ИЗ ШОМ ПЕРЪЯН КОЛОНИЯ
Коми АССР — Россиялӧн Европа юкӧнын автономияа республикаясысь медыджыд. Коми йӧзӧн овмӧдӧм ылі войвыв му, вонас ӧкмыс-дас тӧлысьӧдз сулалысь кӧдзыд поводдя понда да сы вӧсна нӧшта, мый роч оланінсянь тайӧ муыс куйліс зэв ылын, омӧля кыскыліс колонистъясӧс. 1926 воын Комиын (пасьта-кузьтаыс сылӧн ыджыдджык Италияысь да Австрияысь ӧтвывтӧмӧн) овлӧма сӧмын 211 сюрс морт, на пиысь комиыс вӧлӧма 92,2 прӧчент, рочьяс — 6,6 прӧчент... Татшӧм ногӧн Коми республикасӧ (1936 воӧдз Автономнӧй область), позис шуны ӧти войтырӧн овмӧдӧм муӧн. РСФСР-ын мӧд татшӧм, дзик ӧти кыв вылын сёрнитысь йӧза муыс, эз вӧвлы.
Сардырся кадӧ коми йӧз вӧліны роч цивилизациясянь зэв ылынӧсь. Медбура тайӧс серпасалӧ роч поэзияысь кывбур юкӧн:
К зырянам Тютчев не придёт...
Афанасий Фетлысь тайӧ строфасӧ вайӧдлісны Коми му йылысь йӧзӧдана уна важ гижӧдын.
Выльмӧдӧм Коми му вуж выйӧныс торъялӧ Фет дырся кадысь. Тютчев да уна мукӧд роч гижысьяс «локтісны» коми дорӧ оригинал кыв вылын, и комиӧдӧмӧн. Тайӧ висьталӧ роч цивилизациялӧн ылі войвылӧ тыр-бура пырӧм йылысь.
XIV нэмсянь, Новгород да Канкар^Канкар — Москва./^ костын Коми му вӧсна зыкъяссянь заводитчӧм рочмӧдӧмыс ёнасӧ Йирымса (1917 во) революцияӧдз нинӧм эз веж сэтчӧс йӧзлӧн олӧмысь. Но бӧрынджык войвыв му ӧдйӧ кутіс рочмыны.
1929 воӧдз коми йӧз перйисны аслыныс национальнӧй асъюралӧм (автономия). Коммунист ютырӧ пырӧмаяслӧн лыдыс вӧлі ичӧт: 945 морт — 1921 воын, 1252 морт — 1926 воын, 2068 морт — 1931 воын. На пиысь рабочӧйыс вывті этша. Став коммунистсьыс нёль витӧд юкӧныс Коми областьын вӧліны сэтшӧм йӧз, кодъяс ошкылісны коми национальнӧй кансям^Кансям — политика./^, сувтӧдлісны ас водзас мог — лӧсьӧдны Россияысь торъя, тыр асшӧрлуна Ыджыд Коми республика — аслыссяма канму. Коми коммунистъяслы тайӧ уджын мыджӧднас вӧлі «Коми му» журнал, кӧні унаысь гижлісны лоана ас канму йылысь. Экономика боксянь сійӧ синіс эськӧ Скандинавияса рынок вылӧ. Коми коммунистъяс сэки тӧдісны нин, мый Автономнӧй областьын эм уна мупытшса озырлун. И колӧ пӧ перйыны сійӧс сӧмын коми йӧзлысь олӧмсӧ бурмӧдӧм вылӧ.
Ыджыд Коми республика, сійӧс лӧсьӧдны кӧсйысьяс ногӧн, ас пытшкас босьтіс эськӧ эз сӧмын ӧнія Коми му, но и коми-пермякъясӧн^Коми-пермякъяс — коми-зыряна дорӧ медматыс, ӧткодь сёрниа рӧдвуж йӧз. Налысь кӧсйӧмсӧ: овны ӧтлаын, ӧти канмуын, вӧлі ӧтдортӧма. Коми-пермякъяслӧн лоис сӧмын национальнӧй округ, Пермскӧй областьын. Коми-пермяк округыс Коми АССР дорӧ ляскысьӧма, ыдждаыс 19300 квадрат миля, 200000 олысьысь 70 прӧчентыс коми-пермяк йӧз./^ овмӧдӧминъяс, а сідзжӧ Удмурт му. Коми коммунистъяс ӧтвыв сулалісны Яранъяслысь национальнӧй округ котыртӧмлы паныд. Коми областьса коммунист ютырлӧн кык конференция вылын кыптыліс ёсь сёрни, мед эз сетны яранъяслы асшӧрлун. Сэки ыджыд Коми республикалӧн яранъяс му вомӧн вӧлі эськӧ Йиа саридзӧ петан туй.
