«УНА НА КӦСЪЯ МЕ УДЖАВНЫ, ЁРТӦЙ...»

Адольф Иванович Туркин йылысь гижигӧн кыдзкӧ тӧдлытӧг мӧвпыштан: сылӧн олӧмыс унаторйӧн ӧткодь Комиысь ылын овлӧм да кувсьылӧм нималана коми йӧзлӧн олӧмкӧд: Иван Куратовлӧн, Палалей Калелӧн, Питирим Сорокинлӧн, Игнатий Мӧсшеглӧн, Илля Васьлӧн олан туйкӧд. Найӧ бӧръя здукӧдзыс став сьӧлӧмнаныс, вежӧрнаныс вӧлӧмаӧсь коми йӧзкӧд, но чужаніныскӧд торъя олӧмыс век вӧлӧма сьӧлӧмъясаныс медвисьысь вурысӧн.

Тавося лӧддза-номъя тӧлысьӧ тырӧ нёль во сійӧ кадсяньыс, кор миян дінысь другӧн, нем виччысьтӧг муніс Адольф Туркин. Тайӧ мортсӧ казьтыштіг юрӧ воӧ профессор Илля Васьлӧн «Ёртъясӧйлы» кывбур, кодӧс быттьӧкӧ и томджык ёрт нимсяньыс тшӧтш гижӧма:

Уна на кӧсъя ме

уджавны, ёртӧй, —

Сё арӧдз овны ме кӧсъя.

Сӧмын тай олӧмыд

унаысь торклӧ,

Унаӧс виччысьтӧг лӧсйӧ.

Тӧда ме, кодыр кӧ нӧш

улас сюрӧ

Менам тшӧтш юрӧй.

Он мын сэсь лёкӧн ни бурӧн,

Сідзи нин морт вылад

олӧмыд дурӧ.

Сӧмын 60 арӧс сетӧма вӧлі овны А. И. Туркинлы. Но тайӧ кадколастас сійӧ вевъялӧма унатор вӧчны: коми иннимъяс йылысь дасьтӧма да дорйӧма кык диссертация, гижӧма кывчукӧръяс да небӧгъяс, лыдтӧм статья. Мыйтаӧс на пиысь сійӧ йӧзӧдӧма «Войвыв кодзув» журналын! Олӧм чӧжыс зіля вуджӧдчӧма коми вылӧ, кӧть торъя небӧгӧн нинӧм абу вермылӧма йӧзӧдны.

Ачымсӧ тӧдмаси Адольф Ивановичкӧд Сыктывкарса университетын велӧдчигӧн, 1979 вося гожӧмӧ, кор ми ветлім сёрнисикас чукӧртан практика вылӧ Луза бердӧ, Ношуль сиктӧ. Сэсся кывзім торъя курсъяс коми топонимия да финн кыв йылысь. Унаторйӧн сійӧ вӧлі торъялӧ миян мукӧд велӧдысьясысь, медводз вежӧрнас, небыдлуннас, кутшӧмкӧ аслыссикас серамбана сёрнитанногнас. Весигтӧ он вермы син водзад сувтӧдны, мый сійӧ коркӧ вӧвлі зумыш либӧ лӧгалысь.

Бурджыка тӧдмалі сійӧс, дерт, бӧръя воясас: аддзысьлім Сыктывкарын да йӧз муясын, конференцияяс вылӧ ветлігъясӧ. 1993 вося гожӧмнас, моз тӧлысь помӧ, некымын лун олім ӧти вежӧсын Венгрияса Эгер карын. Буретш сэтчӧ чукӧртчылісны сэки финн-угор кывъя гижысьяс. Сӧмын сёрнитлім, дерт, кызвынсӧ коми кыв йылысь. Адольф Ивановичлы унатор миян ӧнія кывйысь оз вӧлі кажитчы, некымынысь шуліс, колӧ пӧ пыдіа мӧвпыштлӧмӧн вӧчны гижӧд кывйын реформа: вежны ӧткымын шыпаслысь гижанногсӧ, выльысь видлавны кывъяс гижан индӧдъяс да с.в. Позьӧ шуны, А. И. Туркин вӧлі кока энциклопедия. Сійӧ чукӧртіс озыр материал да кӧсйыліс гижны коми филологъяс йылысь торъя небӧг. А «Коми язык. Энциклопедия» небӧгӧ кымын статья сійӧ гижис! Жаль сӧмын, эз вичмы ловъянас аддзывны сылы тайӧ ыджыд йӧрыша да мича небӧгсӧ. Но медъёна сійӧс кыскӧ вӧлі томулов дорӧ, аслас аспирантъяс дінӧ.

