. Окота лои овмӧдчыны Пялсони уличвывса ӧтуволанінас. Сэсся та йылысь юӧрті Аркадийлы да Юфкинлы. Найӧ пыр жӧ зумышмисны тайӧ менам кывъясысь. Чайті, Комиӧ ветла да сэтчӧ овмӧдча.

Рака тӧлысь помын нин воліс Модянов Мишасянь сераку, корӧ вӧлі волыны сылӧн кӧлысь вылӧ апрель 30-ӧд лунӧ. Мамӧй тшӧтш юасьӧ вӧлі вола ог. Вель дыр мӧвпалі мунны абу. Ӧти-кӧ, дерт, гортӧ кыскӧ вӧлі нин, мӧд-кӧ, тырвыйӧ гӧгӧрвои, мый уна дона кад вошта. Косму 12-ӧд лунӧ юаси профессорлысь гортӧ ветлӧм йылысь. Сійӧ лэдзис. Шуи петны туйӧ 21-ӧд лунӧ, мунны Ленинград пыр поездӧн Пырасӧдз, сэсся мӧд поездӧн нин Сыктывкарӧ.

Апрель 21-ӧд лунӧ, четьвергӧ философияысь семинар бӧрын чукӧрті вель сьӧкыд сумка да муні войся автобус вылӧ. Менӧ коллис Юра Юфкин, сійӧ тшӧтш кӧсйӧ вӧлі ветлыны Саранскас. Аркадий кольччӧ ӧтнас гажъяс кежлӧ. Войнас пуксӧныс некыдзи узьны эг вермы да сідзи асылӧдзыс пукалі. Муні да белет ньӧби Пырасӧдз, сэсся муні подӧн Москваса вокзалсянь университетас. Ме водзассӧ гижлі сераку сэтчӧ, кори мынтыны меным арся кык тӧлысьысь стипендия. Вои да юӧртісны, сьӧмсӧ пӧ позьӧ босьтны. Кассасьыс босьті 204 шайт да рытӧдзыс ветлӧдлі невавывса карӧд, мыйсюрӧ ньӧби туйӧ. Тайӧ вӧлі ыджыд сьӧм, менам матӧ куим тӧлысся стипендия мында. Аскинас рытнас сёр нин вои Пырасӧ да куим час войӧдз жӧдзи вокзалас. Войнас сэсся аддзылі ӧти вунӧдтӧмтор: перрон вывсьыс штатскӧйӧ пасьтасьӧм милиция йӧз тшапкисны кык шпанаӧс, кияссӧ зэв ӧдйӧ песлалісны-кӧртавлісны, кӧть эськӧ ӧтиыс и пышйӧ вӧлі кӧрт беддьӧн шенасиг. Тшапкисны зэв ӧдйӧ, тыдалӧ, ёна нин кыйӧдӧмаӧсь.

Сыктывкарӧ вои выльлунӧ 11 часын луннас, вӧлі нин гожся ывлару, шоныд, + 20 вынпас кымын. Автобусӧдз карын удиті ветлыны КЛИИ-ӧ, пыралі В. С. Зимин дорӧ да СКУ-са ӧтуволанінӧ, чай юышті Канева Оля дорын. Сэсся ывлаас петі да паныдаси Москвин Колякӧд, сёрнитышті недыр. Сійӧ гижсьӧма удж вылӧ Чилимдін районса медся ылі сиктас, Зюзев Коля пӧ гажтӧмтчӧ аслас Нюмыдас, кӧсйӧ пӧ сэтысь пышйыны карӧ. Важся тӧдса студентъяскӧд вочаасиг аслым пасйи ӧтитор: найӧ быттьӧкӧ эз кӧсйыны менӧ казявны, сёрниӧ оз пырны ни чолӧмасьны. Татшӧмторсӧ сэсся водзӧ вылӧ миян юркарса уличьясысь казявлі эг ӧтчыдысь.

Рытнас нин сэсся вои гортӧ, кузь туйысь мудзӧм да бусӧсь. Менӧ абу на и виччысьӧмны. Муні сэсся Елохинъяс пывсянӧ да мыссьышті, вои гортӧ да сэні пукалӧ нин вӧлі Модянов Миша, воӧма корны кӧлысь вылас магнитофонӧс. Гортын олі зэв гажаа, кадыс лэбзьыштіс тӧдлытӧг. Косму 30-ӧд лунӧ ветлі Мишалӧн кӧлысь вылӧ.

Аскинас Шарапов Сашакӧд ӧтув ньӧбим козинъяс (бара быдсяма дозмуксӧ) да мунім гижсянінас, а сы бӧрын квайт часӧ воим мӧдлапӧвса ӧтувъя сёянінӧ. Дыркодь виччысим томъясӧс да пуксялім кузь пызан сайӧ. Том гозъялӧн ёртъясыс думыштӧмаӧсь уна шмонитана венласьӧм гӧтырпуыслы да верӧспуыслы, пекыльӧ (чуркаӧ) Катяыс кӧрттувъяс тувъяліс, а Мишаыс кага-аканьсӧ рузумъясӧ гартіс. Гӧтырпусӧ Миша аддзӧма педінститутысь, тӧдмасьӧмаӧсь студентъяслӧн картупель босьтігӧн Чукабас, сэні Модяновъяслӧн керка вӧлі. Кӧть Катяыс чужлӧма да быдмылӧма Емдін районса Гам сиктын, век зэв гораа вӧлі рочасьӧ. Эстония бӧрын мем тайӧ зэв тешкодьтор вӧлі. Ёртъяскӧд бура сёрнитӧм-пукалӧм бӧрын петім ыркӧдчыны, а сэккості гажыс помасис. Пемыднас нин вои бӧр гортӧ.

Аскинас вӧлі бара ыджыд маясян гаж, сӧмын ме сэки парад вылас эг ветлы, горт олі. Асывнас час сизимын садьми да керка тырыс шонді пырӧма, югыдсьыс-югыд. Мамӧй буретш каколя да кӧвдумъяс пӧжалӧ да быдлаӧ чӧскыд кӧр петӧма. Выль нянь петіс да каколя няньӧн йӧв стӧкан юи, сэсся каи понкӧд вӧр дорышас, кежавлі Рочовӧ. Сӧмын некодӧс сэтысь эг нин су да лэччи гортӧ бӧр. Луншӧр кад кежлӧ воис мамӧй да тётя Юля, пуксим пажнайтны. Сэсся волісны миянӧ Сергей да Ивӧ Саша ёртъяс, пукыштісны. Ивӧ Сашыс воӧма тӧвнас армияысь да уджалӧ нин вӧлі Сергейыскӧд ӧти дзоньтасян котырын. Сергейлы сетӧмны зэв дзерӧдана удж — кывкутны фермаяс механизируйтӧм вӧсна (а сэні век ставыс жугласьӧ, торйӧн нин тӧвнас). Мунім сэсся Елинӧ да мукӧд том йӧзӧс аддзим. Сэні нин казялі: ставныс ёнакодь нин гажаӧсь. Сэсся содталыштӧм бӧрын разӧдчалім ичӧт чукӧръяс вылӧ, зонъяс вугыртісны сэсся Елин фермаса гӧрд пельӧсын. Ме локті гортӧ да рытъявылыс ветлі на Миша Модяновъясӧ. Сӧмын сэні гажыс кусӧ нин вӧлі, ставыс разӧдчалісны нин. Тадзи колисны гажъяс. Сэсся ывлаыс дзикӧдз шондӧдіс, гожӧм кодь лои. Ытваыс водз тулыс понда ӧдйӧ прӧйдитӧма да позис нин каколь муяс кодйыны. Кайлі сэки ӧти асылӧ понкӧд вӧр дорышас да аддзылі ыджыд руд кӧчӧс, понмыс лэптӧма вӧлі да меным ныр улӧ петіс вӧрсьыс. Ок, фотоапаратыс татшӧм здукас некор оз овлы!

А Вермӧм лунӧ ставным кайим фронтӧвик дедӧс чолӧмавны. Шурик чожӧй вӧлі гажа нин пукалӧ сэні, ми айкӧд да Мисяков Сашакӧд кык пур вӧчим да кылӧдім керка водзсыӧдзыс, сэсся аньяс пусисны да пукалыштім пызан гӧгӧр. Дедӧй чужӧм вылас быттьӧкӧ омӧльччыштӧма, висьталӧны вӧлі, оз пӧ пусьы ни мыськась да. Велалӧма мед став ань уджсӧ вӧчӧ гӧтырыс, тыдалӧ. Висьтавлісны, кутшӧмкӧ юысь дама пӧ волывлӧма, ёнджыкасӧ ӧтлаын тяпӧдчывны. Рытъявылыс сэсся Славиккӧд сылӧн велосипеднас лэччим бӧр Визинӧ, сӧмын ме Рай грезд улын кежи юланьыс да муні вуграсьысь Сергей да Геня дорӧ. Ваыс вӧлі ичӧт нин, тюпӧдіс-сёйис чериыс гожӧмын моз, гӧгӧр лӧнь рытъя каднас кылісны грездсяньыс да мӧдлапӧвсяньыс сьыланкыв сьылӧм да горзӧм. Некымынлаын ывлаас пукалісны гажӧдчысьяс. Ми тшӧтш Вермӧм лунсӧ пасйыштім гӧрд винаӧн да чӧскыд пӧжасӧн. Налӧн мамыс, Епур Елен, зэв чӧскыда пӧжасьӧ вӧлі ас йӧв-вый да рысь вылын. Чуньтӧ ньылыштан! Сэсся пемдігӧныс нин воим мотороллёрнас миянӧ да пукыштім на куимӧн. Сэсся аски-мӧдлуннас шойччиг чукӧртчи бӧр туйӧ. Водзассӧ кӧсйим Гена ёрткӧд ӧтвылысь Ленинградас лэбзьыны (сійӧс ыстӧмась Репиноӧ шойччан керкаӧ), сӧмын белетыс сылы мекӧд ӧти лунӧ абу сюрӧма. Тадзи колис менам тувсовъя шойччан кадӧй. Олі Визинын 16 лун чӧж.

Ода-кора 12-ӧд лунӧ вои бӧр Тартуӧ, Сыктывкарсянь Ленинградӧ лэбзи нин, кадсӧ поезд вылӧ эг вошты. Вои да дзик гожӧмӧ веськалі: гӧгӧр вӧлі дзордзалӧны яблӧк, слива, вишня пуяс. Кӧрыс кутшӧм чӧскыд насянь вӧлӧма! Кар шӧрас уналаын быдмӧмаӧсь дзоридзьяс, лабичьясын пукалӧны мичаа пасьтасьӧм том йӧз, варгӧны эст ногӧн. Медводдзаысь аддзылі каштанъяслысь дзордзалӧмсӧ, мичаа коръясьӧмаӧсь клёнъяс, тупуяс, торйӧн шензьӧдана мичаа сулалісны пирамида кодь тупуяс. Лӧнь шоныд рытъяснас век ветлывлі ӧтуволанінӧ подӧн, миянгӧгӧрса ӧти судтаа керкаяс гӧгӧрын дзордзалісны дзонь пуйӧръяс. Дивӧ, номйыс, позьӧ шуны, эз вӧв.

субӧтаӧ, май 16-ӧд лунӧ Пауль Аристэкӧд менам вӧлі ыджыд сёрни. Медводз, менӧ чорыдакодь видіс гортӧ дыр ветлӧмысь, сэсся шуис колӧ пӧ диссертация темаӧс вежны, вид/залогыс пӧ некытчӧ оз туй. Та йылысь сійӧ сёрнитлӧма кафедраса веськӧдлысь Аго Кюннап профессоркӧд (1941). Ме паныд эг вӧв, медводз сы помкаысь мый нинӧм ёнасӧ тема туялӧмын эг на удит вӧчнысӧ. Шуим гижны коми кывйын шӧркывъяс йылысь, кыдзи водзті тӧвнас шуліс Г. Г. Бараксанов. Меным вӧлі сэки веськодь мый йылысь гижны. Дерт, тайӧ абу лючкитор, колӧ эськӧ мед ачыс аспирантыс шуис кутшӧмкӧ кыв темасӧ бӧрйигӧн, сӧмын сійӧ каднас да мекӧд лои тадзи. Талунъя кадӧ ме тайӧ вежӧмсӧ донъяла зэв вылӧ: гижи кандидат ним вылӧ уджӧс дзик на туявтӧмтор йылысь, казялі ичӧтторсьыс зэв ыджыдтор, сӧвмӧді тайӧн туялан сямӧс. Татшӧм вежӧмыс ас йывсьыс юӧртіс сёрӧнджык, выль темаӧ медводдза пырӧдчигам, гожӧмнас. Нимкодь вӧлі сыысь, мый П. Аристэ сэтшӧма вӧлӧмкӧ майшасьӧ менам аскиалун вӧсна, мӧвпалӧ коми зон йылысь. А сыӧдз колӧ вӧлі сетны на кандидат минимумысь кык экзамен.

Понді лыддьыны кывтуялан литература да дасьтыны торъя темаяс вылӧ гижӧдъяс, петкӧдавлі ставсӧ П. Аристэлы. Сӧмын сэки нин ме зэв ясыда гӧгӧрвои, мый «вит» вылӧ англия кывсӧ ме ог тӧд да зэв бур эськӧ лоас, пуктасны кӧ меным «нёль». Экзаменсӧ индӧмаӧсь нуӧдны ода-кора 23-ӧд лунӧ, буретш сійӧ луннас тшӧтш дорйысис Ирма Муллонэн. Муні асывнас водз, вель жар лун пуксьӧ вӧлі. Пыри кывъяс керкаас да пыр жӧ аддзи ассьым веськӧдлысьӧс. Сійӧ дзик пыр ме вылӧ скӧрмис, эг вӧв ме регата да. Но кыдзкӧ сэсся небзис да пырис мекӧд тшӧтш, комиссияыскӧд ӧтвылысь пуксис. Сетісны вуджӧдны кывтуялан небӧг, нимыс вӧлі «Development of wrіtten Estonіan» (Эст гижӧд кывлӧн сӧвмӧм). Сэсся газетысь ӧти гижӧд лыдди да ас кывйӧн висьтавлі, сы бӧрын вочавидзи юалӧмъяс вылӧ. Пуктісны виччысяна «нёльӧс». Мем зэв долыд лои, Аристэлы тшӧтш.

А тайӧ экзаменӧдзыс ӧти гажтӧм да дӧзмӧдана лоӧмтор лои ми вок зонъяс костын. Визинысь локтӧм мысти корлі Юра да Аркадий ёртъясӧс ме дорӧ гӧститны, верді тшынӧдӧм порсь тшӧгӧн, выль чериысь юкваӧн, вель дыр сёрнитім. Ывлаас гожӧм кодь нин вӧлі, ёртъяс дӧрӧм кежысь нин ветлісны. Юкси накӧд мӧвпӧн овмӧдчыны кодкӧ на ордӧ овны, тані мися шуштӧм дай ылын кар шӧринсяньыс. Сэки быттьӧ найӧ эз вӧвны паныдӧсь, сӧмын сэсся пондісны шуасьны менам овмӧдчӧмлы паныд, миянлы пӧ колӧ асшӧр олӧмӧн овны, аньясӧс вайӧдлыны да с.в. Но ме аслам кӧсйӧмысь эг эновтчы, шуи, вежӧсъясныд мися абу тіянлӧн, а университетлӧн. Сэсся ӧти лунӧ босьті Аго Кюннаплысь комендантыслы тшӧктана кабала, медым сійӧ менӧ овмӧдас Пялсони уличвывса ӧтуволанінӧ. Сӧмын лои сідз, мый тайӧ кабалаыс менам портпельысь воши, и буретш кык ёрт дорас на вежӧсӧ менам волігкості. Мӧдысь ме татшӧм кабалала эг нин мун, мӧвпалі тадз: овмӧдчытӧдзыс кӧ мися тадзи кыкыс вӧчӧны, мый лоас водзӧ. Ассьыныс збыль чужӧмсӧ найӧ петкӧдлісны нин. Дерт, кабаласӧ найӧ портпельсьым, тыдалӧ, босьтӧмны да косялӧмаӧсь. Сідзисӧ сійӧ вошны эз вермы. Ода-кора 23-ӧд лунӧ ёсь сёрни миян костын вӧлі, найӧ ыджыд горӧн менӧ видісны на дорӧ овмӧдчӧмысь, а код юра Аркадий весиг ме вылӧ пондіс горзыны. Бӧрынджыкся олӧмыс петкӧдліс водзӧ менсьым правлунӧс: олі Ноорусэ уличвывса ӧтуволанінын лӧня, некод водз асывнас ӧдзӧсӧ эз таркӧдчыв, некод вина суляӧн эз пырав, уджӧс гижи лючкиа. А Аркадий уна волысь-мунысьнас велаліс тшӧкыда юыштавны, корсюрӧ весиг ӧтнасӧн видлыштавны пондіс. Тайӧ лоӧмтор бӧрас кутшӧмкӧ кӧдзыд ру пырис миян костӧ. Кӧть сэсся водзӧ аспирантураын велӧдчиг век ми волысим, ёртасим, сӧмын сэсся дорйысьӧмъяс бӧрын топыд йитӧдъяс миян костын эгӧ нин кутлӧй, эг письмӧасьлӧй ни эг звӧнитчылӧй.

Ирма Ивановна Муллонэн дорйысис зэв том арлыдӧн, арӧс 26 сӧмын вӧлі. Темаыс Ирмаыслӧн вӧлі «Оять ю ковтысса гидронимия». Ачыс дзик нывка, студентань кодь на вӧлі. Дорйӧднысӧ сійӧс локтісны унаӧн: юрнуӧдысьыс Георгий Мартынович Керт профессор (1923–2009), мамыс М. И. Муллонэн, В. С. Суханова. Медводдза оппонентнас вӧлі Пауль Алвре. Бӧръяыс донъяліс диссертациясӧ зэв бура. Рытнас бара корлісны «Кясеке» ресторанас, пукалім морт дас. Зэв визула сёрнитіс, ёна йӧктіс Валентина Степановна Суханова, мӧд оппонентыс, филология кандидат. Ачыс тайӧ аньыс вӧлӧмкӧ коми, гижлӧма кандидат ним вылӧ уджсӧ коми кывйын ногакывъяс йылысь, дорйысьлӧма ылі 1951-ӧд воын нин. Важӧн нин пӧ олӧ Петрозаводскын да велӧдӧ сэні роч кыв. Сӧмын мекӧд комиӧн эз нин сёрнит, но зэв гажаа асьсӧ кутіс: шмонитіс, зонъясыскӧд ёна йӧктіс, кыпыд юан помкаяс висьтавліс. Зэв сьӧлӧмсяньыс Ирма ныв йывсьыс сёрнитіс Мария Ивановна мамыс. Шуис, школаас велӧдчигас нин нылыс пӧ «висьмӧма» иннимъяснас, сэсся чукӧртӧма зэв унатор экспедицияясын, унаысь ветлӧма вепсъяс да карелъяс дорӧ, тӧдӧ пӧ став сикт-грездсӧ сэсь. Сьӧлӧм вылӧ зэв воис Г. М. Керт аслас ёсь вежӧрнас, зэв мӧрччана тешкывъяснас да йӧзӧс бур ногӧн донъялӧмнас. Бӧрыннас ӧтуволанінын сійӧ миянлы вель уна сьыланкыв сьыліс гитараӧн ворсіг, том В. Высоцкийлысь воддза сьыланъяс содтіс. Ёна казьтывліс Мӧскуаын велӧдчан вояссӧ, гырысь туялысьяссӧ, сэкся кыпыд кадсӧ. Ме татшӧмторъяссӧ эг на кывлы таӧдзсӧ да вом восьтӧмӧн кывзі. Некымын лун мысти коллим петрозаводсксаясӧс. Рытыс вӧлі пӧсь. Ме сэки бура гӧгӧрвои ассьым ӧти тырмытӧмтор: гожся паськӧм ни кӧм эз вӧв сэки менам да ветлі ботинкиӧн да пиньжакӧн, тойноп моз. Татшӧм паськӧма морт вылӧ том йӧзыс видзӧдӧны вӧлі кадсьыс кольӧм морт вылӧ моз, тшӧкыда серӧктышталӧмӧн.

А сэсся ода-кора 25-ӧд лунӧ Юра Юфкин да ме ветлім Таллинӧ, асывнас вит часын мунім автобусӧн да час куим мысти воим эстонияса юркарӧ, ёна гырысьджык карӧ. Тайӧ карыс вӧлі зэв гора: голякылісны трамвайяс, уна машина журъяліс паськыд шӧртуйясӧд. Вӧлӧмкӧ, Юфкин ёрт воӧма сэтчӧ медводз валюта вылӧ вузасянінӧ ньӧбасьны. Вель дыр корсим татшӧм «Берёзкасӧ». Сы водзвылын сьӧдъяс, кавказса йӧз став пырысьыслысь корисны вузавны кутшӧмкӧ чекъяс. Вӧлӧмкӧ, тайӧ чекъяссӧ сетавлӧны саридз моракъяслы, суйӧр сайын уджалысьяслы да наӧн позьӧ ньӧбасьны тайӧ «блата» (кыдзи сэки шулісны) лавкаысь. Пырим сэтчӧ да менам синъяс паськалісны: джаджъясын куйліс став сэкся деписитыс — 56 шайта джинсы гачьяс, Суомиысь вельвет гачьяс, кучик пиньжакъяс да курткаяс, аньяслы быдсяма мича паськӧм, тюпель-кӧм, клянича-крусталь, мудорсайса магнитофонъяс, быдсяма апаратура, шылльӧ-мылльӧ, «Мальборо» сигаретъяс, «Наполеон» конняк да уна мукӧдтор. Юра ме дорысь мышкӧн бергӧдчис да мыйсюрӧ ньӧбис. Вӧлӧмкӧ, сылӧн эмӧсь тайӧ зэв колана чекъясыс.

Та бӧрын мунім трамвайӧн шӧринас, кайим да аддзим Важ кар, эст ног Vana Tallіnn. Буретш татшӧм нима ликъёр вузалӧны вӧлі Эст муын да сійӧ ёна нималӧ вӧлі, волысьяс ньӧблісны сійӧс медбур козин пыдди. Сідзсӧ выль кварталъясыс мем сьӧлӧм вылӧ эз воны: кутшӧмкӧ руд мисьтӧм керкаяс, ӧти бала серти кыпӧдӧм уна судтаа стрӧйбаяс. Дзик мӧдтор вӧлі кар шӧринас: 80-ӧд вося Москваса олимпиада кежлӧ шӧринсӧ дзоньталӧмны, суоми уджалысьяс кыпӧдӧмны кык ыджыд туйморт керка. Артӧ вайӧдӧмаӧсь карыслысь медваж юкӧнсӧ. Дерт, Важ Таллин вӧлі мича да аслыспӧлӧс: важ векньыдик уличьяс, ёсь йыла керкаяс, шӧр нэмъяссянь кольӧм гижӧдъяс, изъясысь вольсалӧм моски. Важвылӧмысь кольӧм сынӧда аскылӧм пырис лов тыр. Ветлім ратушабердса изэрдӧ, кайлім Вылыс карас да видзӧдім саридзсӧ. Висьтавлӧны, бур ясыд лунъясӧ пӧ Суоми виям сайысь тыдалӧ Хельсинки кар, сэтчӧдз пӧ 80 километра и эм, абу ылын. Подӧн ветлӧмысь мудзим да пуксим сёйны ӧти капеӧ, сур суляӧн сёянсӧ кылӧдім. Лои окота нӧшта на волыны тайӧ мичасьыс-мича карас. Локтім Тартуӧ москваса поездӧн. Нӧшта ӧтиторйӧн менӧ шензьӧдіс Таллиныс: унджыкысьсӧ сэні вӧлі кылӧ гораа роч кыв, Тартуын серпасыс дзик мӧдара вӧлі.

Водзӧ сэсся век дасьті философияысь экзамен, ветлі на лекцияяс кывзыны да уна лыддьыси. Консультациясӧ нуӧдісны Маркс керкаын (Marksі-maja), тадзи вӧлі эстъяс нимтӧны йӧзкотыр йылысь наукаяс велӧдан стрӧйбасӧ. Рытъяснас сёрнитлі орчча вежӧсын олысь Лена нима ӧти бурдӧдыськӧд, сійӧ курсъяс вылын велӧдчӧ вӧлі. Ачыс армянань, помавлӧма Тарту университет да уджалӧ вӧлі Таллинын. Висьтасьӧ вӧлі, удждонсӧ пӧ мынтӧны этша, сьӧмсӧ век удждывлӧ, олӧ кӧртымалан патераын. Чужанінас, Арменияас оз кӧсйы мунны, сэні пӧ олӧмыс нӧшта на сьӧкыдджык. Бурджыка тӧдмаси тшӧтш мӧд орчча олыськӧд, историк-аспирантань Юлле Лиитоякӧд (Üllе Lііtoja). Юлле туялӧ вӧлі эстъяслысь важся овмӧдчан туйяссӧ: коді панӧма сиктъяс, кытысь воалӧмны йӧзыс да с.в. Бура сёрнитіс рочӧн, айыс вӧлӧмкӧ Сталин кадӧ сылӧн пукавлӧма Комиын, Инта карын. Ордвужыс, дядьыс, олӧ сылӧн вӧлі Канадаын, нылыс ачыс неыджыд Тапа карысь вӧлі. Тайӧ Тапа кар йывсьыс ветлӧ вӧлі эстъяслӧн ӧти тешкыв. Сэтчӧс районса газет нимыс вӧлі «Tapa kommunіst» (Тапаса коммунист). Сӧмын эст кывйын тайӧс позис гӧгӧрвоны дзик мӧд ног — «Начкы коммунистӧс», сы понда мый кывъяс вӧлі tapma «начкыны, вины» кадакыв.

Пуксис лӧддза-номъя тӧлысь 14-ӧд лун, экзамен лун. Муні асывсяньыс Маркс керкаӧ. Комиссияас вӧлі философия кафедранас веськӧдлысь Яан Ребанэ (1924–1993), Рем Блюм да Леонид Столович профессоръяс, мукӧд посниджык велӧдысь. Дзик пыр пуксим дасьтысьны ме, Аркадий да кык тӧдса эст-физик. Веськаліс мем кык юалӧм: шӧрнэмъясса схоластика да производительнӧй вынъяс да йитӧдъяс. Менам рефератысь пуктӧмны «нёль». Мыйкӧ зэв кузя висьталӧм бӧрын да вочавидзалӧм мысти петі да шӧйті карӧдыс, сэсся ветлі да тӧдмалі ассьым донпасӧс. Пуктӧмаӧсь весигтӧ «вит», дзик виччысьӧмтор тайӧ мем лои.

Сэсся автобусӧн мунім ме дорӧ да пукыштім рытнас, курыдтор видлыштім, корлім орччӧн олысь Юллеӧс. Аскинас мем тырис 23 арӧс да лэптім юан помкасӧ ми вӧсна тшӧтш, эгӧ сӧмын экзамен бура сетӧм понда. Юлле путкыльтіс румка-мӧд да висьталіс, эстъяс пӧ гажъяс дырйи шулывлӧны оз медся дженьыд Joo! «Ю!» тост. Найӧ пӧ век шуӧны мӧдтор — «Teіe tervіseks!» «Дзоньвидзалунныд вӧсна!»

Аскинас водзӧ на гуляйтім, а сэсся юнь 16-ӧд лунӧ, зэв шоныд ывларуа кадӧ ветлім кафедра вылӧ. Сэні профессорным менӧ весиг дзигӧдліс, миян «витъясным» сійӧс ёна шензьӧдӧма. Сэсся ветлім ставным найӧӧ. Петкӧдліс став гортгӧгӧрса овмӧссӧ: яблӧг пуяссӧ, неыджыд теплича, оз коръяс, радейтана дзоридзьяс. Ми сэки вижъюр дзоридзьяссӧ вель дыр бырӧдім, тайӧ пӧ ёг турун. Пуртӧн вӧлі дзоридз вужъяссӧ вундам да нетшкам. Сэні тшӧтш Ану нима гӧганылыс вӧлі, воӧма шойччыны Таллинысь. Сэсся Аристэ вердіс миянӧс да копейӧн юктӧдіс. Сылӧн сійӧ вӧлі зэв бур, Суомиысь да мукӧдлаысь ёртъясыс век вӧлі ыстӧны сылы копей банкаяс, ачым аддзылі тайӧс. Тартуын сылана копейсӧ позис весигтӧ ньӧбны вузасянінъясысь, сӧмын мудорсайсаыс пӧ нӧшта на ёна чӧскыдджык да кӧраджык. Оліс юрнуӧдысьным кык судтаа пу керкаын, ывласяньыс штукатуритӧм да еджыдӧ мавтӧм короминаын. Вевдорас вӧлі уджалан вежӧсыс, ыджыд небӧгкуд да кык узьлан жыр, увдорас олана вежӧс да пусянін, орччӧн гараж. Сэтчӧ ӧтиысь ӧдзӧссӧ восьтыліс: сэні вӧлі «Волга» машина сулалӧ. Гӧбӧчыс зэв ыджыд вӧлі, сэтчӧ ми кыскавлім трундаысь брикетъяс да поткӧдлӧм пес, сэні тшӧтш вӧлі видзӧны яблӧг-прукты, быдсяма солалӧмтор, варенньӧяс да с.в. Сэкисӧ ме немся эг шензьывлы, а ӧні гӧгӧрвотӧм лои, мыйла кар шӧрас тайӧ Якобсоні уличаас абу вӧлі нюжӧдӧма карса ӧтувъя шонтӧмсӧ. Быд рыт-асыв П. Аристэ пачьяс вӧлі ломталӧ. Дерт, пачыс бур вӧлі, тшынӧдтӧм, мича да пельк, улі судтаас да выліас ӧти пач, уліыс ломтысьӧ вӧлі да вылыссӧ тшӧтш шонтӧ. Пусянінас тшӧтш плитаа ичӧт пач вӧлі, ӧттшӧтш баллонысь биаруӧн вӧлі пусьӧны.

Эрна нима гӧтырыс Пауль Аристэлӧн зэв чорыд этша вӧлі, миянкӧд эз сёрнитлывлы, верӧсыскӧд сёрнитліс эст ног, а тайӧ кывсӧ бура гӧгӧрвоысьяс дырйи латыш кывйӧн. Вӧлӧмкӧ, сійӧ латыш нисьӧ эст оланінын быдмылӧма. Зэв ёна пӧ эз радейтлы гӧтырыс сӧвет каналӧмсӧ да та вӧсна шуӧма, тайӧ канмуыслы пӧ ме ог кут уджавны. Ветлывлӧ вӧлі быд лун важ нывъёртъясыскӧд «Вернэр» кафеын пукавны да ставтор йывсьыс сёрнитны. Сідзи олӧм чӧжсӧ Аристэ сійӧс да став налысь ыджыд котырсӧ вердӧма. Дерт, кесйӧдлӧ вӧлі гӧтырыс профессорӧс быдсяма ногыс, тайӧ вӧлі тыдалӧ.

Ыджыдкодь сёрни вӧлі нӧшта менам выль тема йылысь. Аристэ тшӧктіс тэрмасьӧмӧн пырӧдчыны туялӧмас, гожӧмнас пӧ кӧть мыйкӧ лыддьы. Дай ачым гӧгӧрвои тайӧс вӧчны коланлунсӧ. Миянкӧд гожӧм кежлас янсӧдчигӧн Пауль Аристэ жугыль вӧлі; тӧдӧмысь, ми коддьӧм йӧюкъястӧгыс сылы вӧлі гажтӧм.

Гортӧ туйӧ петтӧдз мыйсюрӧ лыддьышті, чукӧрті мыйтакӧ библиография. Аддзи татшӧм тема вылас дорйӧм куим диссертация, мари кывйысь шӧркывъяс йылысь гижӧма уджсӧ Н. П. Пенгитов (1962), фин кывйысь гижӧма М. Куусинэн (1952), мордва кывъясысь В. А. Ледяйкина (1980). Тарту библиотекаас вӧлі сӧмын бӧръяыслӧн уджыс, мукӧдыслӧн вӧсньыдик авторефератъяс сӧмын. Коми кывйысь бӧръя граматикаяс да сёрнисикасъяс йылысь небӧгъяс видлалі да повзи: шӧркывъяс йылысь гижӧма вӧлі вывті этша, ӧти-кык листбокысь абу унджык. Торйӧдӧны вӧлі нёль шӧркыв сикас: -ысь суффикса ӧнія када шӧркыв (бузгысь ва), -ан, -ана суффикса ӧнія када шӧркыв (пӧльтан тӧв, ытшкан турун, чужан лун), -ӧм, -ӧма суффикса колян када шӧркыв (пуӧм ва, кульӧм кырсь), -тӧм суффикса соссяна шӧркыв (сёйтӧм морт, ытшкытӧм турун). Шӧркывъяслысь подув вежӧртасъяс ылӧсас гӧгӧрвоӧдӧмысь кындзи нинӧм содтӧд сэсся абу вӧлі гижӧма. Водзассӧ повзьылі, мый мися тані туявнысӧ лоӧ, мый и гижнысӧ, абу ёна озыр чужан кывным шӧркывъяснас да. Сэсся шуи аслым Сыктывкарын тӧдысь йӧзлысь мыйсюрӧ юасьыштавны да видлавны Тартуын абутӧм литературасӧ. Кадыс аспирантура помӧдз кольӧ кык во да джын, абу этша. Некутшӧм шог эз вӧв, ставсӧ на позис эштӧдны. Сэки ме тырвыйӧ эскылі аслам вынъясӧ.

Лӧддза-номъя 20-ӧд лунӧ петі туйӧ, зэв шоныд рытӧ пукси «Таллин-Мӧскуа» поездӧ, колльӧдіс менӧ Аркадий. Мунтӧдз, туйӧ чукӧртчиг шензьӧмпырысь казялі: гортӧ менӧ ёнасӧ эз нин кыскы, окота вӧлі овны Тартуын да водзӧ туясьны-лыддьысьны. Кольӧм во джыннас сэтшӧма менам велавсьӧма выль сикас олӧмас да. Аркадий бӧръя лунъясас юыштавлӧма аслас Саша нима мариеч-ёртыскӧд, Тартуас овмӧдчӧма вӧлі бӧръяыс да вель тшӧкыда волывлӧ ас муысьяс дорас. Ёртӧй кӧсйӧ вӧлі темасӧ туялыштны да гортас мунны сёрӧнджык. Юфкин Юра муніс гортас водзджык нин. Сэки казялі тшӧтш, мый эстъясысь тшӧтш кодсюрӧ юыштавлӧ. Вамбо нима тӧдса аспирант-фармацевт олӧ вӧлі ӧкмысӧд судтаын, сыкӧд ӧтлаын велӧдім англия кыв. Сыкӧд янсӧдчыны кайи да ӧтнас код куйлӧ вӧлі, пызан вылас водка суля джын, жыръяс гӧгӧр бардак.

Сьӧкыд сумкаӧн вои Аркадий дорӧ, сійӧ бара даръясьыштӧма вӧлі. Мунтӧдз пукыштім да сёйыштім, ме ассянь гӧрд суля ньӧби. Сэсся мунім вокзалӧдзыс. Тайӧ кӧрт туй вокзалыс вӧлі важ, пуысь вӧчӧм стрӧйбаыс кыдзкӧ дзонь кольӧма Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи. Висьтавлӧны вӧлі, немечьяс пӧ сэтшӧм ӧдйӧ 1941-ӧд вонас зырӧмны, мый карсӧ тыштӧг и гӧрдармеечьяс кольӧмаӧсь. А вот 1944-ӧд вонас немечьяс сідз-тадз абу вешйӧмны, тышкасьӧмны карас. Сэки пӧ сӧвет еропланъяссянь зэв ёна бомбитӧмаӧсь карсӧ, жугӧдӧмны кар шӧрсьыс уна керка, ыджыд театрсӧ дзоньнас, но пу вокзалыс кыдзикӧ кольӧма дзонь. Пукси поездас да ышловзи, ветла мися гортӧ да кокниа лолышта, вӧр-ваӧ ветла ог ӧтчыдысь, шойччышта. Вӧрзигӧныс нин аддзылі ӧшинь пырыс шатласьыштӧмӧн гортас мунысь марий ёртӧс, гӧгӧр сэсся тыдовтчисны веж серпасъяс, Тарту карыс зэв ӧдйӧ помасис. Гожӧм шӧр вӧлі сулалӧ буретш Эст муын.

Вои Сыктывкарӧ 22-ӧд лунӧ рытнас нин да муні узьны Мисяковъясӧ, аддзылі армиясьыс воӧм Вова воча вокӧс. Пырӧма шоперавны поштаӧ да рытъяснас век шӧйтӧ вӧлі. Аскинас гортӧ кайи да некымын лун шойччышті. Сэсся лэччылі карӧ, ветлі музейса небӧгкудйӧ видлавны XIX нэмся коми граматикаяс, гижалі сэтысь тетрадьӧ ставсӧ шӧркывъяс йылысь. Та йылысь гижӧма вӧлі зэв этша. Каталогъясын лукйысиг шӧркыв йылысь сюрис дзик ӧти неыджыд гижӧд, дасьтылӧма сійӧс тӧдса нин В. С. Суханова ылі 1967-ӧд воын. Темаӧ пырӧдчыны вель ёна меным отсаліс В. А. Ляшев. Сійӧ уна литература йылысь юӧрталіс серакуясын. Сэки буретш вӧлі паныдавны кӧсйӧны Венгрияысь воан студентъясӧс, накӧд воӧны пӧ Карой Редеи да Энико Сий. Ме сэки мудорсайсаясысь некодӧс эг аддзывлы, некодкӧд эг тӧдмась. Гӧгӧрвоана: Финно-угроведъяслӧн VI войтыркостса ӧксьӧма водзвылын коми кыв кыскӧ вӧлі мукӧд канмуясысь туялысьясӧс. Сэсся гожӧмнас Карой Редеи ветлӧма уна сиктті да миян Сыктыв районті ветлігчӧжӧн волӧма Визинӧ. Та йылысь ачыс сёрнитіс районса радио пыр, буретш В. А. Ляшев век ветлӧдлӧма сыкӧд, быдторйӧн могмӧдӧма мудорсайса ёртӧс. Зэв нимкодь вӧлі кывзыны тайӧ радиоуджтассӧ сэки.