Ыджыд муа республика лӧсьӧдан мӧвпыс идеологиянас подулавсис шӧр нэмъясын вӧвлӧм Биармия канму йылысь миф вылӧ. Скандинавияын гижлӧм сагаяс серпасавлісны уна лыда, ён, озыр войтырӧс. Коми националистъяслӧн^Англия кывйын националист, национализм кывъяс оз кутны лёкӧдан вежӧртассӧ, рочын моз. Найӧ матынӧсь патриот, патриотизм кывъяс дорӧ, ӧтувтӧны ас войтыр вӧсна тӧжд./^ кӧсйӧмъяс — ловзьӧдны вӧвлӧм дзордзалысь, озыра олысь войтыра канмусӧ — чужтісны татшӧм мӧвпа велӧдчылӧм йӧзӧс. Но Сӧвет режимӧс ёна майшӧдліс тайӧ идеологияыс. Та вӧсна жӧ дзонь небӧг йӧзӧдлісны — медым петкӧдлыны, мый Биармия пӧ вӧвлӧма карелъяслӧн канмуӧн, а абу комияслӧн.
1929 воын веськӧдлан Шӧр органъяс вомкӧрталісны коми национализмтӧ. Коми коммунистъяслӧн паныд сувтӧм вылӧ видзӧдтӧг, областьсӧ сюйисны Россиялӧн Войвыв крайӧ. Сэксянь Коми му йылысь став тӧдчана делӧяссӧ видлавлісны эз нин Сыктывкарын, коми областьса юркарын, а Кардорын (Архангельскын) либӧ Канкарын нин (Москваын).
1929 во бӧрын «национальнӧй уклона» коми коммунистъясысь унаӧс вештісны веськӧдлан постъяс вылысь. Коми национализмсӧ венӧма вӧлі не сӧмын политическӧй весалӧмӧн, но тшӧтш и вужвойтырсӧ роч кывъя йӧзӧн сорлалӧмӧн. Сӧвет каналан вежис Войвыв Европалысь этнографическӧй серпассӧ. Коми йӧз кутісны орччӧн овны рочьяскӧд эз сӧмын лунвылын, кыдзи уна нэм чӧж, но и ылі войвылын, кӧні рочьясыс таӧдз пӧшти эз паныдасьлыны. Сэні овлісны сӧмын кӧр видзысь комияс да яранъяс.
Ставыс заводитчис 1929 воын Коми автономнӧй область войвылӧ мӧдӧдӧм роч экспедициясянь. Экспедицияыс уджаліс ГПУ юрнуӧдӧм улын. Аддзисны мусирлысь да из шомлысь ыджыд куйланінъяс, восьталісны шахтаяс, нюжӧдісны туйяс. ГПУ сэсся лоис дзик ӧти да тыр кӧзяинӧн дзоньнас Ухта-Печора регионын. Тайӧ регионыс — матӧ 100 сюрс квадрат миля ыджда — шымыртӧ тшӧтш и яранъяслысь национальнӧй округ.
Торйӧн нин из шомлӧн ыджыд запасъяс вӧснаыс бӧрынджык тайӧ регионсӧ нимтісны «Юрйыв кытшын Донецкса бассейнӧн». Тӧдмалӧма лои, мый печораса из шом ёна бурджык Россия шӧрын уналаысь перъян сотчысь изйысь. Быд гожӧмӧ экспедицияяс нӧшта восьтісны Печора войвылысьджык из шомлысь 30 куйланін.
1932 воын котыртісны Ухта-Печора трест. Сійӧ жӧ кадӧ СССР-са Наукаяс академияысь Полярнӧй комиссия заводитіс лӧсьӧдны тырвыйӧ подулалӧм план: Ухта-Печора регионысь вӧчны мупытшса озырлун перъян район, коді эськӧ лоис сэсся Ленинград карса индустрия ломтасӧн тырвыйӧ могмӧдан базаӧн. Тайӧ планыс урчитліс тшӧтш и мусир да из шом перъянінъясын йӧзлысь лыдсӧ содтӧм: 1934 воын — 71 сюрс морт, 1942 воын — 168 сюрс, а 1947 воын — 500 сюрс нин. И тайӧ плансӧ пӧртісны олӧмӧ.