Адольф Иванович некор ме дырйи эз сёрнитлы аслас олӧм йылысь, челядь-гӧтыр йывсьыс. Дай дзоньнас Эстония йылысь висьтавліс этша, век юасьліс татчӧс делӧяс йылысь. Тӧдчӧ вӧлі, мый Сыктывкарӧ волӧмъяссӧ сійӧ виччысьӧма медся шуда здукъяс моз. 1991 воын Сӧвет Ӧтувлунлӧн киссьӧмыс вӧлі сылы чорыда кучкӧм кодь: торйӧдіс туялысьӧс чужан мусьыс, сэтчӧ-татчӧ ветлыны лои вермытӧма сьӧкыд да дона, ковмыліс судзӧдны Сыктывкарсянь корӧм-кабалаяс. А ӧд таӧдз на сылы сьӧкыда овсьӧма Эстонияын, йӧз муад няньыс сылы вӧлӧма курыдӧн. Зэв скупа висьтавліс, кутшӧм сьӧкыда вужъясьӧма Таллинас, пырӧдчӧма уджас. Абу гусятор: уна эстонечлы абу волӧма сьӧлӧм вылас сійӧ, мый кытыськӧ воӧм морт пырӧ уджавны Кыв да литература институтӧ, кытӧн уджалӧны-олӧны сӧмын сэтчӧс вужвойтыр йӧз. Ковмылӧма А. И. Туркинлы кытшлавны кабинетъясті, шыӧдчылӧма весиг ЭССР-са ютыр Шӧр Комитетӧ, мед босьтісны коми финно-угроведӧс финн-угор секторӧ уджавны! Кыдзи казьтывлӧ Нафталий Бассель, филология кандидат Туркинӧс (!) босьтӧмаӧсь старшӧй лаборантӧн. Миян татшӧм должность вылас уджалӧны шӧр велӧдчӧма йӧз. Сэсся уна во чӧж пукӧдӧмаӧсь младшӧй научнӧй сотрудникӧн, доктор диссертация дорйытӧдзыс. Тайӧ мортӧс кедзовтӧм, абу кӧ нин тӧдӧмӧн увтыртӧм. А. И. Туркин ёся кылӧ вӧлі, мый Эстонияын сылӧн тӧдӧмлунъясыс, эрудицияыс, уджыс некодлы оз ков. Та вӧсна Комиӧ волӧмыс быд пӧрйӧ вӧлӧма сылы ыджыдсьыс-ыджыд шуд, райӧ веськавлӧм кодь.

Кыв туялысьяс, ИЯЛИ-са войтыр, ми виччысям вӧлі сылысь воӧмъяссӧ. Сылӧн торъялана гӧлӧсыс, кок шыыс, кызӧктыштӧмыс миян юркарын уналы вӧлі тӧдса. «Чайковскийтӧ онӧ на юӧй?» — татшӧм юалӧмӧн сійӧ пыравліс миян кабинетӧ, нюмъялігтыр.

Олігӧныс сійӧс донъявлісны эз колана ногӧн, кыдзи и унджык коми филологсӧ. Сӧмын кувсьӧм бӧрас казялісны, кутшӧм ыджыд морт овлӧма миянкӧд орччӧн. Илля Васьлӧн кывъясӧн кӧ, татшӧм кыв кӧртӧд вӧзйысьӧ:

Ӧткодь мем, кытчӧджык

пуктасны гортйӧс,

Кутшӧмджык

потшӧсъяс сайӧ.

Тӧда ме, Комиын

кольӧны ёртъяс —

Водзилань мунасны найӧ.

Кор зарни дзоридзьяс

коми кыв ваяс,

Вылӧ зэв каяс,

Казьтыштлӧй гижӧднас

тайӧн

Менӧ тшӧтш зарниӧн

тыр пызан саяд.

Дзордзалысь кӧйдыс ӧд

ӧтвылысь пуктім.

Сы мича дзоридзьяс

дінсьыс ме чукті.

Коми йӧз оз вунӧдны тайӧ авъя мортсӧ. Куслытӧм казьтылӧм коляс сы йылысь.