Кык лун пукалі асму туялан музейса небӧгкудйын да лыдди важ небӧгъяс, пажнайті сёянінъясын, рытнас ветлі карса пельк да сӧстӧм уличьясӧд. Казялі быттьӧкӧ медводдзаысь, кутшӧм лӧнь кар Сыктывкарным гожӧмнас, этша йӧза да сӧстӧм. Студентъяс эз вӧвны, унаӧн муналӧны шойччыны мукӧдлаӧ. Сэк жӧ казялі — винаӧн вель унаӧн ышмалӧны, шатласьыштысь йӧз паныдасьлӧны вӧлі, дворъясас том йӧз ӧтчукӧрӧн шуксьӧны-олӧны. Рытъяснас тётя Нинаяс ордын пукавлі да казялі, мый кык вося службаыс Вова воча воклы бур ног немся абу мӧрччӧма, вежӧрнас кольӧма важас на. Сэки нин рытъяснас кытчӧкӧ век вошавлӧ вӧлі, заводитӧма юыштавны да кампужитчыны. Ай-мамыскӧд вӧлі видчӧ, лёк кывъясӧн на вылӧ усьласьӧ. Тайӧс ме, дерт, сысянь эг видчысь. Дырсӧ карас эг ов, йӧзын овны эг нин велав да кайи Визинӧ шойччыны.

Сійӧ гожӧмыс вӧлі зэв шоныд да вель кос. Чужан Визин сиктӧй Тарту бӧрын кажитчис зэв буса, асвальтвывса лыа-мусӧ оз вӧлі чышкыны да машинаяс бӧрын бус кыпалӧ, лолавнысӧ вӧлі сьӧкыд. Кузь турун быдлаын мисьтӧма быдмӧ, Тартуын быдлаті вӧлі ӧд мичаа ытшкӧны, Европаын моз. Сэки юрсиктас ставсӧ вӧлі кыпӧдӧны: Морозов чойын выль нёль судтаа керкаяс, важ райисполком мышкын выль ыджыд веськӧдланін, зымвидзӧ нин вӧлі выль ыджыд быт керка, мукӧд стрӧйба. Сикттіыс лунтыр ветліс ыджыд трактор-машина. Турун пуктігӧн сикттіыс помся быдсяма текникаыс ветлӧ вӧлі. Важся москияссӧ лыаӧн тыртӧма нин вӧлі, йӧзыс ветлісны туй дорышъясӧд. Талун серпасыс век на сэтшӧм.

Ай-мамӧй челядьтӧгныс овны велалӧмны: айӧй вӧрӧ-ваӧ ветлӧ вӧлі, мамӧй век удж вылын да мый да, быдсяма помтӧм отчот гижӧ. Менсьым юасисны тартуса олӧм йывсьым, бур ног шензисны вайӧм вый да сыр вылӧ. Югъялана кышӧдӧ гартӧм выйыс кӧзӧдын эз тшыксьыв немся, а миян сэки Комиын весигтӧ вый-нӧкйыс вӧлі деписит. Олім ӧти ыджыд канмуын, а быдлаын олісны эз ӧткодя. Гортын оліг мамӧйкӧд сёрниті да шуим меным выль костюм вурӧдны. Мунім быт керкаӧ да ньӧбим сэки модаа лавсан дӧра, вурӧдны ковмис сэсся вель дыр. Артмис эз ёна мичатор: гачсӧ вурисны зэв векньыдикӧс, трубка кодьӧс, а пиньжакас воротниксӧ сідзи вӧчисны, мый вурӧсъясыс ортсыас петӧмны вӧлі. Коліс, дерт, карын вурӧдчыны.

Совкозӧ ни некытчӧ уджавны эг нин ветлы, гӧртгӧгӧрса уджъяс вӧчавлі, рытъяснас лыддьысьлі, кызвынсӧ серпаса гижӧдъяс. Шуам, лыдди сэки Владимир Тендряковлысь повестъяс. Сора тӧлысь заводитчигӧн тӧкӧтӧ том олӧмӧй менам эз помась, ӧдва-ӧдва ме эг вӧй. Буретш сійӧ луннас Васильев Шурик воча вокӧс кодралыштім Ӧзынын, петавлім Аннаясӧ пукалыштны. Сэсся рытнас айлы пырис мӧвп кайлыны Катыдӧ ботанасьны. Кайим да буретш воӧмаӧсь сэтчӧ вӧлӧм машинанас Мисяковъяс. Айӧй сэні сэсся пукалӧма да курыдтор содтӧд юӧма. Тайӧс казялі пыжас нин. Кывтім Кырул грезд улӧдз да пондім вӧйтасьны, час сизим вӧлі. Вадоръясас вӧлі уна шойччысь-уялысь олӧ, горзан шыыс ылӧдз кылӧ вӧлі. Сэки айӧй сувтіс да видзӧдӧ вӧлі кытчӧкӧ, сэсся другӧн пуксис пыжас, медым не усьны, усис, позьӧ шуны. Ме бӧжас пелысӧн пукалі да какунясьӧмӧн пыжсьыс туті ваас дзик виччысьтӧг, бузгыси да куті вӧйны. Веськаліс сідз, мый уси ваас медся пыдын да паськыдінас, айӧй ӧдва пыжас кутчысис да пондіс васӧ койны кинас. Отсӧг корны вӧлі некодлысь. Водзассӧ чайті пыжъяс кутчысьны да тайӧ мӧвпсьыс ӧдйӧ эновтчи, ӧд айӧй ачыс ӧдва-ӧдва пыжъяс кутчысис. Вирдыштіс юрам мӧвп кывтны мӧдлапӧлас, понді мый вынысь варччыны сылань, сӧмын тайӧс вӧчнысӧ вӧлӧм вывті сьӧкыд: здукӧн кышан да сапӧг сьӧктаммис да кутіс кыскыны пыдӧсас, картузӧй кывтіс кытчӧкӧ. Варччи зэв сьӧкыда да надзӧн, кокъяс гираяс моз кыскисны пыдӧсас, кывті сувтсӧн, ӧдва верми нин лолыштавны. Дерт, зэв ёна повзьылі, став олӧмӧй вирдыштіс юрам сійӧ здукас. Вадорӧдзыс кывті да сэні вӧлӧм зэв пыдын, он судз немся, кыдзикӧ кутчыси куст вужъясас, турунас да кыпӧдчи, лолышті пӧттӧдз да сэсся вадорса турунас кутчысьӧмӧн неуна лэччышті кывтыдлань да зэв сьӧкыда кайи вадорас. Сэккості айӧй пелыссӧ кутӧма да васӧ пыжсьыс вӧлі койӧ. Енмӧс аттьӧалӧмӧн петі вадорас да пыксьӧмӧн пуксӧн ӧдва-ӧдва пӧрччи сапӧгъяссӧ кокысь, пыдзраси да муні веськыда дедъясӧ. Дзикӧдз ме сэки стрӧймылі, куысь петлі, айкӧд гортӧ эг нин лэччы, кольччи узьныс Кузук Кӧч ордын. Енмыс ли код ли менӧ сэки мездіс, збыльысьсӧ ачым ачымӧс кулӧмсьыс кыски. Сэксянь сэсся пыжйӧн чери кыйӧмсьыс ме понді ӧтдортчыны, васьыс повны, ёнджыка понді вадорсяньыс вуграсьны да ботанасьны.

Ёна радейтлі сэки тшак вотны ветлыны. Сора тӧлысь 23-ӧд лунӧ, субӧтаӧ кайи вӧрса ордымӧдыс Галин кушӧ, водзас зэръяс бӧрын артмалӧм гӧпъяссӧ кытшлаліг. Жар вӧлі да номйыс, позьӧ шуны, эз вӧв да дивӧ кодь вӧлі мем тайӧ. Сюраліс вель уна дона гоб ордым пӧлӧнӧдыс, а Галин кушас жарысла весиг кушӧдчылі да сідзи пасьтӧг ветлі. Сэсся Парччуӧдзыс визькерасӧдыс лэччылі да сэті ветлышті. Понмӧй дзик пыр жӧ ваас пырис да уяліс, жарсӧ пыркӧдіс. Бӧрсӧ воиг эз, дерт, сымда сюр, но вайи вель уна выль тшак. Рочов грездӧ пыралі да ставыс шензисны менам аддзӧмтор вылӧ. Буретш вӧлі Сергейяс керка дорас зонъяс пукалӧны да шензьӧны вӧлі вайӧм тшак вылас. Геня шуӧ, менӧ пӧ татшӧм жарнас винаӧн весиг он ылӧд вӧрӧ кайны. Гожӧмнас ме некытчӧ ёнасӧ гортысь эг ветлы, небӧгъяс босьтавлі библиотекаысь, гӧститнысӧ ветлім Силаков Володь дорӧ сӧмын. Казялі сійӧ гожӧмнас меысь кутшӧмкӧ кӧдзалӧм сяма важ тӧдсаяссянь, эз быттьӧ мекӧд и сёрнитнысӧ ёна кӧсйы кодсюрӧ.

Сьӧлӧм такӧданторйӧн вӧлі Ёгулӧ кыснасьны ветлӧмыс. Сора тӧлысь помын кайлім сэтчӧ куимӧн: ме, Сергей да Мишӧ Коля. Дивӧ: номйыс зэв этша вӧлі, кайиганым вотім вель уна еджыд гоб да кык рыт сыысь тшаква пуимӧ. Парччу вуджанін дорас, медпаськыд виддзас карчи уль турунсӧ вӧлі зорӧдалӧны. Кыпӧдӧмны дзик шор дорас пывсян, сёянін весьтас вевт сяма вӧчӧмаӧсь, палаткаяс зэвтӧмны. Кык вой узим чомъяс, немся эгӧ кынмӧй, мӧд асывнас весигтӧ пужъялыштӧма вӧлі, туруныс ветлігӧн шаракыліс. Сэки мем збыльысь мойвиис, кӧрт черитор вылӧ вель гырысь нёль сир шедіс, пысасис ӧти весигтӧ нёкчимас, нетшышті васьыс татшӧм ног, турунас усис да ӧдйӧджык нин тшапниті. Бурскан ботанас шедӧма вит вирсин да вель ыджыд сир. Вои гортӧ да айӧй бур ног шензис кыйдӧс вылас. Сэки Ёгулыс черинас ёна на озыр вӧлі, матӧ быд гӧптысь сирыслӧн бузгӧмыс кылӧ вӧлі, усьласьӧ вӧлі весиг зэв векньыдінъясысь. Лунъяснас узьыштім, пусим-сёйим, быдтор йывсьыс сёрнитім, радио кывзім. Тадзи лӧнь вӧр-ваас курортын моз олі некымын лун. Сэсся моз тӧлысьнас нӧшта на кайлім кыснасьны нёльӧн: ме, Сергей Силаков Володькӧд да Генякӧд, сӧмын сэки шедіс ёна этшаджык, воигчӧж сэсся тшак вотім. Володьыс велавтӧгыс зэв ёна мудзӧма да гӧтырыслы кӧсйысьӧма, кокӧй пӧ менам оз нин тувччы татшӧм туйсӧ. Сӧмын кузь туй бӧрын мудзӧмвылысь кутшӧм лӧсьыд шоныд пывсянын мыссьыштны да сӧстӧм вольпасьӧ водны узьны!

Моз тӧлысь лэбыштіс зэв жӧ ӧдйӧ, вотчи да мый да, лыддьыси, олі ӧтнам гожся пусянінын. Немся полӧм эз вӧвлы сэні ӧтнамлы узьнысӧ. Моз тӧлысь 19-ӧд лунӧ ветлі Рочев Сергейлӧн гажа кӧлысь вылӧ, свидетеляліс Канов Коля. Гӧтырпуыс, Марина нима мичаник ныв, гижсигӧныс весиг бӧрддзис. Коля гигзьӧмӧн шуис: «Мый бӧрдан? Радлыны колӧ». Гижӧдісны райисполкомса выль стрӧйбаас нин, лӧз рӧма важ кык судтаа керкасӧ буретш разьӧны вӧлі. Тайӧ тӧдчана керкасӧ дедӧй на кыпӧдлӧма, вайӧмаӧсь пӧ Кунибысь сійӧс. Ме кыдзи век потограпируйті машинанас голлясьӧмсӧ да мый да, а рытнас гажаа пукалім вӧркомбинат сёянінын. Йӧзыс сымда вӧлі мый пуксьынысӧ некытчӧ вӧлі. Сергейыс плотын куим во служба бӧрас туй вӧчанінын уджалӧ вӧлі мастерӧн. Рытнас сэсся пемдіс да зэв ёна зэрис, йӧзыс гортъясас вӧлі котӧрӧн муналӧны. Ме нӧшта пыралі 11 часся кино вылӧ да вои гортӧ сёрӧн нин. Тадзи вочасӧн став визинса ёртӧй гӧтрасяліс да котырсяліс.

Моз тӧлысь помын ыркаліс, воис кад каколь босьтны. Босьтасим дыр, айкӧд кыкӧн сӧмын, мамӧй муніс Ригаӧ шойччан керкаӧ. Гожӧмнас Вовасянь воис ӧти сераку, канвертас инпасыс Таллин. Вӧлӧмкӧ, лӧддза-номъя тӧлысь помас налысь экипажсӧ лэбӧдӧмаӧсь Тартуӧ, сэні вӧлі ыджыд авиаюкӧн, ылӧ лэбалан самолётъяслӧн дивизия сулаліс. Вӧліны тшӧтш ичӧт еропланъяс, ачым аддзылі кар весьтті ӧдйӧ вирдалысь МИГ-ъяссӧ. Забыль, сійӧ дивизиянас сэки веськӧдлӧма генерал Джохар Дудаев. Вова корсьӧма менӧ, ветлӧма университетас весиг. Воӧмаӧсь найӧ Таллинас выль караб босьтны да Ылі Асыввылӧ пӧ кутам сійӧс кывтӧдны. Мамӧй муніс Ригаас да сысянь ветлӧма Таллинас писӧ видлыны. Сэккості ме вель уна лун ӧтнам вадорас кодйыси, косьті каколь да сӧвтаси. Пажын бӧрас айӧй машинанас воліс да кыскаліс босьтӧмасӧ гортӧ. Дерт, миянлы гажтӧмкодь вӧлі. Сэсся ӧти вежалунӧ век жӧ миянлы отсыштісны мусӧ помавны Мисяков гозъя, найӧ дедӧлысь став какольсӧ эштӧдӧмны нин вӧлӧм да миянӧ карас лэччиг кежалісны. Кӧч тӧлысь дасӧд лунӧ рытнас мамӧй воис зэв кыпыд чужӧма, киас сеткаын вайӧ арбуз. Сійӧ арнас Визинын арбузъяссӧ вель ёна вузалӧны вӧлі да миянлы сійӧ дивӧ эз ло. Вайӧма мем лӧз рӧма кокни штормовка, дипломат да виж ботинки. Ставсӧ тайӧс ме буретш босьті аскӧд Тартуӧ. Бӧръя лунъяснас чукӧртчи туйӧ, колльӧдны менӧ волісны Сергей да Гена вокъяс, вель дыр пукалім да шылад кывзім гожся пусянінын, сёр войнас нин найӧ мунісны. Гортысь муні эг нин гажтӧмалӧмӧн, мӧдарӧ — водзӧ велӧдчыны ыджыд кӧсйӧмӧн.

Лэбзи бара Ленинградӧ, а сысянь велӧдчанінӧ, войсӧ сьӧкыдпырысь пукалі. Миянлы туйсьыс мынтысис университетным, тайӧ ветлӧмыс вӧлі экспедицияӧн, ми чукӧрталім кыв материал. Четверг 15-ӧд лунӧ вои асывнас ӧтуволанінӧ, кӧсйи пырны ас вежӧсам, но комендантыс шуис овмӧдчыны ӧкмысӧд судтаӧ. Каи, пыри выльлаӧ, а сэні кодкӧ олӧ нин вӧлӧм. Тӧдмаси выль олыськӧд, тайӧ вӧлі Уно нима эст зон, овыс Хямарик (1955), меысь абу джуджыдджык, но зэв зумыд, мусянь тэчӧм морт, сьӧд юрсиа, гырысь синъяса. Водзассӧ оз ёна вӧлі сёрнит мекӧд, абу, тыдалӧ, велалӧма волысьны роч кывъя йӧзыскӧд да. Сэсся вочасӧн велалім ӧта-мӧд дорӧ, лоим восьсаджыкӧсь. Водзас Уно вӧлі зэв пӧдса лола морт, ӧтнас олысь-мӧвпалысь аспирант. Вочасӧн казялі сылысь нюмсӧ, шочиника шмонитӧмсӧ да восьса мӧвпъяссӧ. Тулыснас коменданткӧд сёрнитлі ывла пелькӧдысьлӧн удж йылысь, а ӧні арнас тайӧ кӧсйӧмсьыс немтор эз артмы, уджалан местаыс абу нин вӧлӧма. Сӧмын таысь шог эз вӧв, сьӧм меным сёйны-юны век тырмывліс.

Тартуӧ тшӧтш воӧмаӧсь кык коми ныв, СКУ сійӧ воӧ помалысь Тимушева Надя (1961), Кулӧмдін районса Керчомъя сиктысь петлӧм ныв, да водзынджык гарыштӧм нин Некрасова Галина Александровна (1958). Воддзаыс воӧма стажируйтчыны во кежлӧ да весиг тӧдӧ нин вӧлі, коді лоас юрнуӧдысьыс да мыйджык йылысь гижны пондас. Мӧдыс воӧма экзаменъяс сетны лунся аспирантураӧ, лӧсьӧдчӧ вӧлі туявны манси-коми кыв йитӧдъяс. Тайӧ зэв буртор лои, эз ло гажтӧм меным. Галяыс ачыс чужлӧма да быдмӧма Емдін районса Гам сиктын, сылӧн айыс гижалӧ челядьлы вӧлі кывбуръяс да висьтъяс, кырымасьӧ вӧлі Некрасов-Гамса. Темасӧ сылысь эськӧ туялан веськӧдлысьыс, профессор Аго Кюннап вежӧма — коми кывйын л-элемента вежлӧгъяс. Век нин позис комиӧн варовитыштны ӧні. Кыкнансӧ овмӧдісны тшӧтш миян судтаӧ ӧти жырйӧ. Кӧч тӧлысьнас тшӧтш пыран экзаменъяс сеталіс Йошкар-Олаысь тӧдса нин ныв Сибатрова Серафима. Пауль Аристэ сійӧс босьтіс ас кипод улас, сэсся аньыс гижис кандидат ним вылӧ уджсӧ мари кывйын кывбӧръяс йылысь. Водзӧ сэсся кык во Некрасова Галинакӧд велӧдчим, 1984-ӧд да 1985-ӧд вояс чӧж мыйӧнсюрӧ ӧта-мӧдлы отсасим, ёнджыкасӧ туяланторъяс йылысь сёрнитіг. Сійӧ водзассӧ вель унатор меным висьталіс, кыдзи колӧ пырӧдчыны темаас да мый вӧчны медвойдӧр, мый сёрӧнджык. Дерт, туялан институтын кык вося удж бӧрас сямыс вомъёртӧйлӧн вӧлі ме дорысь унджык.

Аддзысим зонъёртъяскӧд, пуи ме Пялсони ӧтуволанінын ас вайӧм чериысь чӧскыд юква, пукыштім вель дыр да висьтасим гожӧм коллялӧм йылысь, сэсся ветлыштім рытъя картіыс. Кӧч тӧлысь 19-ӧд лунӧ Юра, Аркадий да ме мунім асывнас кафедраӧ. Сыӧдз «Тарту» вузасянін водзысь ньӧбим кык мича роза, босьтім тшӧтш шоколада кампет кӧрӧб. Ме сійӧ луннас медводдзаысь регатаси да муні университетӧ культураа морт моз нин. Таысь Пауль Аристэлы лои зэв долыд. Кыдзи век, сёрниыс помасис копей чашкаӧн да колльӧдчӧмӧн. Аристэ сэки меным сетіс удж гижны кафедраса «Fenno-ugrіstісa» нима быдвося гижӧдкудйӧ кутшӧмкӧ стаття, мый йылысь кӧть. Шӧркывъяс йылысь менам нинӧм выльыс эз вӧв на. Та вӧсна босьтчи дасьтыны диплом удж серти яран кывйысь босьтӧмторъяс йылысь гижӧдтор, ачым сэсся печатайті гортын сійӧс. Лои вит листбока гижӧд, сеті сійӧс сэсся Пауль Аристэлы йӧзӧдӧм могысь. Гижи сійӧс, кӧть сійӧ менам сэкся темаӧ некыдзи эз инмы. Татшӧм нин вӧлі паськыд нырисыс менам туялан юрнуӧдысьӧйлӧн — гижны унатор йылысь, туявны ставсӧ мый верман. Тайӧ эз вӧв дзик омӧльтор, сійӧ ышӧдіс синвидзӧдласӧс веськӧдны унаторлань.

Тайӧ во джынъяс ме эг нин уна кад вошты урокъяс вылӧ, вежоннас ӧтчыд-кыкысь ми велӧдім сӧмын эст кыв. Вочасӧн понді пырӧдчыны темаӧ, лыдди В. А. Ледяйкиналысь уджсӧ да мыйсюрӧ гижалі сэтысь. Мыйлакӧ сылӧн уджыс меным ёнасӧ эз во сьӧлӧм вылӧ, гашкӧ, материалыс вӧлі тӧдтӧм дзик, гашкӧ, мукӧдтор вӧсна.

Медводдзаысь на ме паныдалі арсӧ Эст муын. Кӧч тӧлысьсӧ повтӧг на позьӧ вӧлі шуны гожсяӧн, вӧлі век шондіа, пу коръясыс кызвынсӧ вӧліны вежӧсь. Дай сэсся бӧрас найӧ вижӧдісны да усялісны, а тӧв век эз волы, сӧмын ёнджыка пондіс зэрны. Менам тайӧ пӧрйӧ вӧлі нин аслам юркобув да ме некутшӧм зэрысь эг пов. Пауль Аристэ меным сетіс ассьыс важиник сьӧд берет да ме ортсысяньыс немторйӧн эг ёна торъяв сэтчӧс вужвойтырсьыс. Кӧч тӧлысь 28-ӧд лунӧ Аристэ корліс ми вокӧс аслас пуйӧрсьыс кисьмӧм яблӧксӧ чукӧртны. Вель уна турунас нин усьӧма вӧлі, сӧмын найӧс ми эгӧ вӧрӧдӧй, а босьталім увъяссьыс кока поссянь. Ме водзассӧ понді шыблавны улмӧяссӧ вывсяньыс кӧрзинаас, но менӧ юрнуӧдысьӧй дзик пыр видіс: колӧ пӧ видзчысьӧмӧн, ньӧжмыда найӧс тэчны кӧрзинаас, мед пӧ найӧ эз доймавны да тӧвнас ӧдйӧ эз сісьмыны. Сэсся тыра кӧрзинаяснас пырталім ӧкмӧм яблӧксӧ гӧбӧчас, сэні пӧ найӧ куйлӧны зэв дыр. Грушаыс, сливаыс да вишняыс эз нин вӧв, какольсӧ эз на босьтны. Дерт, шоныдджыкинад гожся кадыс кыссьӧ вӧлі ёна дырджык, а тӧлыс воӧ сёрӧнджык, полӧмпырысь.

Кӧч тӧлысь 29-ӧд лунӧ коллим ставӧн Серафимаӧс да Галя Некрасоваӧс мӧскуаса поездӧ. Надя тӧкӧтӧ оз бӧрд вӧлі, тшӧтш пӧ окота зэв гортас мунны шуӧ. Вӧлӧмкӧ, сылӧн муса зонмыс армияын служитӧ да та понда ёна гажтӧм сылы вӧлі. А йирым тӧлысь коймӧд лунӧ, вежалунӧ, ветлі Вова вок дорӧ Таллинӧ. Аскӧд нуи козинъяс: фломастеръяс, альбом, тяпи, кампет кык кило, шоколадъяс. Мӧд номера трамвайӧн муні «Минаа ӧзын» нима сувтланінӧдз да лэччи саридзланьыс, корси КПП-сӧ, кори Воваӧс. Петіс, киасим, сёрнитыштім. Чужӧм вылас быттьӧ омӧльтчыштӧма вӧлі. Водзассӧ КПП-ас дзӧрысь мичманыс оз вӧлі менӧ лэдз, а сэсся син пӧвнас лапнитіс — пыр пӧ. Пыри да ӧдйӧ кайи поскӧдыс «Казанка» нима вель ыджыд карабӧ. Тайӧ вӧлӧма плавъялысь госпиталь, тайӧс кывтӧдны пӧ сэсся ковмас Ылі Асыввылӧ, Чилимаас, кыдзи сэні пӧ шуӧны. Пытшкас Ленин вежӧсас сэсся час кык пукалім да сёрнитім, некутшӧм курыдтор видлыштӧм йылысь весиг мӧвп менам эз чужлы. Сэсся петкӧдліс карабсӧ, лэччылім медся пыдіинас, трумас, петкӧдліс и пӧртсӧ, ставыс сэні вӧлі выль да мича. Висьталіс, карабсӧ пӧ вӧчӧмны Суоми муын. Сэсся менӧ вердыштісны, эз ёна пӧтӧсаа. Кӧсйим петавны карас да эз нинӧм миян артмы: сэтчӧ воӧма Балтика плотнас веськӧдлысьыс. Пытшкӧсса радиоӧдыс юӧртісны, мед ставныс пукаласны лӧня пытшкас, нырсӧ ортсыӧ эз петкӧдлыны. Рытъявылыс сэсся муні поезд вылӧ да видзӧдлі саридзсӧ. Ыджыд ӧзыныс сійӧ вӧлі няйт, ваас мазут гӧвкъялӧ. Кык ыджыдкодь караб дорас гыяс вылас плавъялісны ичӧтджык тральшикъяс да водзӧ посниджык катеръяс.

Йирым тӧлысяс некутшӧм ыджыд лоӧмтор эз вӧв. Пукалі небӧгкудйын да лыддьыси, гижалі конспектъяс да ветлі эст кыв велӧдны. Тііт миянӧс велӧдіс дышпырысь нин, сылы тайӧ уджыс содтӧд нажӧтка сӧмын ӧд вӧлі, стипендия дорӧ содтӧд. Эст кыв зэв лӧсьыд вӧлі велӧдны кинояс видзӧдігӧн, ӧд сэні вӧлі вӧчӧма эст кывъя субтитръяс, кадрувса гижӧдъяс. Найӧс лыддигӧн уна выль кыв вӧлі тӧдмала, уна зумыд тэчас. Шыыс кыліс рочӧн, дерт. Кинотеатрыс Тартуас вӧлі куим: кар шӧрас университет дорас, «Волга» ресторанкӧд орччӧн «Атхена», видз-му овмӧс академия саяс «салют», мӧдлапӧлас «Комсомоол». Сӧмын эст кывйыс коліс меным эз сӧмын юртеш могмӧдана помкаысь, а уджӧс гижӧм могысь: коліс бура лыддьыны Хуно Рятсеплысь кандидат диссертациясӧ фин-угор кывъясын кадакывлӧн морттӧм сикасъяс йылысь. Стӧч нимыс тайӧ ыджыд уджыслӧн вель кузь: Rätsep H. Іnfіnііtsed verbіvormіd soome-ugrі keeltes. Dіssertatsіoon fіloloogіateaduste kandіdaadі teaduslіku kraadі taotlemіseks. — Tartu, 1954.

Вель дыр кывчукӧрӧн вуджӧді медся коланаинъяссӧ. Тайӧ уджыс мем зэв ёна отсаліс сэки дай сёрӧнджык. Восьті сэки аслым кык тор: ӧти-кӧ, вӧлӧмкӧ, 50-ӧд воясӧ Сӧвет муын позьлӧма на гижны эст да мукӧд абу роч кывйӧн диссертацияяс, мӧд-кӧ, Рятсепыслысь уджсӧ тырвыйӧ морт оз тӧд да сійӧн оз вӧдитчы, сӧмын Б. А. Серебренников перым кывъяс история йылысь небӧгас да Г. Стипа ыстысьӧма уджыслӧн автореферат вылас. Татшӧм серпасыс вӧлі инмӧ мудорсайса туялысьяслы. Хуно Рятсеп профессорыс (1927) Тартуса спецсӧветас вӧлі туялан секретар, зэв стӧч да вунӧдчывтӧм морт.

Ме сэтшӧма ышмывлі эст кыв велӧдӧмӧн, мый коркӧ сэки гижлі ай-мамлы серамбана сераку сэтчӧс кывйӧн. Со сійӧ:

«Tere, іsa, ema!

Ma saіn hіljutі teіl kіrja ja hakkan kіrjutama vastust. Kіrja algal ma kіrjutan sііnsest іlmast. Eestіs sajab sagelі vіhma ja alatі puhub tugev tuul. Ühіselamus meіl on aga soe ja ma olen terve.

Kіrjutan omast päevast: hommіkul ma tõusen kell üheksa ja kohe valmіstan hommіkusõõkі. Pärast seda ma pool tundі puhkan ja kell kümne lähen TRÜ raamatukokku. TRÜ raamatukogu on väga іlus ja rіkas, seal on ka väga sümpmäätne kohvіk, kus ma armastan juua morssі ja süüa pіrukat. Peale selle ma loen seal ajakіrju ja ajalehtі. Іga päev ma sӧӧn Tempo-sӧӧklas, kus on alatі hea lіha, borš, pііm ja kohv. Pärast lõunat ma käіn kaupluses ja vaatan uud kauppad. Ma ostan mіdagі aga väga harva, sellepärast et mul eі ole palju raha. Ma pean іga esmaspäeval mіnema soome-ugrі keelte kateedrіsse pr. Paul Arіstega vestlusele.

Õhtul mõnіkord ma lähen kіnno võі spordіvõіstlusele võі külla. Іga päev meіl on raske päev, ja sellepärast ma lähen vara magama, kell kaksteіst.

Nägemіsenі, teіe Ženja».

Тайӧ гижӧдторсӧ ог комиӧд, эст кыв быд тӧдысь сійӧс ӧд кокниа гӧгӧрвоас.

Во помланьыс матынджык менӧ корліс ас дорас кафедраӧн веськӧдлысь Аго Кюннап да вӧзйис ӧтитор вӧчны: гижны неыджыд удж Пауль Аристэлӧн коми кыв туялӧм йылысь. Вӧлӧмкӧ, 1985-ӧд воын сылы тырас 80 арӧс да университетсяньыс кӧсйӧны вӧчны сылы козин — дасьтыны да йӧзӧдны юбилярыслы сиӧм торъя гижӧдкуд. Татшӧм козинсӧ дыр кад чӧж дасьтӧны аслыс ыджыд мортыслы кыв шутӧг, вӧчӧны аслыссяма буршемӧс (сюрприз). Татшӧм ногӧн тшӧтш вӧчлӧны пӧ Европа пасьтала: гусьӧнмоз уджъёртъясыс чукӧртӧны гижӧдкуд да тшупӧда лун кежлас сійӧс йӧзӧдӧны. Вӧчӧны ыджыд да сьӧлӧмӧ мӧрччана козин. Босьтчи чукӧртавны Аристэлысь коми кыв йылысь гижӧдъяссӧ да ставыс вӧлӧма немеч да эст кывйӧн. Ковмис лыддьыны ставсӧ ӧти бӧрся мӧд. Вӧлӧмкӧ, став материалсӧ юрнуӧдысьӧй чукӧртӧма Айму вӧсна Ыджыд тыш кадӧ пленӧ веськавлӧм коми салдатъяслысь. Юаси тайӧтор йывсьыс да Аристэ вӧчӧдіс 1942-ӧд вося «Postіmees» (Пошта новлысь) газетысь гижӧд копия, лыдди сійӧс (тайӧ гижӧдсӧ комиӧдӧмӧн сетӧма тайӧ небӧг помас). Шензьӧдіс менӧ сійӧ, мый оккупация кадся став газет-журналсӧ видзӧны вӧлӧм торъя пӧдса фондын, быдӧнлы оз на сетны сэтысь немтор. Колӧ вӧлӧм торъя кабала вӧчны та могысь. Тайӧ ставыс, дерт, вӧлі мем выльтор. Пауль Аристэ казьтывліс, Ыджыд тыш заводитчӧм бӧрас пӧ немечьяс Тартуас вӧлӧмны вель либеральнӧйӧсь, сэтчӧс йӧзсӧ абу дзерӧдӧмаӧсь: дугдывтӧг уджалӧма Тарту университет, эст кывйӧн велӧдӧмаӧсь школаясын, «Ванэмуйнэ» театр петкӧдлӧма спектакъяс. Сэсся пондӧмаӧсь выль месайясыд ворссьыны тышас да лёкмӧмны. Гӧрд армиялы да немечьяс волӧмыслы зэв радӧсь вӧлӧмны пӧ сӧмын асьнысӧ вузалысь аньяс, налӧн гажӧдчаніныс уджавлӧма тышкасян воясас дугдывтӧг. Висьталіс нӧшта, профессор Аго Кюннаплӧн айыс пӧ вӧлӧма немеч апичер. Медся бурторйыс Аристэлӧн гижӧдъясын вӧліны коми текстъясыс, шензьӧдіс ӧтитор: сэкся салдатъяс сымда висьтавлӧмаӧсь сылы, сы мында тӧдлӧмаӧсь йӧзкостса олӧмсӧ, мойдъяс, сьыланъяс, нӧдкывъяс да с.в.

Тӧдлытӧг воис Йирымса революция лун, сэки ветлім ставӧн демонстрацияасьны. Асывнас Тимушева Надякӧд мунім Пяльсони ӧтуволанінӧ да сэні пукалім 11 часӧдз. Воӧма дорйысьны Саранскысь Агафонова Нина да сійӧс нуӧдім тшӧтш. Кутім чукӧртчыны колоннаясӧ, сэсся воис Пауль Аристэ, зэв бур аскылӧма, век шмонитіс. Филологъяс мунісны колоннаын медся помас, карса автобус сувтланін дорас вӧлі трибуна, сы дорті мунігӧн «Ура!» горзісны, сӧмын эстъяс муналісны шӧр трибунаяс весьттіыс кызвынсӧ чӧв олӧмӧн. Унджыкысьсӧ горзісны том йӧз да рочьяс. Дзик торъялана вӧлі кӧрт туйвывсаяслӧн колоннаыс: сэтчӧс уджалысьыс матӧ ставныс вӧлі роч да йӧзыс мунӧны вӧлі гудӧкаӧсь, морӧсас медаль-орденаӧсь, асывсяньыс гажакодьӧсь нин кодсюрӧ. Найӧ медгораа урасӧ горзӧны вӧлі. Сэсся шӧр поштадорса уличӧд кайим да коллим Аристэӧс, пыралім найӧӧ тшаясьны. Рытнас ме нӧшта на котӧртлі Пялсони уличвывса ӧтуволанінӧ серпаскуд видзӧдны. Н. Е. Агафонова сэки висьтасис аслас дорйысян дзугъяс йывсьыс, юӧртіс саранскса быдсяма выльторсӧ. Шуис, Д. В. Цыганкин профессорыс пӧ сылы оз отсав некыдз, но быд ногыс отсалӧ А. М. Гребневалы, весиг пӧ бӧръяыслысь диссертациясӧ кафедраса лаборантыс печатайтӧ. Тимушева Надя сэккості ӧтнас рытйӧма да серакуяс гижалӧма.

Вӧльгым тӧлысь 13-ӧд лунӧ бара на ветлі Таллинӧ видлыны Воваӧс. Тайӧ пӧрйӧ нин сійӧс лэдзисны увольнительнӧйӧ, ветлім важ карас, кино видзӧдім, ветлім сёйны, ньӧбасим да видзӧдім Вылыс карсяньыс (рочӧн кӧ Вышгородсяньыс) став паськыдінсӧ. Рытъявылыс сэсся кыкӧн пукалім кӧрт туй вокзалас менсьым поезд виччысиг, быдторсӧ сёрнитім. Юасис визинса лоӧмторъяс да аслас ёртъяс йывсьыс. Бӧръя дизель-поездыс мунӧ вӧлі вель надзӧн, быд посни станцияас сувталӧмӧн, та вӧсна гортӧ вои сӧмын войшӧркад кежлӧ.

А аскинас, выльлунӧ, 14-ӧд лунӧ пукалі Нина Агафоновалӧн дорйысьӧм вылын. Водзассӧ эськӧ ӧти докторантӧс, Ленинградысь воӧм Кукконэн ова ӧти суоми аньӧс сӧветсаясыс пуксьӧдісны, эз лыддьыны филология докторӧн, унджыкыс кипасаліс сылы паныд. Но Агафонова Нина дорйысис зэв бура. Аслас кыз горнас висьтасис зэв подулалӧмӧн сораса эрзя-мокша сиктсёрниясса нимвежтасъяс йылысь. Рытнас «Кясеке» ресторанын чукӧртчис бара став бомондыс, Тарту карсьыс став мордваыс: Нина Нуянзина (эст овнас кӧ Аасмяэ), сэні важӧн нин олысь Виктор Данилов да мукӧдъяс. Викторыс велӧдӧ вӧлі роч кыв Эст видз-му овмӧсса академияын да юрнуӧдӧ сэтчӧс сьылан-йӧктан котырӧн. Менӧ сэсся ыстісны паныдавны Ленинградсянь автобусӧн воысь Вера Александровна Черныхӧс. Сійӧ кӧсйылӧма волыны Нина нывъёртыслӧн дорйысьӧм вылас да мыйлакӧ сёрмӧма. Ме сійӧс автостанцияысь эг аддзы да котӧрті ӧтуволанінас. Сэні сійӧ вӧлі пӧдса вежӧс дорас сулалӧ сумкаяснас. Восьтансӧ меным сетлісны да сійӧн пырим Нина вежӧсас да сёрнитыштім, тшаясим. «Кясекеас» ми эгӧ мунӧй. Висьтасьыштіс Вераыс ас йывсьыс неуна: уджалӧ пӧ педінститутын да велӧдӧ англия кыв, сьӧмсӧ пӧ мынтӧны тырмымӧн. Кӧсйӧ вӧлӧмкӧ водзӧ туявны мортасяна кадакывлысь кывартмӧдан суффиксъяссӧ. Зэв нимкодь сылы лои сыысь, мый ме гижа нин шӧркывъяс йылысь, ог нин сылысь темасӧ нок. Жаль, но сэсся Вераыс коми кывтуялӧмсьыс кӧдзаліс, дугдіс гижавны весиг неыджыд уджъяс. Ачыс ай-мам сертиыс вӧлӧма Сыктыв вожысь, чужлӧма Палаззяын, бура тӧдӧ да гӧгӧрвоӧ вӧлі коми кадакывлысь инассӧ. Велӧдчылӧма ӧти кадӧ аспирантураас Нина Агафонова да Галина Федюнёвакӧд, Черныхлӧн веськӧдлысьнас вӧлӧма Аго Кюннап. Сэсся вӧльгым 18-ӧд лунӧ корлі Верасӧ ас ордӧ Ноорусэ вылӧ да верді юкваӧн, тшай юим да сёрнитім кадакыв туялӧм йылысь. Сійӧ кутшӧмсюрӧ мӧвп сетіс, некымын небӧг вӧзйис лыддьыны. Аскинас вӧлі кӧсйӧ мунны нин бӧр Сыктывкарӧ.