Татшӧм ногӧн Коми республикаын локтӧм-вайӧдӧм йӧзыс комияссьыс лоисны кык пӧв унджыкӧнӧсь. Республикаса войвыв регионлӧн историяыс дугдіс лоны коми йӧзлӧн, весиг миян мулӧн историяӧн. Сійӧ кутіс лыддьыссьыны ӧдйӧ сӧвмысь куим ыджыд предприятиелӧн (мусир перъян «Ухтакомбинат» трестлӧн, из шом перъян «Воркутауголь» комбинатлӧн да Печораса кӧрт туйлӧн) историяӧн. Индустриялӧн кык гигантыс да му шар вылын медся войвывса кӧрт туйыс, коді йитіс тайӧ гигантъяссӧ Ленинградкӧд да Москвакӧд, быдмиг-нюжалігас вайисны мырдысьӧн мӧдӧдӧм уна йӧзлы курыд шог: найӧс вывті ёна уджӧдлісны ыджыд канмулысь экономика ёнмӧдӧм вӧсна. Кыдзи збыль вылас содіс Коми му вылын олысь-уджалысь войтырлӧн лыдыс, эм судитлӧм йӧзлӧн уна висьтасьӧм, но ми тані вайӧдам лыдпасъяс сӧмын официальнӧя йӧзӧдӧм небӧгысь. Тайӧ гижӧдыс кӧть и оз петкӧдлы, кыдзи ылі войвылын «выль колонистъяс» ныр выланыс усьтӧдз уджӧдісны вайӧдӧм йӧзӧс, но сы серти, мыйта вӧчисны йӧзыс, гӧгӧрвоан, кутшӧм сьӧкыдлунъяс, лёк олӧм кӧвъявлӧма Кремль рочьяслы, украинечьяслы да уна мукӧд кыла войтырлы, кодъяслы быть ковмыліс перйыны Коми республика муысь озырлунъяссӧ.
Коми республикалӧн войвылын медуна вежсьӧмыс лоӧма война кадӧ. Фронт вылысь ас котыръясӧ бӧр воӧм кӧр видзысьяс да вӧралысьяс казялісны чужан муысь уна выльтор. Сэні тайӧ кад кежлас зумыда нин вӧлі овмӧдӧмаӧсь лыдтӧм-тшӧттӧм «бокӧвӧй» йӧзӧс. Ыджыд тыш кадӧ из шом перъян шӧринъяс пиын Печора бассейн аслас тӧдчанлун да вынйӧр сертиыс Россияын лоӧма нин витӧдӧн. Сылӧн тӧдчанлуныс ёна кыпаліс сы понда, мый могмӧдіс Ленинградса став промышленностьсӧ бур ломтасӧн, и эз нин ло коланлуныс вайны мусир да из шом Донецкысь либӧ мукӧд республикаясысь.
Россияса карта вылӧ Воркута кар, кыдзи Полярнӧй кытшсайса из шом перъян шӧрин, пырис 1943 воын вӧльгым тӧлысся 26 лунӧ, а нёль во мысти вермис нин ошйысьны театрӧн, стадионӧн, клубъясӧн да школаясӧн. Сӧмын Воркутаын сэки вӧлі нин 30 сюрс олысь. 1946 воын Медвылыс Сӧветӧ бӧрйысигӧн сэтчӧс бӧрйысьысьяс пӧвстын уджаліс 650 морт — гӧлӧсуйтысьясӧс гижалысьяс. Карас и шахтёръяслӧн посёлокъясын восьтлісны 23 бӧрйысянін, а 1937 воын вӧвлі сӧмын ӧти бӧрйысянін да сюрс бӧрйысьысь. Регыдъя кадӧн Воркута лоис нин «важ карӧн», а сысянь неылын, неуна лунвылынджык, чужис Инта — из шом перъян выль шӧрин.
«Воркутауголь» из шом перъян комбинат ёна сӧвмис, озырмис. Сылӧн лоисны кӧр видзан гырысь колхозъяс — из шом перйысьясӧс сёянӧн могмӧдысьяс. Коми йӧз, кӧр видзысьяс, лоисны комбинатбердса колхозъясын уджалысьясӧн, «Воркутаугольлы» медасьӧм йӧзӧн, пастукъясӧн.
«Воркутаугольлӧн» та ыджда тӧдчанлуныс лоис, дерт, кӧрт туй нюжӧдӧм бӧрын. Олӧм кутысь тайӧ выль кӧрт туйыс кузьтанас 700 миля, вӧлі эштӧдӧма 1942 воын. Турксиб бӧрын сійӧ лои Сӧвет режимӧн нюжӧдӧм кӧрт туйясысь медкузьӧн.
Выль кӧрт туйыс водзӧ нуӧдіс роч колонизациясӧ войвылӧ. Уна сюрс роч рабочӧй аслас котыръяснас овмӧдчалӧмаӧсь кӧрт туй кузяла. Налӧн ичӧт оланінъясысь коркӧ вермасны быдмыны выль каръяс.
Коми республикалӧн примерыс зэв велӧдана. Сійӧ петкӧдлӧ, кыдзи вермӧ паськавны-сӧвмыны роч да интернациональнӧй колонизация весиг медся лӧсявтӧм, кӧдзыд, некор сывлытӧм муясын, кор та вылӧ эм Ыджыд Роч государстволысь экономикасӧ сӧвмӧдан коланлун. Мый лоис Ухта-Печора регионын, сэтшӧмыс вермас кокниа мунны и мунӧ Европа да Азия войвылын, найӧс ми нимтам кыдзи и «Пытшкӧсса Войвыв».