Вӧльгым тӧлысь мӧд джынйыс лои кӧдзыдкодь, лымъяліс. Надя Тимушева муніс гортас выль воӧдз нин, муніс радпырысь, тӧкӧтӧ эз сьылігтырйи. Воис В. С. Зимин уджсикасысь экзамен сетны, менсьым вель унатор юасис, босьтіс ӧткымын конспект лыддьыны. Ме сылысь мыйсюрӧ юаси немеч кывйысь. Сэки нин мем лои бура гӧгӧрвоана немеч кыв тӧдӧмлӧн коланлуныс, ӧд шӧркывъяслӧн артмӧм-сӧвмӧм йылысь вель унатор гижӧма вӧлі немеч кывйӧн (Ф. Й. Видеманлӧн, Томас Уотилалӧн, Давид Фокош-Фукслӧн, Гюнтер Стипалӧн, Ӧдӧн Бекелӧн, Микко Корхонэнлӧн уджъяс). Вячеслав Семенович вӧзйис М. Шеперлысь немеч кывйӧ асвелӧдчан небӧгсӧ, кодӧс сэсся ме босьті небӧгкудйысь да понді велӧдчыны ас кежысь.

Сэккості менам ӧти омӧльтор лои веськыд киын: сійӧ пондіс ӧдйӧ пыктыны, юр висьмис, жар кайис, ветлӧдлі шатласьӧмӧн. Вӧльгым 22-ӧд лунӧ сёр рытын Вячеслав Семенович Зимин мырдӧнсорӧн весиг нуӧдіс менӧ миянсянь неылынся бурдӧдчанінӧ, сэні киӧс видзӧдлісны да дзик пыр вундалісны. Том зонъяс вӧчисны тайӧс ӧтувъя наркоз сюйӧмӧн. Пызан вылас унмовси да нинӧм эг кывлы вундалӧмсӧ. Сэсся палялі да войнас нин мунім ӧтуволанінӧ. Пычкӧмаӧсь киысь вель уна ор да вурлӧмны. Та бӧрын вежон сайӧ ветлӧдлі дойсӧ выльысь гартӧдны. Киӧс бурдӧдӧм вӧсна аттьӧалана кыв шуа В. С. Зиминлы, сійӧ эз коль ме дорӧ веськодь да лючки туйӧ веськӧдіс. Тайӧ кадсӧ олі кызвынсӧ асланым вежӧсын да вуджӧдалі Аристэлысь коми кыв йылысь гижӧм уджъяссӧ, эг дзик ставсӧ, дерт. Гижи шуйга киӧн да артмӧ вӧлі зэв нин мичаа да стӧча. Зимин ёрт бура сетӧма финно-угристикаысь кандидат минимум экзаменсӧ да зэв таысь нимкодьмис, унатор кӧсйӧ вӧлі вӧчны-гижны. Сӧмын сылӧн ыджыд уджтасъясыс сідзи и колисны сэсся кӧсйӧмӧн, эз збыльмыны. Тадзи вочасӧн колис вӧльгым тӧлысь.

Волӧн бӧръя тӧлысьнас лои пемыд, а лымтӧм Тартуас нӧшта нин пемыдджык. Кутісны мӧвпъяс воны Визинӧ ветлӧм йылысь, кӧть и ёнасӧ сэтчӧ менӧ эз кыскы: гӧтыр ни нывъёрт эз виччысь, ёртъяс асшӧр олӧмӧн нин олісны. Ветлі важ моз эст кыв велӧдны, век сьӧкыдджыкторъясӧ пырӧдчим. Шуам, зэв сьӧкыд тема вӧлі меным уна лыда партитив, лыдакыв юкӧнъяслӧн ладмӧдчӧм да с.в. Ӧшым тӧлысь кӧкъямысӧд лунӧ муні кафедраӧ, аддзыси юрнуӧдыськӧд да тӧдмаси сьӧд юрсиа да тошка век нюмъялысь зонкӧд. Тайӧ вӧлі шокша мордвин Сергей Павлович Кудаев (1958), воӧма Саранскысь велӧдчыны аспирантураын Пауль Аристэ дорӧ тшӧтш. Айыс сылӧн мордва кывъяс туялысь, а Сергейыс англия кыв велӧдлӧма, гӧтыра-ныла айлов нин вӧлі. Темаыс сылӧн эз вӧв сьӧкыд — мордва кывъясын асалан-генитив вежлӧг. Та йылысь вель уна нин гижӧма вӧлі, весиг ме тайӧс тӧда нин вӧлі. Сідзсӧ Сергейыс вӧлӧма шань да лӧнь морт, немся абу ыкша, вежӧра морт. Сӧмын сэки нин сійӧ шуӧ вӧлі, меным пӧ тайӧ диссертацияыс каръера вӧсна колӧ, мордва кывъяс пӧ туявны дорйысьӧм бӧрас ог кут. Тадзи сэсся збыльысьсӧ и лоас.

Асланым вежӧсын век унджык понді сёрнитны Унокӧд, дай сійӧ ачыс зілис мекӧд рочасьны, шулывліс, мем пӧ ӧд ковмас кӧнкӧ Россияын дорйысьны рочӧн. Тайӧ вӧлі дзик сиктса эст зон, вель вӧй да та вӧсна комплексъяса, ме кодь кымын тшӧтш. Ортсысяньыс сійӧ эз вӧв чиг эст айлов кодь, сьӧд юрсиа, неыджыд мыгӧра, мусянь тэчӧм. Быдтылӧма ыджыд сьӧд тош да бӧр шырӧма, сійӧс пӧ ставыс рочӧн чайтӧны вӧлӧм да. Сӧмын зэв вежӧра математик, бура тӧдӧ вӧлі немеч да англия кыв, гижӧ вӧлі тайӧ кывъяснас мудорсайса журналъясӧ ассьыс уджъяс. Аслас юрнуӧдысь суоми морт Геннадий Вайниккосӧ ёна вылӧ вӧлі пуктӧ, кӧть стӧча сылӧн «некоррекционнӧй задачаяссӧ» ог вӧлі вежӧрт некыдзи. Уно менӧ вочасӧн пыртӧдіс эст да войтыркостса культураӧ: ми ветлывлім ӧтлаын «Ванэмуйнэ» театрӧ, университетса спорткомплексӧ балвыв йӧктӧмъяс видзӧдны, быд вежон кыкысь ветлім киноклубӧ. Тайӧ вӧлі вунӧдтӧмтор. Зэв ичӧт донысь ме босьті сэтчӧ во кежлӧ пыранпас да сійӧн позис пырны видзӧдны кинояс университетса стӧч наукаясса стрӧйбаын, ыджыд аудиторияын. Петкӧдлісны Арсений Тарковскийлысь, Лариса Шепитьколысь, Кшиштоф Зануссилысь, Фредэрико Феллинилысь, Микеланжело Антонионилысь, уна мукӧд режиссёрлысь кинояс. Корсюрӧ фильмъяс водзын сёрнитлывлісны сэкся ыджыд тӧдысьяс: профессор, семиотик, литература туялысь Юрий Михайлович Лотман (1922–1993) да эстэтика туялысь Леонид Наумович Столович. Волывлісны тшӧтш гырысь каръясысь нималана режиссёръяс да артистъяс. Юрысь оз пет Александр Кайдановскийкӧд аддзысьлӧмыс: ыджыд писькӧс вежӧра да унатор дзик ас ногыс кылысь-гӧгӧрвоысь серпасалысь, ыджыд эстэт. Зэв уна висьтавліс А. Тарковскийкӧд аддзысьлӧмъяс да ӧтувъя уджъяс йылысь, шуис сійӧс аслас велӧдысьӧн. Дзик мӧд сикас сьӧлӧмкылӧм лои Александр Збруев артисткӧд аддзысьлӧмысь: висьтавліс зэв нин тӧдсаторъяс, быттьӧкӧ ичӧт сиктса клубӧ чукӧртчӧмаяслы. Дӧзмӧдана да велӧдана кузь сёрниыс сэтшӧма дышӧдіс мый ми Унокӧд мунім сэтысь водзджык. Орччӧн олысьӧй видзӧдӧ вӧлі став спектаксӧ, киноклубысь став киносӧ. Кыдзкӧ дзик тӧдлытӧг ме тшӧтш понді быдлаӧ кысъясьны, сэки ӧд театрӧ белетъясыс эз донаӧсь вӧвны.

Шензьӧдана да бур ногӧн колана вӧлі «Ванэмуйнэ» театрӧ быд ветлӧмыс. Ме босьтлывлі радиопельяс да ичӧт горӧн кывзі эст сёрни рочӧдӧмсӧ, тӧдса кывъяс да кывтэчасъяс корсиг. Ёна отсалӧ вӧлі артистъяслӧн ворсӧмыс, налӧн кинас шенасьӧмыс, сёрни горсӧ вежлалӧмыс. Костъяс дырйи видзӧдысьяс ӧдӧбӧн уськӧдчывлісны нуръясьыштны да копей юыштны, а унджыкыс тэрмасьтӧг кыкӧн-куимӧн надзӧник ветлісны ыджыд кытшын, сёрнитіг да йӧзсӧ видзӧдіг. Театрас эз юргы школаса триньӧ сяма мустӧм шы, юргис гылыд шылад. Дзик татшӧм шылад юӧртӧ вӧлі тшӧтш университетса небӧгкудлӧн регыдъя тупкысьӧм йывсьыс. Тайӧ вужвыйӧн торъявліс сыктывкарса театръясысь да Ленин нима шӧр небӧгкудйысь. Дерт, рытыввывса оласногыс да быдлунся вылысджык культураыс тӧдчӧ вӧлі Тартуын быд воськолын.

Ӧшым тӧлысьӧ воліс карас некымын тӧдса морт: В. Н. Васильев Йошкар-Олаысь вайӧма видлалӧм-донъялӧм могысь ассьыс «Марийская орнитонимия» диссертациясӧ, Сыктывкарысь кандидат дипломла нин воӧма З. П. Ануфриева, аскӧдыс вайӧма войвывса козинъяс — кӧр куысь вурӧм тяпи да ыджыд кӧр сюръяс. Козьналіс сійӧс Пауль Аристэлы, бӧръяыслы таысь лои зэв долыд. Декаб 15-ӧд лунӧ кафедраын донъялісны Васильевлысь да ӧти эстаньлысь уджъяссӧ. Марий писӧ некод эз дойд нинӧмӧн, а вот Арво Лаанэстлысь аспирантаньсӧ Эдуард Вяяри (1926–200?) профессор ёнакодь гындіс. Тыдалӧ вӧлі: сэтчӧс гырысь туялысьяс костас йитӧдъясыс абу дзик шыльыд-мольыдӧсь. Рытнас сэсся Аркадий да Валентин ёнакодь пасъясьӧмны, менӧ эз корны да ме эг кежавлы на дорӧ, унатор эг вошты. Аскинас пыралі найӧ вежӧсӧ да буретш висьӧны вӧлі юрнаныс. Сэки менӧ бур ног шензьӧдіс Валентин Николаевичыс аслас дӧзмытӧмлуннас, век нюмъялысь чужӧмнас, серам петкӧдлӧмнас. Сійӧ помтӧм тешкыв вӧлі тӧдӧ, миянлы найӧс ӧтторъя висьтавлӧ вӧлі.

Пялсони ӧтуволанінын олысь З. П. Ануфриева ӧти лунӧ петкӧдліс телеграмма: Мӧскуасянь Е. А. Игушев гижӧма, воа пӧ аски, колӧ паныдавны. Аскинас чеччи водз да сизим час кежлӧ муні паныдавны москваса поездсӧ. Вӧвлӧм велӧдысьӧй петіс нёльӧд вагонсьыс да водзассӧ менӧ эз тӧдмав, пемыднас ме бурасӧ эг тыдав да. Сэсся тӧдмаліс, долыдмис да ми ӧтвылысь ӧдйӧ воим Пялсони ӧтуволанінӧ, кытӧн миянӧс паныдалӧ нин вӧлі пыранін дорас Зоя Петровна. Сійӧ дасьтӧма Е. А.-лы торъя жыр. Луннас сэсся найӧ кыкӧн ветлӧмаӧсь Пауль Аристэ дорас гортӧдзыс. Сійӧ луннас тшӧтш пажын бӧрын корлі кык изьватасӧс ас дорам, сёйим-юим, курыдтор, дерт, некутшӧм менам эз вӧв. Вель дыр быдтор йывсьыс сёрнитімӧ. Найӧ ветлісны карӧдыс киӧ кутчысьӧмӧн. Сэсся ме ньӧби Игушевлы бӧр мунан белетсӧ, шуим Мӧскуасянь Сыктывкарӧдз ӧти поездӧн мунны.

Тӧдлытӧг воис туйӧ чукӧртчан кадӧй, ӧшым 19-ӧд лунӧ муні ньӧбасьӧм могысь карас да пялсониса ӧтуволанінын паныдаси Серафима Сибатровакӧд: сійӧ воӧма нин велӧдчыны да овмӧдчӧма мӧд судтаас, аспирантаньяс вежӧсас. Кольччӧ вӧлі сійӧ Тартуас выльвоасьны, тӧдӧмысь, Аркадийыскӧд. Тадзи сэсся и лоас — сэсся ӧтлаасясны дай во куим мысти гӧтрасясны. Луннас менӧ нӧшта кыйис карсьыс Пауль Аристэ да кыскис ӧти дорйысьӧм вылӧ. Докторлысь диссертациясӧ кыв теорияысь дорйис Таллинысь туялысь Халдур Ыйм (1942), зэв вежӧра айлов. Мӧскуаысь воӧмаӧсь вӧлі сэкся гырысь да нималана кывтуялысьяс А. Е. Кибрик, Ю. С. Степанов, Н. Д. Арутюнова. Медводдза оппонентнас вӧлі П. Аристэ, сылысь мыйкӧ гӧгӧрвоны на позис. Мукӧдсӧ, медводз асьсӧ X. Ыймсӧ ме эг вежӧрт, сёрнитісны тӧдтӧм гуся кывйӧн: кыв теорияыс вӧлі быттьӧ торъя туялан овмӧссикас нин. Рытнас Унокӧд ветлім на джаз шылада концерт видзӧдны. Аскинас петі туйӧ, Мӧскуаын ӧти поездӧ веськалі Е. А. Игушевкӧд, ветлі сы вагонас некымынысь. Тадзи вель ӧдйӧ воӧдчи чужанінӧдз. Четверг рытӧ воим вӧлисти Сыктывкарӧ, муні узьны Мисяковъясӧ, сеті ая-пиалы ньӧбӧмторъяс, Сыктывкарысь аддзывтӧм кокньыдик кроссовки.

Пекнича водз асылӧ муні кӧрт туй вокзалӧ 7 часся медводдза рейс вылӧ, сэки ӧд Сыктыв вожӧ став автобусыс ветліс сысянь. Ӧшым тӧлысь 23-ӧд лунӧ асывнас веськалі гортӧ, понмӧй весиг зэв ичӧтика и увтыштіс. Ай-мам та пӧрйӧ нинӧм менам велӧдчӧм йылысь эз юасьны. Лун-мӧд мысти лэччылі карӧ, ветлі видзӧдлыны Шурик чожӧйлысь выль патерасӧ, найӧ Эжвасьыс оланінсӧ вежӧмаӧсь кык жыръя вылӧ, овмӧдчӧмны Строитель инӧ, витӧд судтаӧ. Валя гӧтырыс пырӧма уджавны кӧкъямысӧд ПТУ-ӧ. Найӧӧ пыралі да Шурикыс код вӧлі узьӧ. Садьмис да висьтасис, луннас ӧтлаын юӧмаӧсь пӧ менам Вова Мисяков воча воккӧд. А сылӧн ай-мамыс писӧ воштӧмны вӧлі луннас. Пыралі сэсся тшӧтш КЛИИ-ӧ, сёрнитышті В. А. Ляшевкӧд дай каи бӧр Визинӧ. Институтас Владимир Александрович мунӧ вӧлі немеч кыв урок вылӧ, сыктывкарса локтана конгресс кежлӧ пӧ лӧсьӧдӧмаӧсь туялысьясыслы торъя велӧдчӧм. Гортӧ кайигӧн автобусыс кыкысь жугавліс. Бӧръяысьсӧ сиктас нин Оплеснин уличын автобусыс тойсис, сысянь вои гортӧ.

Чужан сиктын выльторъяс вӧліны: воӧмаӧсь армияысь тӧдса зонъяс, Вова воклӧн тшӧтшъяяс Дикоев Толик, Старцев Вовик, Чордов Иван, Сажин Коля. Коркӧ ӧти рытӧ ветлім Сажин Коля да Морозова Галя том гозъя дорӧ Елинӧ, пукыштім сэні. Овмӧдчӧмаӧсь выль да зэв шоныд ыджыд керкаӧ. Дерт, сійӧс том на да кужысь-уджач тесьт-айкаыс кыпӧдӧмаӧсь вӧлі. Ыджыд пачас ӧтувъя пӧртсянь шоналӧны батареяяс да керкаас онялӧ-шоныд вӧлі, джоджтіыс кӧмтӧг позис ветлыны. Татшӧмторйыс миян важ ног ломтана кык пача ыркыд керкааным эз овлы некор, жар гожӧмысь кындзи. Выль воӧдзыс ветлі тшӧтш Модянов Миша ордӧ налӧн ӧти жыръя выль патераас, визинса Черемушкиас. Патераыс шоныд поз кодь, унатор нин ньӧбӧмны гозъя. Мыйкӧ Катя гӧтырыс дузъяліс, весиг чайсӧ ӧтлаын эз пуксьы юны. Мишаыс корис менӧ волыны найӧӧ выльвоасьны. Юалі сэки ассьым, а кор мися менам лоас аслам татшӧм бур юр сюянінӧй?

Воын бӧръя тӧлысь 28-ӧд лунӧ вель сьӧкыда кайлі капканъяс видлавны Ёгулӧ, асывводз муні совкозса стрӧитчысьяслӧн будка дорас, кытчӧ вӧрсӧ петкӧдӧны вӧлі. Сизим час кежлӧ чукӧртчисны пӧрӧдчысьяс да пырисны доддьӧ вӧчӧм будкаӧ. Вӧрзим туйӧ. ДТ–75 тракторыс чой паныдсӧ сьӧкыдакодь кайис, а сэсся южмӧм туйӧдыс ӧдйӧ шпаритіс. Бригадираліс сэні Прокор Коля, миян класысь Рочев Сергейлӧн айыс, зэв киподтуя морт. Мыйкӧ айловъяс зумышӧсь вӧліны, ичӧт удждон вӧсна ли шома юр понда ли. Копса туйсьыс босьтісны тшӧтш ыджыд нопйӧн да паськыд лызьӧн кайысь Клековкин Павелӧс. Ёгул туйвеж дорас чеччышті додьсьыс да турбыль уси. Лымйӧн тыртӧм лызь туйӧдыс ӧдва писькӧдчи ю дорӧдзыс да видлалі капканъяс, выльмӧді тулан сёянторсӧ: сісьтӧм посни чери да кукань пытшкӧс-сювсӧ содталі. Юдорса вӧрас талапӧлас зэв уна йӧра коктуй вӧлі, бура сэні вӧрмӧсъясыс олӧмны-вердчӧмны. Керкаас пачсӧ ломзьӧдлі, но жӧч пачас ваыс эз пузьывлы, сідзи шоныд васӧ юи да котӧрӧнмоз нин лэччи гортӧ. Казялі: арнас Рочов грезд сайсӧ мелиораторъяс ёна шыльӧдӧмны, став расторсӧ пӧрӧдӧмны, кушдорса вӧрсӧ тшӧтш. Восьсаиныс лоӧма вель паськыд, вӧрыс ёнакодь сиктсьыс ылыстчӧма. Ӧти кывйӧн кӧ, став тшак петанінсӧ зыртӧмны. Вои гортӧ квайт час бӧрын да уси узьны.

Матыстчис выль во, кайлі козла да сэсся сувтӧді-мичмӧді сійӧс, гирлянда ӧши. Керкаас дзик пыр воськовтіс гажӧдчана аскылӧм. Тӧдлытӧг воис ӧшым 31-ӧд лун, субӧта. Шуи бара кайлыны Сергей ёртӧй дорӧ, ай-мамкӧд выльвоасьнысӧ кажитчис гажтӧмторйӧн. Луннас кӧдздӧдіс, рытъявылыс пывсим да ме сэсся кайи Рочовӧ. Сэні пукалыштім да вина румкаӧн юим, сэсся кыкӧн лэччим районӧ. Та пӧрйӧ югъялысь ыджыд козсӧ сувтӧдӧмаӧсь куим судтаа выль райисполком водзас, кыпӧдӧмны сэтчӧ исласянін. Микрофонӧ рочӧн частушкаяс горзӧны вӧлі, лэчыд горӧн да мисьтӧма ливкйӧдлӧмӧн. Гӧгӧр ветлыштім, ай-мамӧй сэні тшӧтш вӧліны. Ме куимысь исковті исласянінті, ӧтчыдысьсӧ кымыньӧн. Сэсся Чордов Иван, Сергей да ме кайим Елинӧ. Сэн пырим Сажинъяслӧн выль керкаас, вель уна йӧз сэні вӧлі нин. Казялім сэсся — миянӧс абу корлӧмны ни абу виччысьӧмны, дерт. Рытӧдзыс сэсся Коляыслӧн ордвужыс да ми ёртъяс картіасим да пуксьылім пызан саяс, сёйыштім-юыштім. Кӧть водзассӧ миянӧс пызан саяс весигтӧ эз корлыны. Сӧмын «кортӧм гӧсьяс» ми став абуджыкторсӧ гӧгӧрвоӧмӧн сэсся лэччим Визинас да пырим миянӧ. Некод гортаным эз вӧв да ми кыкӧн лӧня пукыштім, киноконцерт видзӧдіг «Агдам» гӧрд вина юыштімӧ. Сэсся воисны ай-мам да Елохин гозъя, а ми мунім да паныдалім выль 1984-ӧд восӧ Силаков Володдяясын, эг ёна гажаа. Месайыс ёна нин код вӧлі да лючки сёрни оз вӧлі артмы. Сэсся кыкӧн мунім клубӧ, сэн олыштӧм мысти воим да пырим миян шоныд на пывсянӧ, юим кос вина суля кӧшысь. Сиим ӧта-мӧднымлы став бурсӧ локтан во чӧж. Тадзи ыкшасьтӧг гажӧдчим. Мӧвп воис: бур мый выльвоаси ас коми йӧзкӧд, ёртъяскӧд, лолӧн шойччи. Медводдза аспиранталан воӧ кӧть удиті вӧчны вель этша, панасыс лои пуктӧма. Водзӧ вылӧ колӧ уджсӧ паськӧдны.

1984-ӦД ВО — МӦД АСПИРАНТАЛАН ВО

Выль во бӧрын тӧвшӧр витӧд лунӧ кайи подӧн дедӧ дорӧ Катыдӧ, сэні вӧлі сылӧн выль гӧтырыс, вӧвлӧм бурдӧдысь Мария Александровна Чередова, вӧвлӧм бурдӧдысь. Зэв вӧлі тайӧ аньыс радейтӧ сӧстӧмлун, но пусьыліс эз чӧскыда, эз пӧжасьлы дзикӧдз. Сӧмын зэв унатор вӧлі век лыддьӧ да матӧ ставсӧ тӧдӧ, мусярас мый вӧчсис. Дедӧй вӧлӧмкӧ сы ордын, аньёртыслӧн визинса патераас выльвоасьӧма. Каи подӧн Марина Шадринакӧд (вӧвлӧм Кузнецовакӧд), сэки сійӧ Семенчинын школа-интэрнатас на уджалӧ вӧлі. Юӧртіс кутшӧмсюрӧ выльтор: Одинцов Геня пӧ гӧтрасьӧма да олӧ Украинаын нин, Куратова Валя пӧ верӧс сайӧ петӧма Кебра школаса ӧти велӧдысь сайӧ да нӧбасьӧ нин да мый да. Казялі тшӧтш, Вася Юхнинлӧн да Клековкина Галялӧн кӧлысьлань тшӧтш олан визьыс мунӧ. Том йӧз котыртчалӧны вӧлі тыр ӧдӧн. Катыдас узи ӧти вой да аскинас бӧр лэччи гортӧ.

Ветлі нӧшта видлыны Голосов Коля ёртӧс. Гортас сійӧ ӧтнас вӧлі пукалӧ: нӧбасьысь гӧтырсӧ водтӧдӧмаӧсь бурдӧдчанінӧ кагасӧ видзӧм могысь. Миколыс ёнмӧма, кызыштӧма, Визинас ПТУ-ын электрикӧ пӧ велӧдча, кӧсъям пӧ ас патераӧ петны, гарасис тшӧтш аслыныс машина ньӧбӧм йылысь. Мем зэв долыд лои таысь, ӧд ёртӧй бурдӧма, олӧ-паськӧдчӧ, унаторйӧ сибӧдчӧ.

Гортса шойччан кадыс лэбыштіс зэв ӧдйӧ: январ 16-ӧд лунӧ айкӧд порсьӧс начким да кучиксӧ палитім, ноксим надзӧникӧн вель дыр. Сэсся мудзвылысь бура пывсимӧ. А рытнас миянӧ волісны ёртъясӧй: Сергей да лоана том гозъя Юхнин Вася да Клековкина Галя. Бӧръяыс мем сетіс 40 шайт кокни гожся кӧм ньӧбӧм вылӧ. Сэсся нуръясьыштім, чаясим, рӧма серпаскудйӧд кино видзӧдім. Колльышті сэсся сёр рыт найӧс.

Аскинас, тӧвшӧр 18-ӧд лунӧ, петі туйӧ, Сыктывкарсянь лэбзьышті Ленинградӧдз 13.30. кадся рейснас 27 шайт 50 урысь. Невавывса карын автобус белетыс эз сюр да муні Варшаваса вокзалсянь Таллинӧ войся поездӧн, а аскинас вӧлі нин Тартуын. Пыри да вежӧсаным буса, няйт, Уно мунӧма гортас. Вои тайӧ пӧрйӧ выль югыд рӧма мича пальтоӧн, лои тшап том морт. Аттьӧ мамӧйлы, кыськӧ судзӧдӧма мем татшӧм бур да лӧсьыдик тӧвся кышансӧ.

Луннас сэсся ветлі кафедраӧ, пыралі небӧгкудйӧ. Сэтысь аддзылі куим тӧдса нылӧс: зіля вӧлі лыддьысьӧны водзджык нин воалӧм Некрасова Галя, Тимушева Надя да Сибатрова Сима. Рытнас пыралі Аркадий дорӧ да сёрнитім выльторъяс йылысь. Вӧлӧмкӧ, сійӧ выльвоасьӧма Симаыскӧд Тартуас, ас кежсьыс гажӧдчӧмаӧсь.

А тӧвшӧр 22-ӧд лунӧ, вежалунӧ, ветлі Таллинӧ Воваӧс видлыны. Лун джынсӧ олі карабас, ветлім ӧтлаын душас мыссьыны. Пажын бӧрас петім карас да кар шӧрас «Rahu» (Ури/мир) кинотеатрын видзӧдім сэкся выль да зэв бур «Пацаны» кино, ветлім ыджыд «Vіru» туйморт керка гӧгӧр, ньӧбалі сылы юмовторъяс. Вокӧй ёна юасис визинса выльторъяс йылысь, служба бӧрын воалӧм аслас ёртъясыс йылысь. Сёр рыт нин вои бӧр гортӧ юркарсьыс.

Кыдзкӧ сэсся зэв ӧдйӧ пырӧдчи уджӧ. Аспирантураын велӧдчӧмыс вӧлӧма зэв аслыспӧлӧс: тема серти уджыс ставыс вӧлі ас сайын, юрнуӧдысьӧй ёнасӧ отсавны эз нин вермы арлыд вӧснаыс, но век окотапырысь юксьыліс ыджыд небӧгкудса озырлуннас. Став небӧгсӧ сылӧн вӧлі юклӧма кывъяс серти, торйӧн сулалісны ӧтувъя кывтуялан уджъяса да периодикаа джаджъяс. Вайӧді помӧдз да сеті Пауль Алврелы П. Аристэлӧн коми кыв туялӧм йылысь неыджыд уджӧс. Бӧртіас сэсся сійӧс лыддьӧма Аго Кюннап профессор да весиг менӧ ошкыштіс сыысь, зэв пӧ стӧча да «делӧвӧя» гижи. Дерт, татшӧм донъялӧмыс менӧ ышӧдіс водзӧ уджавны. Тайӧ гижӧдсӧ дасьтігӧн бур ног шензи эстъяс вылӧ: кутшӧм уналаӧ позьӧ вӧлӧм гижны налӧн кыв да дзоньнас филология йывсьыс — петӧ вӧлі та могысь быд тӧлысся торъя «Keel ja kіrjandus» (Кыв да литература) журнал, быд воӧ петан «Emakeele Seltsі Aastaraamat» (Мам кыв котырлӧн вонебӧг) торъя петас, «Loomіng» (Енбиалун) литература журнал, «Советское финно-угроведение» журнал, уна лыда гижӧдчукӧръяс да с.в. Коми кывтуялӧмкӧд кӧ ӧткодявны, сюрас вӧлі сӧмын «Войвыв кодзув» журнал да ӧткымын шоч гижӧдкуд. Ог нин сёрнит уна эст газет йылысь, весигтӧ сэтчӧс карса «Edasі» (Водзӧ) газет зэв уна вӧлі гижӧ филология да дзоньнас эст культура йылысь.

Водзӧ тема серти понді чукӧртавны материал быдсяма небӧгысь да лыддьыны туялан литература. Пукті ас водзам мог гижны гожӧмӧдзыс кӧть нин ӧти гижӧд СФУ-ӧ. Дай тайӧс век корис юрнуӧдысьӧй, сійӧ век тэрмӧдліс мыйкӧ гижны-дасьтыны, кӧть тайӧс вӧчнысӧ корсюрӧ вӧлі зэв на водз. Гижантор пыддиыс босьті –ысь суффикса ӧнія када шӧркывъяс, кызвынсӧ выльтор пыдди зіли восьтыны налысь граматика вежӧртассӧ. Сӧмын гусяторйыс вӧлӧма тшӧтш ӧнія када да актива керӧм петкӧдлысь тайӧ шӧркывйыслӧн, сылӧн артмӧмас. Сӧмын сэкисӧ ме та йылысь эг на мӧвпавлы, кӧсйылі сӧмын гижны тайӧ ӧнія када актива вежӧртаса шӧркывъяс йывсьыс, найӧ ӧд сёрниын да серпаса литератураын бергавлӧны тшӧкыда. Када вежӧртас сертиыс зэв паськыдӧсь, найӧ тшӧкыда паныдасьлӧны шусьӧгъясын, шуам кӧть, Ойдысь ютӧ он потш; Босьтысь киыд кузь; Колысь мортыдлы век колӧ; Пӧрысь да вӧрысь (ёна олӧма нин морт йылысь) да с.в. Быдлаын пасйӧны вӧлі тайӧ шӧркывсӧ ӧнія кад вылӧ индысьӧс, сӧмын збыльысьсӧ зэв кокниа сійӧ сёрниын вермӧ, вӧлӧмкӧ, петкӧдлыны тшӧтш вӧвлӧм нин керӧмъяс. Видлӧгъяс: Гӧнсялысь пӧтка йӧз керка вылӧ видзӧдӧ (шусьӧг); Воысь тётяяслы, буракӧ, эз на ылын вӧв кызь саяс (Егор Рочев); Выль кулысь йӧзыс бӧръя каднас быд сиктын тырмӧ (сёрниысь). Збыльысьсӧ тайӧ шӧркывъясыс петкӧдлӧны помасьӧм нин керӧм. Татшӧм аслыспӧлӧслуныс мем сэки вӧлі кутшӧмкӧ гусятор кодь. Эг вермыв гӧгӧрвоны мыйла тадзи артмӧ. Вуджӧдны кӧ тайӧ сёрникузяяссӧ рочӧ, сэні эськӧ ковмис вӧдитчыны колян када шӧркывъясӧн нин, шуам, гӧнсялысь пӧтка «оперившаяся дичь», воысь тётяяс «пришедшие тёти», выль кулысь йӧз «новые умершие люди (мертвецы)». Татшӧм юалӧм вылас вочакывйыс воис сӧмын шӧркывъясыслысь артмӧмсӧ сёрӧнджыкӧн туяліг. Сӧмын тайӧ торъя сёрнитантор. Сэки синмӧ шыбитчис мӧдтор: -ысь кывйыла шӧркывъяс зэв серпасаӧсь коми гижысьяс кывйын. Тайӧс вынсьӧдӧм могысь вайӧда ӧти неыджыд кывбур.

Юшков Гень

Меным мусаӧсь

Меным мусаӧсь ю вылын гыяс,

Джуджыд турунӧд писькӧдчысь шор,

Парма весьтасын ыпъялысь кыа,

Небыд лун тӧвкӧд окасьысь кор.

Меным мусаӧсь гулыд веж ягъяс,

Еджыд чышъянӧн павкнитчӧм вой,

Муӧдз ӧшӧдчӧм сыръяса садъяс,

Асъя лысвалӧн тіралысь войт.

Меным мусаӧсь вадорса бияс,

Рытъя енэж, код пасьтала лӧз.

Меным мусаӧсь гаддясьӧм кияс,

Ывла удж вылын гожъялӧм йӧз.

Татшӧм важ фин-угор/урал подувкывъя -s’ элемента суффиксыс шӧркывъясын паныдасьлӧ сӧмын удмурт да мари кывъясын, быдлаын вежӧртасыс ӧткодь. Видлӧгъяс: удм. лыдpись пияш, мар. лудшо рвезе, к. лыддьысьысь зон. Тулыс помланьыс –ысь суффикса шӧркывъяс йылысь гижӧдӧй лои дась.

Сэккості быдлунъя олӧмас лоины ичӧтик выльторъяс. Сергей Кудаевӧс овмӧдісны миян судтаӧ Вамбо фармацевткӧд. Миян кодь ичӧтик вежӧсас Вамбоыс вель тшӧкыда вайӧдлӧ вӧлӧм юысь ёртъяссӧ, пукавлӧмаӧсь мукӧддырйиыс войбыд. Вӧлӧма ӧтчыд тешкодьтор, ачыс Сергейыс меным висьтавліс. Войбыд юӧмаӧсь зонъясыс, пукалӧмаӧсь тӧкӧтӧ нин абу сы вылын. Дерт, узьнысӧ ёртӧй абу вермӧма, куйлӧма сомын лӧня. Асывнас нин став курыдторсӧ юӧммысьт эст ёртъясыс кутӧмаӧсь мунавны. Вежӧссьыс петігводзвылас ӧти ёрт индӧма куйлысь Сергей вылас да шензьӧмпырысь пӧ юалӧма: «А тайӧ нӧ коді?» Вель унаысь ӧтлаын волім-мунім Сергейыскӧд да тӧдмалі сійӧс бурджыка. Тайӧ вӧлі дорйысьны зэв ӧдйӧ зільысь морт, водзвыв нин вӧлі лыддьӧ, уна-ӧ сьӧм пондас босьтны сійӧ кандидатӧ пуксьӧмӧн. Мӧвпалӧ вӧлі овмӧдчыны тьӧшша дорсьыс торйӧн ас оланінӧ. Гӧтырыс да сылӧн мамыс, тыдалӧ, уджӧн да мыйӧн век кесйӧдлӧмаӧсь бурпӧт сійӧс, диссер гижӧмсӧ чайтӧ ёртӧй вӧлі мездысьӧмӧн.

Аспирантаньяс воӧмӧн неуна вежсьыштісны тшӧтш менам ёртъясӧй: пондісны волыны пукавны миянӧ, корлавны нывъясӧс ас дорас чужанлунасьны, гӧсьтитны да с.в. Тӧвшӧр 23-ӧд лунӧ ыдждӧдчис Юра Юфкин, кымын арӧс тырӧ эз висьтав кӧть. Градвыв пуктасӧн яй пражитӧма зэв чӧскыда, салат вӧчӧма. Сэки Сергей Кудаев помтӧг тешкыв вӧлі висьтавлӧ. Урасьӧм тӧлысь 17-ӧд лунӧ тырис 23 арӧс Тимушева Надялы, сэні пукыштім сӧмын ми комияс. А со Серафималӧн чужан лун вылас ме мыйлакӧ эг ветлы, кӧть менӧ Надя пыр сійӧ корӧма тшӧтш вӧлі. Сы пыдди муні Унокӧд киноклубӧ.

А сыӧдз урасьӧм квайтӧд лунӧ эст да фин-угор кафедра пасйим Пауль Аристэлы 79 арӧс тырӧм, пукалім вель дыр «Софоклын». Воӧма буретш вӧлі Сыктывкарысь, КЛИИ-ысь Татьяна Николаевна Габова (1949), локтӧма пӧ консультируйтчыны П. Алврекӧд, аслас юрнуӧдысьыскӧд. Вӧлӧмкӧ, сійӧ гижӧ коми кывйын синонимъяс йылысь удж. Ме сыкӧд медводдзаысь сэні паныдаси. Юим копей, сёйим юмов бисквитъяс, сэсся быд войтыр сьыліс ассьыс сьыланкывъяс, ми сьылім «Паськыд гажа улича…» Сэсся коллим профессорӧс гортӧдзыс да разӧдчим.

Сэккості став йӧзкотырыс сюся видзӧдіс, мый вӧчсьӧ Мӧскуаын. А сэні урасьӧм дасӧд лунӧ дыр висьӧм бӧрын кувсьӧма Юрий Владимирович Андропов, сы пыдди сэсся медводдза секретарас пуктісны Константин Устинович Черненкоӧс, ёна нин пӧрысь мортӧс, вӧвлӧм идеологӧс. Эстъяс зэв сюся видзӧдісны татшӧм вежсьӧмъяс бӧрсяыс, виччысисны, кутшӧм веськӧдлан нырвизьяс чужасны та бӧрын. Буретш тайӧ кадас Югославияын Сараево карын мунӧ вӧлі тӧвся Олимпиада. Сӧвет муын йӧзӧдісны траур да ордйысьӧмсӧ эз петкӧдлыны. Сӧмын саридздорса Эстонияӧс тайӧ немся эз падмӧд: сэтчӧс олысьясыс пӧ видзӧдӧны вӧлӧм Суомиысь телеуджтасъяс. Висьтавлӧны вӧлі, Таллинас пӧ уна эст кокниа гӧгӧрвоӧмӧн век видзӧдӧ Хельсинкиысь воана радиогыясӧд став колана уджтассӧ. Та пыдди Пялсони ӧтуволанінын Аркадий ёртӧй шогӧ усьӧма: спортордйысьӧмъяс петкӧдлӧмсӧ дугӧдӧмаӧсь да сійӧ пондӧма юыштавлыны. Буретш сійӧ кадас Тартуас котыртӧны вӧлі зэв уна йӧзлы лызьӧн котралан «Tartu maraton» (Тартуса марафон) ордйысьӧм. Уно уджъёртӧй Мафин ёртыскӧд тшӧтш котӧртіс сэні. Колӧ шуны, тайӧ ордйысьӧмыс вӧлі сэки зэв тӧдчана, ӧд уна сюрс морт котӧртӧ вӧлі 60 километраа лызьтуйсӧ, том и пӧрысь, айлов и эньлов, тшӧтш и быдлаысь уна локталӧм морт.

Кадыс казявтӧг тюрӧ вӧлі водзӧ. Сыктывкарысь воис юӧр: колӧ вӧлі гижны тезис Финно-угроведъяслӧн VI войтыркостса ӧксьӧмаӧ. Босьтчи гижны –тӧм суффикса соссяна шӧркывъяс йылысь, ӧти листбоктӧ кокниа тырті, кӧть мыйкӧ выльтор гижнысӧ, дерт, эг вермы: тайӧ темасӧ пыдіа эг туявлы да. Гижи да нуи П. Аристэлы, а сійӧ кыскис менӧ англия кыв ӧти велӧдысь дорӧ, корис, медым сійӧ вуджӧдіс ӧти листбокӧс англия кывйӧ. Ӧнӧдз шензьӧм босьтӧ, кутшӧм ыджыд тӧжд вӧлі Аристэлӧн аслас быдтасъясыс вӧсна! Сы бӧрын татшӧм буркӧсйӧмсӧ ме ас дорӧ эг нин некор тӧдлы. Збыльысь, тадзи и лои!

Сӧвет армия да плот лунӧ муні карас да казялі кафедраас мунысь юрнуӧдысьӧс: сійӧ вӧлі ӧтторъя вильдӧ восьлалігас. Пыралім карса шӧр поштаӧ да сэтысь петігӧн Аристэ меным друг шуис: «Ärä räägі mіdagі Jufkіnіle polіtіkast!» (Эн висьтав нинӧм Юфкинлы политика йылысь!) Тадзи видзӧ вӧлі менӧ гуся котырса йӧзысь. Тӧдӧмысь, Юра йитчӧма вӧлі кутшӧмакӧ гуся котырыскӧд, ӧд абу ӧтчыдысь ветлӧма вӧлі мудор сайӧ. Аристэ тайӧс тӧдӧ вӧлӧм. Рытъявылыс сэсся ме ньӧби яй, вои гортӧ да пукті сійӧс жаритны, сэсся джодж мыськалі да каколь пуи. Ставыс лои дась да миянлысь нывъясӧс кори пукалыштны. Сӧмын… найӧ эз локны. Унокӧд виччысьыштім дай асьным сёйим ставсӧ. Тадзи гажным миян и колис.

А вежалунӧ, урасьӧм 26-ӧд лунӧ, ветлі миян коми нывъяскӧд «Ванэмуйнэ» театрӧ «Satanіlla» балет видзӧдны. Галя да Надя мичаа пасьтасьӧмаӧсь, юрсисӧ бура лӧсьӧдӧмны. Пыранпас доныс вӧлі сӧмын ӧти шайт квайтымын ур, эз ыджыд. Видзӧдім зэв сюся, торйӧн нин сьӧлӧм вылӧ воис мыла шыладыс. Бӧрас нин тӧдмалі, мый балетын йӧктысьысь сэні матӧ ставыс вӧлӧма роч, та понда эстъяс пӧвстын балетыс эз ёна ошкана вӧвлы. А сэкисӧ став спектакыс мем ёна кажитчис.

Тӧв помын вежон сайӧ ёртаси зэв бур удмурт студентъяскӧд, налӧн вӧлі буретш дипломводзвывса практика, воисны лыддьысьны ТГУ-са небӧгкудйын. Куим нывкӧд да кык зонкӧд кафедраын тӧдмасим. Вячеслав Сергеев да Виктор Шибанов, ён да вежӧра удмурт зонъяс, кыкнанныс, вӧлӧмкӧ, тшӧтш гижысьяс. Шибанов ёртлӧн весиг петӧма ас медводдза кывбуркуд, меным ӧти небӧг козьналіс. А Сергеев ёртыс вӧлӧма ёна визувджык, век мыйкӧ висьталӧ, век ассьыс юасьӧ. Ӧтчыд сійӧ П. Аристэлысь вӧлі зэв чорыда юасьӧ, мыйла пӧ эстъяс уличті мунігас сылы воча оз нюмъявны. Миянлысь профессорӧс веськыда матайтіс тайӧ йӧй юалӧмнас. Кадыс колис да позьӧ нин шуны: кыкнан удмурт зонсьыс петісны ыджыд йӧз — Виктор Шибанов (1962) велӧдчӧма Ленинградын да лоӧма филологияысь кандидат, Удмурт университетын велӧдысь, мӧдсьыс петӧма уджыд удмурт гижысь Вячеслав Ар-Серги (1962). Удмурт республикааас тайӧ мортыслы сетӧмаӧсь войтырлӧн гижысь ним (народнӧй). Зэв аслыспӧлӧсӧсь вӧліны тшӧтш удмурт нывъяс, куим пиысь торъялісны Башкирияысь кык мичань, Таня да Лена (бӧръяыслӧн овыс вунӧма). Надя нима коймӧд нылыс вӧлі вывті лӧнь да эз вӧв варов. Миниахметова Таня (1962), гӧрдов юрсиа, мича мыгӧра ныв би кодь вӧлі, яр да визув. Лӧсьӧдчӧ вӧлі милицияӧ уджавны мунны, висьтасьӧ, ме пӧ верӧс сайӧ ог пет, кӧть быд зонмӧс пӧ верма ас вылӧ водтӧдны. Мӧдыс вӧлі лӧнь, но меным сійӧ ёнджыка на сьӧлӧм вылӧ воис: сьӧд юрсиа, кыпалысь морӧса, ыджыд синъяса. Таня Миниахметоваысь петіс сэсся фольклор зэв бур туялысь, филология кандидат. Уфаын вель дыр уджалӧм бӧрын 90-ӧд воясӧ дыр кар оліс мудор сайын, Суомиын да Австрияын. Кыдзи и шуліс 1984-ӧд воын, верӧс сайӧ эз пет. Сэксянь индӧм куим удмурткӧд лоим бур тӧдсаяс. Урасьӧм 29-ӧд лунӧ коллим удмуртъясӧс мӧскуаса поезд вылӧ Пеэтэр Пялькӧд. Бӧръяыс сэки велӧдчӧ на вӧлі Тартуса университетын да пырӧдчӧ удмурт кывйӧ, некымынысь нин ветлӧма вӧлі Ижевскӧ. Варовитіс колльӧданаяскӧд удмурт ног, менам та вылӧ весиг вежӧй петіс. Тадзи Тартуын вӧлі дасьтӧны ас специалистъяссӧ унджык фин-угор кывйысь. Мунісны выль гажа удмурт ёртъясӧй да весигтӧ кутшӧмкӧ шуштӧмлун позтысьліс. Пеэтер Пяль Тарту университет помалӧм бӧрас эз нин сэсся туяв удмурт кыв, пырӧдчис эст иннимъяс туялӧмӧ, ӧні Таллинын Кыв да литература институтын юкӧдӧн веськӧдлысь.

Пуксис сэккості тулыс, кӧть тӧв кодь на вӧлі вежон куим. Буретш сэки ме асывъяснас котравлі, чечча вӧлі час сизимын да котрала час джын кымын. Корсюрӧ котравліс мекӧд тшӧтш Уно, сӧмын эз пыр. Некымын асылӧ казялі тшӧтш котралысь зэв мичаник мыгӧра том нылӧс. Кӧсйылі вӧтӧдны ӧтчыд да сійӧ кытчӧкӧ вошис. Бӧртіас тӧдмаси сыкӧд. Тайӧ вӧлӧма шыладӧ велӧданінса Оля нима студентань, зэв мичаник ныв, еджыд юрсиа да зэв шань морт. Ачыс Нарваысь, зэв бура вӧлі скрипкаӧн ворсӧ да серпасасьӧ, уна лыддьысьӧ.

Сійӧ кадсяньыс ме кутчыси дасьтысьны уджсикасысь кандидат минимум экзамен кежлӧ, тулыснас колӧ вӧлі сійӧс сетны. Та могысь шуи аслым лыддьыны-видлавны «Советское финно-угроведение» журнал, став номерсӧ 1965-ӧд восянь. Пауль Аристэ вӧлӧма сійӧс подулалысьнас да юралысь редакторнас. Унаысь шуліс, кутшӧм бур пӧ мый миян эм асланым фин-угор кывтуялан журнал. Вӧлӧмкӧ, журналсӧ панны вӧлӧма зэв сьӧкыд, кӧть 1965-ӧд воӧдз паськыд Сӧвет муын, унджык фин-угор войтырлӧн оланінын, некутшӧм ас туялан журнал абу вӧлӧма. Бӧрас нин ачым тӧдмалі, мый мудор сайын, Венгрияын да Финляндияын татшӧмсяма туялан журналъясыс петӧны XIX нэмсянь нин. Кыдзкӧ тӧдлытӧг видлалі тайӧ журналсӧ да вӧйи сэтчӧ, медбур детектив моз лыдди ӧткымын гижӧд. Сэні вель уна гижӧма вӧлі коми кыв йылысь Илля Вась, Е. С. Гуляев, А. И. Туркин, Е. А. Игушев, В. А. Ляшев, А. Н. Ракин да мукӧдъяс, унджыкыс менам велӧдысь да тӧдса. Вӧлӧмкӧ, 60–70-ӧд воясӧ журналас ёна вензьӧмаӧсь, диссертацияяссӧ донъялӧмаӧсь корсюрӧ зэв ыджыд критикаӧн, ярскӧба весигтӧ гижлӧмны. Шуам, зэв уна тырмытӧмтор донъялысьыс аддзӧма Павел Кудаевлӧн (тайӧ Сергейлӧн айыс) кандидат диссертациясьыс, Е. А. Игушев уджысь вель уна тырмытӧмтор пасйӧма Савватий Смирнов, уджсӧ донъялысьыс. Пукалі да лыддьыси ме семинарка небӧгкудйын, гуманитарийяслы тайӧ неыджыд торъя лыддьысяніныс вӧлі шӧр стрӧйба мышкас куим судтаа керкаын, медвылысінас. Восьса фондын вӧліны журналъяс, велӧдчан небӧгъяс да кывкудъяс. Сэні йӧзыс этша вӧлі, унджыкыс ветлывліс лыддьысьны ыджыд выль небӧгкудйӧ нин да. Пажнайтлі «Тэмпо» сёянінын да сэсся век сэтчӧ понді ветлыны. Вердісны сэні бура да пӧтӧса, бекарас пуктывлісны уна. Татшӧм лыддьысьӧмъясыс восьтісны тшӧтш ачымӧс: вӧлӧмкӧ, ме этша на тӧда, мукӧд кывйысь лыддьыны немтор ог вермы, шуам, немеч, венгр да суоми кывйысь. Кӧть немеч кывйысь М. Шеперлысь велӧдчан небӧгсӧ сы кад кежлӧ видлалі нин, туялан гижӧдъяссӧ вуджӧднысӧ вӧлі зэв сьӧкыд. Аттьӧ, Гюнтэр Стипалӧн монографиясьыс унатор мем вуджӧдіс Надя Тимушева, сійӧ буретш дасьтысьӧ вӧлі тулыснас минимум экзамен сетны.

Сэккості матыстчис март кӧкъямысӧд лун, ань гаж. Сизимӧд луннас зонъяс мунім кафедраӧ дзоридзьясӧн да чолӧмалім Хелью Раяндоӧс, миянлысь лаборантӧс. Ме весиг эст ног мургыльті: «Soovіn ka palju õnnе ja pіkka aega» (Сиа тшӧтш уна шуд да кузь нэм). Сэсся мунім ньӧбны дзоридзьяс да сулалім вель ыджыд ӧтвизь. Став карыс вӧлі йӧймӧма: айлов да уна эньлов ньӧбалісны дзоридз, торт да кекс, кытчӧкӧ тэрмасисны. Юра да ме сэсся кайим ректоратса канцелярияӧ да чолӧмалім кореяань Нэлли Кимӧс, фин-угор аспирантъяслӧн важся бур ёртӧс, сетім дзоридзьяс. Сійӧ корис миянӧс волыны сы дорӧ аскинас. Рытнас подӧн лёшки ва гӧпта уличьясӧд гортӧ да аддзи Вовасянь сераку да мамсянь ыстӧм 100 шайт вылӧ квитанция. Ай-мамӧй меным отсавлісны сьӧмӧн.

Тулысъя гажлунӧ асывсяньыс Уно пуис фасольысь шыд, пуис зэв дыр, час куим кымын, сэсся сэтчӧ содтіс морков-лук да посниа вундалӧм тшынӧдӧм калбас. Коркӧ ӧтчыд миянлысь татшӧм фасоля шыдсӧ кӧструлянас гусялісны. Ковмис мыйкӧ мӧдтор сёйны. Сӧмын менӧ сэки сёйнысӧ корисны миян нывъяс, кодъяс дорӧ вӧлӧм воӧма Серафима. Пажнайтім зэв бура: нывъяс пуӧмны пунш, вӧчӧмаӧсь салат да тефтельяс. Чолӧмалі нывъясӧс да вель дыр сёрнитӧмӧн пукалім. Сэсся балкон вылын куим нылӧс потограпируйті да ышӧді найӧс киноӧ ветлыны. Вит час бӧрын муні Юрий дорӧ, сыкӧд мунім сэсся мӧдлапӧлас да вель дыр корсим колана керкасӧ. А сыӧдз ньӧбим дзоридз да кампеткуд. Аркадий сэки эз вӧв карас, мунӧма Йошкар-Олаас командировкаӧ вӧлі. Пырим ӧти вежӧса, мича да пельк патераас да ныраным чапкис чӧскыд плов кӧр, месаньыс буретш пусьӧ на вӧлі. Сэсся вель дыр пукалім да больгим. Юра юасис плов вӧчӧм йылысь, Нэлли висьталіс Таллинӧ Алла Пугачевалӧн концерт видзӧдны ветлӧм йылысь, ме ёнджыкасӧ кывзі. Сэсся Юфкин ёрт став рытсӧ тшыкӧдіс, шмонитӧмӧн быттьӧкӧ шуиг: Кудаев Сергей эз лок Нэлли дорас, сы понда мый полӧ пӧ ӧтиторйысь — месаньыс пӧ сійӧс ыштӧдас. Та бӧрын аньыс скӧрлаыс потіс, шуис, тіян пиысь пӧ мем некод оз ков, код пыдди пӧ менӧ пуктад да с.в. Гаж помасис, неуна пукыштім да мунім кучкалӧм понъяс моз. Тадз коллялім ань гажсӧ.

Сэсся рака тӧлысь 16–17-ӧд лунъясӧ туялан айным дорын пес поткӧдлім да тэчалім, вель уна. Лючки поткӧдчан черыс эз вӧвлы да поткӧдлім надзӧн, сьӧкыдпырысь. Сэсся кынмалыштім, ӧд вежсян кӧлуйыс вӧлі вӧсньыдик спорткостюмъяс. Коскӧй век вӧлі кынмӧ. Субӧтаӧ, 17-ӧд лунӧ кыдзкӧ помалім пажын бӧрын поткӧдчыны да тэчасьны. Сӧмын миянӧс тайӧ пӧрйӧ эз вердны, мыйкӧ Эрна гӧтырыс Аристэ вылӧ скӧрмӧма да месайыс миянӧс аттьӧалӧмӧн тэрмасьӧмӧн ыстіс гортаным. Мунім да калбастор, гӧрд вина суля босьтім, пукалыштім кыкӧн, шонтысим. А вӧлӧмкӧ сійӧ луннас буретш воӧмны Йошкар-Олаысь Аркадий да Валентин Васильев, мунӧмаӧсь сэсся профессор дорас да найӧс бур-пӧт вердӧмаӧсь. Та понда Юра Юфкин некымынысь гаравлӧ вӧлі Аркадийлы, кодкӧ пӧ мырсьӧ-уджалӧ, а кодӧскӧ пӧ вердӧны! Дерт, татшӧм тешкодь лоӧмторъясыс юрысь оз вушйыны.

Сэсся выльлунӧ, рака тӧлысь 19-ӧд лунӧ, дорйис диссертациясӧ Валентин Васильев. Мари кывйын лэбач нимъяс йывсьыс уджсӧ донъявны воӧмны Саранскысь филология доктор Дмитрий Тимофеевич Надькин (1934–1992) да Йошкар-Олаысь филология кандидат Елизар Николаевич Мустаев (1934). Неважӧн на ассьыс доктор уджсӧ дорйысь Д. Т. вель уна тырмытӧмтор уджсьыс аддзӧма да зэв кузя ставсӧ лыддьӧдліс, а Е. Н. Мустаевыс мӧдарӧ, зэв ёна ошкис Валентинӧс ыджыд зільӧм да писькӧслун вӧснаыс. Сійӧ пӧ студенталан кадсяньыс висьмӧма лэбач нимъяснас, вайӧдӧма тайӧ «висьӧмсӧ» диссертацияӧдз. Сёрнитіс Мустаев ёрт зэв бура, гӧгӧрвоанаа, лючки пуктӧм гӧлӧсӧн. Вӧлӧмкӧ сійӧ Марий университетса проректор, ыджыд веськӧдлысь, уна сёрнитӧ йӧз водзын. Ачыс туявлӧма мари кывйысь синонимъяс да стилистика.

Рытпуксӧ лӧсьӧдӧмаӧсь ӧтуволанінын. Унджыкыс айлов вӧлі да юисны вель уна, нывъяссьыс вӧлі Серафима да Нэлли. Кузь рытпук дырйи вель унаысь сьыліс да сёрнитіс Д. Т. Надькин. Сійӧ вӧлӧмкӧ зэв бура ливкйӧдлӧ эрзя сьыланкывъяс, гижӧ вӧлӧм кывбуръяс эрзя кывйӧн да рочӧн. Лыддис некымын кывбур аслас неважӧн йӧзӧдӧм кывбуркудсьыс, ошканакывъяс висьтавліс зэв кужӧмӧн. Тайӧ рытыс меным да Юфкинлы тӧкӧтӧ эз помась зэв лёка. Позьӧ шуны, енмыс видзис миянӧс омӧльторсьыс.

Дорйысьӧмсӧ пасйим да мунім колльӧдны Нэлли Кимӧс гортӧдзыс. Коллим ставӧн да бергӧдчим бӧр гортӧ. Сэсся лои зэв тешкодьтор: мыйлакӧ Надькин ёртным пондіс кытчӧкӧ котӧрӧн пышйыны, ми ӧдва сійӧс вӧтӧдім да бергӧдім гортлань. Сэсся найӧ колисны Валентинкӧд, а ми Юракӧд мунім водзӧ. Сылы юыштас да век окота вӧлі звӧнитны кытчӧкӧ. Со и ӧні шуис мунны звӧнитчанінӧ, а мунігас сійӧ пондіс сьывны рочӧн да горзыны. Сэсся друг 21-ӧд юнь улич вылын миянӧс кытшалісны дружинникъяс да нуӧдісны милицияӧ. Сувтӧдысьясыс вӧліны эстъяс, найӧ миянӧс тӧкӧтӧ эз киясӧс топыда кутӧмӧн вайӧдны да сетны погонаяслы. Лӧсьӧдісны сёрнигижӧд, быттьӧкӧ ми войнас (час войын!!!) торкалім машинаяслысь ветлӧмсӧ шӧр уличӧд. Сӧрӧм-абсурд дай ставыс! Некутшӧм машина сэки сэн эз вӧвлы. Тадзи ме ачым зураси эстъяслӧн мукӧд войтыр дорӧ мустӧмтӧмӧ. Ставыс эськӧ лои бур, эз кӧ Юфкин пондыв пышйыны милициясьыс: петіс гусьӧн да сійӧс бӧр вайӧдісны. Кырымасим сэсся сёрнигижӧдас да воим ӧтуволанінӧ. Узи Юра ордас зэв сьӧкыда: мӧвпавсис водзӧ олӧм йылысь. Со мися, 23 арӧсӧн дзик немторсьыс веськалі милицияӧ йӧйталан эстъяс вӧсна.

Аскинас ветлім милицияас да миянӧс сэтчӧ вайӧдӧм йылысь гижӧдсӧ эгӧ аддзӧй. Миянлы ёна мойвиис: сэки дежуритысьнас веськалӧма сьӧлӧма роч морт, Николай Колесник ним-ова ыджыд лейтенант, сійӧ миянлысь сёрнигижӧдсӧ сетӧма Юралы да шуӧма мед эгӧ нин сэтчӧ веськалӧй. Юра пуктӧма сылы конняк суля да корӧма на волыны пукыштны. Рака тӧлысь 22-ӧд лунӧ ме бара ветлі Воваӧс видлыны Таллинас да вои бӧр сёр рытын нин. Асланым Ноорусэ ӧтуволанінса поскӧд кайигӧн (а миян лифтыс эз вӧв) паныдасис нывъяссянь лэччысь Юфкин, ёнакодь гажа: сійӧ волӧма ме дорӧ. Сёрнитім да сійӧ сетіс меным ме вылӧ гижӧм сёрнигижӧдӧс, тшӧктіс сійӧс косявны. Мунӧм мыстиыс дзик пыр косявлі да шыблалі кабала торъяссӧ ёг шыблалан трубаӧ. Тадзи миян ыджыд майшасянторйыс бырис милицияса ӧти лючки-бур морт вӧсна, коді эз вӧв мӧвпавтӧм йӧй кывзысьысь солдафон, вӧлі лючки морт. Сэсся некымынысь тайӧ мортыс воліс миян дорӧ пукавны. Кывзысис кӧ ассьыс веськӧдлысьясӧс да эст дружинникъясысь, миянӧс эськӧ, дерт, аспирантураысь вермисны вӧтлыны.

Татшӧм майшасьӧмӧн олі ме рака тӧлысьсӧ. 23-ӧд лунӧ коллим ставным выль кандидатӧс, Васильев Валентинӧс да миян пуксис лӧньджык олӧм: ме водзӧ лыддьыси да вуджӧдчи, Унокӧд ветлім видзӧдны балвывса йӧктӧмъяс, тайӧ пӧрйӧ олӧма нин гозъясӧс, сідз шусяна сеньоръясӧс. Сэсся ветлім Уно, ме, орччӧн олысь Аре да Маре нывъяскӧд университетса клубӧ пантомима концерт видзӧдны. Сэтчӧ волӧмаӧсь быдсяма институт-университетысь асшӧр артистъяс, мем тайӧ петкӧдчӧмъясыс ёна воины сьӧлӧм вылӧ.

Сэккості бара паныдасьлім волысь-мунысьяскӧд: вайис кандидат уджсӧ лыддьыны профессоръяслы Шура Гребнева, некымынысь гажа рытпук Пялсони вылын вӧчлӧма. Сэсся студентъяслӧн конференция вылӧ волісны Сыктывкарысь коми студентъяс: бара Миша Матвеев да Лиза, Надя нывъяс. Косму 14-ӧд лунӧ Миша лыддис мыйкӧ коми-манси кывъяскостса йитӧдъяс йылысь, сы сёрниысь сэсся доцент Тыну Сейлентхаль (1947) мыйсюрӧ веськӧдіс. Вӧліны тшӧтш Ужгород университетса кык венгр нывка, Москваса университетысь чим сьӧд юрсиа студентань Галина Николаева, веськӧдлӧ пӧ кодӧн вӧлӧмкӧ Евгений Арнольдович Хелимский (1950–2007), зэв вежӧра еврей. Буретш сылысь диссертациясӧ венгр да самодий кывъяс костын ареалса йитӧдъяс йылысь ме сэки зэв сюся лыдди небӧгкудйын. Кандидат ним вылӧ тайӧ уджыс мукӧд доктор уджысь ёна вылынджык вӧлі. П. Аристэ зэв ёна ошкӧ вӧлі Хелимскийӧс, сыкӧд пӧ идиш кывйӧн зэв бура сёрнитӧма Тартуас сылӧн дорйысигас. Дорйысьӧм бӧрас сэсся гижысьыс йӧзӧдӧма уджсӧ торъя небӧгӧн (Е. А. Хелимский, Древнейшие венгерско-самодийские языковые параллели (Лингвистическая и этногенетическая интерпретация). М.: Наука, 1982). Г. Николаева пыранін дорас вӧлі куритчӧ да сыкӧд варовитышті. Ачыссӧ сёрнитіс юкагир кыв йылысь, вель унаӧн сюся кывзӧны вӧлі. Сэсся чукӧртчӧмсӧ тупкигас, улысса кафеас копей юигӧн, вӧчисны конференцияыслысь кывкӧртӧдъяс да медбур докладысь ӧти студентаньлы сетісны медаль. Дерт, медбурыс веськаліс эст. Таысь шогӧ вӧлӧмкӧ усьӧма Матвеев Миша, висьталӧма та йылысь, дзик весьшӧрӧ пӧ колян во да таво меным медальсӧ абу сетӧмаӧсь. Коллим сэсся рытнас миянлысь студентъясӧс поезд вылӧ.

Косму тӧлысь помланьыс эштӧді –ысь суффикса ӧнія када шӧркывъяс йылысь менсьым медводдза збыль туялан гижӧдӧс да сеті видлавны юрнуӧдысьлы. Сэсся сійӧ видзӧдліс да пукси ачым сійӧс тічӧдны, кыдзкӧ ӧдвамоя печатайті. Таысь П. Аристэлы лои зэв нимкодь да ачыс торъя канвертын и ыстіс гижӧдсӧ Таллинас «Советское финно-угроведение журналӧ». Такӧд ӧттшӧтш вель уна лыдди коми кыв туялӧмторъяс. Ыджыд интересӧн лыдди Ану-Реэт Хаузенберглысь «Названия животных в коми языке» небӧгсӧ, шензи весиг, кутшӧм бура тайӧс вермӧма гижны эстань. Кутшӧмакӧ тайӧ бур небӧгыс меным эталон сяма лои.

Сэккості выналіс нин тулыс, став лымйыс сыліс да шондӧдіс, шоныд лунъясӧ ме ветлі шапкатӧг нин. Тӧлысь помнас дорйис ассьыс доктор уджсӧ синтаксисысь Лидия Ивановна Васикова. Ми тшӧтш ветлім дорйысьӧм вылас кывзысьны. Рытнас дорйысьысьыс да ыджыд йӧзыс, на дорӧ содтӧд кык том марий Сима да Аркадий пукалӧмны кутшӧмкӧ ресторанын. Маясьны гортӧ эг лӧсьӧдчыв. Гортсянь воис сераку, ыстӧмаӧсь асланыс кӧлысь вылӧ корӧм тшӧтш Юхнин Вася да Клековкина Галя, ода-кора витӧд лунӧ пӧ гижсям. Сӧмын менам некутшӧм кӧсйӧм сэки ветлавны бӧрӧ-водзӧ Визинӧ эз нин вӧв: кадыс жаль вӧлі дай велалі овны да велӧдчыны лунвывса эст карын, волысьны ёртъяскӧд.

Ода-кора медводдза лунсӧ коллялім ми вок зэв гажаа. Асывнас мунім демонстрация вылӧ, ывларуыс сэки вӧлі дзик гожся кодь нин. Комияс ми мунім кар шӧрас. Миян нывъяс гожся платтьӧаӧсь, кокни кӧмаӧсь, томӧсь да ёнӧсь. Чукӧртчим став фин-угор аспирантыс да мунім «Тарту» магазин дорӧ чукӧртчанінас. Филологъяс мунлісны век колонна мышкас дзик. Та пӧрйӧ Пауль Аристэ эз лок, та вӧсна миян дорӧ некод эз и матыстчыв сэки. Лӧня мунім трибуна дортіыс, «ура» горзытӧг тувсовъя мича уличьясӧдыс шӧр поштаӧдзыс да сэсся веськӧдчим Симаясӧ копей юны. Сэні пукалігӧн век сералім Кудаев Сергейӧс да сэсся ме сійӧс ышӧді кос вина суляла ветлыны. Сэккості ме кынъюмовторъяс ньӧби ставныслы да вайи. Сэсся нывъяс зэв ӧдйӧ чипан пражитісны да салатъяс вӧчалісны, ми сэккості ас костын мари-эрзя-коми зонулов сёрнитімӧ. Сэсся бара вель дыр сёйим-юим, шмонитім, сьылім, а бӧртіас нин Серафима кутшӧмкӧ петкӧдчӧмтор вӧчис. Зэв бура ворсіс, сьӧлӧмсяньыс, весигтӧ аслас синва тюрӧбтыліс. Вӧлӧмкӧ, зэв енбиа ворсысь сійӧ тшӧтш вӧлӧма. Рыт пуксис да мунім ставӧн гуляйтны, кайим Тоомемяги паркас да ветлім «окасян мыльк» вылӧ, кӧсйим окасьны да нывъяс миянлы эз сетчыны. Тадзи сералігсорӧн помасис тайӧ шоныд рытыс. Воим сэсся ас ӧтуволанінӧдз автобусӧн, Надялӧн кокыс пӧ висьмӧма да.

Водзӧ лунъясыс век вӧліны гожся кодьӧсь нин. Майся кык гаж костас воліс Тартуас том кандидат Ирма Муллонэн аслас дипломысла нин, ода-кора сизимӧд лунӧ Пялсони ӧтуволанінын Ирма котыртіс рытпук, винаӧн-тортӧн. Висьтасьыштіс ас олӧм йывсьыс: уджыс пӧ уна, патера оз сетны, ноксьӧ спортӧн да ачыс вӧчалӧ уна рӧма слайдъяс. Сэки сылы мыйлакӧ гажтӧм вӧлі лов вылас, казялі тайӧс. Водзӧсӧ сэсся тайӧ мича нывсьыс петас ыджыд веськӧдлысь, Карелияысь РАН-са Кыв, литература да история институтса директор. Коді сэки тайӧс эськӧ шуис?

Сійӧ тӧвнас да тулыснас Юра Юфкин водзмӧстчӧмӧн ми зонъяс пондім корсюрӧ вӧчавны сур юан гажъяс. Вӧлі тыртчам да ньӧбам суля кызь кымын сур, ыджыд тазйӧ кӧдзыд ва кисьтам да сэтчӧ сувтӧдалам. Сэсся таз гӧгӧрыс надзӧник юӧмӧн варовитам рытывбыд кык мордва, ме да Аркадий. Татшӧм рытпукъяс дырйиыс зэв аслыспӧлӧса асьсӧ петкӧдліс Кудаев Сергей. Вӧлӧмакӧ сійӧ гажа юрнас зэв вензьысь да ыззьысь, сійӧ вермӧ вӧлі быдтор вӧсна вензьыны, а содтӧд курыдтор вӧсна мый кӧсъян вӧчны. Коркӧ тӧвнас вензьӧм понда кӧмтӧгыс котӧртліс лымтіыс шӧр небӧгкудйӧдзыс, а сэкся май тӧлысьӧ тӧкӧтӧ эз котӧрт «Тарту» магазин дорӧ трусик кежсьыс да восьтӧм юркобулӧн (зонтӧн). Бур кӧть вежӧрным тырмис сійӧс сувтӧдны.

Водзӧ лыддьыси уджсикас экзамен кежлӧ, а шойччигъясӧ гижалі серпаса литератураысь сёрникузяяс. Водзассӧ весиг мыйсюрӧ рочӧда вӧлі да таысь ӧдйӧ эновтчи: кадыс та вылӧ муніс вывті уна. Иван Изъюровлысь «Том олӧмӧй том гажӧй» повесьтсӧ лыддигӧн выльысь быттьӧкӧ синмӧй воссис: вӧлӧмкӧ сэтшӧма коми гижӧд кывйыс рочмӧма! Синмӧ шыбитчис уна сэтшӧм кыв, кывтэчас, кодъяс пыдди позис кокниа пыртны ас коми кывъяс, шуам кӧть, Тайӧ бригадаыс комплекснӧй: не сӧмын трелюйтӧ хлыстъяс, но и грузитӧ найӧс лесовозъяс вылӧ гырысь пакетъясӧн. Илья нарошнӧ кежавліс на дінӧ уджнас тӧдмасьны. Оз ков погрузочнӧй кран, крановщик…; Пӧварыс паськӧдас синсӧ, видзӧдлас пӧртйӧ, аслас черпакӧн лэптас тӧрӧканъяссӧ шыд пӧртсьыс; Неыджыд комната, ӧкуратнӧй стандартнӧй керкаын, йӧзӧс примитан комнатакӧд орччӧн. Еджыд пикейнӧй покрывалоӧн вевттьӧм крӧвать. Пызан, кык улӧс. Стенын — сьӧд репродуктор. Со и ставыс, мый вӧлі комнатаын. Бӧръя сёрникузя чукӧрас куимысь гижӧма комната кыв, кӧть позис пыртны жыр, вежӧс. Сэсся казялі уна лыда пертасъяс ковтӧг пыртӧмсӧ, дерт, роч кывлӧн тӧдчӧм понда. Видлӧгъяс: — Енмӧс оз тӧд. Налӧн рӧдын быдӧн тшыкӧдчысьяс; Илья видлалыштіс тракторсӧ, зэлӧдыштіс ӧткымын гайкаяс, лэдзис двигательсӧ; сэні ӧні лун и вой ӧзйисны кык сись. Нӧшта на мисьтӧминик роч калька эрсвидзӧ — запустил двигатель / лэдзис двигательсӧ. Комиӧнджык позис шуны ӧддзӧдіс моторсӧ. Сэсся татшӧмторъяссӧ лыддьӧм бӧрын дӧзми да ёсь карандашӧн вежлалі-комиӧді повесьтсӧ ставнас. Тадзи видлі бурмӧдны коми кывсӧ, и колӧ шуны — артмис.

Экзаменводзвывса лунъясӧ миян ыджыд айным корис уджавны ас овмӧсас. Ода-кора 19-ӧд лунӧ, шондіа шоныд субӧтӧ, мунім Аркадий, Юра кутшӧмкӧ сы дорӧ воӧм мордва анькӧд Якобсоні 7а инпасӧ. Тайӧ аньыс рочмӧма нин дзик вӧлӧма, тшӧтш мудорсай кывъяс факультет помавлӧма. Воим нин керка дорас, а из вылас пукалысь Пауль Аристэ горӧн рочыштіс: «Что за народ, что за люди?!» Тайӧ шуӧмсӧ сысянь унаысь кывлан вӧлі. Пондім пес поткӧдлыны да кыскавны, уджалыштім да друг зэрмис. Кайим профессор кабинетас да вель дыр пукалім. Сӧмын на кӧсйим мунны нин гортъясӧ, кыдзи гӧтырыс шеныштіс, бӧр пӧ воӧй да водзӧ уджалӧй. Пажын бӧрас нин паськыд пызан саяс нуръясим. И сэки яръюгыда тыдовтчис, мый культуранас да асьсӧ кутанногнас Юралӧн нывъёртыс тайӧ йӧзкытшыслы некыдзи оз лӧсяв. Сійӧ пондіс пызан саяс сёрнитны вель гораа, дзик пыр кутчысис мӧд сёянторйӧ, пызан саяс ичӧт Генри-Паульыскӧд кутіс ворсӧдчыны. Да дерт жӧ, дӧзмӧ вӧлі тӧдтӧм эст кывъя сёрни кылӧмсьыс.

Кыдзкӧ тӧдлытӧг матыстчис экзамен сетан кад. Сыӧдз ветлі на Таллинӧ Воваӧс бӧръяысь видлыны: найӧ лӧсьӧдчисны кывтны Ленинградӧ, а сэсся Еджыд саридзӧ Беломорканалтіыс. Сэки ӧдва пыралі караб дзоньталан заводас да аддзысьлім пирс дорас нин, карас эгӧ петалӧй. Янсӧдчим кык вок да шуим аддзысьны во помнас Визинын нин.

Вои да аддзысьлі Сыктывкарысь нӧшта на кык нывкӧд: Галя да Надя дорӧ волісны налӧн нывъёртъясныс Лихачева Таня да Кондратьева Шура. Таняыс вӧлі Нарваын том йӧзлы шойччан керкаын олӧ сэки. Ачыссӧ СКУ-ын зэв бура велӧдчыліс, сӧмын кафедраӧ абу кольччӧма уджавнысӧ, мунӧма Абъячойӧ сэтчӧс райгазетас. Велӧдчигам ӧтчыдысь весиг венгр кыв велӧдліс миянлы Игушев пыдди, бӧръяыс кытчӧкӧ мунӧма вӧлі да. Шураыс вӧлі Ленинградса университет буретш помалӧ, журналистӧ водзӧ велӧдчыны СКУ-сянь ыстӧмаӧсь. Надяыскӧд Шураыс ӧти группаын велӧдчыліс, зэв мичаник ныв вӧлі, вӧсни коска, кузь еджыдрудов юрсиа, лӧнь синъяса. Майбыр сэки вӧлі ветлынысӧ, некутшӧм мудор ни канкерка эз на вӧвлы, виза оз вӧлі кор пуктӧдны.

Тӧдлытӧг матысмис экзамен лун, ода-кора 24-ӧд лун. Сыӧдз на сетісны кафедраын киӧ мем тшӧктӧм (käskkіrі) сы йылысь, мый менӧ лэдзӧны фин-угор кывъясысь экзамен кежлӧ. Луннас муні Пяльсони ӧтуволанінӧ, сэні Аркадий ёртӧй веськыда тірзьӧ вӧлі, полӧмыс босьтӧма да. Пырим шӧр стрӧйбаӧ да «Софоклын» копей юыштімӧ. Кафедраӧ воис тшӧтш Т. Н. Габова. Сэки шуисны ӧти лунӧ сетны уджсикасысь да эст кывйысь экзаменъяс. Медводз пуксим дасьтыны уджсикасӧс. Меным сюрис куим юалӧм: 1) важ гижан паметникъяс да гижӧд кыв сӧвмӧм, 2) кадакывлӧн категорияяс, 3) ичӧт войтыръяслысь культура сӧвмӧдӧм.

Медводз сёрнитіс Аркадий ёртӧй, сы бӧрын нин ме. Сёрниті лючки, сӧмын бӧръя юалӧмас А. Кюннап менӧ пуксьӧдіс — юаліс ичӧт войтыръясӧс видзӧм-сӧвмӧдӧм могысь лэдзӧм кутшӧмкӧ индӧд-гижӧд йылысь. Татшӧмторъяссӧ ме эг тӧдлы. Миянӧс, ас йӧзӧс, донъялісны бура, витъяс вылӧ, Т. Н. Габовалы пуктісны нёль. Гашкӧ, аддзылісны сылысь гусьӧник гижалӧмсӧ, унджыксӧ дзебӧм небӧгысь парсаліс да. Пауль Алврэ меным шуис: «Tublі poіss!» Сійӧ луннас тшӧтш сетім эст кывйысь зачотнымӧс. Сетісны уджмог вуджӧдны газетысь гижӧд да вочавидзны юалӧмъяс вылӧ. Дерт, сёрниыс эз нин сэтшӧм сьӧкыд вӧвлы. Миян вылӧ видзӧдісны сэки терпитанаа, гӧгӧрволісны: велӧдчан кад мысти муналам гортъясӧ дай дугдамӧ синнысӧ эстъяслы сьӧдӧдны. Эст кывйысь миянлы пукталісны зачотъяс, сёрнигижӧдсӧ кырымалісны миян профессоръяс да Тііт Кукк велӧдысьным. Тадзи олӧмам уджсикасысь медбӧръя экзаменсӧ ме сеті вель бура да ӧдйӧ.

Сэсся ми ёртӧйкӧд вель ёна мудзӧм юрнуӧдысьӧс колльӧдім гортас да воим ӧтуволанінӧ, сэні сэсся вермӧмнымӧс пасйыштім нёльӧн: миянысь кындзи тшӧтш Юфкин да Серафима.

Аскинас кӧсъя вӧлі нуны поштаӧ гортӧ ыстантор, кор вежӧсса ӧдзӧсӧй воссис да пырис миянӧ гажа юра Аркадий, киас сур сулеяяса сеткаа. Вӧлӧмкӧ, воӧма водзӧ пасъясьны Ноорусэ улич вылӧ миянӧ. Пукалім сэсся вель дыр нывъясын да кывзім гажа мортлысь сёрнияссӧ. Рытӧдзыс жӧдзи сэні да сэсся колли ёртӧс гортӧдзыс сеті сійӧс гӧтыр киас. Некымын лун мысти чукӧртчи туйӧ, ветлі дзоридзьясӧн кафедраӧ янсӧдчыны да петі туйӧ. Менӧ войся автобусӧдз колльӧдіс Уно, пукси да гольги Ленинградӧдз. Сэні ме шӧйтышті, уличьясӧд котӧртысь йӧз вылас видзӧдышті да мыйсюрӧ весиг ньӧбышті. Сэкисӧ ме босьті ероплан белет да гортӧдз лэбышті дзик ӧти лунӧн: пуксимӧ Сыктывкарӧ пажын бӧрас да ме удиті на Визинӧ бӧръя автобус вылас.

Тадзи ода-кора тӧлысь помӧ, 30-ӧд лунӧ веськалі Визинӧ. Чужан сиктӧй кажитчис Тарту бӧрын вель буса. Йӧзыс ветлісны асвальта туй пӧлӧн, важ москиыс некӧн нин эз вӧвлы. Гортӧдз ӧдва кыски сьӧкыд чоботанӧс да волыса виж сумкаӧс, вайи вый, тшынӧдӧм калбас, апельсинъяс, сыр, кокни кӧм — кроссовки, кутшӧмкӧ чери да мукӧдторъяс. Сэсся рытъявылыс пывси пывсянын да кайлі на Сергей ёртӧй дорӧ. Тадз пестысис гожся кадӧй.

ГОЖСЯ КАД

Вои Эст муысь, гожӧмысь да веськалі тулыс помӧ на: ывлаас ыркыд вӧлі, каколь пуктытӧм. Медводз ковмис пуктысьны да корӧг вины, сэсся лӧддза-номъя ӧкмысӧд лунӧ ветлі Куима (Трӧича) лунӧ гуяс вылӧ. Сэтысь аддзылі важ ёртъясӧс да ордвужӧс. Сергей ёртӧй абу на гӧтрасьӧма, олӧ вӧлі важ моз, гожӧмбыд быд прӧст кадӧ ветлӧ вӧлі вуграсьны Визин вылӧ либӧ Сыктыв вылӧ Ивӧ Сашка ёртыскӧд. Юхнин Вася да Клековкина Галя гӧтрасьӧмаӧсь да олӧны на вӧлі верӧс керкаас. Тӧдмалі тшӧтш, Шурик чожӧй пӧ карас висьмӧма, кытыськӧ туберкулёз кӧвъялӧма да куйлӧ бурдӧдчанінын.

Водзассӧ гортын вель гажтӧм лолі мем тартуса быдлунъя визув удж-олӧм бӧрас, некодкӧд быттьӧкӧ сёрнитнысӧ лои. Дерт, гортса гӧгӧртасӧй эз нин мем тырвыйӧ лӧсяв, велалӧма лои Тарту карса олӧмӧ да. Быттьӧкӧ гортӧ вои да эг нин дзик гортӧ веськав.

Тӧлысь пансиг лэччылі некымын лун кежлӧ карӧ небӧгкудйын да аркивъясын лыддьысьны, узьлі Мисяковъясын, Шурикъясын пӧ оз позь узьлынысӧ, шуисны. Ветлі чожӧс видлыны да повзи: воддза мича том ён айлов пыдди диванас куйліс голякылысь лыяса омӧльтчӧм морт, сӧмын чужӧмыс Шуриклӧн пыкталӧма вӧлі. Вӧлӧмкӧ, лёк висьӧмыс сысянь пиыслы вуджӧма да Олегсӧ мӧдӧдӧмаӧсь бурдӧдчыны Пушкин карӧ торъя санаторийӧ. Зэв дӧзмӧм горӧн Шурик висьтасис, ковмас пӧ операция вылӧ арнас водлыны, нинӧм бурсӧ пӧ олӧмсьыс ог нин аддзы. Усьӧм лола морт нин ме водзын вӧлі.

Мисяковъясын оліг тшӧтш аддзылі мисьтӧм-гажтӧмторъяс: Вова воча вокӧй эновтӧма уджсӧ да партитчӧма лёк тшӧтшъяяскӧд, пондӧма тышкӧ пырны да йӧзсӧ дзерӧдны. Ыршасьӧ вӧлі тшӧтш ай-мам вылас, ӧти рытӧ код юрнас серпаскудсӧ кӧсйӧ вӧлі ӧшиньсяньыс шыбитны! Коркӧ ӧчыд сыла воліс милиция да вой кежлас кытчӧкӧ нуӧдіс. Гӧгӧрвоана вӧлі: Вова вокӧй олӧмсьыс вошӧма, оз аддзы сыысь некутшӧм мог ни ыджыд коланлун. Сэки эз кывзыв сійӧ ай-мамсӧ ни менӧ, дерт. Помасяс сэсся тайӧ дикмӧмыс сылӧн дзескыдінӧ веськалӧмӧн.

А сідзсӧ лунъяснас ме вель уна лыддьыси аслам тема серти, водзассӧ асму туялан музейса небӧгкудйын, сэсся Коми филиалса аркивын. Зэв ёна меным сэки туйдӧдіс вӧвлӧм велӧдысьӧй В. А. Ляшев: вель уна серакуын вӧзйыліс литература, кутшӧмсюрӧ мӧвпъяс. Позьӧ шуны, сійӧ вӧлі менам мӧд туялан юрнуӧдысьӧй, весигтӧ кымыныськӧ гортас менӧ корліс, сетліс гожся тӧлысьяс кежлӧ некымын колана небӧг. Збыльысьсӧ сэки ме вель уна ки помысь гижӧд да диссертация лыдди. Кӧть стӧчасӧ шӧркывъяс йывсьыс гижӧма вӧлі вель этша, ӧти сайын казялі зэв аслыспӧлӧс уджъяс. На пиысь ӧти А. С. Сидоровлӧн НАКЮ аркивын видзана «Синтаксис коми языка» ыджыд удж. Окотапырысь лыдди кадакыв йывсьыс ставсӧ. Жаль, ӧнӧдз на тайӧ туялӧмыс кольӧ йӧзӧдтӧг. Висьталіс В. А. Ляшев нӧшта ӧтитор: сора тӧлысьӧ пӧ меным колӧ ӧти вежон уджавны Межадорын, турун пуктыны, институтсяньыс пӧ сэні уджавны йӧзыс оз тырмы. Ме ассянь кӧсйыси уджыштны, кӧть таысь мем ӧти ур эз мынтывны.

Лӧддза-номъя тӧлысьын ассьым чужан лунӧс гортын эг пасйы, мамӧй сӧмын кутшӧмкӧ юмов вина лэптыліс дай ставнас. Ачым ме сэсся тӧлысь помас Рочов грездса ёртъясӧс пӧттшуйті гӧрд винушӧн да кутшӧмсюрӧ курччанторйӧн. Сэкъясӧ ӧти рытӧ менам чегис воддза пиньӧй да лои гӧгӧрвоана: ковмас кӧрт пинь пуктӧдны. Ветлі сэсся пинь бурдӧданінӧ да сэні Киселёв Эдуард Михайлович, Кебраысь петлӧм том айлов нетшыштіс кык воддза пиньӧс да гижӧдіс лэчтавны ортсыса пиньясӧс сора тӧлысьӧ. Тадзи зэв лӧня колис гожӧмлӧн медводдза тӧлысьыс.

Юль пуксис шоныд да корсюрӧ вель зэра. Сора тӧлысь 9–13-ӧд лунъясӧ уджалі Межадорын, турун пукті НАКЮ-са уджалысьяскӧд. Выльлун асылӧ вои сиктас да кык судтаа олан керка дорсьыс казялі В. А. Ляшевӧс, Некрасова Галяӧс да КЛИИ-ысь кык аньӧс, Кузнецова Татьяна Леонидовна (1959) аспирантаньӧс да Мергасова Тамара машинисткаӧс. Тӧдсаяс пиысь турунасис и Нестеров Михаил Григорьевич историк-аспирант (1956) да зэв вежӧра корееч история кандидат Цой-Ун-Ен (1947). Накӧд кызвынсӧ сэсся уджалі зэв жар вит лун: асывнас мотора пыжӧн вуджӧдлісны мӧдлапӧвса видзьяс вылас, сэні пусьылісны-вердлісны. Рытъяснас йӧзыс шойччисны коді кыдз кужӧ, кодкӧ быдсяматорнас ворсӧ, коді серпаскуд видзӧдӧ, коді винушӧн вӧлі ноксьӧ. Некымын рыт ме том йӧзыскӧд бурпӧт путболаси, лов петтӧдз котралі. Ми юр кыскалім Владимир Александровичкӧд, кывзі сылысь висьтасьӧмторъяссӧ, ачым мыйкӧ унатор юаси да висьталі. Тӧдмалі, дасьтӧны пӧ институтас Финно-угроведъяслысь войтыркостса конгресс да мытшӧдыс пӧ уна зэв. На пиысь ӧтиыс Г. Г. Бараксановлӧн винаӧн ышмалӧм, вештывлӧмаӧсь весигтӧ кутшӧмкӧ кад кежлӧ секторӧн веськӧдлан уджсьыс. Галя Некрасова юӧртіс, Тимушева Надя пӧ мунӧма СКУ-сьыс, кайӧма Кулӧмдінас да пырӧма школаӧ уджавны, верӧс сайӧ пӧ петас. Тайӧс ме эг виччысь сыысь. Дерт, весьшӧрӧ тадз вӧчис сійӧ, позис овны гозъяӧн ӧд и Тартуас. Сылӧн вӧлі тема, юрнуӧдысь, зэв бур велӧдчанін да водзӧ уджаланін.

Страдуйтӧм бӧрын мӧд вежоннас миянӧ воис Зюзев Коля, сэки сійӧ вӧлі «Чушканзі» журналын корреспонденталӧ. Карӧ лэччылігӧн аддзылі сійӧс уличсьыс да ветлі сы дорӧ ӧтуволанінас. Шмонитӧмӧн кори волыны гожӧмнас миянӧ — и со сійӧ тані. Зюзев Коля миянын бура шойччис, чӧскыда сёйис, уялім ӧтлаын шоныд Визинын. Пывсим ӧтчыд да матӧ став заптылӧм васӧ койӧма ас вылас. Ай-мамлы тайӧ абу кажитчӧма. Сёрнияссьыс тӧдчис, вылынсянькодь йӧз вылӧ видзӧдысь морт вӧлӧма ёртӧй. Шуис, став коми журналист-гижысьыс пӧ йӧйяс, дебилъяс да плутъяс. Сэкисӧ тайӧ шуӧмыс ярскӧб кажитчис, а ӧнія арлыда синъясӧн тадзи ог нин шу: унаторйӧн Зюзевыс ина вӧлӧма. Забыль, кыкысь ветлімӧ Ляшева Зояясӧ пукавны. Бӧръяыс уджалӧма кӧнкӧ Россияын верӧс чужанінас да воӧмаӧсь гозъя овны Комиӧ, овмӧдчӧмаӧсь ай-мамъясас. Верӧсыс совкозын трактористалӧ вӧлі да казялі — ёнакодь юӧ. Бӧртінас сэсся гозъя торйӧдчӧмны. Зояыслӧн Ярослав айыс мекӧд сёрнитіг век норасис, коми кывсӧ пӧ дзескӧдӧны: со пӧ Сыктыв районын унджыкыс коми йӧз, а райгазетыс пӧ «Маяк Сысолы», петӧ рочӧн. Содта нӧшта: ӧнӧдз век на рочӧн петӧ, немтор эз вежсьы бурлань.

Тӧдлытӧг пуксис моз-авгус тӧлысь. 10–12-ӧд лунъясӧ Сергей ёрткӧд кайлім Ёгулӧ сир кыснавны, кык вой узим керӧсвывса чомйын. Эз зэр ни гымав да сэки вель уна миянлы шедіс кӧрт чери вылас. Ывларунас миянлы мойвиис тшӧтш: вӧлі шоныд, эз зэр, луннас весиг пӧжӧ, рыт-асылыс вӧлі ыркыд нин. Мӧд луннас воисны сэтчӧ тшӧтш Дубинский Володь да Бессонов Коля важ ёртъяс. Кыснасим ми торйӧн: найӧ кыкӧн ю катыдас, ми кывтыдас, сэсся вежласим. Став сертиыс миянлы кӧрт чери вылас шедіс на дорысь унджык. Накӧд ӧти вой узим да лэччим бӧр гортӧ. Найӧ миянысь водзджык котӧртісны, а ми дыр на чукӧртчим да вӧрзим. Аддзысьлім моз тӧлысьнас ӧтчыд Шарапов Сашаясын и класчи ёртъяс, вель бура пукалӧм бӧрын ветлім ӧтарӧ-мӧдарӧ да рытсӧ помалім клубын йӧктіг. Канов Колялӧн пӧ нывтор чужӧма, гозъя лӧсьӧдчӧны петны овны выль ас керкаӧ кӧнкӧ Кольёль грездын. Куратов Коля пӧ гӧтырсьыс торйӧдчӧма. Унаӧн ас котыр лӧсьӧдӧмны, унаӧн кӧсйӧны тайӧс вӧчны. Нывъяс водзӧ шаньмӧмны да верстяммӧмны, зонъяс велалӧмаӧсь биава кокниа юны. Сэсся ӧти рытӧ кайлі велосипедӧн Эмма дорӧ Сордас, фотосерпасъяс сылы катӧді. Вель дыр сэні пукалім да варовитім. Сочыс сылӧн верӧсыскӧд тшӧтш воӧма овны Визинас, Лёня вокыс служитанінсьыс воӧма да гортас на вӧлі лытайтӧ. Эмма вӧлі кӧсйӧ ветлыны шойччан могӧн ГДР-ӧ. Сэсся водзӧсӧ ми сыкӧд аддзысьлыны пондім зэв шоча: сійӧ петас верӧс сайӧ ӧти пинь бурдӧдысь сайӧ, лоас Распутина ова. Том гозъя вуджасны овны карӧ.

Гожӧмнас Вова воксянь воис сераку Мурманск обласьтсянь нин. Вӧлӧмкӧ, налӧн «Казанка» карабыс гожӧмнас кывтӧма-воӧма Еджыд саридз-Балтика костын каналӧд Ленинградсянь Мурманскӧдз, сэні пӧ ӧні дасьтысям Йиа саридзті Ылі Асыввылӧ вуджигкежлӧ. Аръявылыс нин мӧд сераку воис, мыйысь миян быдӧнлӧн йирмӧг босьтліс. Гижӧма вокӧй, йиа ва туйӧдыс караваннас вуджигас пӧ йи жуглан караб мышсяньыс плавдысь ыджыд йи палакыс тӧкӧтӧ абу вӧйтӧма налысь карабсӧ, ныр увсӧ ёна поткӧдӧма. Налысь карабсӧ кыскӧмаӧсь бӧр Мурманскас да сувтӧдӧмаӧсь заводӧ дзоньтавны. Гашкӧ пӧ ковмас сысянь нин Визинӧ локны сэсся тӧвнас. Гӧгӧрвоана лои ӧтитор: Енмыс кыдзикӧ видзӧма на налысь том ловъяссӧ, абу сетӧма йиа ваас вӧйны.

Кӧч тӧлысь заводитчигӧн каколь босьтім куимӧн, сэсся ёртъяскӧд кык вой кежлӧ кайлім турипув вотны, ветлі тшӧтш матігӧгӧрас тшак вотны. Менӧ колльӧдны волісны ӧти рытӧ Сергей да Геня вокъяс, войбыд гожся пусянінын пукалім да быдторсӧ больӧдчим, гӧрд винуш тяпӧдім, шылад да сьыланъяс кывзім. Сентяб 11-ӧд лунӧ лэбзи Ленинградӧ.

ТАРТУЫН БЫТТЬӦ ГОРТЫН НИН

Воӧдчи велӧдчан карӧ 13-ӧд лунӧ эг кокниа: войся автобусӧ пыранпасыс эз вӧв, муні Варшаваса вокзалӧ да Таллинӧ поезд вылас ни ӧти белет эз вӧв. Вӧчны нинӧм: муні бӧр трамвайӧн автовокзалас да войсӧ пукалі-вугралі. Асъя автобуснас воӧдчи Тартуӧ, пыри асланым вежӧсӧ да ышловзи — бара гортӧ воӧдчи. Сідз, збыльысь, тайӧ выль горт меным нин лоис, сэні ставыс ас да гӧгӧрвоана. Водзассӧ вежӧсаным ме пӧвъясысь вӧчалі джаджъяс, лоджияас сёян-юан видзан кӧрӧб. Пажын бӧрын дзоридз ньӧби да ветлі кафедраӧ, аддзысьлі ыджыд айкӧд, колльӧді сійӧс гортас. Сеті гӧтырыслы дзоридзьяс, солалӧм тшак банка да пакет тыр гӧрд пув. Таысь гозъяыслы лои зэв долыд. Воис сэсся ас сиктсьыс Уно вель ыджыд сумкаа: вайӧма каколь-лук, свеклӧ-морков, мукӧдтор. Аддзысим да вель дыр сёрнитім кольӧм гожӧм йылысь.

Аскинас босьті комендантыслысь гожӧм кежлӧ кольлӧм эмбурӧс, узьлан кӧлуй да ветлі Пялсони вылӧ ёртъяс дорӧ, найӧ вӧлӧмкӧ воӧмны нин. Юра Юфкин вӧлі тічӧдӧ диссертацияыслысь медбӧръя листбокъяссӧ. Тшаясиганым висьталіс выльторъяс: Йошкар-Олаын Аркадийлы гожӧмнас сетӧмны выль ӧти вежӧса патера, сылӧн пӧ тшӧтш «Советское финно-угроведение» журналын петӧма гижӧд (шудапоз!), сэсся Юра йӧйтӧдлӧма гожӧмнас Нина Агафоноваӧс. Саранскас ёртӧй воӧма да шмонитӧма, Тартуас пӧ куйлӧ Нинаыслӧн кандидат дипломыс. А Нинаыс тайӧс збыльӧн чайтас да мунас Эст муӧ, а сэні некутшӧм диплом, дерт, абу.

Мӧд луннас аддзылі Аркадий да Сима гозъяӧс, найӧ вӧліны шудаӧсь. Дай збыль ӧд налы усьӧма сэки шуд босьтны донтӧг дзонь патера. Сэки ме казьтышті, мыйла мари ёртӧй оз вӧлі кӧсйы гижсьыны Тартуас, весиг комендантань дорас ветлӧма калымӧн сы могысь, медым оз гижӧд сійӧс сэтчӧ. Йошкар-Оласа важ ӧтуволанінсӧ пӧ разьны шуӧма да быд сэтчӧс олысьлы сетӧмны патера. Ме сэки ас торъя юрсюянін йылысь веситӧ мӧвпыштны на эг лысьтлы. Тӧдӧмысь, татшӧм визувлун вӧснаыс Пауль Аристэ ӧтчыд Аркадийӧс нимтіс зэв аслыснога. Юра да ме шмонитігмоз юалім Аристэлысь, кутшӧм эст овъяс эськӧ лӧсялісны миянлы? Айным вочавидзис тадзи: Eugen Väіke (Йӧлгинь Ичӧт), Jurі Paks (Юра Кыз), Kadі Juut (Аркадий Еврей). Весигтӧ эстъяслы марий аспирантлы патера сетӧмыс дивӧ сяма вӧлі сэки. Сэки тшӧтш тӧдмаси выль марий том анькӧд, Лидия Семёновна Тойдыбековакӧд (1957), коді воӧма велӧдчыны лунся аспирантураын фольклор туялысьӧ. Веськӧдлысьнас сылы лои профессор Эдуард Лаугастэ (1909–1994), миян Аристэкӧд орччӧн олысь. Пыр жӧ шыӧдчис ме дорӧ, медым ме отсалі сылы англия кыв велӧдны. Овмӧдчис Лида Пялсони ӧтуволанінын Симакӧд ӧтлаын.

Кыдзкӧ зэв ӧдйӧ ме пырӧдчи велӧдчан-туялан уджӧ. Та вылӧ вӧліны помкаяс: некутшӧм экзамен эз нин ков сетны, кыв материал чукӧрмис вель уна, быдсяма гижӧдсӧ лыддьӧмыс лои тырмымӧн нин. Сӧмын колис на лыддьыштны немеч кывъя некымын небӧг-гижӧд. Медшӧр немеч кывъя уджыс вӧлі Гюнтэр Стипалӧн «Funktіonen der Nomіnalformen des Verbs іn den permіsсhen Spraсhen» (Кадакывса нима пертасъяслӧн функцияяс перым кывъясын) небӧг. Тайӧ уджыслысь некымын шӧр юкӧд меным вуджӧдіс да колис Тимушева Надя. Ф. Й. Видэманлысь, Д. Р. Фокош-Фукслысь, Ӧ. Бекелысь мукӧд уджъяссӧ ковмис аслым нин лыддьыны да кытісюрӧ кывйысь кывйӧ вуджӧдны. Весигтӧ Уно шензьӧ вӧлі таысь, тэ пӧ тай ачыд нин вуджӧдчан немеч кывйысь.

Кыдзкӧ аслым тӧдлытӧг синмӧ усис –мӧн суффикса ногакывъяслӧн арманногысь ӧти дзуг. Чукӧртӧм материалсьыс тыдалӧ вӧлі, мый коми –мӧн, удмурт –мон суффикса кывпертасъяслӧн вежӧртасыс да бергаланногыс, позьӧ шуны, ёна ӧткодь (к. тырмымӧн, удм. тырмымӧн), а вот мыйлакӧ суффиксъясыслысь артманногсӧ туялысьяс гӧгӧрвоӧдӧны дзик торъялана ногӧн. Д. Р. Фокош-Фукс серти, коми –мӧн кывйылыс пӧ артмӧма кадакывйысь артмӧм эмакывлӧн –ӧм да керанторъя вежлӧглӧн –ӧн суффиксъяс ляскысьӧмӧн, дзик -ӧмӧн суффикс моз тшӧтш. Ме таӧ эг эскы, -мӧн да –ӧмӧн суффиксъяс артмалісны торъя кадколастӧ, торъя туйӧд. Чайтлі сэк, мый -мӧн суффиксыс ёна важджык да аслас артманногнас ӧткодь удмурт весьтасыскӧд: артмӧма *-mV да -nV кык важ финн-угор элементысь. И мӧдарӧ, -ӧмӧн суффиксыс артмис эз на важӧн, сэтчӧ ӧтувтчӧм коаффиксъясыслӧн кольӧма на аслас граматика вежӧртасыс, ӧткодялӧй: сьылӧм → мунны сьылӧмӧн. Такӧд ӧттшӧтш чукӧртӧм сёрникузяяс подув вылын ме казялі ӧтитор: -мӧн суффикса кывпертасъяс вель тшӧкыда бергалӧны шӧркыв туйын, кыдзи гӧгӧрвоӧдысь кыв. Видлӧгъяс: А ӧти куысь морт тӧрмӧн мешӧк вӧчасны да сійӧ мешӧкнас и мунасны розь дорад (мойдысь); Шӧртіыс сӧмын векньыдик туй потас «велӧдысьлы» ветлымӧн (Тима Вень); Эз кӧ руч удзӧд сійӧс водзвыв, кыскымӧнсьыс на кыскымӧн, колӧкӧ, лои нопйыс (Г. Юшков). Дзик татшӧм да весиг паськыдджык вежӧртас кутӧны удмурт кывйысь –мон суффикса шӧркывъяс, шуам кӧть, учкымон суред «видзӧдны позяна серпас», гырымон пияш «гӧрны нин вермысь пи». Татшӧм аслыспӧлӧс кадакыв сикасыслӧн, чайті, артмӧмыс перым кывъясын ӧткодь, сійӧ индӧ важ ордвужлунсӧ. Кыдзкӧ тайӧ гижӧд дасьтӧмыс муніс шензьӧдана кокниа, водзвыв мыйсюрӧ казявлі-мӧвпавлі нин да. Гижӧдыс сэсся локтан воас и петіс, нимыс сылӧн К истории суффикса -mеn в коми языке // СФУ. — 1985. — № 3 (XXІ). — С. 182–189.

Йирым тӧлысьын вӧлі тшӧтш меным некымын тӧдчана лоӧмтор, найӧ восьтісны синмӧс эстъяс да налӧн важвылӧм вылӧ. Сӧмын кӧ ӧтуволанінын да небӧгкудйын пукалі, немтор эськӧ эг и тӧдлы. Йирым тӧлысь пансиг ньӧби аслым выль «Зенит ЕТ» камера да понді сійӧн потограпируйтны. Кӧть доныс вӧлі вель ыджыд сылӧн (100 шайта), лючки-бура сійӧ эз уджавлы, эз вывті стӧча серпассӧ вӧч. Буретш немеч кывъя медколана уджъяссӧ лыддьӧм бӧрын сӧмын на пукси гижны туялан уджъясӧс, кыдзи кывсис — колӧ пӧ мунны некымын лун кежлӧ Вана-Отепяяӧ педагогика практика вылӧ.

Йирым тӧлысь 11-ӧд лунӧ Унокӧд ветлім Ленинградысь воӧм нималана гипнотизёр Иосиф Орловлӧн сеанс-концерт вылӧ. Медводз артистыс неуна висьталыштіс гипноз йылысь, сэсся кутіс уджавны йӧзыскӧд: тшӧктіс чургӧдны ас водзын ӧтувтӧм кияс да син куньны. А сэсся посйӧдсяньыс узьмӧдіс морт комынӧс кымын, йӧзыс эз вермыны кияссӧ прӧстмӧдны да кайисны посйӧд вылас. Сэні Орловыс налысь кияссӧ «личӧдіс» да колис морт кӧкъямысӧс, пондіс накӧд бура нин уджавны: ӧні чорыда нин унмовсьӧдіс да пондіс дивӧяс керны. Буретш на вылӧ ставыс видзӧдісны да синмыслы эз эскыны. Эст ныв-зон бура вӧлӧмкӧ гӧгӧрвоӧны рочӧн, сьылӧны Эдита Пьеха да Алла Пугачева моз, веськалӧны выль планетаясӧ, йӧктӧны, лыддьӧны юрсьыс кузь кывбуръяс рочӧн. Ӧти ныв вӧлі Екатерина I сараньӧн да залсьыс некымын мортлы тшӧктіс юръяссӧ керавны. Видзӧдысьясыс ёна жӧ сералісны. Став сёрниыс муніс рочӧн! Вӧлӧмкӧ, морт юрӧ кывъяс да унатор мукӧд пырӧ тӧдлытӧг, мортлӧн кӧсйытӧг. Бӧрас сэсся ставнысӧ садьмӧдіс да унаӧн оз вӧлі эскыны, мый вӧчсьӧмаӧсь найӧ посйӧд вылын.

ПАРАПАЛУЫН ЛӦНЬ

Водзджык нин сёрнитчылім Унокӧд ветлыны найӧӧ, и со ме ӧтчыдысь веськавлі Парапалу нима неыджыд эст грездӧ. Петім туйӧ пекничаӧ рытъявылыс нин. Автобусыс муніс час сайӧ уна сикт пыр, сук вӧрӧд векни шыльыд бур туйӧд. Казялі: эст сиктыс пӧчинӧкъясысь артмӧма, ыджыд йӧра ӧти-кык керка ӧта-мӧдсяньыс ылын сулалӧ, тшӧкыда вӧр дорышас. Матӧ быд керка водзын сулаліс пӧвъясысь вӧчӧм йӧв бидон пуктанін. Вӧлӧмкӧ, эст месаньяс быд асыв мӧссӧ лысьтасны да лишалана йӧвсӧ пуктӧны сэтчӧ бидонӧн, а йӧв босьтысьясыс асьныс нин чукӧртӧны бидонъяссӧ, вежӧны тыртӧм вылӧ.

Парапалу сиктыс тшӧтш посни пӧчинӧкысь вӧлӧма, Унолӧн чужан керкаыс вӧлі автобус сувтланінсяньыс метра 300 сайын. Тайӧ вӧлі крепыд овмӧс: вель ыджыд да зумыд керка, паськыд карта, гид, сарайяс да ыджыд пуйӧр. Верст джын кымын ылнаын лючки вӧрыс, овмӧсас эм перйӧм ты. Пырим керкаас да аддзим сэтчӧс кык олысьӧс — неыджыд мыгӧра дзор юрсиа айсӧ да доймылӧм соя инвалид-сочсӧ. Вӧлӧмкӧ, чойыс велӧдчӧма вӧр текникумын да практика вылас усян пуысь доймӧма, некӧн сэсся абу уджавлӧма. Керкасӧ кыпӧдлӧмаӧсь 1910-ӧд воын. Джуджыд йирка, ён керъясысь кыпӧдӧм стрӧйбаас эз ёна сӧстӧм вӧв, джодж пасьтала кисьталӧмаӧсь ид тусь, косьтӧм могысь пӧ. Таысь оланін пасьталаыс гӧвкъяліс аслыспӧлӧс кӧр.

Рытнас сэсся сёйыштім мыйсюрӧ да зэв дыр видлалім важ фотосерпасъяс, Уно вель уна висьталіс асланыс ордвуж йывсьыныс. Вӧлӧмкӧ, мамыс налӧн вӧлӧма озыр котырысь, насянь и керкаыс кольӧма. Гӧтрасьӧмаӧсь гозъя ыджыд тыш помасьӧм бӧрас нин, вайӧмаӧсь чоя-вокаӧс. Уно ичӧтсяньыс бура велалӧма математикаӧ да кӧкъямысӧд клас бӧрас торъя школаын велӧдчӧма. Сэсся университет, ӧтуволанін, стройотрадъяс, марафон котралӧм, штанга лэпталӧм. Квайт во сайын мамыс кувсьӧма висьӧмысь. Сэксянь Уно матӧ быд вежалун ветлӧ ая-ныла дорас отсасьны, а збыльысьсӧ уджавны.

Серпасъяс видлалігӧн казялі ӧтитор: эстъяс оз вунӧдны ассьыныс асшӧр канмусӧ, асшӧра олан кадколастсӧ. Век вӧлі кылан Eestі vabarіk / Эст республика йылысь сёрнияс. Тайӧс казялі нӧшта ӧтчыд буретш сьӧмпасъяс видлаліг. Вӧлӧмкӧ, Уно важысянь нин чукӧртӧ быдсяма канмуысь сьӧмпасъяс, меным ставсӧ петкӧдліс, тшӧтш асшӧр Эст республикаса важ кронаяссӧ. Став сьӧмсикассӧ чукӧртӧма Уно торъя пу кудйӧ. Ас эст сьӧмыс вӧлі мичаа серпасалӧма, сэн вӧлі чери кыйысь, му вӧдитысь, сэтчӧс лӧсялана мусерпасъяс. Тыдалӧ вӧлі, тайӧ кадколастыс (1918–1940-ӧд вояс) ёна кыскӧ зэв уна эстӧс, тшӧтш Ыджыд тыш вояс, кор Эст му веськавлӧма кык тышкасьысь империя костӧ. Унолӧн вель уна ордвуж морт тышкасьӧма немеч дор, фотоясас сулалӧны-пукалӧны вермахт мундира эст айловъяс. Синмӧ шыбитчис нӧшта ӧтитор: Унолы диплом сетан гаж вылас Тартуас волӧмаӧсь став матысса ордвужыс, тайӧ ыджыд традиция вӧлӧма: матысса йӧз нимкодясьӧны вылыс тӧдӧмлун босьтысь ныв-зон вылӧ. Татшӧмыс миян Сыктывкарын сэк эз вӧв дай ӧні на абу. Рытнас сёрнитім зэв дыр да коркӧ сэсся водім. Тыдалӧ вӧлі ӧтитор — Унолӧн матысса ёрт ни ныв абу, олӧ ӧтнас, ас кежсьыс. Дзик ме моз. Тайӧн да мукӧдторйӧн ми сыкӧд вӧлім зэв ӧткодьсяма йӧз.

Кыдзкӧ выльлаад сьӧкыда менам унмовсьыссьӧма да сьӧкыдпырысь садьми аскинас дзожган шыысь. Вӧлӧмкӧ, Уно чеччӧма нин да ӧладдя пӧжалӧ ставныслы. Сэсся сёйим найӧс да кылӧдім пӧсь ваӧн, эг тшайӧн ни копейӧн, куш ваӧн, сэсся петім куйӧд разӧдны пуйӧр пасьтала. Та бӧрын Уно мӧссӧ лысьтіс, сэсся нуӧдім сюруксӧ да ӧшписӧ йирсьӧданінӧ, а асьным уськӧдчим комбайн бӧрся идзассӧ пыртлыны сараяс. Ульсӧ пуктім косьтыны, коссӧ пыртлім вель дыр, сэккості голи тыр пырис торпыригыс, мудзим вель ёна таысь. Пыралі ыджыд амбар сяма пу стрӧйбаӧ. Вӧлӧмкӧ, сэні, ыджыд каччаын ставныс мыссьылӧмаӧсь. Орччӧн сулалысь горвывса ыджыд пӧртйын пӧсьӧдлӧмаӧсь ва да каччаас и мыссьылӧмны, некутшӧм миян кодь пывсян абу вӧвлӧма. Сэсся шоныд ваӧн киськасьлӧмаӧсь дай ставыс. Коркӧ сэсся пажнайтім, сёйим кутшӧмкӧ сораса сёян: шыд нисьӧ рок, яй, картупель, градвыв пуктас ставыс ӧтлаын. Пӧсь сёянсӧ Уно пуис веськыда пачас: сюйис пачас кӧрт дозмук дай кымынкӧ кад мысти ставыс лои дась. Ая-ныла мекӧд эз и сёрнитны, гашкӧ, яндысисны, ог тӧд. Став сиктса олӧм сертиыс зэв бура тыдаліс: эст войтыр му вӧдитысь, пода видзысь, чорыда уджалысь войтыр. Ӧттшӧтш зэв вежӧра. Тайӧс позис казявны Уно серти: вылыс математикаӧ пырӧдчысь морт петӧма ылысса ичӧт грездысь. Рытъя автобуснас вои карас бӧр.

ОТЭПЯЯЫН

Мӧд вежоныс тшӧтш лои тӧдчана: йирым 15–19-ӧд лунъясӧ ветлі Вана-Отэпяяӧ педагогика практика вылӧ. Тайӧ сиктыс Отэпяя карсянь неылын вӧлӧма, Шӧр Эстонияса мича инын, уна керӧса, раса-вӧрдіа да тыа муын. Сэні вӧлӧма Таллинса педінститутлӧн шойччанін да спортбаза. Ачыс Отэпяя нимыс пасйӧ, вуджӧдны кӧ, «ош юр». Мыйлакӧ миянӧс Аркадийкӧд овмӧдісны эз став мукӧд эстъяскӧд казарма кодь ыджыд вежӧсӧ, а пелькиник торъя керкаӧ веськӧдлысьяскӧд, еджыд йӧзӧс моз. Мусерпасыс сэні зэв мича вӧлі: вӧра керӧсъяс, логъяс, на костын гӧгрӧс мича тыяс. Нимкодьпырысь ветлӧдлім татшӧм мичаинъясті. Сэні вӧлӧмкӧ став Сӧвет мувывса лызьӧн котралысьяслы кыпӧдӧмаӧсь торъя база, гӧгӧр векньыдик ордымъяссӧ асвальталӧмаӧсь.

Сӧмын менӧ шензьӧдіс ёнасӧ весигтӧ эз вӧр-ваыс, а эстъяслӧн ӧта-мӧдкостса бур йитӧдыс. Луннас кык-ӧ-куим лекция вӧлі, ёнджыкасӧ психологияысь, а кык рытӧ вӧлі котыртӧма шойччӧм да йӧктӧм. Вердісны асывнас да луннас зэв пӧтӧса, дзик санаторийын моз. Кык рыт чӧж аскиа кандидатъяс, уна уджсикаса йӧз, эст войтырлӧн быдмысь туялан элитаыс шойччис, ворсіс, лӧсьӧдаліс быдсяма тешкодьторъяс, асьсӧ сӧвмӧдіс. Шензьӧдіс менӧ налӧн кыпыдлуныс да гажлуныс, матӧ ставныс найӧ бура йӧктісны эст да балвывса йӧктӧмъяс, ставным юим яблӧг сӧкӧн сорлалӧм биава да сёйим «швед пызанысь». Морт эз кодав, некод эз тшыкӧд ӧтувъя гажсӧ. Ми Аркадийкӧд ёнджыкасӧ стенсӧ пыким, йӧктыны ме ачымсӧ эг кужлы да. Мӧд рытнас ӧти педагог-аспирант зэв сямаа аккордеонӧн ворсіс, сы гӧгӧр ставныс йӧктісны. Менам бур ногӧн на вылӧ вежӧй петіс. Зумыда тыдалӧ вӧлі, ставнас эст интеллигенциялӧн, вежӧра йӧзлӧн аскиалуныс зумыд да лача сетана.

А сыӧдз ӧти математик, Унолӧн бур тӧдса, вель дыр висьтавліс Италияын аслас стажируйтчӧм йывсьыс. Висьтавліс сэтчӧс шедӧдӧмторъяс йылысь: компутеръяс, видеомагнитофонъяс, телекамераяс, бур туйяс, уна донтӧм кӧм-пась, бур сёян-юан, быдлаӧ ветлыны позянлунъяс йылысь. Миянкӧд сійӧс кывзысь Тііт Кукк шуис, нинӧм выльсӧ пӧ слайдъясӧн мичмӧдӧм тайӧ висьтыс сылы эз сет, ставсӧ пӧ ме аддзылі Финляндияысь. Вӧлӧмкӧ, тайӧ гожӧмнас сійӧ ветлӧма суоми кыв курс вылӧ, олӧма орчча муас матӧ тӧлысь. Меным тайӧ, дерт, дзик чуймӧдантор лои, медводз аддзылі мудор сайӧ петавлӧм тшӧтшъя мортӧс. Казялі сэки тшӧтш, мый эстъяс ёна видзӧдӧны вӧлі рытыввывлань, Сӧвет Ӧтувлун налы ёнасӧ эз вӧв дона ни муса, торйӧн нин томуловыслы.

Шойччан рыт дырйи сёрниӧ пыралім Вамбо фармацевткӧд. Сійӧ вӧлӧмкӧ гожӧмнас веськавлӧма Ленинградын дзескыдінӧ да сэні велалӧма рочӧн матькыны. Сылӧн ӧти ёрт уджалӧма поездса стройотрадын кондукторӧн, сэтшӧмсяма отрадыс сэки вӧлі уна. Вамбоӧс босьтӧма ёртыс ас купеас Ленинградӧ. Сэсся сэні баръясті войбыд шӧйтӧмны-юӧмны да найӧс милиция босьтӧма. А Вамболӧн пашпортыс Тартуас кольӧма, сійӧс и видзасны дзескыдінас кытчӧдз ёртыс дона кабаласӧ абу вайӧма. Сэккості велалӧма «лючки-бур» роч кывйӧ, велалӧма сёйны медводдза сёянтор пыддиыс чай кодь шыд, да шыд кодь мӧд сёянтор, а сы бӧрын сакартӧм тшай. Быд кыв бӧрын Вамбо содталіс «плать» да «мать». Уна нюм чужтіс сэки сылӧн тайӧ висьтыс.

Водзӧ сэсся бара пырӧдчи уджӧ: печатайті кыкнан выль гижӧдӧс, сеті лыддьыны Пауль Аристэлы. Сійӧ арнас миян аспирант котыр оліс зэв на ӧтвылысь, мариечьяс ас костаныс эз на зыкӧ пырны да. Вель тшӧкыда ӧтлаын пукавлім пызан сайын, ветлывлім Тарту карӧдыс, некымынысь ёртъяс волісны миян ӧтуволанінӧ. Вӧльгым сизимӧд лунӧ ставным бара ветлім парад вылӧ (Аркадий висьысь улӧ сетчӧмӧн эз ветлы сӧмын), эстъяс моз лӧня восьлалім трибуна дорті. Пауль Аристэ вель ёна сэки мудзис, пыртӧдліс университетса кохвик-кафеӧ, а сэсся гортас корліс. Ме йӧйыд петитчи да недыр мысти котӧрті ёртъясӧй дорӧ, эг кольччы найӧӧ водзӧ пукавны-сёйны. Веськӧдлысьӧй зэв стӧча мем шуим, тэ пӧ дзик йӧй. Мыйла ме сэки муні водза-водз, пӧрысь мортсӧ эг пыдди пукты? Сійӧ ставсӧ аддзӧ вӧлі зэв бура. Рытсӧ коллялім Пялсони вылын, Саранскысь воӧм Вильдяева-Гребнева Шура пуӧма вӧлі буллён, кос вина нывъяс видлалісны, ми зонъяс биава юыштімӧ. Забыль, парад вылас аддзылі экономист Марина Бабайчукӧс, коді корис волыны найӧӧ сылысь чужан лунсӧ пасйыны. Дзик ӧти тартуса морт велӧдчигчӧжӧн корліс нимлунасьны. Та вӧсна та йылысь гижа неуна унджык.

Вӧльгым тӧлысь 24-ӧд лунӧ менам мунсис корӧминас часӧн водзджык. Пыралі марий ёртӧй дорӧ да сійӧ эз мун, вися пӧ. Сэки нин сылысь казявлі юышталӧм бӧрын тірзьысь кияссӧ, биава дорӧ сылысь сибалӧмсӧ. Муні Аннэлинн микрорайонӧ, вит судтаа керкаясысь аддзи коланасӧ да пыри патераӧ дзоридзьясӧн. Кык вежӧса патераыс налӧн вӧлі зэв пельк, вежӧсъясас паласъяс вӧліны, гӧгӧр сӧстӧм да дзим-дзурк. Быдлаті котраліс Белка нима вель кыз пон. Пытшкӧсса вежӧсас вель дыр сэсся пукалі да видлалі Маринаыслысь фотоальбомъяссӧ. Вӧлӧмкӧ, мамыс сылӧн суоми ань, Юра нима айыс роч морт, воӧмаӧсь Тартуас овны ыджыд тыш бӧрас Кубаньысь. Том дырйиыс, 50-ӧд воясӧ гозъя ёна ёртасьлӧмаӧсь тӧдчана мари кывтуялысь профессор Иван Степанович Галкинкӧд (1930–2010). Бӧръяыс велӧдчӧма буретш сэки аспирантураын тшӧтш Пауль Аристэ дорын. Сэсся воис пӧрысь мамыс, Мариналӧн дядьыс да куим нывъёрт. Пуксялім пызан саяс да рытывбыд быдсяма чӧскыдторсӧ сёйим-юим, чолӧмалім ставным Маринаӧс 25 арӧс тыртӧмӧн. Сэки сійӧ вӧлі бура лӧсьӧдӧм юрсиа, анькытш тусьӧн серӧдӧм мича платтьӧа. Дерт, тӧдтӧм йӧз костын ме ёнджыкасӧ найӧс кывзі. Айловъяс ми юим «Vіru valge» нима биава, нывъяс шампанскӧй да кос вина. Сэсся сёр рытнас нин лои ӧти вунӧдтӧмтор. Кыліс триньӧ. Кодӧскӧ Маринаыс да ай-мамыс водзвежӧсас паныдалісны. Вӧлӧмкӧ, воӧма ыдждӧдчысьыслӧн кавалерыс, Сергей нима ён зон, пырис да ме вылӧ ӧш моз пондіс донъяланаа видзӧдны. Ай-мамыс зонсӧ пуксьӧдісны зятьӧс моз нин, асьныс орччӧн пуксялісны. Ме быттьӧкӧ лои сэні другӧн ковтӧм. Пукалім сэсся мыйтакӧ да тшай юӧм бӧрын ме муні гортӧ, автобусъяс ветлісны на да вель ӧдйӧ воӧдчи ас вежӧсаным. Тадзи ме велӧдчигчӧжӧн ӧтчыдысь ветлі ыдждӧдчыны роч кывъя котырӧ.

Пуксис волӧн медбӧръя тӧлысьыс. Ме понді эштӧдны –ан, -ана суффикса ӧнія када шӧркывъяслӧн вежӧртас йылысь гижӧдӧс. Шуи аслым Комиӧ выльвоасьны мунтӧдз сійӧс помавны. Синмӧ шыбитчис коми шӧркывъяслӧн зэв паськыд граматика вежӧртасыс, торйӧн нин –ан, -ана суффиксаяслӧн. Шуам, торйӧдӧны вӧлі актива да пассива вежӧртассикасъяс да нӧшта некымынӧс: 1) актива вежӧртасын гӧгӧрвоӧдана кывйыс шӧркыв керӧм вӧчысьыс — пуан ва, сьылан кай, синмӧ пыран гут; 2) пассива вежӧртасын гӧгӧрвоӧдана кывйыс шӧркыв керӧмлӧн объект — лыддян небӧг, чӧвтан зорӧд, выльысь гӧран му; 3) эмторлӧн коланлун — вӧралан кӧлуй, юкасян пурт, тӧвъян керка; 4) керӧмлӧн кад — югдан кад, мунан лун, 5) керӧмлӧн ин — вӧралан угоддьӧ, начкысян места, тури горзан нюр. Окота лои бура серпасавны тайӧ паськыд вежӧртассӧ да вӧчны татшӧм ногӧн дорйысигкежлам публикация. Сӧмын татшӧм кӧсйӧмысь артмис дзик мӧдтор: ставсӧ та йылысь гижигам юрӧ пырисны юалӧмъяс, а вочакывйыс на вылӧ эз вӧв. Шуам, мыйла сӧмын тайӧ шӧркывйыслӧн татшӧм паськыд вежӧртасыс, мукӧдыслӧн абу татшӧм да мыйла актива да пассива вежӧртаса кывъяслӧн сӧвмӧма –ана суффикс, а мукӧд вежӧртаса кывъясыслӧн век овлӧ –ан (радейтан) радейтана, но чужан лун, кань кодзан пурт)? Гижӧдсӧ П. Аристэ лыддис да сэсся мӧдӧді сійӧс СФУ редакцияас. Сӧмын тайӧ гижӧд помалӧмыс кыссис вель дыр на.

Волӧн бӧръя тӧлысь 12-ӧд лунӧ пасйим Некрасова Галялысь чужан лунсӧ, волісны пяльсонивывса ӧтуволанінысь Сима да Лида, Юраӧс да Аркадийӧс эз, тыдалӧ, корлыны. Некрасовакӧд орччӧн олысь Малле нима эст ныв немтор оз вӧлі ю, зэв сюся кывзӧ вӧлі ставнысӧ да нюмъялӧ. Тайӧ нылыслӧн овыс вӧлі Мялксоо (1957–2007), ачыс велӧдчӧ вӧлі челядьӧс бурдӧдан юкӧдын, уджалӧ вӧлі ӧттшӧтш кага ваянінын. Зэв зумыд этша да бур ныв, унатор тӧдысь да кужысь, мем гусьӧн век сьӧлӧм вылӧ сійӧ воліс. Сергей Кудаев сэки зэв кыпыда асьсӧ кутіс да помтӧг тешкывъяс висьтавліс. Кыдзи и век, сиимӧ ыдждӧдланаыслы став бурсӧ, а Сергей сиис Галялы ӧдйӧджык верӧс сайӧ петны да вит кага вайны. Месань-нывъяс дасьтӧмаӧсь вӧлі яя рок, салатъяс, тшай юны вӧлі позьӧ весиг кык пӧлӧс тортӧн. Сэсся сёр рытнас нывъяссӧ ми Сергейкӧд кӧрт туйӧдзыс колльӧдім да воим бӧр.

Сэки тшӧтш воис неыджыд сераку Вова воксянь Мурманскысь. Гижӧма, бӧръя лунъяс пӧ служита, лӧсьӧдча пӧ туйӧ Визинӧ. Мӧд бур юӧр воис: «Советское финно-угроведениеын» нёльӧд номерас петӧма менам медводдза лючки туялан гижӧдӧй диссертация тема серти: Морфолого-семантическая характеристика причастия на –2s’ в коми языке // СФУ. — 1984. — № 4 (XX). — С. 290–297. Босьті журналсӧ киам да гӧгӧрвои тайӧ лоӧмторйыслысь тӧдчанлунсӧ, кутшӧмкӧ панас туялан уджӧ лои пуктӧма. Шуи босьтлыны журналсӧ гортӧ да петкӧдлыны ордвужӧйлы. Кӧть эськӧ водзассӧ некымын посни шыбиль понда аслам тайӧ уджыс мем немся эз во сьӧлӧм вылӧ. Весиг казьтышті ӧти эст шусьӧг: Esіmene vasіkas läheb іkka aja taga «Медводдза куканьыс век петӧ йӧр сайӧ». Дерт, сэкисӧ аслым вывті ыджыд корӧмъяс пуктылі.

Кыдзкӧ тӧдлытӧг воис Тартуысь мунан лун, ӧшым тӧлысь 21-ӧд лунӧ пукси Тарту-Канкар поездӧ, веськалім мунны ӧтлаын Некрасова Галякӧд (дзик ӧтчыдысь став велӧдчан кадколастӧ). Гортӧ бара кыски вель сьӧкыд чоботан. Мӧскуаын лунтыр котралім кутшӧмкӧ вузасянінъясті Галяыслӧн Лушникова Алла нывъёртыскӧд, юркарса университетысь (МКУ) венгр юкӧд помалысь анькӧд. Галя кольччис аслас Гам станцияас, а ме вои Сыктывкарӧ рытнас нин да узьмӧдчи ордвуж ордӧ. Аскинас кежалі КЛИИ-ӧ, сэсся ветлі туберкулёзысь бурдӧданінӧ Шурик чожӧс видлыны Валя гӧтырыскӧд. Пыри жыръяс да весиг повзи: вольпасяс куйліс пыкталӧм чужӧма голякылысь лыяса ёна висьысь морт. Мыйлакӧ водзассӧ сійӧ эз вӧв дӧвӧль, ыждаліс помся да норасис. Вӧлӧмкӧ, выль во бӧрас кӧсйӧны сійӧс вундавны да майшасьӧ, синсьыс тыдаліс полӧм. Сэсся ме петкӧдлі чожӧйлы ассьым выльӧн петӧм гижӧда журналӧс да Шурикӧй нюммуніс, со пӧ вежапиӧй кутшӧма быдмӧма. Сэсся сійӧ гӧтырыскӧд вель дыр на сёрнитіс. Мунігӧн некыдзи чожӧйлы эг чайтлы кутшӧмкӧ лёк пом ни нинӧм, ӧд 36 арӧса том айловсянь быдӧн на виччысис вынйӧр да регыдъя бурдӧм. Сӧмын артмис мӧдарӧ: аддзысьлі вӧлӧмкӧ сэки Шурик чожӧйкӧд бӧръяысь. Ставнас ыджыд канмуын сійӧ лунъясыс вӧліны шуштӧмӧсь: ӧшым тӧлысь 20-ӧд лунӧ кувсьӧма Д. Ф. Устинов маршал, водзсасян министр. Визинӧ каигӧн автобусас шоперыс весьшӧрӧ мича шыладсӧ корсис, став каналас юргис классика шылад, балет петкӧдлісны рытнас серпаскудйын. Став канму пасьтала йӧзӧдӧма вӧлі шогалӧм-траур, шуштӧмалісны куим лун.

Сӧмын тайӧ траура лунъяс дырйиыс миян котыраным вӧлі гажа. Сійӧ луннас тшӧтш вои да аддзыси Вова воккӧд. Сійӧ кажитчис мем ёна верстьӧджык нин, ёнджык да вежӧраджык. Ломтылім пывсян да шонтысим ӧтлаын ая-пиян, сэсся став котырӧн сёйим да гӧрд вина сулея ректыштімӧ. Ставным чукӧртчим да керкааным дзик пыр лои гажа да весиг дзескыдкодь, ме узьлі векньыдик разяна креслӧ-крӧватьын. Декаб тӧлысь 25-ӧд лунӧ Вовакӧд кайим дедуш дорӧ Катыдпомӧ автобусӧн. Автобусас аддзылі Елинӧ кайысь Чордов Сашӧс, мукӧд важ тӧдсаясӧс. Дедӧй ёнасӧ нинӧм эз юась, ӧти рытӧ пукалім ставӧн сэтчӧс ыджыд пызан сайын, сёйим абу ёна чӧскыда пуӧмторъяс, пуӧм капуста да пасйим аддзысьӧмнымӧс гӧрд винаӧн. Аскинас пӧпуттьӧ машинаӧн лэччим бӧр юрсиктӧ. Выль во водзвылын чорыда кӧдздӧдіс, карта сайысь кык вок пес поткӧдлім вель дыр да пыравлім ӧтторъя шонтысьны. Сэсся ӧти рытӧ ветлім Вовакӧд тётя Юляясӧ пукавны. Вокӧй куритчӧ вӧлі, сэсся эськӧ и эновтчис таысь. Выль воӧдзыс эз на уджав, а сэсся мам отсӧгӧн пырис уджавнысӧ шӧр котельнӧйӧ.

Менам ёртъясӧй олісны важ моз. Сэки нин тӧдчӧ вӧлі ӧтитор: менам волысян ёрт лыдыс пондіс ёна чинны, быдӧнлӧн ас олӧм-овмӧс лои да верстьӧ йӧзлӧн уджмогъяс. Та вӧсна ёнасӧ гортысь некытчӧ эг ветлы, сӧмын выль вося рытӧ бара веськавлі Елин грездӧ да сэні паныдалі выль 1985-ӧд восӧ.

1985-ӦД ВО — КОЙМӦД АСПИРАНТАЛАН ВО

Выль 1986-ӧд во вочааліг сии аслым лючки-бура гижны-эштӧдны диссертациялысь медводдза вариантсӧ. Важ волӧн бӧръя луныс колис ӧдйӧ, поткӧдлі пес да лавкаӧ котӧртлі. Рытъявылыс кайи Сергей ёртӧй дорӧ Рочовӧ да виччыси сійӧс наын. Сэсся локтіс сійӧ фермасьыс броткиг, накрен пӧ тайӧ уджыс, ставныс пӧ важӧн нин юӧны. Петалім сэсся Вася да Галя том гозъя дорӧ, патеруйтӧны вӧлі орчча керкаас найӧ, ставторсӧ нин ньӧбалӧмны, дзоньталӧмаӧсь да дзим-дзурк лоӧма гӧгӧр. Сэсся рытнас нин лэччим пукавны Модянов Толик да Галя том гозъялӧн выль керкаас, сэні гажӧдчим, выльвоасим, ворсан улӧ йӧктӧмӧн-сьылӧмӧн. Помасис кузь рытпукыс, кыдзи век сэки вӧвлі, клубын. Шуда здукъяс мем вӧліны: выльвоаси ас коми йӧз пӧвстын, ёртъяс да ордвужкӧд.

Мӧд луннас став ас котырӧн пажнайтім, шампанскӧй суля юим да потограпируйтчим. Вова вӧччыліс плот паськӧмас, морӧсас некымын югыд пастор ӧшӧма вӧлі. Куим во мысти ставным чукӧртчим бара ӧтлаӧ, гажаа сёрнитім быдтор йывсьыс. Выльвося гаж бӧрас кайлі айкӧд вӧрӧ, нӧшта ӧтчыд дедӧс видлыны Катыдпонӧ, лэччылі карӧ да чукӧртчи бара туйӧ.

Тӧвшӧр тӧлысь 15-ӧд лунӧ лэбзи Сыктывкарысь Питерӧ 27 шайт 50 урысь. Карӧдз ковмис воӧдчыны пӧпуттьӧ машинаӧн, Сыктывкарсьыс автобусыс абу воӧма да. Бур мый Сергей ёртӧй аслас газоннас орччӧн вӧлі, локтӧма вӧлі колльыны менӧ, ӧдйӧ гольгӧдіс заправка дорӧдзыс. Лэбзи лючки, войся автобусӧн вои Тартуӧ да пыри асланым вежӧсӧ. Уно узьӧ на вӧлі буретш. Пажынӧдз шойччи да муні карас, пыралі кафедраӧ. Сеті юрнуӧдысьлы фотосерпасъяс да пув, колли гортӧдзыс да наын олышті неуна. Пыравлі ёртъяс дорӧ Пялсони ӧтуволанінӧ. Сэні тырыс йӧз: воӧма дорйысьны Шура Гребнева аслас Таня сочыскӧд, воӧма тшӧтш Кузнецов Валериан Мари Элысь, вайӧма ассьыс уджсӧ видлавны дорйысигкежлас. Юра диссертациясӧ дженьдӧдӧ, автореферат гижӧ да кӧсйӧ тулыснас нин дорйысьны. Сёрнитӧны вӧлі, дорйысян сӧветыс пӧ регыд сэсся пӧдласяс да унаӧн вӧлӧм кӧсйӧны ӧдйӧджык дорйысьны.

Тӧвшӧр тӧлысь 22-ӧд лунӧ дорйысис Шура Гребнева мордва кывъясын быдмӧг нимъяс йылысь. Водзассӧ быттьӧкӧ кӧсйӧмаӧсь вӧлі корны уджсӧ донъявны Комиысь А. Н. Ракинӧс, сӧмын бӧрас артмӧма сідз, мый тайӧ темаысь тӧдчана специалистӧс эз корны. Дорйысис Шураыс бура, зэв озыр пызана рыт вӧчисны кык соч. Пукалім мӧд судтаас нывъяслӧн вежӧсас, вель дыр гажӧдчим. Локтӧма вӧлі тшӧтш Тартуӧ кольччӧм-овмӧдчӧм эрзя айлов Данилов Виктор, тшӧтш Аристэлӧн вӧвлӧм аспирант, уджалӧ вӧлі роч кыв велӧдысьӧн Эст видз-му овмӧс академияын. Сійӧ век сёрнитіс эрзя ног да уна зэв сьыліс. Вӧлӧмкӧ, тайӧ мортыс котыртӧма академияас фин-угор кывъясӧн сьылан котыр. Велалӧмпырысь нин чолӧмалім, нимӧдім, сьылім.

ПАУЛЬ АРИСТЭЛЫ 80

Тӧдлытӧг воис зэв тӧдчана кадпас — миян туялан юрнуӧдысьлы, Пауль Аристэлы, урасьӧм тӧлысь коймӧд лунӧ тырис 80 арӧс. Университетса аулаас вӧлі кыпыд чукӧртчӧм-чолӧмалӧм. Аристэ гозъяӧс пуксьӧдӧмаӧсь воддза визяс, гӧгӧр пукалысьыс тыр, на водзын сэсся сёрнитісны чолӧмалысьяс. Вӧлі зэв уна йӧз, чолӧмалісны карса да университетса веськӧдлысьяс. Торйӧн сьӧлӧмсяньыс сёрнитіс ТКУ-са ректор профессор Арнольд Кооп. Вель унаӧн волісны тшӧтш мукӧдлаысь. Шуам, Саранскысь волісны Дмитрий Васильевич Цыганкин профессор (1925), Раиса Николаевна Бузакова (1931) да Нина Агафонова, Йошкар-Олаысь волісны Л. П. Васикова, фольклорист Александр Ефимович Китиков, Эмма Семёновна Якимова (1938) да Г. Н. Валитов, Сыктывкарысь вӧлі З. П. Ануфриева. Сӧмын Удмуртияысь да Карелияысь некод эз вӧв. Неыджыд коми котырӧн петалім ми да тшӧтш чолӧмалім Аристэӧс. Сэсся юбилярӧс гӧтырыскӧд нуӧдісны гортас, а Пяльсони уличвывса ӧтуволанінын став воӧм йӧзыс да ми вок лӧсьӧдлім ыджыд пызан. Олӧмаджык йӧз уна казьтывлісны 50–60-ӧд воясся Тарту да том на Аристэӧс, кыдзи сійӧ асывъяснас вӧтлывлӧма аспирантъяссӧ котравны. Дерт, ме тӧдмалі ассьым юрнуӧдысьӧс пӧрысьӧн нин да унатор эг нин су. Медводдзаысь сэки аддзыси Д. В. Цыганкинкӧд, Айму вӧсна Ыджыд тыш вылӧ ветлыськӧд да мордваса медшӧр кывтуялысьыскӧд. Ён, зумыд, унатор кужысь-вермысь да юра морт, кужӧ кутны асьсӧ йӧз костын, шмонитысь да унатор казялысь.

А аскинас, коймӧд лунӧ, тӧвся кӧдзыд вежалунӧ, став воӧмаыс да аспирантуловыс ветлім Пауль Аристэ дорас гортас, чолӧмалім да копей чашкаӧн юим. Дырсӧ, дерт, эг олӧй, минут кызь кымын сэн вӧлім. Аркадий ёртӧйлӧн рытъя гажӧдчӧм бӧрас киыс тірзьӧ вӧлі, чашкасӧ тӧкӧтӧ эз уськӧд. Якобсоні уличын тшӧтш снимайтісны телевидениеӧ, сёрнитӧдісны медсясӧ айнымӧс. Сійӧ рытнас тшӧтш эст телеканалӧд петкӧдлісны Аристэ йылысь вель ыджыд уджтас. Сэтчӧ тшӧтш сёрнитӧдӧмаӧсь коркӧ водзвыв Аркадийӧс да Симаӧс. Тыдалӧ вӧлі зэв ясыда: Пауль Аристэ университетас да карас, дзоньнас Эст муас збыль ыджыд морт, зэв пыдди пуктана да вылӧ донъялана.

Чужанлунасьӧмъяс бӧрас миянӧс тшӧтш снимайтісны Пауль Аристэ йылысь документа киноӧ. Сэні ми вӧлі лым весалам зыръясӧн да котралам. Кудаев, Аркадий да ме вӧлі сэсся котралам уличтіыс, быттьӧкӧ спортӧн ноксям, асьнымӧс ёнмӧдам. Тешкодьтор вӧлі: ми котӧртам, кӧрт даддьын пукалӧ операторыс, а Юра Юфкин ён кӧр моз вӧлі кыскалӧ дадьсӧ, вель кузя кыскаліс. Йӧзыс миян вылӧ сюся видзӧдӧны вӧлі, кодсюрӧ сераліс.

Гажа кыпыд лоӧмторъяс бӧрын воис гортысь шог юӧра сераку: тӧвшӧр 21–ӧд лунӧ операция дырйиыс кувсьӧма Шурик чожӧй, мамлӧн ичӧт вокыс. Зэв кӧдзыд лунӧ пӧ дзебӧмаӧсь Визинӧ мамыскӧд орччӧн. Шоныдін да югыдін сылы! Коми айлов кувсьӧма 36 арӧсӧн, колисны сьӧп-энь (дӧва) да ичӧт арлыда пи. Аскылӧмӧй дзик пыр усис, уджыс эз мун ньӧти. Сійӧ серакуас тшӧтш Вова гижӧма, аслас пишшальсьыс пӧ лыйсьӧма меным тӧдса морт Липин Борис, 22 арӧса том зон. Кутшӧмкӧ асныра да тшап ань вӧсна асьсӧ виӧма йӧйыд. Борисыс муніс служба вылас вокӧйкӧд ӧти кадӧ да кык во видзӧма Лӧнь отсаридзса вадорсӧ Ылі Асыввылын, зонмыс бур вӧралысь вӧлі, зэв киподтуя морт. Кымынкӧ лун зуйялӧм бӧрын вочасӧн сэсся бара пырӧдчи уджӧ.

Содтӧд материал чукӧртӧм мысти да некымын туялан удж видлалӧм бӧрын вои мӧвпӧ — колӧ панны нин удж гижӧмӧс. Урасьӧм тӧлысьын кутшӧмкӧ лунӧ ветлі Таллинӧ «Советское финно-угроведение» журналӧ –ан, -ана суффикса шӧркывъяс йылысь ассьым гижӧдӧс видлавны-вежлавны. Сьӧмсӧ сэтчӧ ветлынысӧ (6 шайт) сетіс Пауль Аристэ. Корси Луристини уличвывса 6-ӧд керкасӧ да пыри Эст наукаяс академияса Кыв да литература институтас да медводз сёрниті журналса редактор Пауль Коклакӧд. Сійӧ тэрмасьтӧг ӧзтіс пызан вылас сись да ньӧжмыда юасис ӧттор-мӧдтор йылысь, сэсся петкӧдліс гижӧдӧйлысь сідз шусяна гранкаяссӧ. Ме мыйсюрӧ сэтысь вужвыйӧ вежи, гижантор вылас мӧвпӧй вежсис да. Туялан шӧркывйысь керӧм кад, ин, коланлун, мунанног вежӧртасъяс кежӧді -ан, -ана суффикса шӧркывйысь, сюйи сійӧс эмакывйӧ, асьныс эмакывъясыс ортсысяньыс ӧткодьлун вӧснаыс сӧмын лыддьыссисны шӧркывйӧн, шуам, позьӧ шуны и усян шы, и усьӧм шы, Петыр кулан лун и Петыр кулӧм лун. Татшӧм ног, кывлысь ӧти нӧдкыв лои нӧдӧма.

Сэсся кайи витӧд судтаас фин-угор кывъяс туялан юкӧдӧ да вель дыр сёрниті А. И. Туркинкӧд, сійӧ сэні уджалӧ вӧлі ичӧт туялысьӧн, кӧть арлыд сертиыс немся эз нин вӧвлы том. Сэки эстъясыс сылы туйсӧ абу сетлӧмны, сійӧс йӧз мортӧн чайтӧмӧн. Колӧ шуны, Адольф Иванович зэв унатор вӧлі критикуйтӧ сэтчӧс олӧмсьыс. Тыдалӧ вӧлі, сэні сійӧ абу тырвыйӧ ас морт, татшӧм ногӧн сійӧс донъялӧмаӧсь и Комиын. Тайӧс, дерт, тӧдмалі сёрӧнджык. Сэсся сійӧ нуӧдліс медулысса судтаас кафеӧ да ӧтлаын копей юимӧ. Рытъявылыс муні шӧйтны картіыс, ӧти бур сёянінын пӧттӧдз сёйи, ньӧби шоча на сэки сюрлана «Фанта» куим суля да поездӧн вои бӧр Тартуӧ. Сэки ни некор мӧдысь Туркин ёрт ас дорас менӧ эз корлы, но таысь эг дӧзмывлы.

Певраль тӧлысьӧ тшӧтш гижи неыджыд стаття кафедраса «Fenno-ugrіstісa» ӧтувнебӧгӧ кадакывйысь –тӧм суффиксӧн артмӧм эмакывъяс йылысь. Татшӧм аслыспӧлӧс кывъяссӧ казялӧма сӧмын Д. В. Бубрих аслас 1949-ӧд вося граматикаас. Менам чукӧрмис тшӧтш ас материал, шуам кӧть, Кужтӧмыд сійӧ сӧмын ас вылад вотӧдз (шусьӧг), Куим сутки узьтӧмысь да кынмӧмысь шоныд вӧр керка унзільмӧдіс пышйысьясӧс (И. Пыстин), Самаринлы парскытӧг эз ов татшӧм пыдди пуктытӧмыд (Г. Юшков). Гижӧдӧй петіс локтан воас. Нимыс татшӧм: К проблеме субстантивов на -tӧm в коми языке // Fenno-ugrіstісa 13: Труды по финно-угроведению / Уч. зап. Тартуского ун-та, Вып. 727. — Тарту: Изд-во ТГУ, 1986. — С. 128–133. Сэки сэсся меным кутіс бура ясыдмыны туялан темасьыс мыйсюрӧ. Артмис серпас: быд шӧркыв сикаслы комиын паныд сулалӧ торъя суффикса эмакыв.

Урасьӧм тӧлысь 27-ӧд лунӧ Пауль Аристэлы карса ратушаас сетісны «Уджысь гӧрд дӧрапас» орден, пысаліс сійӧс морӧсас Эст сӧвет республикаын Медвылыс сӧветса юралысь Арнольд Рюйтел, кыпыда сёрнитісны мукӧд артнима йӧз. Аньялӧн хор сэсся мичаа сьыліс эст войтырлысь кып сяма «Põhjamaa, mu sünnіmaa…» (Войвыв му, менам чужанінӧй…) сьыланкыв. Аристэлӧн весиг ыджыд сьӧлӧмкылӧм пондаыс синмыс вазис, синваыс тюрӧбтіс.

Кыдзи водзджык вӧлі, пасъявлім сэкся гажлунъяс: Сӧвет армия да плот лун, Аньяслысь войтыркостса лун, чужан лунъяс, векджык ӧти кытшын. Ань лун водзвылын, шуам, чолӧмалі кафедраса лаборант Хелью Раяндоӧс, Нэлли Кимӧс, аспирантура юкӧдӧн веськӧдлысь Лаарӧс да сылы отсасьысь Эрикаӧс, коді мем сьӧлӧм вылӧ воліс аслас мичлуннас да зільлуннас. Коркӧ кутшӧмкӧ неыджыд козинтор сеті сылы да воча мем асьыс фотосерпассӧ козьнавліс. Сизимӧд луннас рытъя поезд вылӧ коллим Юра Юфкинӧс, мыйкӧ зэв гора сералім-шмонитім. Сылы пуктӧмаӧсь дорйысьӧмсӧ косму тӧлысь 29-ӧд лунӧ. Рытнас ньӧби морт ӧти дзоридзӧн Галялы да Лидалы, накӧд тшай юи. Сэки нин тайӧ кык аньыс лоины бур нывъёртъяс, ӧтлаын ветлісны быдлаӧ. А кӧкъямысӧд лунӧ муні Аркадий дорӧ да ӧтлаын сэсся дзоридзьяс ньӧбӧмӧн ветлім Нэлли Ким ордас пукавны. Рытйысим вель дыр, пельмень сёйим, мукӧд чӧскыдтор, вермут юыштім да месаньсӧ помся кывзім. Тыдалӧ вӧлі, ӧткӧн олысь верстьӧ аньыслы колӧ кодлыкӧ унатор висьтавны, овны велӧдны томджыкъяссӧ. Вои сэки гортӧ сёрӧн нин подӧн, автобусыс эз нин ветлы да.

А март 19-ӧд лунӧ пасйим нӧшта ӧти нывъёрт Тойдыбекова Лидалы 28 арӧс тырӧмсӧ, корліс вель уна йӧзӧс ас вежӧсас, вӧлі сэні тшӧтш Малле да Валя. Лидасӧ ас костын вӧлі шуам Аньӧн йӧз дорас аслас сибыдлун вӧснаыс, недыр кадӧ тӧдмасьӧма зэв уна йӧзкӧд да. Вои рытнас да лыдди Вовасянь сераку. Мыйлакӧ гижӧма рочӧн да корӧма ньӧбны унатор: мудорсайса фирмаа джинсы, кроссовки, вӧсни вельветысь гач, йӧз кывъя гижӧда футболкаяс. Гӧгӧрвоана вӧлі, ас муын нинӧм татшӧмсӧ эз вузавлыны, ставсӧ колӧ вӧлі судзӧдны рочӧн кӧ «по блату».

Рака тӧлысьӧ водзӧ лыддьыси да вуджӧдчи, но сьӧлӧмын чужис майшасьӧм, став кучикӧн кылі — колӧ нин ассьым уджӧс гижны, кыдзи тайӧс вӧчӧны вӧлі ёртъясӧй. Вочасӧн юрын чужис диссертациялӧн уджтасыс да коркӧ-некоркӧ гижи сійӧс кабала вылӧ. Пукси гижны уджӧс апрель ӧтиӧд лунӧ сӧмын. Гижи асывнас пажын бӧрӧдз, сэки буретш Уно уджалӧ вӧлі артасян шӧринас да вежӧсаным ӧтнам вӧлі. А рытъявылыс нин мунлі кар шӧринас небӧгкудйӧ либӧ кафедраӧ уджсӧ печатайтны. Буретш ӧти сайын велалі эг лёка печатайтчыны.

Сэки тшӧтш ыджыд Сӧвет Ӧтувлунын лои зэв тӧдчана лоӧмтор: юркарсянь кывсис, К. У. Черненко пӧ ёна висьӧ да кулан выйын нин. Та йылысь сэки газетъясын эз гижлыны, сёрнияс вӧлі йӧз пӧвстас ветлӧны сӧмын. Унаӧн пудъясьӧны вӧлі, коді пондас веськӧдлыны сы пыдди? Март 11-ӧд лунӧ дзебисны Черненко ёртӧс, сы пыдди СӦКЮ-са медыджыд секретарас бӧрйисны Михаил Сергеевич Горбачевӧс, сэки томкодь мортӧс на. Кымӧсас ыджыд пудпаса тайӧ мортыслы дзик пыр ставныс эскылісны, ӧд сійӧ вӧлі визув морт, уна буртор висьталысь да вӧчны кӧсйысь айлов. Йӧзыс эскылісны бурӧ, виччысисны кутшӧмкӧ ыджыд выльторъяс, тырмытӧмторъяс бырӧдӧм. Тайӧс тӧдӧмӧн быттьӧ Горбачевсянь петісны выль сӧвман нырвизьяс: канмуӧс ӧддзӧдӧм, выльмӧдӧм да восьсалун (гласносьт). Пондісны сэсся сёрнитны морт чужӧма социализмӧ вуджӧм йылысь. Сӧмын менам мог-шогыс вӧлі дзик мӧд. Университет бӧрын М. С. Горбачевыс лои нин канмуын коймӧд выль юралысь.

Кыдзи быд во, косму тӧлысьӧ бара вӧлі фин-угор студентъяслӧн конференция. Удмурт муысь да Мари Элысь сэки морт эз волы, бара Комиысь вӧліс нёль студент: коймӧд во дорвыв воліс Миша Матвеев, сыкӧд тшӧтш Нина Сироткина, Лида Напалкова да нӧшта ӧти ныв. Апрель 16-ӧд лунӧ кывзім налысь сёрнияссӧ. Меным медся ёна сьӧлӧм вылӧ воис Лида Напалковалӧн висьталӧмторйыс, кыдзи тшӧтш ачыс: том, сьӧд сэтӧр синъяса, винёв ныв. Сэсся Ужгородысь венгр студентаньяслы ме петкӧдлі ыджыд небӧгкудсӧ, кори отсавны мыйсюрӧ вуджӧдны весиг. Найӧ отсалісны. Коми студентъясӧс Некрасовакӧд аскинас корлім Ноорусэ уличвывса асланым ӧтуволанінӧ, ӧти пызан сайын гажаа пукалім. Миша Матвеев бара уна ньӧбасис да менсьым удждыліс 50 шайт.

Апрель тӧлысьӧ ветлім Юрий Юфкинкӧд Ригаӧ, латвияса юркарӧ. Дерт, позис ветлыны сэки уналаӧ, сӧмын ветлі некымынысь Таллинӧ да ӧтчыд Ригаӧ. Войяссӧ узим поездын, а луннас шӧйтім карӧдыс. Рига, дерт, Таллин дорысь паськыдджык кар, ыджыд Даугава ю вом дорын, паськыд да кузь уличьяса да мича посъяса. Важ кар юкӧныс кольӧма вежсьывтӧг уна нэм чӧж. Шензьӧдіс ӧтитор: латыш кывсӧ сэтысь кывлі зэв шоча, кызвыныс варгӧны вӧлі рочӧн, весиг Таллинын эст кывйыс юргисджык. Некытчӧ пыравнысӧ эг удитӧй, кызвын кадсӧ воштім бара валюта вылӧ вузасянін корсьӧм вылӧ да. Юра аслас бонаяс вылас ньӧбаліс вель уна кӧм-паськӧм, джинсы-дӧрӧм, мукӧдтор. Вель ыджыд черед сулалӧмӧн ньӧби Херлуф Бидструпфлысь тешкодь серпасъяса альбомсӧ. Рытнас бара пуксим поездӧ да гӧгыльтчим Эст мулань. Косму тӧлысь 25-ӧд лунӧ воим бӧр Тартуӧ, пыралі вежӧсас Аркадий дорӧ. Сійӧ узис код: вӧлӧмкӧ, дорйысьнысӧ воӧма Кузнецов Валерианыс да кык мари зон буриника рытнас пукалӧмны.

Некымын лун мысти дорйысисны Юфкин да Кузнецов. Апрель 29-ӧд лунӧ, выльлунӧ, Кудаев Сергейкӧд мунім Аркадий дорӧ, сэсся «Тарту» вузасянін водзсыысь ньӧбим дзоридзьяс да мунім дорйысянінӧ. Юра дорйысис зэв кокниа, сійӧс ёна ошкисны. Темаыс уджыслӧн вӧлі мокша-мордва кывйын прӧст сёрникузялӧн сикасъяс, синтаксис модэльяс сэтчӧ лӧсьӧдлӧма-шӧтӧма вӧлі. Уджсӧ гижтӧдз на Юра унаысь ветлӧдлӧма консультацияасьны Хуно Рятсеп дорӧ, сэки дорйысян сӧветса туялан секретар дорӧ. Саранскысь мӧд оппонентнас вӧлі филология кандидат Николай Степанович Алямкин, ачыс тшӧтш мокша-мордва айлов, Мордва канму университетын велӧдысь. Бӧртіас бурджыка тӧдмасим да вӧлӧма зэв прӧст морт, но и курыдторсӧ радейтысь айлов. Кузнецов Валериан мӧдарӧ, сёрнитіс мыкталӧмӧн, эз зэв бура сёрникузяяссӧ торйӧдлы, логика сертиыс эз стӧча юӧртанторсӧ висьтав. Темаыс вӧлі Мари Элысь Илетью ковтысса ойконимия (сикт-грезд нимъяс) йылысь. Мӧд донъялысьыс вӧлі меным бура нин тӧдса А. Н. Куклин, коді ачыс ыджыд педант да сёрнитіс зэв кузя, весиг миянлы мудзтӧдз. Став посни нелючкисӧ ӧти бӧрся мӧд висьтавліс да гӧгӧрвоӧдіс. Помас ставыс лои бур, выль кандидатъясӧс шоныда чолӧмалісны. Рытнас став бомонднас чукӧртчим Юра вежӧсӧ, йӧзыс вӧлі зэв уна. Юфкин дорӧ воисны кык ань, арӧс комын саяс нин нывъёртъяс. Найӧ да ми сьӧкыда зэв дасьтім сёянтор, сӧмын винаыссӧ вӧлі сэки зэв уна. Сёянтор лӧсьӧдӧм виччысьтӧг воысьяс гажӧдчисны нин, юышталісны, кодсюрӧ вель нин гажа вӧлі. Миянкӧд тшӧтш пукаліс Пауль Алвре профессор, тшӧтш гажмис да ми сэсся зонъяс сійӧс мунім колльӧдны гортӧдзыс. Олӧ сійӧ вӧлӧм кар помас нин, мунім сэтчӧдз вель дыр. Пыралім патераас да сэн на месайыс кос вина суля восьтіс миянлы. Леа Бостон гӧтырыс, тшӧтш профессор, аттьӧаліс миянӧс верӧссӧ колльӧдӧмысь. Бӧрсӧ воим сёр рытнас таксиӧн нин. Горбачевдырся кадӧ пондісны гораа тышкасьны алкоголизмлы паныд, сӧмын збыль олӧмас тайӧ ставыс бергӧдчис йӧзӧс дзерӧдӧмлань. Со шуам, сэки эз позь лои пасйыны дорйысьӧмсӧ ресторанъясын, котыртны банкетъяс. Йӧзыс гусьӧник вӧлі ӧтуволанінын пасйысьӧны. Со и ми пукалім вель дыр. Аркадий шкоргӧмӧн нин вӧлі узьӧ менам мунігӧн.

Аскинас коллим оппонентъясӧс да разӧдчим гортъясӧ. Пуксис гожӧм кодь мича ывлару, майся гажлунъясыс колины ӧдйӧ, гижи сэки этша, аскылӧмӧй эз вӧв удж вылӧ ышӧдана. Май ӧтиӧд лунӧ муні демонстрация вылӧ да пыри Пялсони ӧтуволанінӧ. Сэні гажа вой бӧрын кык мари зон Аркадий да Валерьян узьӧны вӧлі, та вӧсна мунім парад вылӧ Юракӧд. Филфак чукӧртчанінын вӧліны Аго Кюннап, Тыну Сейлентхаль, воис сэсся Пауль Аристэ. Кыдзи век овлӧ, мунім да прӧйдитім трибуна дорті зэв лӧня, унаӧн эстъясысь восьлаліс муас видзӧдӧмӧн. Тыдалӧ вӧлі, тайӧ сӧвет гажыс налы сьӧлӧм вылас некыдзи оз волы. Сэсся туялан айнымӧс коллим гортӧдзыс да воим ӧтуволанінас бӧр. Ыджыд гажъяс бӧрас некодлы нин эз вӧв окота пукавны ӧтвылысь да лӧня разӧдчим. Рытнас да мукӧд луннас ас уджӧс гижи. Май мӧд луннас ветлім куим мариечкӧд Нэлли Ким дорӧ, сёйим-юим да зэв дыр картіасим. Сэсся Вермӧм лунӧдзыс выль кандидатъяс муналісны гортъясас да лои быттьӧкӧ гажтӧмкодь.

Вермӧм лунӧ пуксис збыль гожӧм, лои весигтӧ жаркодь. Галя да Лида, кык нывъёрт, мунісны Малле дорӧ сылӧн сиктас, а ме лӧня гижи пажынӧдз уджӧс, сэсся рытъявылыс муні Аркадий да Сима дорӧ картіасьны. Сійӧ луннас воис найӧӧ Нэлли Ким, анъяс ӧдйӧ бур сёян пуисны да пуксим пызанасьны. Серпаскудйын петкӧдлӧны вӧлі сӧмын салдатъясӧс да ветеранъясӧс, нинӧм сэсся эз. Та вӧсна пуксим картіасьны да йӧйысь ворсім кык час войӧдз. Ворсім зонъяс да нывъяс ӧта-мӧдлы паныд. Ми вермим 25 : 11 тшӧтӧн. Сэсся войнас нин коллим Нэллиӧс гортӧдзыс. Дивӧ, кар тырыс йӧз вӧлі шӧйтӧ, унаӧн гажаӧсь, кодкӧ сьылӧ, кодкӧ горзӧ. Дерт, кызвыныс том йӧз вӧлі сэні.

Сэсся ода-кора тӧлысь чӧж быд лун мырси-гижи. Уджсӧ заводиті гижны шӧркывъяслӧн артмӧмсянь да дженьыда серпасалі кадакывйысь артмӧм эмакывъяс. Сэсся кутчыси соссяна –тӧм суффикса шӧркывйӧ, сы бӧрын лӧсьӧдчи гижны -мӧн суффикса кывпертасъяс йылысь. Гижи шӧрсяньыс да помсяньыс. Коркӧ сэсся гижӧмторсьыс юкӧн петкӧдлі Пауль Аристэлы, висьталі аслам гижанног йылысь. Сійӧ босьтіс гортас сетӧмторсӧ да сэсся меным бӧрас зэв скӧра шуаліс, мый став менам вӧчӧмторйыс абу диссертация, а реферат, мый ме абу лючки туялысь, сы понда мый уджӧс гижа помсяньыс водзланьыс, ог мӧдарӧ, кыдзи лючки йӧзыс тайӧс вӧчлӧны. Дерт, мем тайӧ сьӧлӧмӧ парскис, ӧд ӧтувъя дась уджтасӧй серти дзик веськодь кыдзи гижнысӧ, водзсянь ли помсянь. Сӧмын профессорӧс эскӧдны вӧлі зэв сьӧкыд, позьӧ шуны, тайӧ вӧлі позьтӧмтор. Шуи аслым вочасӧн гижны материалӧн бура могмӧдӧм юрпасъяссӧ медводз, мукӧдсӧ кольны ар кежлас. Сӧмын тайӧ вӧлӧмкӧ юрнуӧдысьӧс немся он эскӧд. Татшӧм зыкысь петан туйыс вӧлі дзик ӧти — гижны водзкыв, кыдзи чорыда корис менсьым Пауль Аристэ. Сійӧ некымынысь висьтавліс мем, мый «лючки» йӧзыс пӧ гижлӧны уджнысӧ водзсяньыс помлань, оз мӧдарӧ. Дерт, менсьым юрподувъяссӧ сійӧ пыдди эз пуктыв. Гӧгӧрвоана вӧлі дзик ӧтитор: туялан уджъяс гижанногын вӧлӧмны да эмӧсь зумыд стереотипъяс, а на серти менам уджаланногӧй некытчӧ туйтӧм. Сӧмын менам пытшкӧсса логика серти немтор омӧльторйыс эз вӧвлы, ӧд став гижӧмторсӧ позис юклыны торъя юкӧдъясӧ да гижны найӧс торйӧн кӧть кор. Дерт, Пауль Аристэ видіс менӧ «йӧйталӧмсьым», но корис гортӧ гожӧм кежлӧ мунтӧдз гижны диссертациялы водзкыв. Мем ковмис уна татшӧмсяма удж подув вылын дасьтыны сійӧс. Тайӧн ме нокси май да лӧддза-номъя тӧлысьын. Водзкывсӧ лыддьӧм бӧрын Аристэлӧн сьӧлӧмыс вӧлисти небзис да сійӧ лэдзис мунны гортӧ каникуласьны.

Лӧддза-номъя 13-ӧд лунӧ дорйысис Т. Н. Габова, оппонируйтнысӧ воліс Е. А. Игушев. Сійӧ мыйлакӧ кажитчис скӧр, эз уна сёрнит ни нинӧм. Сэки тшӧтш воліс Йошкар-Олаысь Вершинин Валерий, миянысь олӧмаджык морт нин, велӧдчӧ вӧлі тшӧтш П. Аристэ дорын, сӧмын заочнӧя. Габова ёрт гижӧма кандидат ним вылӧ уджсӧ кыввора синонимъяс йылысь, сӧмын абу зэв бура, абу пыдіа. Тайӧс весиг ме казялі. Дорйысигас Таллинын олысь доктор Арво Лаанэст вель уна юасис Т. Н.-лысь да ачыс висьталіс, уджас пӧ кыв теория серти нинӧм выльыс абу, а материалыс абу ёна ыджыд. Та вылӧ видзӧдтӧг ставыс помасис бура, а рытнас сэсся дорйысьысьыс зэв донтӧминика пасйис ассьыс вермӧмсӧ. Вӧлі ньӧбӧма сӧмын ӧти биава суля, пукалім нёльӧн: ачыс, ме, Игушев да Аркадий. Сійӧ луннас кывсис ӧти зэв лёк юӧр: Пауль Аристэлӧн асывводзнас тӧкӧтӧ сьӧлӧмыс абу сувтӧма, тэрыб отсӧг корлӧмаӧсь да мездӧмаӧсь мортсӧ. Тайӧ лоӧмтор бӧрас кывсис, Аристэ пӧ оз мун Сыктывкарӧ конгресс вылас. Водзджыксӧ кӧсйӧ вӧлі мунны да менӧ корис сыкӧд век ветлӧдлыны сэні.

Кыдзкӧ тӧдлытӧг колис менам чужан лунӧй, тырис мем 25 арӧс. Пасйим миянын кык мариечкӧд, Аркадийкӧд да Валера Вершининкӧд. Бӧръяыс, вӧлӧмкӧ, вель дыр кад уджавлӧма ылі эст сиктын, велӧдлӧма сэні роч кыв. Сылы тшӧтш сетӧмны ӧти вежӧса патера, Аркадийыскӧд ӧти подъездын, сӧмын торъя судтаын. Ыдждӧдчим мыйлакӧ гажтӧма. Гашкӧ, сы вӧсна мый Валераыс водзассӧ котралӧма тшӧтш Серафима бӧрсяыс.

Аркадий кольччис на сэтчӧ, а ме муні Комиӧ поездӧн. Тайӧ пӧрйӧ Тартуысь муні окотапырысь нин, уджсӧ гижигам менам ёнакодь мудзсьӧма. Вои карӧ 18-ӧд лунӧ да муні узьны Валентина Ивановнаясӧ, Шурик чожлӧн сьӧп-энь дорӧ. Сэні тӧдмалі гажтӧм юӧр: менсьым Мисяков Вова воча вокӧс пуксьӧдӧмны дзескыдінӧ, пукалӧ пӧ кӧнкӧ Ухта дорын. Вои гортӧ аскинас да ӧдва кыски сьӧкыд чоботанӧс гортӧдз. Сиктса олӧмас велалі дзик пыр, тӧдмалі выльторъяс. Миян Вова вокным помалӧма карын курсъяс да уджалӧ мастерӧн, сӧмын пӧ корсюрӧ гудыртчылӧ, юыштавлӧ сэтчӧс уджалысьясыскӧд. Модянов Мишаяслӧн чужӧм медводдза кагаыс пӧ кувсьӧма, найӧ ньӧбӧмны «Запорожец» машина. Сергей ёртӧй олӧ важ моз. Кайлі дедӧй дорӧ, айкӧд ботанасим, каколь кокалі, мукӧд удж вӧчи, кайлі вӧрӧ. Коркӧ ӧти лунӧ айӧй, ыджыд Мисяковыс да ме сувтӧдім Шурик гу вылӧ паметник, зэв сьӧкыд бетон юкӧнъяссӧ ӧдва пыртлім «Жигули» машинасьыс.

Горбачевса политикаыс тӧдчис тшӧтш Визинын: вина вузалӧм дзескӧдӧмаӧсь ёна, вузасьӧны вӧлі 17 чассянь 19 часӧдз, кык час сӧмын. Гожӧм помланьыс нӧшта лёкджык лои: кутісны вузавны вежоннас сӧмын ӧтчыдысь, субӧтаӧ 17 чассянь 20 часӧдз. Став йӧзыс ыджыд ӧтвизьын сулалісны, сӧмын уналы эз тырмыв. Йӧзсӧ лэдзалӧны вӧлі вина вузасянінӧ чукӧрӧн-чукӧрӧн, артсӧ видзӧны вӧлі милиционеръяс. Но и тайӧ омӧля отсавліс: сизим часланьыс вӧлі йӧткасьӧм, видчӧм, кось. Ыджыд чередъяс вӧліны тшӧтш карын.

Сора тӧлысь 18–21-ӧд лунъясӧ бара кайлім Ёгулӧ кыснасьны, тайӧ пӧрйӧ нёльӧн — ме, Сергей, Силаков Борис да сылӧн Макаров ёртыс. Унасӧ эз шед, но сирыс вӧтлысис да эз вӧв гажтӧм. Сӧмын номйыс вӧлі зэв уна, кыдзи и век овлӧ. Медводдза войсӧ нёльӧн узим да эг кынмӧй. Петім кыснасьны да мем куим сир шедіс, ёртъяслы нинӧм. Ӧтилаысь Барсиклысь (тадзи ас костын шулім Борасӧ) сирыс кӧрсынсӧ орӧдӧма, ёсь пиньнас тшапнитӧма да. Рытъявылыс кык том мортӧс гажтӧмыс босьтӧма да найӧ лэччисны сиктас дискотека вылӧ. Ми кыкӧн кольччим да мӧд вой узим. Воигчӧж тшак вотім. Тӧдлытӧг воис кад сэсся карӧ лэччыны финно-угроведъяслӧн ӧксьӧма вылӧ.

ФИННО-УГРОВЕДЪЯСЛӦН ВОЙТЫРКОСТСА VI ӦКСЬӦМА

(СОРА ТӦЛЫСЬ 24–30-ӧд ЛУНЪЯС)

Лэччи юль 22-ӧд лунӧ карӧ Мисяков Сашакӧд сы машинанас да наын узи. Аскинас ветлім тётя Нинакӧд восьтанла. Сёрнитчылім водзвыв Шурик чожӧйлӧн дӧваыскӧд, мый олыштам наын конгресс дырйи Тііт Куккӧд. Эня-пиа сэки вӧліны лунвылын, шойччисны саридз дорын. Восьтансӧ кольӧмаӧсь орчча олысьыслы. Вайи аскӧд каколь, яй да чери сёйны, паныдалі эст ёртӧс, Таллинысь ставныс лэбзисны ӧти еропланӧн. Ме узьлі ыджыд вежӧсас диванын, Тііт Олег пиыслӧн вежӧсас. Сідзсӧ олім зэв бура, зыксьытӧг, ӧтвылысь сёянсӧ дасьтім. Тііт велӧдіс пражитны пельменьяс, таӧдз татшӧм сёянторсӧ ме эг и видлывлы. Сійӧ луннас тшӧтш аддзыси нывъяскӧд: Лида да Алла Лушникова овмӧдчӧмаӧсь Некрасова Галинакӧд ӧтлаын кутшӧмкӧ тӧдсалӧн патераас.

Сора тӧлысь 23-ӧд лунӧ вӧлі пасйысян лун, воӧмаяслы петкӧдлісны карсӧ. Ветлім Тііткӧд политпрос керкаӧ да пасйысим. Колӧ торйӧн юӧртны, мый став карыс дай республикаыс зэв бура дасьтысьӧма вӧлі конгресс нуӧдігкежлас: гӧгӧр вӧлі сӧстӧм, ёг некытӧн эз тыдав, код йӧз эз шлявъявны, быдлаӧ ляскалӧмаӧсь ыджыд ӧксьӧмалы сиӧм торъя кабалаяс, плакатъяс. Эстъяс да финъяскӧд веськалі ӧти автобусӧ: нуӧдлісны куслытӧм би дорӧ, сэкся нимӧн кӧ Юбилей изэрдӧ, Эжваӧ вӧр комбинатӧ, мукӧдлаӧ. Экскурсия нуӧдысьыс сёрнитіс рочӧн, ӧти том айлов вуджӧдчис англия кывйӧ. Шӧр изэрдын автобуссьыс петім да ӧти суоми морт юаліс, а кӧні пӧ тіян карад вичкояс да эм абу пӧ сэтшӧмыс? Экскурсия нуӧдысьыс падмыліс да вочавидзис, эм пӧ кар помас Кӧджпонын ӧти неыджыд вичко.

Середаӧ, сора тӧлысь 24-ӧд лунӧ, ыджыд ӧксьӧмаыс кыпыда воссис. Шӧр котыртысьыс буретш вӧлі КЛИИ, менӧ тшӧтш гижӧмаӧсь ӧти секцияын секретаравны, а конгресс восьтан луннас сувтӧдісны менӧ сетавны вуджӧдӧм кывзан апаратъяс, ичилик радиоприёмникъяс. Став пленарвывса сёрнисӧ вуджӧдӧны вӧлі. Музтеатрын конгрессӧ кыпыда восьтісны 10 часын. Посйӧдас президиум пызан сайын пукалісны туялысьяскӧд тшӧтш республикаса веськӧдлысьяс, а туялысьясысь Б. А. Серебренников, П. Хайду, А. К. Микушев, М. П. Рощевский, Г. Г. Бараксанов да мук. Медводдзаысь аддзылі ыджыд да нималана туялысьясӧс, кывзі Б. А. Серебренниковӧс (сійӧ веськӧдліс восьтіг-пӧдлалігас П. Аристэ пыдди), Питэр Хайдуӧс, Роберт Аустерлицӧс, К. Е. Майтинскаяӧс да уна мукӧдӧс. П. Хайду чолӧмалана кывсӧ лыддис некымын кывйӧн, тшӧтш эст ног. Кывзан апаратсӧ да радиопельсӧ орччӧн сеталіс тшӧтш Галина Константиновна Лисовская (1954), коми литература туялысь. Сыкӧд водзвывсӧ эг вӧв тӧдса.

Пажын бӧрас вӧліны симпозиумъяс: коми войтырлӧн этногенэз да «Калевала» эпос йылысь. Пукалі воддза вылас да кывзі сёрнияссӧ. Вель дыр да ярскӧба коми войтырлӧн важвылӧм йылысь сёрнитіс история кандидат Элеонора Анатольевна Савельева (1937), СКУ-ысь сэки история факультетса декан. Сійӧ зілис эскӧдны, мый коми да удмуртъяс торъялӧмаӧсь ӧта-мӧдсьыныс миян кадся VIII-XI нэмъясысь ёна важӧнджык археология подув вылын. Сылы паныд сёрнитіс академик Б. А. Серебренников, сійӧ пасйис, гырнич торъясыс пӧ оз юӧртны нинӧм важолысьяслӧн кывъяс да ловвывса культура йылысь. Тайӧ симпозиум вылас сёрнитіс тшӧтш В. А. Ляшев.

Водзӧсӧ сэсся политпрос керкаас секретаралі, пукалі секция вылын да гижалі юалӧмъяс, гижи став дискуссиясӧ магнитофонӧ. Веськӧдліс секциянас Германияын олысь венгр Янош Гуя, зэв бура сёрнитӧ вӧлі рочӧн. Сэки тшӧтш тӧдмаси О. Б. Ткаченкокӧд, меря кыв восьтысь-туялыськӧд. Киевын олысь тайӧ мортыс шензьӧдіс менӧ аслас тӧдӧмлунъяснас: ыджыд славист, ачыс велӧдӧма некымын фин-угор кыв. Ачым сёрниті –тӧм суффикса соссяна шӧркывъяслӧн граматика вежӧртас йылысь. Дерт, сёрниыс эз ёна бура артмы, вывті серпасалана ногӧн висьтаси да. Дай некутшӧм петкӧдлантор менам эз вӧвлы, сёрниті лыддьӧмӧн дай ставыс. Сэки нин мудорсайса туялысьяс вӧдитчисны киӧ сетан кабалаясӧн да экранын петкӧдлана серпасъясӧн. Миян туялысьяс важ моз лыддьылісны кабалаысь. Сэк тшӧтш тӧдмаси удмурт шӧркывъяс туялысь ӧти анькӧд, Калинина Людмила Иосифовнакӧд (1933), мыйсюрӧ сылысь юасьышталі. Колӧ пасйыны нӧшта, политпрос керкасьыс конгресс нуӧдан кад кежлӧ весиг гижӧдсӧ вежлӧмаӧсь. Гижӧма вӧлі сӧмын «Дом просвещения», «полит» юкӧнсӧ вештылӧмны. Рытнас сэсся шылада театрас вӧлі зэв кыпыд да лӧсьыд концерт. Торйӧн став воӧмаыслы сьӧлӧм вылас воис «Асъя кыа» котырсаяслӧн йӧктӧмыс.

Секретаръясӧс ӧксьӧма восьтытӧдзыс корлісны сідз шусяна инструктаж вылӧ, нуӧдісны сійӧс Г. Г. Бараксанов да КГБ-ысь ӧти морт, ставныс сійӧс шуӧны вӧлі «полковник» (ним-овыс вунӧма). Ёна корис бӧръяыс торйӧн пасъявны провокация сяма юалӧмъяс, стӧча, кывйысь кывйӧ ставсӧ кабалаӧ пасъявны, коді мудорсайса воысьясысь татшӧм лёк юалӧмсӧ сетас. Вель уналаысь гуся котырса татшӧм йӧзыс воӧмны вӧлі, тайӧ тыдаліс торйӧн нин театрын, найӧ сулалісны пельӧсъясас да сюся видзӧдісны йӧзсӧ, некодкӧд эз сёрнитны, некод найӧс эз тӧд. Сэкся Сыктывкар медводдзаысь на аддзыліс тамда мудорсайса йӧзсӧ, сідзкӧ канму видзан комитетсалы уджыс вӧлі тырмымӧн.

Аскинас бара вӧлі секцияын удж. Ачым эг став кӧсъянінас удит волыны, уна сёрнисӧ эг кывзы. Казялі сэк ӧтитор: роч кыв тӧдтӧм понда мудорсайсаяс ветлісны кызвынсӧ сӧмын ас йӧзсӧ кывзыны. Мӧдтор: матӧ став эстыс сёрнитіс суоми, англия да немеч кывйӧн, сӧмын эз рочӧн. Тыдалӧ вӧлі налӧн роч кывйысь кежӧмыс, мудорсайсалань синӧмыс. Рытнас драмтеатрын вӧлі коми спектак, артистъяс ворсісны зэв бура, сетісны Шахов Петырлысь ӧти теш. Муні ме видзӧднысӧ Алла Лушниковакӧд да Болгарияысь воӧм Н. И. Сивковкӧд. Спектакыс помасис омӧля: посйӧдсӧ бергӧдлан механизмыс жугалі да биыс кусі. Йӧзыс пукалісны пемыдын. Вель дыр некод нинӧм эз юӧрт. Сэсся восьтісны ӧдзӧс дай ковмис петны. Конгресс уджалан кад кежлас Сыктывкарӧ волі корӧмаӧсь коми кыв велӧдысьясӧс республика пасьталаысь, найӧ тшӧтш кывзісны туялысьяслысь сёрнияссӧ да ветлісны став концерт-спектак вылас. Сэні вӧлі тшӧтш миян класса веськӧдлысьным Н. В. Кинева.

Форумсӧ вӧлі котыртӧма зэв бура, став воысьсӧ морӧсвыв пасъяс серти дон босьттӧг вердісны «Вычегда» ресторанын, «Дружба» кафеын, мукӧдлаын. Ми том йӧз сёйлывлім «Вычегдаас», вердісны бура. Мудорсайса йӧз да эстонечьяс олісны «Сыктывкарын» да выльӧн восьтӧм «Югӧрын», россияса олісны «Центральнаяын». Мудорсайсаясӧс кыскавлісны автобусъясӧн, быд рыт вӧлі кутшӧмкӧ концерт либӧ спектак. Шуам, пекничаӧ, 26-ӧд лунӧ, ветлім шылада театрӧ «Яг-морт» балет видзӧдны. Рытнас сэсся Тііткӧд зэв дыр сёрнитім. Сійӧ бур ног шензис татшӧм бура нуӧдан ӧксьӧма вылас. Ӧти сайын велӧдіс менӧ конгресса сёрнияссӧ донъявны. Сійӧ вӧлі рытъяснас став аскиа сёрниыслысь тезиссӧ сюся лыддьӧ да сэсся нин бӧрйӧ кывзанторсӧ. Зэв вӧлі кӧсйӧ ветлыны кутшӧмкӧ коми сиктӧ да шуим кайлыны миянӧ да ӧттшӧтш Визинсянь Кебраӧ Иван Куратовлӧн поэзия гаж вылӧ. Татчӧ быть колӧ содтыны со нӧшта мый. Зэв мисьтӧмтор лои сійӧ, мый Емдінӧ да Кебраӧ сӧмын нулісны мудорсайсаясӧс да эстъясӧс, а сідзжӧ россияса ӧткымын докторӧс, став мукӧдыс вежалуннас кольччисны карӧ шойччыны ас кежсьыс. Ас мувывсаӧс татшӧм кедзовтӧмсӧ ас синмӧн казялі медводдзаысь, но эг медбӧръяысь. Тііткӧд ми шуим асьным кайлыны Кебраӧ, збыль коми сиктӧ. Емдіныс, кыдзи тӧдса, важысянь рочмӧм овмӧдчӧмин нин.

Субӧта рытӧ чукӧртчим да кайим Визинӧ. Сыӧдз буретш ёна зэрис. Воим гортӧ, а Вова вокӧй гожся пусянінын ёртъясыскӧд плот лун пасйӧ. Та вӧсна пырим керкаӧ, мамӧй вӧлі ставсӧ зэв бура мыськалӧма, дзим-дзурк гӧгӧр. Сёйим да петалім сэсся сиктас, кайлім чояс да вывсяньыс юрсиктсӧ видзӧдім, сэсся лэччылім ю дорӧ. Моски вылас миянлы паныдасис Рочов грездысь Галин Лидя, дзик код, кӧмтӧг гортас кайӧ. Со мися век тадзи овлӧ, быттьӧкӧ тӧдӧмӧн сійӧс миянлы ыстӧма. Тііт шуис, тіян Коми муыд пӧ нинӧмӧн оз торъяв Эст муысь вӧр-ваыс пӧ дзик ӧткодь.

Аскинас, вежалунӧ, юль 28-ӧд лунӧ, кайим автобусӧн Кебраӧ. Войнас вӧлі ёна зэрӧма да гӧгӧр ва гӧпъяс сэні вӧлі. Кайысьыс вӧлі сымда мый ӧдва тӧрим автобусас, ставныс варгӧны вӧлі комиӧн. Конгресс водзас тӧдчымӧн ёна кыпалӧма йӧзыслӧн интересыс став коми дорас, ӧд фин-угор войтыръяс йылысь гижӧны вӧлі газет-журналын, сёрнитӧны радио пыр да с.в. Тайӧ вӧлі сэкся йӧзкотырса олӧмын зэв ыджыд лоӧмтор. Мудорсайса туялысьяс пӧвстын тшӧтш татшӧм серпас вӧлі: вель унаӧн сёрнитантор пыддиыс бӧрйӧмаӧсь коми кыв, а Суомиысь Паула Кокконэн да Германияысь Вольфганг Феенкер йӧзӧдӧмны коми кывйӧ велӧдан отсӧгъяс фин да немеч кывйӧн.

Миян воӧм бӧрын недыр мысти тыдовтчисны карсянь воысь автобусъяс, сувтісны да пондісны петавны японечьяс, немечьяс, эстъяс, суомияс. Нывъяс быдӧнлы юрас пукталісны юркытш. Сэсся петкӧдлісны концерт, а сы водзын лыддисны Куратовлысь кывбуръяс комиӧн да рочӧн. Тешкодьтор лои: тшук концертӧдзыс посйӧд вылас петіс кутшӧмкӧ тӧдтӧм айлов да прӧшша корис воӧмаяслысь, пуксьӧдім пӧ тіянӧс веськыда няйтас. Сэсся сійӧс гури-люки кыскисны бӧр. Гӧгӧр бергалісны карса да районса ыджыд чинаяс, сэні тыдовтчис тшӧтш Александр Франсович Сметанин (1949–2010), сэки Коми филиалас СӦКЮ комитетса секретар. Быдлаын вузасисны, вӧлі тырыс йӧз, уна том морт сэні вӧлі. Тііт сюся видзӧдіс, кутшӧм кывйӧн ме сёрнита тӧдсаяскӧд, кутшӧм сёрни юргӧ гӧгӧр. Сявкйис шонді, эз зэр, ывлаас бура шондӧдіс. Сикт шӧрас ворсіс дукӧвӧй оркестр да унаӧн туйвежас вӧлі йӧктӧны.

Ми пыралім Кӧч Закар керка-музейӧ, ставсӧ гӧгӧртім-видзӧдім. Сэні вӧлі трескаысь пӧжалӧм чериняньӧн вердыштӧны; ме видлі да сир сола вӧлӧма чериыс. Водзӧ сэсся керка водзас сёрнитім Эдуард Вяярикӧд (Рээт нима гӧтырыс сэн тшӧтш вӧлі), З. М. Дубровинакӧд, мукӧдкӧд. Став эстонечыс вӧлі Кебраас. Сэсся час кымын мудорсаяс сёрнитісны сэтчӧс комияскӧд, гижисны сёрнисӧ магнитофонӧ, потограпируйтісны. Вӧлі зэв кыпыд аскылӧм, став воысьыс нюмъяліс, сераліс. Сиктсӧ вӧлі весалӧмны ёгсьыс, кодалысь йӧзыс эз вӧв, гӧгӧр милиция видзӧдӧ. Но найӧ эз тыдавны да ставыс муніс шыльыда. Ылісянь воысьясӧс «Икарусъяснас» сэсся лэччӧдісны Визинӧ вердны, а ми мыйсюрӧ ньӧбыштім да воим бӧр Визинӧ. Юрам век на Тііт Кукклӧн кывъясыс: ме пӧ ӧні тӧда — коми кыв ловъя кыв, аскиалуныс пӧ сылӧн эм.

Воимӧ гортӧ да пывсим. Тііт пӧсьсӧ вӧлӧм оз вермы терпитны немся, мыссис дай петіс. Рытнас нин сэсся вель сёр воим бӧр Сыктывкарӧ да пражитім выль чери, сиръяс да ёкышъяс. Ёртӧй сэки уна висьтавліс Суомиӧ ветлӧм йывсьыс, сэтчӧс олӧм йывсьыс. Тӧдчӧдіс, сэні пӧ канмуыс ёна отсалӧ студентъяслы да том гозъяяслы, лӧсьӧдӧ налы быдсяма кокньӧдъяс. Тііт сэки висьтавліс порсь гослӧн да дзоньнас сыла сёянлӧн лёклун йылысь, медводдзаысь кывлі холестерин йылысь. Тӧдчӧ вӧлі, ёртӧй ассьыс сьӧлӧмсӧ видзӧ вӧлі, дзоньвидзлун бӧрсяыс видзӧдӧ. Код тӧдіс на сэки Тіітлысь водзӧ олӧмсӧ? И век жӧ ми весьшӧрӧ век кыкӧн рытъяснас торъя патераын овлім, позис кодӧссюрӧ корлыны, сійӧ жӧ нывъясӧс, кутшӧмкӧ гажтор вӧчлыны.

Выльлуныс вӧлі бӧръя лун, ӧксьӧмасӧ пӧдлалісны шылада театрын, бара менӧ уджӧдісны: сетавлі ичилик радиояс. Сӧмын йӧзыс пӧдлалігас вӧлі этшаджык. Шуисны нуӧдны вит во мысти сизимӧд татшӧм конгрессӧ Венгрияын Дебрецен карын 1990-ӧд воӧ. Пӧдлалӧм бӧрас ветлім пуршетасьны «Сыктывкар» туйморт керкаӧ, ресторан залас. Мукӧдыслӧн корӧмыс вӧлі «Калевалаӧ» да «Вычегдаӧ». Вӧлӧмкӧ, Сыктывкарын ӧтлаӧсӧ тамда йӧзӧс чукӧртлынысӧ некытчӧ. Мӧд нелючки вӧлі курыдтор абутӧм, ӧд горбачевдырся политикаыс вӧлі сэтшӧм сэки — ӧтувъя чукӧртчӧмъяс дырйи юлісны тусьва, сӧкъяс, компот да с.в. Ми сэні сёйыштім мыйсюрӧ, юим-кылӧдім да дыр сулалім-сёрнитім. Веськаліс орччӧн Англияысь доктор Джон Коутс, мыйкӧ ёна юасис Р. М. Баталовалысь. Ме сэсся тӧдмӧді А. Н. Ракинӧс Тііткӧд. Рыт нуӧдан некутшӧм торъя уджтас эз вӧв, сӧмын Альберт Ванеев ӧти кывбур рочӧн лыддис да М. П. Рощевский шуис, ми пӧ ставныслы ӧні йӧзкост паськӧма коми аньяса календаръяс козьналам. Со и став уджтасыс. Ӧти кывйӧн кӧ, рытыс колис гажтӧма. Вой шӧр кад бӧрын нин воим патераас да водім узьны. Аскинас вӧлі муналан лун, асывнас колли Тіітӧс, сэсся удмуртъясӧс да мариечьясӧс, ставныс лэбзялісны. Вӧлі котыртӧма торъя рейсъяс венгръяслы да финъяслы Мӧскуаӧ да Ленинградӧ. Сьӧмыс та вылӧ быдӧнлӧн вӧлі. Нуалісны йӧзыс казьтыланторъяс, айловъяс юан спирт, мукӧдлаас пӧ сійӧс оз вузавлыны. Конгресс помасис да лолын лои кутшӧмкӧ тыртӧмлун.

Лэбыштісны конгрессасян лунъясыс зэв ӧдйӧ, позьӧ шуны, тӧдлытӧг. Сійӧ муніс бура да гажаа, став посни нелючки вылӧ видзӧдтӧг. Такӧд ӧттшӧтш тыдовтчис некымынтор: ӧти-кӧ, Сӧвет му сӧвмӧ мукӧдъяс серти ёна ньӧжмыдджыка (мудорсайса йӧз ыджыд дивӧ моз потограпируйтісны сиктса лавкаясысь тшӧтіяс, чорыд кабалаысь кулёкъяс да мисьтӧминик пытшкӧссӧ), мӧд-кӧ, коми кыв карын да районъясын эз тыдав, доныс сылӧн вӧлі ичӧт, став гижӧдыс роч, коймӧд-кӧ, алкогольлы паныда йӧйталан кампанньӧ вӧсна эз позь кокниа пукыштны да вина ни сур юыштны, концерт-рыт-пуршетъяс дырйи вӧлі уна воысьлы та понда гажтӧм. Дерт, курыдтортӧ видлалісны (вузавлісны ӧд тайӧ юанторсӧ), сӧмын гусьӧник, кызвынсӧ туйморт керкаса жыръясас. Ачымӧн ме тшӧтш эг тырвыйӧ дӧвӧль вӧв: мудорсайса уна волысьӧс аддзылі, кывзі, сӧмын некодкӧд эг и тӧдмась, лючки эг сёрнит, Янош Гуяысь кындзи. Шуам, аддзылі некымынысь суоми йӧзкостса платтьӧӧ пасьтасьӧм еджыд чукыля юрсиа Паула Кокконэнӧс, но матыстчыны ачымсӧ сы дорӧ роді, а миянӧс тӧдмӧдысьыс эз вӧв.

Гортын водзассӧ уна йӧзаин бӧрад гажтӧм вӧлі, а сэсся ставыс сайкаліс. Шойччи вӧр-ваӧ петалігъясӧн, ывласяньыс мавтім ӧшиньяссӧ да керкасьыс вагонкасӧ дзоньнас. Сійӧ вонас моз тӧлысьыс вӧлі вель жар да кос, бӧръяысьсӧ ваас пыралі-уялі сентяб квайтӧд лунӧ Катыдын. А сыӧдз каколь босьтім быдлаысь. Кӧч тӧлысь коймӧд лунӧ айӧй ыджыд Мисяковыскӧд карысь вайисны выльӧн ньӧбӧм лӧз рӧма «Нива» машина, доныс вӧлӧма 9000 шайт мында. Воддза «Жигулисӧ» айӧй ветлыны кужтӧмысла жугліс да вузалӧма кутшӧмкӧ Фомин ова том мортлы. Сӧмын ме эг сӧмын шойччы, листбок кызь кымын шойччан лунъясӧ печатайті мам уджаланінын райисполкомас. Шуи мунны велӧдчыны сентяб 12-ӧд лунӧ, уджыс сэні вӧлі юр выв тыр. А мунтӧдзыс шуим айкӧд кайлыны ботанасьны. Кӧч тӧлысь ӧкмысӧд лунӧ ме пыжйӧн ньӧжйӧник каті дедӧсянь Лыавидзтыӧдз, сэтчӧс чомйӧдзыс. Катӧді пыжйын квайт кымын ботан, крукъяс, сёян-юан. Вои да шойччигмоз вой кежлас пес запті, некымын кузь бедь керышті вӧйтасьнысӧ. Вӧлі лӧнь арся шоныд поводдя. Час квайтын айӧй веськыд туйӧдыс подӧн воис да вӧйтасим. Ботансӧ сійӧ окталіс, ме пелысӧн веськӧдлі. Сэсся пемдытӧдзыс пусим да пажнайтім, гӧрд суля юим бурджыка унмовсьӧм могысь. Чомйын пачыс ваймис да пырим узьны, моз тӧлысь помын номйыс эз нин вӧв. Айӧй нискис-узис орччӧн, сӧмын менам унмӧй немся эз лок, вой джынсӧ мӧвпалі быдторъяссӧ. Тшӧтш аслам олӧм йылысь мӧвпалі, сэки ӧтка на том мортлӧн олӧм йылысь. Татшӧм майшасьӧмсӧ зэв бура петкӧдлӧ Иван Куратовлӧн ӧти кывбур:

Быд мортлӧн, шуӧны тунъяс,

Енвевтын ас кодзув эм:

Мунӧны вояс и лунъяс, —

Менам эз петкӧдчыв мем.

Быд зонлӧн эм, гашкӧ, вӧлӧм

Мусаыс коркӧ; а нэм

Бурмӧдны-й, бурдӧдны сьӧлӧм

Абу тай сиӧма мем.

Татшӧм жугыль аскылӧмӧс разӧдіс сійӧ мӧвпыс, мый менам туялан уджӧй колӧ да тӧдчана оз сӧмын аслым, но тшӧтш уна йӧзлы, сійӧ пуктӧ ас пай коми кыв тӧдмалӧмӧ. Ю вылӧ тайӧ петалӧмыс вӧлі чужан вӧр-вакӧд аслыссяма янсӧдчӧм. Асывнас чеччим да гӧгӧр руа, шондіыс ни юыс лючки оз тыдав. Петім юас да лэпталім ботанъяссӧ. Миянлы сэки мойвиис: шедӧма куим гырысь налим, квайт сир да вель уна посниджык чери. Вунӧдтӧм серпастор: ботансӧ лэптігӧн шензьӧм босьтіс сыысь, мый син бердас плавъялӧ вӧлі веглясьысь ыджыдкодь налим, кӧть ботанас абу шедӧма. Пыжас нин лои гӧгӧрвоана сылӧн шыбильыс: шедӧм вирсинсӧ ньылыштӧма посни синнас да тадзи ачыс шедӧма. Айӧй нетшыштӧмӧн перйис вомсьыс вирсинсӧ да шуис сылы, молодеч пӧ. Ботанъяссӧ да пыжсӧ дзебим сэсся вадорас да подӧн лэччим машина дорас. Тадзисӧ ӧти войӧн миянлы важӧн нин эз шедлы. Мыйтакӧ чери банкаӧн вайи сэсся Тартуӧ. Дас ӧтиӧд луннас чукӧртчи, янсӧдчи ёртъяскӧд, рытнас пывсьыштім-пукыштім. Серпаскуд видзӧдыштім, буретш М. С. Горбачев вӧлі перестройка йылысь мойдӧ. Став сертиыс тӧдчис нин: ыджыд Сӧвет канму водзӧ пондас вежсьыны. Сӧмын кытчӧ вайӧдас, тайӧс морт на сэки эз тӧд.

БӦРЪЯ ВЫНЫШТЧӦМ

Вои Эст муӧ Ленинградсянь автобусӧн да войнас эг вермыв унмовсьыны, вежӧсам узи сэсся да рытъявылыс ветлі кар шӧрас, аддзысьлі Пауль Аристэкӧд сы гортас. Сійӧ тулысын моз бара видыштіс менӧ, мыйла ме дыр шӧйті гортын, тэнад ёртъясыд пӧ важӧн танӧсь да гижӧны-уджалӧны. Сэні суи Аркадийӧс да Михаил Гаврилович Атамановӧс (1945), уджъяс сертиыс тӧдса удмурт кывтуялысьӧс. Тайӧ туялысьыс чукӧртӧма аслас уджас сідз шусяна удмурт воршуд нимъяс (торъя ордъяс нимтан кывъяс) да пыдіа найӧс видлалӧма. Дорйысьӧма Атаманов ёртыс зэв водз, аспирантураас велӧдчигас на. Сэні сёйыштӧм бӧрын воим ӧтуволанінас да ӧти сайын биава суля босьтім. Сэсся менам чериысь пуим юква да рытйысим вель дыр. Михаилыс казьтывліс томдырся вояссӧ, Аристэ дорын тшӧтш велӧдчӧмсӧ. Зэв пӧ сьӧкыда зонмыслы сетчӧма англия кыв. Аристэ пӧ терпитны оз вермы юӧм-кодалӧмъяс да табак шпуткӧм, ӧттшӧтш ёна найӧс котрӧдлӧма, лысьӧмсӧ песлӧма стадионын. Миянлы вичмывліс сӧмын сылысь овмӧсса уджъяссӧ песлыны, ёнджыкасӧ пес поткӧдлыны-тэчлыны.

Вочасӧн сэсся воалісны нывъяс Галя, Лида да Сима. Кывсис: Лида пӧ арнас лӧсьӧдчӧ верӧс сайӧ петны, а Аркадий гожӧмнас ветлӧма Сима ай-мамыс дорӧ верӧспуавны. Налӧн тшӧтш ставыс кӧлысьлань мунӧ нин вӧлӧм.

Тартуын бӧръя кык да джын тӧлысьыс дзоньнас коли зэв ӧдйӧ, быд лун гижи да гажтӧмавнысӧ вӧлі дзик некор. Артмис сідз, мый ӧти кадӧ ми помалім аспирантурасӧ нёльӧн: Аркадий, Тііт, ме да Сергей Кудаев. Ставныс нин унджыксӧ коркӧ удитӧмаӧсь гижны, шуам, Кудаев гожӧм чӧжӧн парсалӧма 160 листбок, Аркадий тшӧтш нин уджсӧ помалӧ вӧлӧм.

Менам гижанторйыс вӧлі зэв на уна, дасьыс вӧлі куим юкӧн да водзкыв. Дыр нюжмасьтӧг пукси гижны мӧд юкӧдсӧ, ӧнія када –ан/-ана суффиксъяса шӧркывъяс йылысь юрпассӧ. Граматика вежӧртас йывсьыс ме гижлі нин да содтавнысӧ ёнасӧ немтор вӧлі, а вот –ана суффикса кывпертасъяс артмӧм йылысь да талы помка йылысь мый гижнысӧ эг на тӧд. Дерт, гӧгӧрвоана вӧлі -ана, -ӧма да шочиника –тӧма суффиксъясыслӧн бӧрынджык артманногыс, сӧмын некыдзи эг тӧд, мыйла кывбердлӧн –а-ыс ляскысьӧма, ӧд вежӧртассӧ тайӧ содтӧмыс эз вежлы, ӧткодяв, пуан ва ↔ пуана ва, новлан кӧлуй ↔ новлана кӧлуй, пӧся радейтан му ↔ радейтана му. Дыр та йылысь мӧвпалі да вои кывкӧртӧдӧ, мый помкаыс шыкудйын: -ана да –ӧма суффиксъяс вежӧны бӧръя кывпельсӧ пӧдсасянь восьсаӧ да татшӧм сёрниыс кокниджыка юргӧ-кылӧ, кыв костын кык консонантсӧ шунысӧ ёна сьӧкыдджык, ӧткодяв, нуан куйӧд ↔ нуана куйӧд, сісьмалан лук ↔ сісьмалана лук, олӧм морт ↔ олӧма морт, кулӧм зэр ↔ кулӧма зэр. Дерт, -ана кывпома шӧркывъяс кокниджыка вуджӧны кывбердъясӧ, шуам кӧть, туяна кӧв, колана сьӧм, шогмана морт, соссяна кыв.

Та бӧрын пукси гижны колян када шӧркывъяс йылысь, сэтысь тшӧтш уна выльтор аслым восьті. Медводз, казялі, мый актива вежӧртасын найӧ вывті шоча веськӧдлӧны веськыд объектӧн, збыльысьсӧ кӧ оз веськӧдлыны, шуам, оз позь комиӧдны рочысь, веськыда вуджӧдны Лиса, вырывшая себе глубокую нору, устала ≠ Аслыс пыдын гу перйӧм руч мудзис. Мыйла тадзи? Коминас колӧ вӧдитчыны –ысь суффикса ӧнія када шӧркывйӧн: Аслыс пыдын гу перйысь руч мудзис. Татшӧм со коми кывйыслӧн аслыспӧлӧслун. Такӧд йитӧдын ковмис вель унатор гижны II колян кад артмӧм йылысь, сійӧ артмӧма буретш актива вежӧртаса колян када шӧркыв подув вылын, шуам, усьӧм кор → Корйыс усьӧма. Чужан сыктывшӧрса сёрнисикасын бӧръя –а-ыс оз на содтысь: Лымйыс усьӧм; Кышаныс дзик киссьӧм.

Сэсся вӧчи статистиканогса туялӧм: лыдди, мыйта шӧркыв паныдасьлӧ коми серпаса литератураын. Пасъялі 20–30-ӧд воясся да 70–80-ӧд воясся гижысьяс небӧгъясысь став шӧркывсӧ. Тӧдмалі тадзи коми кывлысь нӧшта некымын аслыспӧлӧслун. Медводз, шӧркывъясыс век тшӧктаммӧны, найӧс пыртӧны гижӧдас унджык и унджык. Сэсся торйӧді медтшӧкыда да медшоча бергаланаясӧс. Бӧръя юрпасас гижи шӧркывъяслӧн артмӧм-сӧвмӧм йылысь, налӧн медшӧр торъяланлунъяс йылысь. Дерт, став диссертациясӧ дзоньнас татчӧ вайӧдны дзик нинӧмла, сійӧс сэсся сёрӧнджык лоас йӧзӧдӧма торъя небӧгын: Причастие в коми языке: история, семантика, дистрибуция. — Екатеринбург: Наука, 1997. — 211 с.

Кӧч тӧлысьӧ Тартуын вӧлӧма эстъяс да рочьяс костын ыджыд кось, морт 500 кымын пӧ тышкасьӧмаӧсь автостанция дорас, кызвынсӧ гажа юра зонъяс. Ӧтияс вӧлі шуӧны мыжаясыс рочьяс, мӧдъяс ног эстъяс. Тӧдчӧ вӧлі ӧтитор: войтыркостса йитӧдъясыс Эстонияын эз вӧвны Комиын кодь, эстъяс асьнысӧ коньӧрӧ эз пуктыны. Мӧдарӧ, зільӧны вӧлі асланьӧдны воӧмаясӧс, вужйӧдны налы эст кыв. Пауль Аристэ сэки меным унатор висьтавліс веськыда. Шуис, эм пӧ университетас роч филолог М. А. Шелякин, роч кадакывйысь видъяс бур туялысь, но ӧттшӧтш роч шовинист. Корӧ пӧ вӧлӧм университетса ректорат да туялан сӧветлысь чукӧртчӧмъяссӧ нуӧдны век рочӧн, ме пӧ ог лючки ставсӧ гӧгӧрво да. Став эст велӧдысьыс сылы паныд сувтӧмны, Шелякин уджъёртыс дырйи тӧдӧмӧн ас кывйӧн сёрнитӧмаӧсь. Мӧдтор. Ачым казялі автобусын ветліг аслыссикас серпас. Салонас кӧ кылӧ эст кыв, матӧ став эст мортыс лӧня пукалӧ да вугралӧ, но пырасны кӧ сэтчӧ рочӧн сёрнитысьяс, эстъяс садьмӧны да пондӧны горӧн сёрнитны ас ногыс. Тадзи сэтчӧс войтырыс водзсасьӧ вӧлі рочмӧдӧмлы паныд, асьсӧ видзӧ.

П. Аристэ висьталіс тшӧтш сьӧлӧм майшӧдланторъяс ас йывсьыс: кӧсйӧны пӧ сійӧс ыстыны пенсия вылӧ арлыд вӧснаыс, а уджалыштнысӧ пӧ окота на. Сэсся норасис профессор А. Кюннап вылӧ. Сійӧ пӧ кӧсйӧ дугӧдны босьтны аспирантураас россияса том йӧзӧс, миян пӧ сідзи асланым нокыс юр вывтыр. Казьтыштіс ыджыд айӧй, кутшӧм сьӧкыда татшӧм аспирантурасӧ восьтӧма ылысса 50-ӧд воясӧ, медым дасьтыны том кандидатъясӧс, чужан кыв туялысьясӧс тшӧтш Россияын олысь фин-угор войтыръяслы.

Сійӧ арнас торъя дорйысян сӧветыс эз уджав да некутшӧм дорйысьӧм эз вӧв. Меным тайӧ вӧлі сӧмын кивыв, кадыс некытчӧ эз вошлы. Вочасӧн эг кут аддзыны коланлунсӧ тшӧкыда пыравны мари ёртӧй ордӧ, дӧзмӧдны том гозъяӧс. Вӧльгым тӧлысь коймӧд лунӧ Некрасова Галя муніс Йошкар-Олаӧ Лидалӧн кӧлысь вылӧ. А сэккості воис сы дорӧ сылӧн ӧти нывъёрт Мишарина Рита, коді СКУ помалӧм бӧрын уджалӧ вӧлі Визинын «Маяк Сысолы» газетын. Ноябр ӧкмысӧд лунӧ паныдалі Ритасӧ да ковмис сыкӧд ноксьыны: петкӧдлі карсӧ, индалі вузасянінъяс да с.в. Узьліс сійӧ Малле дорын Некрасова вольпасьын. Лун-мӧд мысти сійӧ сэсся муніс бӧр Ленинградӧ. Вӧльгым тӧлысяс тшӧтш кафедраса лыддисны Аркадийлысь диссертациясӧ. Пауль Алврелы кӧ сійӧ воӧма сьӧлӧм вылас, Эдуард Вяярилы мӧдарӧ — немся абу. Та вӧсна медъёна шогсьӧ вӧлі Пауль Аристэ. Вяяри ёрт гижӧма зэв уна критикаа пасйӧд Аркадийлӧн удж серти, некутшӧм выль теория пӧ абу, ставсӧ видлалӧма абу пыдіа да с.в. Сылысь пасйӧдъяссӧ лыддьӧм бӧрын ёртӧй шогӧ усьӧма вӧлі, но сэсся сайкаліс да вочакыв профессорыслы гижӧма вӧлі некымын листбок.

Вӧльгым тӧлысь 22-ӧд лунӧ кафедраын видлалім Т. Куклысь да А. Ефремовлысь диссертацияяссӧ. Медводз сёрнитісны Тіітлӧн удж йылысь, ставныс вылӧ донъялісны карел кывйын урчитанъяс йылысь сылысь гижӧмторсӧ, ошкисны ыджыд зільӧмысь. Аркадийлысь уджсӧ донъялісны мӧд ног, торйӧн уна тырмытӧмтор вылӧ индіс проф. Эдуард Вяяри. Сійӧ шуис, колӧ пӧ вужвыйӧ ставсӧ вежны-бурмӧдны. Темаыс сылӧн вӧлі мари кывйын быдмӧг нимъяс. Сӧмын нинӧм эз шулы ӧти профессор, Аго Кюннап. Тыдалӧ, сылы татшӧм уджъясыс дӧнзьӧмаӧсь нин либӧ туялан интересъясыс эз паськавны сэтшӧм посниторъясӧдз. Пауль Аристэ кыдз вермис ошкис аслас велӧдчысьыслысь уджсӧ. Сэсся вель дыр сёрнитіс Аркадий, сійӧ подулалӧмӧн вочавидзис Вяярилӧн кывъяс вылӧ. Веськыда кӧ шуны, унджык кывйыс профессорлӧн ина вӧлі: уджыс гижӧма вӧлі дась бала серти да вель гажтӧма (татшӧм тема вылӧ гижлісны нин уджъяссӧ А. Н. Ракин, Ю. Э. Сюрьялайнэн, А. М. Гребнева). Шуисны ошкыны ёртӧйлысь уджсӧ да корисны гижысьсӧ бырӧдны тырмытӧмторъяссӧ.

А ме буретш сійӧ кад кежлас помалі ассьым уджӧс легӧдны да сеті вӧлисти лыддьыны дзоньнас текстсӧ Аристэлы. Шулі аслым эштӧдны гижанторсӧ вӧльгым тӧлысь 20-ӧд лунӧдз, мед сэсся позяс кольӧм тӧлысьнас сійӧс лючки лыддьыны да видлавны. Некымын лун мысти, вӧльгым тӧлысь 24-ӧд лунӧ, лои сёрни юрнуӧдысьӧйкӧд. Пауль Аристэ веськыда шуис, уджыс пӧ артмӧма да сійӧс позяс сетӧм вариантнас нин видлавны да дорйыны. Торйӧн тӧдчӧдіс, вежӧрӧн гижӧма пӧ (умно написано). Тшӧктіс мыйкӧ чинтыны, вывті пӧ уна гижӧмыд да. Татшӧм скупкодь донъялӧмыс вӧлі сысянь уджӧйлы медся ыджыд дон сетӧм. Дерт, тайӧ кывъясыс менӧ бордйӧдісны, сетісны бур ловру. Сеті сэсся лыддьыны уджӧс Пауль Алврелы да Эдуард Вяяри профессоръяслы. Воддзаыс кӧсйысис ӧти вежонӧн ставсӧ лыддьыны да сэсся видлавны-донъявны коркӧ лун дас мысти.

Лои неыджыд кост. Сэккості лӧсьӧдлі удж дорӧ таблицаяс да рытъяснас ветлі важ моз киноклубӧ. Тайӧ пӧрйӧ вичмис видзӧдны выль да важ эст фильмъяс. Зэв мича кино видзӧді сэки — «Õhupall» (Сынӧдсяр). Сэні пӧрысь айлов аслас гӧгапиыскӧд лэбалӧ кар-сикт, вӧр-ю весьтті да нимкодясьӧ чужан мунас. Татшӧм мича мусерпасъяссӧ ме сэсся эг на аддзыв некутшӧм мукӧд киноысь. Сэсся видзӧді 20–30-ӧд воясся эст документа кинояс, сідз шуана «Eestі kultuurfіlm» серияысь. Эстъяс тайӧ кинояссӧ видзӧдісны зэв лӧня, ыджыд интересӧн, тыдалӧ вӧлі налӧн гуся кӧсйӧмыс ловзьӧдны асшӧр Эстониясӧ, кӧть думнас, кӧть вӧтӧн. Сэки тшӧтш пыри куим вежон кежлӧ университетса профилакторийӧ, сэні эг ов, а сӧмын сёйи. Вердісны сэні зэв бура.

Сэсся ӧти лунӧ аддзысьлім Аркадий дорын Тііт Куккӧд, сійӧ воліс шампанскӧй суляӧн. Юӧртіс, дорйысян сӧветыс пӧ пӧдласьӧма, но Мӧскуаӧ отчотсӧ литература туялысь Пееп оз тэрмась гижны, чайтӧ пӧ, мый Хуно Рятсеп секретарыс гижас. А бӧръяыс пӧ индӧ Пееп вылас, тайӧ кабаласӧ пӧ гижны колӧ сӧветӧн веськӧдлысьлы. Сідзкӧ ковмас во кымын виччысьыштны дорйысьӧмнас, ӧти кывкӧртӧд лои. Нӧшта университетса юрнуӧдысьяс пӧ кӧсйӧны пенсия вылӧ мӧдӧдны Пауль Аристэӧс, зэв пӧ сьӧкыда нин нуӧдӧ студентъяслы лекцияяссӧ. Велӧдчысьясыс пӧ асьныс норасьӧмаӧсь. Дерт, 80 арӧс бӧрад нӧ кыдзи бура-шыльыда нин уджалан? Тіітыс кӧсйис менсьым уджӧс тшӧтш лыддьыны.

Тӧдлытӧг сэсся воис менсьым уджӧс видлалан луныс, ӧшым тӧлысь 10-ӧд лун. Куим час лунын чукӧртчим да вель дыр пукалім. А таӧдз ме сёрниті Пауль Алврекӧд кафедраын. Сійӧ водзассӧ менӧ повзьӧдіс, висьталіс, менам пӧ эмӧсь уджыд серти кутшӧмсюрӧ пасйӧдъяс. Сӧмын вӧлӧмкӧ став сёрниыс инмӧ ортсысаторйӧ, посниторйӧ. Колӧ вӧлі кытчӧсюрӧ мӧд видлӧг пыртны, мыйкӧ абу стӧча гижӧма да с.в. Тшаква, ӧти кывйӧн кӧ. Босьті тшӧтш Э. Вяяриӧн лыддьӧмторсӧ. Сійӧ зэв сюся ставсӧ лыддьӧма да сьӧд саваа ручкаӧн мичаа вель уна гижӧма. Бур ногӧн ошкӧма уджсӧ, весигтӧ мем тайӧ шензьӧдантор лои. Став казялӧм тырмытӧмторйыс вӧлі посни. Дерт, сэкся менам уджас вӧліны тырмытӧмторъяс, шуам, сэні эз вӧв некутшӧм материал перым-коми шӧркывъясысь, перым кывъяс да сёрнисикасъяс ӧтлааститана нырвизьыс вӧлі слабкодь да с.в. Синвидзӧдласӧс эг чӧвтлы тюрк да монгол кывъясӧ, сибырса мукӧд войтыр кывйӧ. Гашкӧ, та вылӧ туйдӧдысьыс эз вӧв, гашкӧ, ачым сэтчӧдз эг сэки сӧвмыв вежӧрнам. Но дзоньнас кандидат ним вылӧ уджӧй артмис: этша лыда тӧдчытӧм быттьӧ коми шӧркывъяс йылысь артмис збыль туялӧм. Чукӧртчӧм помас нин сэсся Пауль Аристэ чолӧмаліс миянӧс аспирантура помалӧмӧн, сиис став бурсӧ. Сэсся ӧшым тӧлысь 12-ӧд лунӧ рытнас корлі нывъяӧс да пасйим тортӧн да шампанскӧй суляӧн удж помалӧмӧс. Лида да Галя козьналісны сэки «Nõukogude Eestі» (Сӧвет Эстония) ыджыд мича фотоальбом.

Кандидат ним вылӧ тайӧ уджӧс Пауль Аристэ дженьыда донъявліс аслас ӧти гижӧдын, сійӧс колӧ вӧлі сетны дорйысьӧм водзвылын торъя сӧветӧ. Кӧть водзӧ кадӧ лоас суныштӧма, гижӧмторсӧ вайӧда татчӧ.

Характеристика

бывшего аспиранта Евгения Цыпанова

Будучи аспирантом при кафедре финно-угорских языков Тартуского государственного университета Евгений Александрович Цыпанов собирал для своей диссертации обильный материал во время научных экспедиций и успешно работал в библиотеках и рукописных фондах. Кроме того, он изучал финно-угорские языки (эстонским языком он владеет свободно), а также английский и немецкий языки. Это дало ему возможность подробно познакомиться с литературой по финно-угорским языкам. Его диссертация «Морфология причастий в коми языке» выполнена с хорошим знанием дела. Научная новизна его исследования состоит в том, что впервые представлено целостное системное описание одной категории глагола в диахронии и синхронии. Диссертация была готова до окончания аспирантуры. По теме диссертации Евгений Цыпанов опубликовал 5 статей, которые отражают основные положения исследования. Кроме того, он издал некоторые другие исследования. Он принимал участие в мероприятиях деятельности кафедры финно-угорских языков. Я как научный руководитель уверен, что Евгений Цыпанов будет хорошим исследователем коми и других финно-угорских языков.

Тарту, 03.03.1987

Пауль Аристэ

др. филол. наук, проф. кафедры финно-угорских языков ТГУ

Дерт, ыджыд гижан удж помалӧм бӧрын ме кокниа ышловзи, мыш вылысь быттьӧ сьӧкыд ноп уси. Сэкисӧ гижӧмторйӧс донъялі ачым вылӧ, сійӧ кажитчӧ вӧлі бурсьыс-бур, сӧмын ӧнія кадсянь видзӧдӧмӧн, дерт, позис гижны бурджыка. Позис ёна унджык перым-коми материал сетны да ӧткодявны зыран-коми весьтасъяскӧд, позис видлавны шӧркывъяслысь инсӧ идиомаясын, зумыд кывтэчасъясын да с.в. Дерт, сэки эг на аддзыв кыв инассӧ-системасӧ дзоньнас, туялі граматика инасысь ӧтитор. Эз вӧв мӧвп донъявны кывсӧ мичлун, стӧчлун, дженьыдлун, винёвлун сертиыс. Та йылысь сэки эг мӧвпавлы, могыс вӧлі мӧд — эштӧдны диссертациясӧ стӧч кывтуялан юрподувъяс вылын. И тайӧ вӧлі чужан кывйӧ пырӧдчан туйын зэв зумыд панас, аслыссяма подув удж.

Декаб тӧлысь 12-ӧд лунӧ петӧма ректорсянь тшӧктӧм менӧ вештыны аспирант лыдысь 25-ӧд лунсянь да сетны тӧлыся шойччӧг. Та йылысь кабаласӧ сетісны. Эст кывйӧн гижӧмторсӧ водзӧ вайӧда, медым лыддьысьысьлы вӧлі гӧгӧрвоана эст кывйыслӧн каналан тӧдчанлуныс.

ENSV Kõrg ja Keskerіharіduse Mіnіsteerіum

Tartu Rііklіk Ülіkool

KÄSKKІRІ

12. detsember 1985 nr. 1739õ-§1

Lugeda soome-ugrі keelte erіala statsіonaarne sіhtaspіrant Jevgenі Aleksangrі p. Tsõpanov alates 25. detsembrіst 1985. a. aspіrantuurі lõpetanuks nung seoses väіtekіrja tähtajalіse valmіmіsega lubada ta samast kuupäevast alates kuuajalіsele puhkusele kunі 24. jaanuarіnі 1986. a.

Alus: J.Tsõpanovі avaldus ja väljavõte soome-ugrі keelte kateedrі koosoleku protokolіst.

Rektor prof. A.Koop

Saata: Raamatupіdamіsеle

Aspіrantuurіosakonnale

Soome-ugrі keelte kat. asp. J.Tsõpanovіle

Тадзи помасис менам велӧдчан кадӧй. Воис Тартуысь мунан лун, ӧшым тӧлысь 19-ӧд лун. Став картотекаӧс да конспектъясӧс ысті поштаӧд, чукӧрті кӧлуйӧс, вузалі выя шонтансӧ, выпишитчи, босьті уджнебӧгӧс. Луннас ветлі кафедраӧ, аддзысьлі Пауль Аристэкӧд. Сійӧ нуӧдліс «Вернэр» кафеӧ, копейӧн юктӧдіс да нӧшта вердіс кынъюмовторйӧн. Сэсся гортӧдзыс айӧс колли. Ывлаас петтӧдз водзвежӧсас менӧ дзигӧдіс, пиӧс моз. Менам синва чепӧсйис-петіс да мед тайӧс айӧй эз аддзы ӧдйӧ петі керкасьыс. Рытнас сэсся пукыштім вежӧсаным Уно, ме, Галя да Лида. Уно ньӧбӧма вель уна кампет, мукӧд юмовтор. Сэсся висьталіс, сылы пӧ талун тырӧ 30 арӧс, тшупӧда кадпас. Менам чайтӧм серти, орчча олысьӧй медводдзаысь на пасйис ассьыс чужан лунсӧ. Дырсӧ пукавны кадыс эз нин вӧв. Сэсся мунім подӧн кӧрт туй вокзалӧ, чоботанӧс кыскис Уно, ми сы бӧрся мунім. Перрон вылас матыстчисны Тііт, Аркадий да Сима. Кыдзкӧ лӧня сулалыштім, зэв гажтӧма янсӧдчим, киасим ӧти арлыда том йӧз, торъявнысӧ вӧлӧмкӧ морт абу кӧсйӧма. Вагонас нин ышловзи да Сыктывкарӧ воигчӧж унатор йылысь мӧвпалі, донъялі дзоньнас куимнан велӧдчан восӧ.

Водзӧ сэсся Визинын ме шойччи, выльвоасим кыклаын. Став ордвужным кайим Кузуков Кӧч дедуш дорӧ автобусӧн да буретш миянлы веськаліс вӧвлытӧм турӧб. Степан сикт дорын виччысим автобуссӧ вель дыр да сэтчӧ сьӧкыдакодь пырим: Катыд Семенчинас вель уна том йӧз вӧлӧм кайӧны вина ньӧбны, Визинас пӧ немтор нин абу кольӧма шуӧны. Фермасяньыс на керкаӧдз некутшӧм ветлан туй эз тыдав. Сэсся собалӧм бӧрын воча воис миян дорӧ орчча олысьыс Носков Васька пӧнарикӧн. Пывсьӧм бӧрын сэсся пуксялім пызан сайӧ да гажӧдчыштім. Ловъя дедуш дорын челядьыслы вӧлі гажа, верстьӧ йӧз сэсся кольччисны сэтчӧ узьӧмӧн, а ме Вова воккӧд лэччим подӧн бӧр юрсиктас. Мукӧдлаас туйсӧ вомӧн нин вӧлі тыртӧма лымйӧн. Сэсся торйӧдчим, ме корси Сергей ёртӧс да аддзи Митишуктысь, сэтысь лэччим клубӧ, сэні йӧзыс этша вӧлі да гажтӧм. Воим сэсся миянӧ, воис Вова ёртъясыскӧд, кык ныв пырисны. Пельмень пуим да сэні и паныдалім выль 1986-ӧд во. Шампанскӧй эз вӧв, видлышталім биава. Ас кежсьым аслым ме сии ӧдйӧджык дорйысьны да быд бурсӧ. Серпаскуд видзӧдыштӧм бӧрын сэсся бара мунім клубас да йӧктім-чеччалім вель дыр. Сэсся петім да кык тӧдса нылӧс Сергей да Ивӧ Сашка пондісны колльӧдны гортъясас, ме накӧд тшӧтш муні. Сэсся бара на пукыштім Ира нима ань патераас да ме гӧгӧрвои: Сергей да Ира костас радейтана йитӧд эм. Ёртӧй сэтчӧ кольччис, а ме югдан асылӧ лёшки-вои подӧн лымйӧн тырӧм туйӧд. Сиктыс вӧлі тыртӧм, машинаяс эз тыдавны. Пуксис выль во, такӧд ӧттшӧтш ыджыд сӧвет канмуын выль кадколаст. Мӧвпалі, мый мися ваяс выль 1986-ӧд воыс, кыдзи вежсяс став олӧмыс гораа нимӧдана перестройка кадӧ?

Сэсся воисны пошта туйӧд аслам ыстанторъяс, а тӧлысь помас нин пыри уджавны Кыв, литература да история туялан институтӧ. Кывсис, Коми филиалса ӧтуволанінын пӧ мем олан пельӧсыс абу: та вӧсна, дерт, некод абу водзвыв тӧждысьлӧма. Тӧвшӧр тӧлысь 27-ӧд лун вӧлі менам выльлаын медводдза уджалан лун. Сэні, КЛИИ-ын, уджала ӧнӧдз. Сӧмын тайӧ нин дзик мӧд кад, дзик выль торъялана олӧм, гашкӧ, коркӧ лоана выль висьт.

СУВТОВТІГКОСТІ

Дас кӧкъямыс вочӧжся велӧдчан-верстямман кадӧй помасис, водзӧ менӧ виччысис асшӧр туялан удж ас чужан республикаын нин. Та йылысь позьӧ гижны, дерт, ёна на уна, сӧмын быть колӧ сувтыштны, нӧрӧвитыштны, лолыштны. Велӧдчӧмӧй кыссис вель дыр: школа, вылыс велӧдчанін да аспирантура артмӧдісны этшӧс да сямӧс, нырисӧс да кужанлунӧс. Эз вочасӧн менӧ олӧмыс петкӧд туялан туй вылӧ. Шуда ме аслам велӧдысьясӧн, медводдза классянь ме дорын вӧліны зэв вежӧра да енбиа, уна кужысь йӧз. На йылысь да уна мукӧдтор йылысь зіли кольны аттьӧалана казьтылантор тайӧ небӧгам. Медводз ай-мамӧс аттьӧала меным дыр кадся отсӧгысь, сэсся кывтуялӧмӧ пырӧдчыны медся бур ышӧдысьясӧс — Г. Г. Бараксановӧс, Е. А. Игушевӧс да В. А. Ляшевӧс. Налӧн ёрта мыджӧдыс сетліс уна вын да аскиа лунӧ лача. Дерт, ӧти сайын небӧгам зіли петкӧдлыны мыйсюрӧ и коми кывйӧ эскытӧмъяслы: йӧзлӧн ас олӧм йывсьыныс зэв лючки-бура позьӧ гижны тшӧтш комиӧн, оз быть рочӧн. Дерт, серпасалӧм кадколастсьыс бӧръя куим вося кадыс медся уна мем сетіс, ёна сӧвмӧдіс. Медводз ачыс Эст мувывса гӧгӧртасыс тӧдчис, туялысьяскӧд сёрниясыс, дорйысьӧмъясыс, уна волысь морткӧд тӧдмасьӧмыс. Медыджыд тӧдчанлуна ловнуӧдысьӧй вӧлі, дерт, туялан юрнуӧдысьӧй Пауль Аристэ. Позьӧ шуны, Енмыс меным сетіс ыджыд шуд сыкӧд волысьны, сылысь велӧдчыны, ачымӧс вежны сы вылӧ видзӧдӧмӧн. Тайӧ кадколастас велалі уджавны ас кежысь, асшӧра велӧдчыны, корсьны юӧръяс, лукйысьны небӧгъясын. Татшӧм нырвизьын зільӧмыс сэсся меным водзӧсӧ век ёна отсавліс. Коми кыв гӧгӧрвоӧмын, сійӧс туялӧмын сэки вӧчи медводдза воськов на, водзӧ туялантор вылӧ видзӧдласӧй вежсяс да паськалас. Сӧмын повтӧг позьӧ шуны, Тартуыс вӧлі культура да кыв серти аслыссикас мудорсай, кутшӧмкӧ торъя ин, абу Сыктывкар ни россияса мукӧд кар. Тайӧс гӧгӧрволі сэки нин. Сэні олӧмыс, босьтӧм тӧдӧмлуныс да кужанлуныс лои водзӧ уджын да олӧмын зумыд мыджӧд, асслыссяма дорйӧг. Сӧмын водзӧ тэрмасьны ог кут, татчӧ сувтӧда чутік…